Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
1
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
SADRŢAJ REZIME ............................................................................................................................. 3 UVOD ................................................................................................................................. 6 2.1.
CILJ I METODOLOGIJA ISTRAŢIVANJA ............................................. 7
REZULTATI ISTRAŢIVANJA – OSNOVNE ŠKOLE ................................................. 10 3.1.
DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA..................................... 11
3.2.
GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI....................................... 11
REZULTATI ISTRAŢIVANJA – SREDNJE ŠKOLE................................................... 23 4.1.
DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA..................................... 24
4.2.
GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI....................................... 24
ZAKLJUČAK .................................................................................................................... 37
2
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Dio 1
3
REZIME
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Istraţivanje je realizovano u 25 osnovnih škola na uzorku od 349 učenika sedmih, osmih i devetih razreda reformisanog sistema obrazovanja. Polna struktura: 46% dječaka i 54% djevojčica. U gradskim školama anketirano je 59%, a u van gradskim 41% učenika/ca. U 21 srednjoj školi anketirano je 317 učenika/ca prvog, drugog i trećeg razreda.
4
Samoprocijenjeni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivo. Učenici/e osnovnih škola (54%) i srednjih škola (50%) su naveli da su upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja.
Globalno zagrijavanje učenici definišu kao “povećanje temperature na Zemlji“. 33% djece u osnovnim i 31% u srednjim školama nije znalo da definiše/objasni ovaj pojam.
Škola i televizija su glavni izvori informacija koji doprinose upoznatosti učenika/ca o globalnom zagrijavanju. Ova tema je obraĎivana u osnovnim i srednjim školama u okviru redovnih nastavnih aktivnosti.
Učenici su djelimično upoznati sa pojmom “efekat staklene bašte". Čuli su za ovaj pojam ali ne znaju šta je. Oni koji znaju šta podrazumijeva ovaj pojam najčešće ističu da je u pitanju „sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a samo jedan dio se vraća u svemir“.
Ugljen dioksid je prepoznat kao gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog zagrijavanja.
Prema ispitanicima, aktivnosti/faktori koje najviše doprinose globalnom zagrijavanju su industrijska postrojenja i automobili/saobraćaj. Kao glavne posljedice globalnog zagrijavanja navode topljenje lednika i vremenske nepogode/promjene vremenskih uslova.
Učenici znaju da globalno zagrijavanje negativno utiče na zdravlje ljudi i biljni i ţivotinjski svijet. Negativan uticaj na ekonomiju nije prepoznat.
Učenici/e imaju pozitivan stav prema zaštiti ţivotne sredine koju ocjenjuju kao vrlo vaţnu.
Djeca, 42% u osnovnim i 44% u srednjim školama, su učestvovala u nekoj akciji/dogaĎaju koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine. Najčešće se radilo o ureĎenju i čišćenju školskih dvorišta koje su organizovane od strane škole i nastavnika.
Učenici su u stanju da prepoznaju aktivnosti i ponašanja koja imaju pozitivne i negativne posljedice na ţivotnu sredinu. Prema njihovom mišljenju, negativan uticaj imaju voţnja automobila na fosilna goriva i korišćenje dezodoransa. Pozitivan uticaj imaju pošumljavanje, recikliranje otpada i bavljenje sportom.
Učenici/e primjenjuju neku mjeru u kući i/ili školi koja ima za cilj zaštitu ţivotne sredine.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
5
2011.
Evidentan je visok nivo spremnosti meĎu ispitanicima da se ukaţe ljudima iz okruţenja (prijatelji/roditelji) na koje načine i oni mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova.
Anketirani učenici/e navode da se u svakodnevnom ţivotu ponašaju na ekološki prihvatljiv način koji pozitivno utiče na ţivotnu sredinu. MeĎutim, svakodnevnim aktivnostima moguće je u značajnoj mjeri doprinijeti smanjenju emisije štetnih gasova koji uzrokuju pojavu globalnog zagrijavanja.
Djeca u osnovnim i srednjim školama pokazuju spremnost da u budućem period preduzmu aktivnosti koje će doprinijeti zaštiti ţivotne sredine i/ili smanjenju emisije štetnih gasova.
Učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao vrlo ozbiljan problem za svijet i Evropu. Za Crnu Goru i okruţenje to je ozbiljan problem.
Globalno zagrijavnje je zanimljiva tema za učenje, odnosno razgovor. Većina anketiranih u osnovnim školama (67%) ima predmet u kojem se uči o globalnom zagrijavanju, dok je taj procenat u srednjim školama bitno niţi (31%).
Učenici pokazuju značajan nivo interesovanja za dobijanje informacija o uzrocima i posljedicama globalnog zagrijavanja.
Najpogodniji načini usvajanja novih znanja i informacija su putem predmeta u školi, interneta i televizije.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Dio 2
6
UVOD
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2.1.
2011.
CILJ I METODOLOGIJA ISTRAŢIVANJA
Ponašanje, znanje i stavovi djece o klimatskim promjenama zasnovano je na sprovoĎenju istraţivanja javnog mnjenja koje je za potrebe UNICEF-a i UNDP-a u Crnoj Gori realizovala kompanija CEED Consulting. Sa ciljem sagledavanja upoznatosti djece sa zadatim temama realizovano je kvantitativno istraţivanje (intervjui “licem u lice”) kojim su obuhvaćeni učenici u osnovnim i srednjim školama. Kao polazna osnova za kreiranje reprezentativnog uzorka1 korišćeni su podaci dobijeni od Ministarstva prosvjete i sporta. Istraţivanje je sprovedeno u Beranama, Bijelom Polju i Pljevljima (sjeverni region), Nikšiću i Podgorici (centralni region) i Baru, Ulcinju i Herceg Novom (juţni region) na uzorku od 666 učenika/ca. U osnovnim školama je anketirano 349, a u srednjim 317 učenika/ca.
Grad Podgorica
Nikšić
Bijelo Polje
1
Tabela 1: Struktura ispitanika po školama i gradovima Osnovna/Srednja škola Broj anketiranih učenika Osnovna škola „Boţidar Vuković Podgoričanin“
9
Osnovna škola "Dr Dragiša Ivanović"
20
Osnovna škola "Mahmut Lekić", Tuzi
18
Osnovna škola „Milan Vukotić“, Golubovci
20
Osnovna škola "Pavle Rovinski"
19
Osnovna škola „Radojica Perović“
23
Osnovna škola "Savo Pejanović"
19
Osnovna škola "Vlado Milić"
15
Gimnazija "Slobodan Škerović"
22
Gimnazija „25. maj“, Tuzi
22
Srednja elektrotehnička škola "Vaso Aligrudić" Srednja graĎevinsko-geodetska škola „Inţ. Marko Radević“ Srednja medicinska škola
22
Srednja stručna škola „Spasoje Raspopović“
21
Osnovna škola "Olga Golović"
13
Osnovna škola "Ratko Ţarić"
13
Osnovna škola "Mileva Lajović Lalatović"
14
Osnovna škola "Milija Nikčević"
14
Gimnazija "Stojan Cerović"
17
Srednja ekonomsko-ugostiteljska škola
17
Srednja stručna škola
16
Osnovna škola "Dušan Korać"
10
Osnovna škola "Marko Miljanov"
14
Osnovna škola „Nedakusi“
15
21 22
Reprezentativnost uzorka podrazumijeva da odabrane jedinice posmatranog skupa, odnosno populacije imaju sve osobine ukupne populacije 7
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Berane
Pljevlja
Bar
Herceg Novi
Ulcinj
Gimnazija „Miloje Dobrašinović“
14
Srednja elektro-ekonomska škola
15
Osnovna škola "Radomir Mitrović"
14
Osnovna škola "Donja Rţanica"
14
Gimnazija „Panto Mališić“
17
Srednja stručna škola "Vukadin Vukadinović"
17
Osnovna škola "Salko Ajković"
15
Osnovna škola "Mihailo Ţugić", Odţak
7
Gimnazija „Tanasije Pejatović“
18
Osnovna škola "Blaţo Jokov Orlandić"
9
Osnovna škola "Mrkojevići"
20
Gimnazija "Niko Rolović"
16
Srednja ekonomsko-ugostiteljska škola
9
Osnovna škola "Dašo Pavičić"
6
Osnovna škola "Milan Vuković"
11
Opšta gimnazija
10
Srednja mješovita škola "Ivan Goran Kovačić"
6
Osnovna škola "Bedri Elezaga"
9
Osnovna škola "Maršal Tito"
8
Gimnazija „Drita“
6
Srednja mješovita škola "Bratstvo jedinstvo" Ukupno osnovne škole
9 349
Ukupno srednje škole
317
UKUPNO
666
2011.
Prikupljanje podataka na terenu realizovano je tokom septembra 2011. godine i obavljeno je metodom direktnog intervjuisanja ispitanika. Za rad na terenu CEED Consulting je angaţovao 20 anketara koji su prošli jednodnevnu obuku o cilju istraţivanja, načinu anketiranja, sadrţaju upitnika, kao i o definisanim rokovima za prikupljanje podataka. Kreiran je upitnik koji je nudio pitanja otvorenog i zatvorenog tipa uz korišćenje Likertove skale procjene. Likertova skala sastoji se od niza tvrdnji koje izraţavaju pozitivan ili negativan stav prema odreĎenoj pojavi. Ispitanik na neparnoj ljestvici, najčešće od 1 do 5, izraţava stepen (ne)slaganja/(ne)zadovoljstva sa navedenom tvrdnjom. Ispitanicima koji su obuhvaćeni istraţivanjem garantovana je anonimnost, što je doprinijelo dobijanju iskrenih podataka koji su obraĎeni u ovom Izvještaju. Unos dobijenih podataka uraĎen je u Microsoft Excel kompjuterskom programu, a obrada podataka sa potrebnim logičkim kontrolama u SPSS programu (Statistički paket za društvene nauke koji sluţi za obradu i analizu podataka). U skladu sa ciljevima projekta, tim analitičara CEED Consulting-a izvršio je analize podataka i u skladu sa dobijenim rezultatima pripremio zaključke. Uzimajući u obzir način na koji je uzorak kreiran, kao i primjenjenu metodologiju, smatramo da se prezentirani nalazi mogu tretirati kao validni pokazatelji sagledavanja ponašanja, znanja i stavova djeca po pitanju globalnog zagrijavanja, odnosno klimatskih promjena. 8
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
9
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Dio 3
10
2011.
REZULTATI ISTRAŢIVANJA – OSNOVNE ŠKOLE
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
3.1.
2011.
DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA
Istraţivanje je realizovano u osam crnogorskih gradova na uzorku od 349 učenika osnovnih škola. Projektnim zadatkom je definisano ispitivanje učenika/ca sedmih (35,0%), osmih (35,2%) i devetih razreda (29,8%) reformisanog sistema obrazovanja. U gradskim školama je ankterano 59,3% djece, a u školama koje se nalaze van gradskih sredina 40,7%. Polna struktura ispitanika: 46,1% dječaka i 53,9% djevojčica. Anketirani učenici/ce u najvećem broju slučajeva imaju 12 godina (32,4%) ili 13 godina (33,2%). Grafik 1: Razred koji pohaĎaju učenici/e
Deveti 29,8%
Sedmi 35,0%
Osmi 35,2%
Grafik 2: Starosna struktura anketiranih učenika/ca
14 godina 22,3%
15 godina 1,2%
Grafik 3: Polna struktura anketiranih učenika/ca
11 godina 10,9%
Muški 46,1% Ženski 53,9%
12 godina 32,4% 13 godina 33,2%
3.2.
GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI
Prema ocjeni ispitanika njihov nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivou. U 54,2% slučajeva učenici/e su naveli da su upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja, dok je svaki četvrti ispitanik prilično upoznat/a (25,8%). Da nije čuo/la za pojam globalnog zagrijavanja ističe svaki peti učenik/ca (20,1%). Po pitanju pola, razreda, škola prema tipu naselja i regiona postoje značajne razlike u samoprocijenjenom nivou upoznatosti sa pojmom globalnog zagrijavanja. Učenice navode veći nivo upoznatosti, za razliku od učenika koji su manje upoznati sa ovim pojmom. Razred koji pohaĎaju pokazuje se kao dobar pokazatelj upoznatosti učenika/ca sa pojmom globalnog zagrijavanja. Prilično upoznato je skoro dvije petine (38,9%) učenika/ca devetih razreda. Učenici/ce koji pohaĎaju škole u gradskim sredinama imaju veći nivo upoznatosti od vršnjaka iz škola koje se nalaze u vangradskim sredinama. Prema dobijenim rezultatima učenici/e iz centralnog regiona svoje znanje o klimatskim 11
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
promjenama procjenjuju na većem nivou od svojih vršnjaka iz juţnog i sjevernog regiona. Naime, “prilično je upoznato” 31,0% učenika/ca iz centralnog regiona, dok su najčešće “upoznati” u juţnim (41,3%) i sjevernim (74,2%) opštinama. Grafik 4: Nivo upoznatosti sa pojmom globalno zagrijavanje Nijesam čuo/la za taj pojam 20,1%
Prilično sam upoznat/a 25,8%
Upoznat/a sam 54,2%
Učenike/ce koji su naveli da imaju odreĎeni nivo znanja smo pitali da navedu šta znaju o globalnom zagrijavanju. Oni ističu da su u pitanju klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi i da su posljedica oštećenja ozonskog omotača (31,9% i 24,0%). Svaki deseti anketirani ne zna šta se podrazumijeva pod globalnim zagrijavanjem. Tabela 2:
Šta znate o globalnom zagrijavanju? %
Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi
31,9
Posledica oštećenja ozonskog omotača
24,0
Povećanje temperature na Zemlji
10,4
Za posledicu ima topljenje leda na glečerima
9,7
Klimatske promjene
4,7
Nastaje ispuštanjem štetnih gasova
3,6
Stvaranje efekata staklene bašte
1,8
Nastaje usljed djelovanja radnji čovjeka
1,1
Ne znam Bez odgovora
11,1 1,8
Svaki četvrti anketirani je globalno zagrijavanje definisao kao povećanje temperature na Zemlji (24,7%). Ova definicija je u najvećem broju slučajeva navoĎena od strane učenika/ca sedmih razreda, škola iz gradskih sredina i anketiranih dječaka. Primjetno je da su učenici/ce u ostalim slučajevima navodili uzroke i posljedice globalnog zagrijavanja, odnosno rasta prosječne temperature Zemlje. Ipak, stvarni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je niţi od samoprocijenjenog. Više od dvije petine (41%) anketirane djece koja su navela da su upoznata sa pojmom globalnog zagrijavanja nijesu znala da odgovore na postavljeno pitanje. Posmatrajuću ukupan broj anketirane djece u osnovnim školama 33% njih nije znalo da definiše, odnosno objasni pojam globalnog zagrijavanja. Box1: Šta je globalno zagrijavanje? “Promjene u površinskoj temperaturi vazduha, naziva se globalno zagrijavanje, koje nastaju kao efekat staklene bašte i koje su izazvane emisijom gasova staklene bašte u vazduh.” Izvor: ITD/GEMET 2000. http://glossari.eea.europa.eu 12
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Tabela 3:
2011.
Kako bi definisali globalno zagrijavanje? %
Povećanje temperature na Zemlji Posledica oštećenja ozonskog omotača
24,7 13,6
Klimatska promjena
11,5
Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot na Zemlji
7,9
Nastaje ispuštanjem štetnih gasova
6,8
Za posledicu ima topljenje leda na glečerima
3,6
Nastale usled djelovanja čovjeka
1,4
Ekološka katastrofa
1,1
Stvaranje efekata staklene bašte
0,7
Neka vrsta energije
0,4
Dobro za čovjeka
0,4
Bez odgovora
21,9
Ne znam
19,1
Škola i mediji imaju značajnu ulogu u obrazovanju i podizanju nivoa svijesti o globalnom zagrijavanju. Kako pokazuju rezultati istraţivanja djeca informacije o globalnom zagrijavanju primarno dobijaju u školi i putem TV-a (37,1% i 31,0%). Djeca iz škola u gradskim sredinama se najčešće informišu u školi, a u van gradskim područjima putem televizije. U manjem procentu kao izvor informacija navode Internet (Facebook, Twiter, itd.) i informativne emisije (10,0% i 8,2%). O globalnom zagrijavanju učenici/e su najčešće razgovarali sa nastavnicima (62,5%), a u 30,4% slučajeva i sa članovima porodice. Jednoj petini ispitanika ova tema je bila predmet razgovara sa prijateljima (20,1%) i drugarima iz škole (21,5%). U sjevernim opštinama učenici/e su najčešće o ovoj temi razgovarali sa nastavnicima (76,4%) Grafik 5: Da li si nekada razgovarao/la o globalnom zagrijavanju sa: 79,9
78,5
69,6 62,5
37,5 30,4 21,5
Drugarima iz škole
20,1
Nastavnicima
Prijateljima Da
Članovima porodice
Ne
Ispitanike/ce smo upitali da li su nekada pročitali članak ili obradili temu globalnog zagrijavanja u školi - u 44,5% slučajeva ističu da su ovu temu obraĎivali, dok njih 37,3% navodi da nijesu bili u prilici da pročitaju članak, niti da uče o globalnom zagrijavanju. Djeca iz gradskih sredina su najčešće ovu temu obraĎivali u školi. U školama koje su u ruralnim sredinama u najvećem broju slučajeva djeca nijesu pročitala članak o ovoj temi, niti je ona bila predmet proučavanja u okviru školskih aktivnosti. Posmatrano po regionima, anketirani su ovu temu najčešće obraĎivali u školi, i to više djeca u sjevernim (52,8%), nego u centralnim (37,6%) i juţnim opštinama (42,9%).
13
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Grafik 6: Čitanje članka i/ili obraĎivanje teme globalnog zagrijavanja u školi
Ništa od navedenog 37,3%
Pročitao članak 18,2%
Ovu temu smo obraĎivali u školi 44,5%
Svaki peti ispitanik (20,9%) zna šta je efekat staklene bašte, dok je tri petine (59,6%) čulo za ovaj pojam, ali ne zna šta se podrazumijeva pod istim. Djeca iz gradskih sredina u većoj mjeri navode da znaju šta je efekat staklene bašte (28,5%) u odnosu na djecu iz ruralnih sredina (9,9%). Slična razlika u odgovorima postoji i kada se podaci uporede po regionima. Naime, u centralnim opštinama (25,9%) uočen je veći nivo upoznatosti od djece iz sjevernih (13,5%) i juţnih opština (15,9%). TakoĎe, značajno je da je u opštinama iz juţnog regiona 41,3% učenika/ca navelo da “nije čulo za ovaj pojam”. Oni koji znaju šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte najčešće ističu da je u pitanju „sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a samo jedan dio se vraća u svemir“ (67,1%). Box 2: Šta je efekat staklene bašte? “Efekat staklene baste predstavlja zagrijavanje atmosfere usljed smanjenja odlazećeg sunčevog zračenja, a kao rezultat koncentracije gasova, kao što je ugljen-dioksid.” Izvor : Agencija za zaštitu ţivotne sredina, 2000. http://glossari.eea.europa.eu
Ovaj efekat je prvi uočio francuski matematičar i fizičar Jean Baptiste Fourier 1824. godine proučavajući način na koji se odrţava prosječna temperatura na Zemlji. On je kroz odnos količine primljenog zračenja od Sunca i emitovanog infracrvenog zračenja sa površine Zemlje, konstatovao da je Zemlja toplija za oko 30 0C nego što se moglo očekivati. Na osnovu sprovedenih istraţivanja zaključio je da dolazi do zadrţavanja infracrvenog sunčevog zračenja, pa se atmosfera ponaša kao staklo u staklenoj bašti, koje omogućava sunčevim zracima da nesmetano uĎu kako bi zagrijali vazduh unutra, ali, sa druge strane, sprečavaju izlazak toplote.2 Ipak, efekat staklene bašte je veoma značajan, jer omogućava ţivot na Zemlji. Bez ovog efekta, prosječna temperatura površine Zemlje bi iznosila oko -180C, umjesto 150C.3
2
Harris, J. M. (2009), Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa: Savremeni pristup, DATA STATUS, Beograd 3 Ibid 14
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Slika 1. Proces stvaranja efekta staklene bašte
Izvor: Okanagan University College in Canada, Department of Geography; EPA; IPCC; UNEP i WMO
Grafik 7: Da li znaš šta je efekat staklene bašte? Nijesam čuo/la za taj pojam 19,5%
Da 20,9%
Grafik 8: Šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte? Sunčeva svijetlost prodire do zemlje, ali se jedan dio zadrţava i drugi dio vraća u svemir
67,1
Stvaranje velike količine ugljen dioksida
8,6
Zagrijavanje Zemlje
8,6
Bašta za uzgajanje biljaka
Čuo sam, ali ne znam šta je to 59,6%
5,7
Kisjele kiše
2,9
Klimatske promjene
2,9
Ne znam
2,9
Negativan uticaj na ţivot na zemlji
1,4
Učenike/ce smo upitali da li su upoznati sa posljedicama efekta staklene bašte i njih 54,8% je objasnilo da se radi o: zagrijavanju Zemlje, stvaranju kisjelih kiša i velikim količinama ugljen dioksida, kao i to što negativno utiče na ţivot na Zemlji. U ostalim slučajevima anketirani učenici/e nijesu znali koji su efekti staklene bašte što pokazuje da je stvarni nivo znanja o ovoj temi niţi od onog koji smatraju da znaju. Po mišljenju ispitanika, na pojavu globalnog zagrijavanja najveći uticaj ima ugljen dioksid (32,1%), gasovi iz fabrika (11,2%), kao i freon i azot (5,9% i 4,8%). U 31,9% slučajeva učenici/e su naveli da ne znaju koje materije utiču na pojavu globalnog zagrijavanja. Box 3: Gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog zagrijavanja4 “Brojne studije ukazuju da klimatske promjene nastaju kao posljedica gomilanja gasova sa efektom staklene bašte, u prvom redu ugljen-dioksida. Ovi gasovi omogućavaju da atmosfera ne apsorbuje svu energiju, već jedan njen dio ponovo vraća na Zemlju, prouzrokujući globalno zagrijavanje. Ugljen-dioskid, prirodni gas, koji nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva (nafta, gas i ugalj), sagorijevanjem biomase i korišćenjem zemljišta. Godišnje emisije ugljen-dioksida porasle su izmeĎu 1970. i 2004. godine za oko 80%, a u ukupnim emisijama učestvuje sa preko 75%.”
Većina ispitanika je identifikovala industriju/fabrike i saobraćaj/automobile (32,2% i 30,7%) kao jedne od glavnih uzroka pojave globalnog zagrijavanja. Mali procenat učenika/ca je naveo 4
“Uticaj klimatskih promjena na ekonomski rast i razvoj-uzroci i posljedice“, Slavica Nikolić, magistarski rad 15
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
poljoprivrednu proizvodnju (2,2%) i proizvodnju električne energije (9,6%) kao aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja. Box 4: Šta najviše doprinosi globalnom zagrijavanju?5 Sadašnji nivo gasova sa efektom staklene bašte u atmosferi je najveći u posljednjih 650.000 godina 6 i iznosi, otprilike, oko 430ppm CO2e, sa godišnjim povećanjem od 2,3ppm. PoreĎenjem podataka 2000. i 2005. godine, uočava se trend rasta ukupnih emisija od 11,2%. Sektor industrije je u posmatranom periodu zabiljeţio najveće povećanje emisija od 27,3%. Dok, u strukturi ukupnih emisija, više od jedne četvrtine emisija dolazi iz energetskog sektora, 28,6% u 2005. godini. 45.000
43.186
38.368
40.000 35.000
30.000 25.000
Neenergetske emisjie
Emisije energije 20.000 15.000
Emisije energije
12.365
10.328 10.000 5.000
4.469
Neenergetske emisjie
5.729 5.166
4.845 3.522 1.579 1.369
5.207
6.075 5.376
5.374 3.744
1.361
1.884 1.743
1.419
0 2000.
2005.
Električna energija
Proizvodnja i građevinarstvo
Transport
Ostala zapaljiva goriva
Fugitivne (kratkotrajne) emisije
Industrija
Poljoprivreda
Korišćenje zemljišta i šumarstvo
Otpad
Ukupno
Izvor: WRI (2010), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 8.0, dostupno na web stranici: http://cait.wri.org
Grafik 9: Aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja Industrija/fabrike
32,2%
Energetska industrija/Proizvodnja ee
9,6%
Saobraćaj/Automobili
30,7%
Domaćinstva
11,1%
Sječa šuma Poljoprivredna proizvodnja Ništa, u pitanju su prirodni procesi koji ne zavise od čovjeka Drugo
12,1%
2,2%
0,6%
1,5%
Tri petine anketiranih (60,5%) je čulo za neku od posljedica nastalih pod uticajem globalnog zagrijavanja i kao objašnjenje navode topljenje lednika (36,0%) i vremenske nepogode (30,0%). Kod ispitanika koji su prilično upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja i znaju šta je efekat staklene bašte uočeno je da su navodili i posljedice koje ne uzrokuje globalno zagrijavanje. U pitanju su: oštećenje ozonskog omotača, bolesti ljudi i zagaĎenje prirode. Ispitanici koji pohaĎaju škole u gradskim sredinama su u većem broju slučajeva čuli za neke posljedice koje se dešavaju 5
Ibid Siegenthaler U, Stocker T.F, Monnin E, et al (2005), Stable carbon cycle-climate relationship during the late Pleistocene, Science 310: 1313-1317 6
16
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
pod uticajem globalnog zagrijavanja od vršnjaka iz ruralnih sredina (66,7% gradske sredine i 51,4% ruralne sredine). U sjevernim opštinama u 68,5% slučajeva učenici/e su čule za neku posljedicu globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu. Ovaj procenat je niţi u centralnim (60,4%) i juţnim opštinama (49,2%). Tabela 4:
Posljedice globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu
Topljenje lednika
36,0
Vremenske nepogode
30,0
Oštećenje ozonskog omotača
7,4
Kisjele kiše
5,4
Bolesti ljudi
4,9
ZagaĎenje prirode
4,9
Visoke temperature
4,4
Negativno utiče na biljni i ţivotinjski svijet
4,4
Klimatske promjene
2,5
Prema ocjenama učenika/ca, na skali od 1 – negativno do 5 – pozitivno, globalno zagrijavanje negativno utiče na sve navedene aktivnosti, odnosno oblasti. Najštetniji uticaj globalno zagrijavanje ima na zdravlje ljudi i biljni/ţivotinjski svijet (prosječna ocjena 1,43 i 1,47). Skoro svaki peti anketirani (18,3%) nije znao da globalno zagrijavanje negativno utiče na ekonomiju, a 28,7% je mišljenja da globalno zagrijevanje nema nikakvog uticaja na ekonomiju. Tabela 5:
Ocijeni uticaj globalnog zagrijavanja na:
Biljni i ţivotinjski svijet
Odgovori na postavljeno pitanje (u %) Odgovori sa Odgovori sa ocjenama ocjenom 1,2,3,4,5 6 (NZ/BO) 95,4 4,6
Prosječna ocjena (na skali od 1-negativno do 5-pozitivno)
1,47
Zdravlje ljudi
96,0
4,0
1,43
Vremenske prilike
94,0
6,0
1,61
Migracije stanovništva
90,3
9,7
2,17
Ekonomiju
81,7
18,3
2,24
Poljoprivrednu proizvodnju/Proizvodnju hrane
92,3
7,7
1,88
Prema rezultatima istraţivanja učenici/e pokazuju pozitivan stav prema ţivotnoj sredini i njenoj zaštiti. Za devet od deset ispitanika (94,5%) zaštita okoline je vaţna7 što pokazuje i dodijeljena prosječna ocjena koja iznosi 1,43 (na skali od 1–vrlo vaţna, 2-vaţna, 3-ne previše vaţna, 4-uopšte nije vaţna). Uočena je pozitivna koleracija izmeĎu nivoa vaţnosti zaštite okoline i znanja o globalnom zagrijavanju. Naime, ispitanici koji smatraju da je zaštita okoline vaţna upoznati su sa pojmom globalnog zagrijavanja.
7
„Vrlo vaţna“ + „Vaţna“ 17
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 10: Ne previše važna 5,2%
2011.
Vaţnost zaštite okoline Uopšte mi nije važna 0,3%
Važna 31,5%
Vrlo važna 63,0%
Učešće učenika/ca u akcijama i/ili dogaĎajima koje su imale za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine moţe posluţiti za procjenu njihovog odnosa prema okolini. Učenici osnovnih škola u gradskim naseljima su češće učestvovala u navedenim akcijama, za razliku od djece iz vangradskih sredina gdje je stepen učešća nizak. Posmatarjući po regionima, u sjevernim opštinama je uočen najveći stepen učešća u ovim akcijama, a najmanji u juţnim opštinama. Učešće u akcijama koji su imale za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine determiniše stepen vaţnosti koju zaštita ţivotne sredine ima za anketirane učenike/ce. Oni koji su učestvovali u nekoj aktivnosti iz oblasti zaštite ţivotne sredine istu su ocijenili kao vaţnom8. Kada su u pitanju konkretne aktivnosti anketirani su najčešće navodili da se radilo o ureĎenju/čišćenju školskog dvorišta, okoline i saĎenju drveća i drugih biljaka. Navedene aktivnosti su organizovane od strane škole, odnosno profesora i nastavnika. Grafik 11:
Učestvovanje u akciji koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine
Da 42,4%
Ne 57,6%
Svijest o negativnom uticaju odreĎenih aktivnosti, odnosno ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu je u velikoj mjeri prisutan kod učenika/ca osnovnih škola. Prema ispitanicima, na ţivotnu sredinu negativan uticaj imaju voţnja automobila na fosilna goriva (69,6%) i korišćenje dezodoransa (55,3%). Prema ocjeni ispitanika pozitivan uticaj na ţivotnu sredinu ima pošumljavanje (71,6%), reciklaţa otpada (65,0%) i sportske aktivnosti (voţnja biciklom-61,9% i bavljenje sportom-60,5%).
8
„Vrlo vaţna“ + „Vaţna“ 18
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Tabela 6:
2011.
Procjena uticaja akcija/ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu (%) Negativno
Uglavnom negativno
Bez uticaja
Uglavnom pozitivno
Pozitivno
Ne znam/bez odgovora
Recikliranje otpada
4,6
4,9
2,9
19,8
65,0
2,9
Potrošnja električne energije
33,0
35,5
17,2
5,2
3,7
5,4
Voţnja bicikla
1,7
1,1
17,8
14,3
61,9
3,2
Potrošnja vode
28,1
30,7
22,9
6,0
5,7
6,6
Korišćenje dezodoransa
55,3
22,6
14,0
2,6
1,7
3,7
Voţnja automobila na fosilna goriva
69,6
22,3
1,1
2,0
1,4
3,4
Čitanje knjiga, časopisa
2,6
5,4
44,1
9,5
34,4
4,0
18,1
34,1
26,4
7,4
7,2
6,9
37,8
35,2
15,8
3,2
2,0
6,0
1,7
0,3
22,3
12,3
60,5
2,9
6,0
0,6
2,3
14,9
71,6
4,6
Izgradnja stambenih, poslovnih prostora, saobraćajnica Voţnja avionom Bavljenje sportom i sportskim aktivnostima Pošumljavanje zelenih površina
Od ukupnog broja anketiranih skoro tri petine (59,3%) primjenjuje neku mjeru u kući i/ili školi koja ima za cilj zaštitu ţivotne sredine. U najvećem broju slučajeva se radi o bacanju otpadaka na predviĎenim mjestima za to, štednji električne energije i vode. Primjena mjera u kući i školi sa ciljem zaštite ţivotne sredine je najčešće prisutna u sjevernom (62,9%) i centralnom regionu (59,9%). Grafik 12:
Primjena mjera/aktivnosti u cilju zaštite ţivotne sredine
Ne znam 28,7%
Da, u kući 44,7%
Ne 12,0% Da, u školi 14,6%
Veoma visok procenat anketiranih (83,1%) je izrazio spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na koji način i oni mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Navedena spremnost je prisutnija u školama u vangradskim sredinama i kod učenica. Nivo upoznatosti sa pojmom globalnog zagrijavanja utiče na spremnost ispitanika da drugima ukaţu na koje sve načine mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Naime, oni koji su “prilično upoznati” i “upoznati” pokazuju veću spremnost od ispitanika koji nijesu čuli za ovaj pojam. Spremnost da znanja i informacije o načinima koji mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova prenesu svojim roditeljima/prijateljima je u većoj mjeri prisutna u školama iz centralnog regiona (85,8%).
19
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 13:
2011.
Spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na načine smanjenja emitovanja štetnih gasova u atmosferu Ne 16,9%
Da 83,1%
Prema dobijenim rezultatima moţe se zaključiti da se anketirani/e učenici/e u svakodnevnom ţivotu ponašaju na ekološki prihvatljiv način koji pozitivno utiče na ţivotnu sredinu. Najčešće prisutna aktivnost je štednja električne energije tako što gase svijetlo u prostorijama u kojima niko ne boravi i nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni, itd. punjač izvade iz utičnice. Aktivnosti koje bi u značajnoj mjeri mogle doprinijeti smanjenju emisije štetnih gasova je selektovanje otpada i štednja vode koje djeca u osnovnim školama ne primjenjuju svakodnevno. Tabela 7:
Učestalost sljedećih aktivnosti/ponašanja Često
Rijetko
Nikada
Ne znam/bez odgovora
Fotokopiranje knjiga, svesaka, školskog materijala, e-mailova
23,8
52,4
22,6
1,1
Računar, TV, DVD ostaje da radi na stand by reţimu rada
35,2
35,2
29,5
Kupuješ vodu, sokove u plastičnim flašama/bocama Nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni itd. punjač ostane u utičnici Odvajanje/selektovanje otpada
76,2
21,5
2,3
34,4
21,2
44,4
7,7
34,4
55,3
Korišćenje gradskog prevoza
13,5
24,1
62,5
Voţnja taksijem/automobilom
16,3
42,1
41,5
Dok pereš zube ili ruke, voda teče
33,8
28,7
37,0
0,6
Gasiš svjetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi
61,6
27,8
9,5
1,1
2,6
Anketiranima je u prosjeku potrebno 20 minuta da doĎu od kuće do škole bez korišćenja automobila, taksija ili gradskog prevoza, itd. Detaljniji uvid pokazuje da djeca koja ţive u gradskim sredinama pješače 16 minuta do škole, dok ona u ruralnim oblastima i do 28 minuta. Učenici/e pokazuju visok nivo spremnosti da u budućnosti preduzmu neke od mjera sa ciljem zaštite ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova. Oni ističu da su spremni da štede električnu energiju (82,5%), koriste javni prevoz/biciklo/pješače i manje se prevoze automobilom/taksijem (79,4% i 77,4%). Najmanje stepen spremnosti pokazuju da kupuju proizvode sa ekološkom oznakom (35,8%), koriste reciklirani papir (33,5%) i u manjoj mjeri upotrebljavaju plastičnu ambalaţu/kese 20
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
(32,4%). Djeca iz gradskih sredina pokazuju veću spremnost za preduzimanje navedenih aktivnosti u odnosu na vršnjake iz ruralnih sredina. Grafik 14:
Da li si spreman/na preduzeti neku od mjera u cilju zaštite ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova u atmosferi? 77,4
Manje se prevoziti automobilom/taksijem
22,6
82,5
Štedjeti električnu energiju
17,5 72,2
Odvajati otpad za recikliranje
27,8 71,3
Racionalnije upotrebljavati vodu
28,7
Manje upotrebljavati plastičnu ambalaţu, plastične kese
32,4
Kupovati proizvode sa ekološkom oznakom
35,8
Koristiti javni prevoz, bicikla, pješačenje
67,6 64,2
79,4
20,6
Koristiti reciklirani papir
33,5
Da
66,5
Ne
Prema rezultatima istraţivanja učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao ozbiljan problem sa kojim se svi suočavamo. Prema njihovom mišljenju, na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5–uopšte nije problem, globalno zagrijavanje predstavlja vrlo ozbiljan problem za Svijet i Evropu (prosječna ocjena 1,70 i 1,94). Za Crnu Goru i okruţenje globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem sa srednjom ocjenom 2,30 i 2,16. Tabela 8:
Da li globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem za: Prosječna ocjena (na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5-uopšte nije problem) Crnu Goru 2,30 Region
2,16
Evropu
1,94
Svijet
1,70
Djeca pokazuju veliku zainteresovanost za učenje i razgovor na temu globalnog zagrijavanja i njih četiri petine (79,4%) je mišljenja da je u pitanju zanimljiva tema. Kao objašnjenje za navedeni stav ističu da se zanimljivost teme ogleda u mogućnosti da steknu dodatna znanja iz oblasti globalnog zagrijavanja, očuvaju prirodu i ozonski omotač, kao i da podignu svijest ljudi o lošim uticajima globalnog zagrijavanja na zdravlje ljudi. Svaki peti učenik/ca (20,6%) ističe da globalno zagrijavanje nije zanimljiva tema jer nije u dovoljnoj mjeri zastupljena u svakodnevnom ţivotu, prilično je dosadna tema i iz tog razloga ne ţele da stiču 21
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
dodatna znanja iz ove oblasti. Globalno zagrijavanje je zanimljiva tema za učenike/ce osnovnih škola iz sjevernog regiona (95,5%), nego iz juţnih (66,7%) i centralnih opština (75,4%). Grafik 15:
Da li globalno zagrijavanje smatraš zanimljivom temom za učenje/razgovor?
Da 79,4% Ne 20,6%
Učenici/e su istakli u dvije trećine (67,1%) slučajeva da u školi imaju predmet u kojem se uči o globalnom zagrijavanju i u najvećem broju slučajeva su izdvojili biologiju, geografiju i ekologiju. Gotovo tri četvrtine anketiranih je zainteresovano da dobije dodatne informacija o uzrocima i posljedicama globalnog zagrijavanja (72,2%) i kao najpogodniji način usvajanja navode školu, Internet, TV i knjige. Za usvajanje dodatnih informacija zainteresovanost posebno izraţavaju djeca iz gradskih sredina. Polazeći od regionalne pripadnosti opština u kojima je sprovedeno istraţivanje dobija se podatak da su ispitanici iz sjevernih opština (87,6%) najviše zainteresovani za dobijanje informacija o ovoj temi. Grafik 16:
Zainteresovanost za dobijanje više informacija o globalnom zagrijavanju, uzrocima i posljedicama?
Ne 27,8% Da 72,2%
22
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Dio 4
23
2011.
REZULTATI ISTRAŢIVANJA – SREDNJE ŠKOLE
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
4.1.
2011.
DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ISPITANIKA
Istraţivanje je realizovano u osam crnogorskih gradova na uzorku od 317 učenika srednjih škola. Projektnim zadatkom je definisano ispitivanje učenika/ca prvog (36,0%), drugog (31,2%) i trećeg razreda (32,8%). Polna struktura ispitanika: 43,5% dječaka i 56,5% djevojčica. Anketirani učenici/ce u najvećem broju slučajeva imaju 16 godina (32,5%) ili 15 godina (30,9%). Grafik 17:
Razred koji pohaĎaju učenici/e Prvi 36,0%
Treći 32,8%
Drugi 31,2%
Grafik 18: Starosna struktura anketiranih učenika/ca
17 godina 23,3%
Grafik 19: Polna struktura anketiranih učenika/ca
14 godina 12,7% Muški 43,5% Ţenski
56,5% 15 godina 31,2%
16 godina 32,8%
4.2.
GLOBALNO ZAGRIJAVANJE I NJIHOVI EFEKTI
Prema ocjeni ispitanika njihov nivo znanja o globalnom zagrijavanju je na visokom nivou. U 49,8% slučajeva učenici/e su naveli da su upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja, dok je svaki treći ispitanik prilično upoznat/a (34,7%). Da nije čuo/la za pojam globalnog zagrijavanja ističe 15,5% učenika/ca. Po pitanju pola i razreda koji pohaĎaju postoje značajne razlike u samoprocjeni upoznatosti sa pojmom globalnog zagrijavanja. Učenice navode veći nivo znanja, za razliku od učenika koji su manje upoznati sa ovim pojmom. Razred koji pohaĎaju pokazuje se kao dobar pokazatelj upoznatosti učenika/ca sa pojmom globalnog zagrijavanja, jer su u 39,1% slučajeva sa ovim pojmom prilično upoznati učenici/ce trećih razreda. Posmatrajući po regionima, učenici/e iz sjevernog regiona svoje znanje o klimatskim 24
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
promjenama procjenjuju na većem nivou od svojih vršnjaka iz centralnog i juţnog regiona. Anketirani srednjoškolci u 43,2% slučajeva navode da su “prilično upoznati” sa pojmom globalnog zagrijavanja. U juţnim i centralnim opštinama 33,9% i 31,1% ispitanika navodi ovaj nivo upoznatosti. TakoĎe, zanimljiv podatak je da je svaki peti (21,1%) anketirani iz opština u centralnom regionu naveo da “nije čuo/la za ovaj pojam”. Grafik 20:
Nivo upoznatosti sa pojmom globalno zagrijavanje N ijesam čuo/la za taj pojam 15,5%
Prilično
sam upoznat/a 34,7%
Upoznat/a
sam 49,8%
Učenike/ce koji su naveli da imaju odreĎeni nivo znanja smo pitali da navedu šta znaju o globalnom zagrijavanju. Oni ističu da su u pitanju klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi i da su posljedica oštećenja ozonskog omotača (27,0% i 16,5%). U 14,6% slučajeva anketirani ne znaju šta se podrazumijeva pod globalnim zagrijavanjem. Tabela 9:
Šta znate o globalnom zagrijavanju? %
Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot ljudi Posledica oštećenja ozonskog omotača Povećanje temperature na Zemlji Za posledicu ima topljenje leda na glečerima Nastaje ispuštanjem štetnih gasova Klimatske promjene Stvaranje efekata staklene bašte Ne znam Bez odgovora
27,0 16,5 14,3 12,1 4,4 2,5 1,1 7,4 14,6
Svaki peti anketirani je globalno zagrijavanje definisao kao povećanje temperature na Zemlji (21,6%). Ova definicija je u najvećem broju slučajeva navoĎena od strane učenika/ca trećeg razreda. Ipak, stvarni nivo znanja o globalnom zagrijavanju je niţi od samoprocijenjenog. Više od jedne trećine (36,8%) anketirane djece koja su navela da su upoznata sa pojmom globalnog zagrijavanja nijesu znala da odgovore na postavljeno pitanje. Polazeći od ukupnog broja anketiranih učenika/ca u srednjim školama 33% njih nije znalo da definiše, odnosno objasni pojam globalnog zagrijavanja.
25
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Box1: Šta je globalno zagrijavanje? “Promjene u površinskoj temperaturi vazduha, naziva se globalno zagrijavanje, koje nastaju kao efekat staklene bašte i koje su izazvane emisijom gasova staklene bašte u vazduh.” Izvor: ITD/GEMET 2000. http://glossari.eea.europa.eu
Tabela 10:
Kako bi definisali globalno zagrijavanje? %
Povećanje temperature na Zemlji Posledica oštećenja ozonskog omotača
21,6 10,2
Klimatske promjene koje negativno utiču na ţivot na Zemlji
10,8
Za posledicu ima topljenje leda na glečerima
8,5
Klimatska promjena
5,8
Ispuštanje štetnih gasova
3,2
Nastale usled djelovanja čovjeka
2,9
Stvaranje efekata staklene bašte
0,3
Bez odgovora
18,4
Ne znam
18,4
Škola i mediji imaju značajnu ulogu u obrazovanju i podizanju nivoa svijesti o globalnom zagrijavanju. Kako pokazuju rezultati istraţivanja djeca informacije o globalnom zagrijavanju primarno dobijaju putem TV-a i u školi (28,6% i 26,2%). U manjem procentu kao izvor informacija navode Internet (14,2%), novine i informativne emisije (po 9,1%). O globalnom zagrijavanju učenici/e su najčešće razgovarali sa nastavnicima (66,6%), članovima porodice i prijateljima (36,9% i 35,3%). U svakom četvrtom slučaju ova tema je bila predmet razgovara sa drugarima iz škole (24,0%). Učenici/e iz juţnih (85,7%) i sjevernih opština (84,0%) o ovoj temi najčešće razgovaraju sa nastavnicima. Grafik 21:
Da li si nekada razgovarao/la o globalnom zagrijavanju sa: 76,0
66,6
64,7
35,3
33,4
63,1
36,9
24,0
Drugarima iz škole
Nastavnicima
Prijateljima Da
26
Ne
Članovima porodice
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Zainteresovanost učenika/ca za odreĎenu temu ispoljava se u činjenici da dolaze do novih informacija na različite načine. Iz tog razloga smo ih upitali da li su nekada pročitali članak ili obradili temu globalnog zagrijavanja u školi. U 41,7% slučajeva ispitanici/e ističu da su o ovoj temi govorili u školi, dok je svaki treći (33,3%) pročitalo članak o globalnom zagrijavanju. Svaki četvrti učenik/ca (24,9%) nije pročitao, niti učio o globalnom zagrijavanju u okviru redovnih školskih aktivnosti. U Posmatrano po regionima, anketirani su ovu temu najčešće obraĎivali u školi, i to više djeca u juţnim (42,9%) i centralnim (40,6%), nego u sjevernim opštinama (32,1%). Uočava se da je kod učenika/ca iz sjevernog (43,2%) i juţnog regiona (42,9%) u većoj mjeri zastupljeno i čitanje članaka o ovoj temi nego u centralnom regionu (28,9%). Grafik 22:
Čitanje članka i/ili obraĎivanje teme globlanog zagrijavanja u školi
Pročitao članak 33,3%
Ovu temu smo obraĎivali u školi 41,7%
Ništa od navedenog 24,9%
U 18,35% slučajeva učenici/e znaju šta je efekat staklene bašte, dok je gotovo tri četvrtine (73,5%) čulo za ovaj pojam, ali ne zna šta se podrazumijeva pod istim. Posmatrajući dobijene podatke po regionalnoj pripadnosti opština, uočava se da su anketirani srednjoškolci sa sjevera (29,6%) u većoj mjeri upoznati sa pojmom efekat staklene bašte od vršnjaka iz centralnog (15,6%) i juţnog regiona (10,7%). Oni koji znaju šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte najčešće ističu da je u pitanju „sunčeva svjetlost koja prodire do Zemlje, ali se pod uticajem štetnih gasova tu zadrţava, a samo jedan dio se vraća u svemir“ (65,5%). Box 2: Šta je efekat staklene bašte? “Efekat staklene baste predstavlja zagrijavanje atmosfere usljed smanjenja odlazećeg sunčevog zračenja, a kao rezultat koncentracije gasova, kao što je ugljen-dioksid.” Izvor : Agencija za zaštitu ţivotne sredina, 2000. http://glossari.eea.europa.eu
Ovaj efekat je prvi uočio francuski matematičar i fizičar Jean Baptiste Fourier 1824. godine proučavajući način na koji se odrţava prosječna temperatura na Zemlji. On je kroz odnos količine primljenog zračenja od Sunca i emitovanog infracrvenog zračenja sa površine Zemlje, konstatovao da je Zemlja toplija za oko 30 0C nego što se moglo očekivati. Na osnovu sprovedenih istraţivanja zaključio je da dolazi do zadrţavanja infracrvenog sunčevog zračenja, pa se atmosfera ponaša kao staklo u staklenoj bašti, koje omogućava sunčevim zracima da nesmetano uĎu kako bi zagrijali vazduh unutra, ali, sa druge strane, sprečavaju izlazak toplote. 9 Ipak, efekat staklene bašte
9
Harris, J. M. (2009), Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa: Savremeni pristup, DATA STATUS, Beograd 27
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
je veoma značajan, jer omogućava ţivot na Zemlji. Bez ovog efekta, prosječna temperatura površine Zemlje bi iznosila oko -180C, umjesto 150C.10 Slika 1.
Proces stvaranja efekta staklene bašte
Izvor: Okanagan University College in Canada, Department of Geography; EPA; IPCC; UNEP i WMO
Grafik 23:
Da li znaš šta je efekat staklene bašte? Nijesam čuo/la za taj pojam 8,2%
Čuo sam, ali ne znam šta je to 73,5%
Da 18,3%
Grafik 24:
Šta se podrazumijeva pod efektom staklene bašte?
Sunčeva svijetlost prodire do zemlje, ali se jedan dio zadrţava i drugi dio vraća u svemir
65,5
Zagrijavanje Zemlje
10,9
Negativan uticaj na ţivot na zemlji
10,9
Bašta za uzgajanje biljaka
3,6
Kisjele kiše
3,6
Klimatske promjene
3,6
Stvaranje velike količine ugljen dioksida
1,8
Učenike/ce smo upitali da li su upoznati sa posljedicama efekta staklene bašte i njih 63,8% je objasnilo da se radi o: zagrijavanju Zemlje, oštećenju ozonskog omotača i stvaranju velike količine ugljen dioksida što negativno utiče na ţivot na zemlji. U ostalim slučajevima anketirani učenici/e nijesu znali koji su efekti staklene bašte što pokazuje da je stvarni nivo znanja o ovoj temi niţi od onog koji smatraju da imaju. Učenici smatraju da na pojavu globalnog zagrijavanja najveći uticaj ima ugljen dioksid (47,0%), gasovi iz fabrika (8,6 %), azot i freon (7,8% i 6,3%). U 17,0% slučajeva učenici/e su naveli da ne znaju koje materiju utiču na pojavu globalnog zagrijavanja.
10
Ibid
28
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Box 3: Gas koji ima najveći uticaj na pojavu globalnog zagrijavanja 11 “Brojne studije ukazuju da klimatske promjene nastaju kao posljedica gomilanja gasova sa efektom staklene bašte, u prvom redu ugljen-dioksida. Ovi gasovi omogućavaju da atmosfera ne apsorbuje svu energiju, već jedan njen dio ponovo vraća na Zemlju, prouzrokujući globalno zagrijavanje. Ugljen-dioskid, prirodni gas, koji nastaje sagorijevanjem fosilnih goriva (nafta, gas i ugalj), sagorijevanjem biomase i korišćenjem zemljišta. Godišnje emisije ugljen-dioksida porasle su izmeĎu 1970. i 2004. godine za oko 80%, a u ukupnim emisijama učestvuje sa preko 75%.”
Većina ispitanika je identifikovala industriju/fabrike i saobraćaj/automobile (32,2% i 30,7%) kao jedne od glavnih uzroka pojave globalnog zagrijavanja. Mali procenat učenika/ca je naveo poljoprivrednu proizvodnju (2,2%) i proizvodnju električne energije (9,6%) kao aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja. Box 4: Šta najviše doprinosi globalnom zagrijavanju?12 Sadašnji nivo gasova sa efektom staklene bašte u atmosferi je najveći u posljednjih 650.000 godina 13 i iznosi, otprilike, oko 430ppm CO2e, sa godišnjim povećanjem od 2,3ppm. PoreĎenjem podataka 2000. i 2005. godine, uočava se trend rasta ukupnih emisija od 11,2%. Sektor industrije je u posmatranom periodu zabiljeţio najveće povećanje emisija od 27,3%. Dok, u strukturi ukupnih emisija, više od jedne četvrtine emisija dolazi iz energetskog sektora, 28,6% u 2005. godini. 45.000
43.186
38.368
40.000 35.000
30.000 25.000
Emisije energije 20.000
Neenergetske emisjie
15.000
Emisije energije
12.365
10.328 10.000 5.000
4.469
Neenergetske emisjie
5.729 5.166
4.845 3.522 1.579 1.369
5.207
6.075 5.376
5.374
1.361
3.744
1.884 1.743
1.419
0 2000.
2005.
Električna energija
Proizvodnja i građevinarstvo
Transport
Ostala zapaljiva goriva
Fugitivne (kratkotrajne) emisije
Industrija
Poljoprivreda
Korišćenje zemljišta i šumarstvo
Otpad
Ukupno
Izvor: WRI (2010), Climate Analysis Indicators Tool (CAIT) Version 8.0, dostupno na web stranici: http://cait.wri.org
11
“Uticaj klimatskih promjena na ekonomski rast i razvoj-uzroci i posljedice“, Slavica Nikolić, magistarski rad Ibid 13 Siegenthaler U, Stocker T.F, Monnin E, et al (2005), Stable carbon cycle-climate relationship during the late Pleistocene, Science 310: 1313-1317 12
29
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 25:
2011.
Aktivnosti koje najviše doprinose pojavi globalnog zagrijavanja Industrija/fabrike
31,1%
Energetska industrija/Proizvodnja ee
9,9%
Saobraćaj/Automobili
29,5%
Domaćinstva
11,0%
Sječa šuma Poljoprivredna proizvodnja Ništa, u pitanju su prirodni procesi koji ne zavise od čovjeka Drugo
16,0% 0,8% 1,3% 0,3%
Skoro tri petine anketiranih (57,1%) je čulo za neku od posljedica nastalih pod uticajem globalnog zagrijavanja i kao objašnjenje navode topljenje lednika (39,3%) i vremenske nepogode (20,8%). Kod ispitanika koji su prilično upoznati sa pojmom globalnog zagrijavanja i znaju šta je efekat staklene bašte uočeno je da su navodili i posljedice koje ne uzrokuje globalno zagrijavanje. U pitanju su: oštećenje ozonskog omotača, bolesti ljudi i zagaĎenje prirode. U sjevernim opštinama uočava se veći nivo upoznatosti sa uticajem globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu u odnosu na škole u centralnom i juţnom regionu. Prema dobiejnim podacima, na sjeveru je 71,6% učenika/ca čulo za neku posljedicu globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu, a u juţnim 62,5% i centralnim 48,9%. Tabela 11:
Posljedice globalnog zagrijavanja na okolinu i prirodu
Topljenje lednika
39,3
Vremenske nepogode
20,8
Oštećenje ozonskog omotača
6,9
Negativno utiče na biljni i ţivotinjski svijet
9,8
ZagaĎenje prirode
7,5
Kisjele kiše
5,8
Bolesti ljudi
4,0
Visoke temperature
2,9
Klimatske promjene
2,3
Ostalo
0,7
Prema ocjenama učenika/ca, na skali od 1 – negativno do 5 – pozitivno, globalno zagrijavanje negativno utiče na sve navedene aktivnosti, odnosno oblasti. Najštetniji uticaj globalno zagrijavanje ima na zdravlje ljudi i biljni/ţivotinjski svijet (prosječna ocjena 1,54 i 1,55). Više od dvije petine (41,6%) smatra da globalno zagrijavanje nema nikakvog uticaja na ekonomiju.
30
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Tabela 12:
2011.
Ocijeni uticaj globalnog zagrijavanja na: Odgovori na postavljeno pitanje (u %) Odgovori sa Odgovori sa ocjenama ocjenom 1,2,3,4,5 6 (NZ/BO) 98,7% 1,3%
Biljni i ţivotinjski svijet
Prosječna ocjena (na skali od 1-negativno do 5-pozitivno)
1,55
Zdravlje ljudi
98,7%
1,3%
1,54
Vremenske prilike
97,5%
2,5%
1,59
Migracije stanovništva
94,3%
5,7%
2,30
Ekonomiju
92,4%
7,6%
2,48
Poljoprivrednu proizvodnju/Proizvodnju hrane
96,2%
3,8%
1,84
Prema rezultatima istraţivanja učenici/e pokazuju vrlo pozitivan stav prema ţivotnoj sredini i njenoj zaštiti. Za devet od deset ispitanika (93,4%) zaštita okoline je vaţna što pokazuje i dodijeljena prosječna ocjena koja iznosi 1,47 (na skali od 1–vrlo vaţna, 2-vaţna, 3-ne previše vaţna, 4-uopšte nije vaţna). Uočena je pozitivna korelacija izmeĎu nivoa vaţnosti zaštite okoline i znanja o globalnom zagrijavanju. Naime, ispitanici koji smatraju da je zaštita okoline vaţna pokazuju viši nivo znanja o globalnom zagrijavanju. Grafik 26:
Vaţnost zaštite okoline
Vaţna 32,8%
Vrlo vaţna 60,7%
Ne previše vaţna 5,9%
Uopšte mi nije vaţna 0,7%
Učešće učenika/ca u akcijama i/ili dogaĎajima koje su imale za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine moţe posluţiti za procjenu njihovog odnosa prema okolini. Učešće u akcijama koji su imali za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine navodi 44,5% anketiranih. Posmatarjući po regionima, u sjevernim opštinama je uočen veći stepen učešća u ovim akcijama, u odnosu na opštine iz centralnog i juţnog regiona. Oni koji su učestvovali u nekoj aktivnosti iz oblasti zaštite ţivotne sredine ocijenili su istu kao vrlo vaţnu. Kada su u pitanju konkretne aktivnosti anketirani su najčešće navodili da se radilo o ureĎenju/čišćenju školskog dvorišta, saĎenju drveća i drugih biljaka, pošumljavanju. Navedene aktivnosti su organizovane od strane škole, odnosno profesora i nastavnika. 31
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 27:
2011.
Učestvovanje u akciji koja je imala za cilj očuvanje i zaštitu ţivotne sredine
Da 44,5%
Ne 55,5%
Svijest o negativnom uticaju odreĎenih aktivnosti, odnosno ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu je u velikoj mjeri prisutan kod učenika/ca srednjih škola. Prema njima, na ţivotnu sredinu negativan uticaj imaju voţnja automobila na fosilna goriva (76,6%) i korišćenje dezodoransa (60,6%). Prema ocjeni ispitanika pozitivan efekat na ţivotnu sredinu ima pošumljavanje (78,5%), sportske aktivnosti (bavljenje sportom-64,0% i voţnja biciklom-63,4%) i recikliranje otpada (61,8%). Tabela 13:
Procjena uticaja akcija/ponašanja ljudi na ţivotnu sredinu (%) Negativno
Uglavnom negativno
Bez uticaja
Uglavnom pozitivno
Pozitivno
Ne znam/bez odgovora
Recikliranje otpada
7,9
4,1
3,8
19,9
61,8
2,5
Potrošnja električne energije
20,2
38,2
22,1
8,2
7,3
4,1
Voţnja bicikla
3,2
0,9
21,1
9,1
63,4
2,2
Potrošnja vode
16,4
33,1
28,7
8,5
9,1
4,1
Korišćenje dezodoransa
60,6
23,3
8,8
1,6
3,8
1,9
Voţnja automobila na fosilna goriva
76,6
14,2
3,5
1,9
1,9
1,9
Čitanje knjiga, časopisa
2,8
9,5
41,0
6,6
37,2
2,8
11,7
42,9
24,0
9,8
9,1
2,5
39,1
41,0
11,0
4,4
1,9
2,5
1,3
0,3
26,2
6,3
64,0
1,9
3,2
2,2
2,8
11,0
78,5
2,2
Izgradnja stambenih, poslovnih prostora, saobraćajnica Voţnja avionom Bavljenje sportom i sportskim aktivnostima Pošumljavanje zelenih površina
Od ukupnog broja anketiranih skoro svaki drugi učenik/ca (47,9%) primjenjuje neku mjeru u kući i/ili školi koja ima za cilj zaštitu ţivotne sredine. U najvećem broju slučajeva se radi o bacanju otpadaka na predviĎenim mjestima za to, štednji električne energije, reciklaţi i zaštiti ţivotne sredine. Primjena mjera u kući i školi sa ciljem zaštite ţivotne sredine je najčešće prisutna u sjevernom (54,3%), a manje u centralnom regionu (46,7%) i juţnom regionu (42,8%).
32
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 28:
2011.
Primjena mjera/aktivnosti u cilju zaštite ţivotne sredine Ne znam 30,6%
Da, u kući 37,9%
Ne 21,5%
Da, u školi 10,0%
Veoma visok procenat anketiranih (81,4%) je izrazio spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na koji način i oni mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Nivo upoznatosti sa pojmom globalnog zagrijavanja utiče na spremnost ispitanika da drugima ukaţu na koje sve načine mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova u atmosferu. Naime, oni koji su “prilično upoznati” pokazuju veću spremnost od ispitanika koji nijesu čuli za ovaj pojam. Spremnost da znanja i informacije o načinima koji mogu doprinijeti smanjenju emitovanja štetnih gasova prenesu svojim roditeljima/prijateljima je u većoj mjeri prisutna u školama iz sjevernog (90,1%), nego iz juţnog (80,4%) i centralnog regiona (77,8%). Grafik 29:
Spremnost da roditeljima/prijateljima ukaţu na načine smanjenja emitovanja štetnih gasova u atmosferu
Da 81,4%
Ne 18,6%
Prema dobijenim rezultatima moţe se zaključiti da se anketirani/e učenici/e u u svakodnevnom ţivotu ne ponašaju na ekološki prihvatljiv način što negativno utiče na ţivotnu sredinu. Od aktivnosti koje pozitivno utiču najčešće vrlo često gase svijetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi. U vrlo rijetkim situacijama fotokopiraju materijale za školu ili druge vannastavne aktivnosti. MeĎutim, česta kupovina vode i sokova u plastičnim flašama/bocama, kao i praksa da nakon korišćenja računar/TV/DVD ostavljaju u “stand by” reţimu rada u značajnoj mjeri doprinose emisiji štetnih gasova i uzrokuju pojavu globalnog zagrijavanja.
33
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Tabela 14:
2011.
Učestalost sljedećih aktivnosti/ponašanja (u %) Često
Rijetko
Nikada
Ne znam/bez odgovora
Fotokopiranje knjiga, svesaka, školskog materijala, e-mailova
43,2
47,9
7,9
0,9
Računar, TV, DVD ostaje da radi na stand by reţimu rada
48,3
28,7
22,7
0,3
Kupuješ vodu, sokove u plastičnim flašama/bocama Nakon punjenja baterije za kompjuter, mobilni itd. punjač ostane u utičnici Odvajanje/selektovanje otpada
75,4
21,5
2,8
0,3
47,6
22,7
29,3
0,3
22,1
25,2
52,4
0,3
Korišćenje gradskog prevoza
33,4
18,3
47,9
0,3
Voţnja taksijem/automobilom
38,5
31,9
29,7
Dok pereš zube, ruke voda teče
42,6
26,2
30,6
Gasiš svjetlo u prostoriji u kojoj niko ne boravi
64,0
29,3
6,6
0,6
Anketiranima je u prosjeku potrebno 37 minuta da doĎu od kuće do škole bez korišćenja automobila, taksija ili gradskog prevoza. Učenici/e pokazuju visok nivo spremnosti da u budućnosti preduzmu neke od mjera sa ciljem zaštite ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova. Oni ističu da su spremni da štede električnu energiju (79,7%), odvajaju otpad za recikliranje i koriste javni prevoz, pješače, voze biciklo (76,7% i 74,8%). U budućnosti su najmanje spremni da se manje voze automobilom/taksijem (41,3%), da smanje korišćenje plastične ambalaţe/plastičnih kesa (37,7%), da kupuju proizvode sa ekološkom oznakom (38,4%) i da koriste reciklirani papir (36,7%). Grafik 30:
Da li si spreman/na preduzeti neku od mjera u cilju zaštite ţivotne sredine ili smanjenja emisije štetnih gasova u atmosferi? 58,7
Manje se prevoziti automobilom/taksijem
41,3
79,7
Štedjeti električnu energiju
20,3 76,7
Odvajati otpad za recikliranje
23,3 72,5
Racionalnije upotrebljavati vodu
27,5
Manje upotrebljavati plastičnu ambalaţu, plastične kese
37,7
Kupovati proizvode sa ekološkom oznakom
38,4
Koristiti javni prevoz, bicikla, pješačenje
62,3 61,6
74,8
25,2
Koristiti reciklirani papir
36,7
Da
63,3
Ne
Prema rezultatima istraţivanja učenici/e prepoznaju globalno zagrijavanje kao ozbiljan problem sa kojim se svi suočavamo. Prema njihovom mišljenju, na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5–uopšte 34
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
nije problem, globalno zagrijavanje predstavlja vrlo ozbiljan problem za Svijet i Evropu (prosječna ocjena 1,49 i 1,89). Za Crnu Goru i okruţenje globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem sa srednjom ocjenom 2,23 i 2,15. Tabela 15:
Da li globalno zagrijavanje predstavlja ozbiljan problem za: Prosječna ocjena (na skali od 1-vrlo ozbiljan problem do 5-uopšte nije problem) Crnu Goru 2,23 Region
2,15
Evropu
1,89
Svijet
1,49
Srednjoškolci pokazuju veliku zainteresovanost za učenje i razgovor na temu globalnog zagrijavanja i njih 69,3% je mišljenja da je u pitanju zanimljiva tema. Kao objašnjenje za navedeni stavi ističu da se zanimljivost teme ogleda u mogućnosti da steknu nova znanja iz oblasti globalnog zagrijavanja, očuvaju prirodu, kao i da je to oblast o kojoj će se sve više govoriti u budućem periodu. U 30,7% slučajeva učenici/e ističu da globalno zagrijavanje nije zanimljiva tema jer nijesu zainteresovani da uče o tome, prilično im je nebitna i nezanimljiva tema i iz tog razloga ne ţele da stiču dodatna znanja iz ove oblasti. Globalno zagrijavanje je zanimljiva tema za učenike/ce srednjih škola iz sjevernog regiona (87,2%), nego iz juţnih (60,0%) i centralnih opština (64,4%). Grafik 31:
Da li globalno zagrijavanje smatraš zanimljivom temom za učenje/razgovor?
Ne 30,7% Da 69,3%
Učenici/e su istakli u 31,5% slučajeva da u školi imaju predmet u kojem se uči o globalnom zagrijavanju i u najvećem broju slučajeva su izdvojili biologiju, geografiju i ekologiju. Anketirani su zainteresovani za sticanje dodatnih znanja o uzrocima i posljedicama globalnog zagrijavanja (62,1%) i kao najpogodniji način usvajanja znanja navode školu, Internet i TV. Za usvajanje dodatnih informacija zainteresovanost posebno izraţavaju djeca iz gradskih sredina. Polazeći od regionalne pripadnosti opština u kojima je sprovedeno istraţivanje dobija se podatak da su ispitanici iz sjevernih opština (85,2%) najviše zainteresovani za dobijanje informacija o ovoj temi. 35
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Grafik 32:
Zainteresovanost za dobijanje više informacija o globalnom zagrijavanju, uzrocima i posljedicama?
Da 62,1%
36
2011.
Ne 37,9%
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
Dio 5
37
ZAKLJUČAK
2011.
Istraţivanje o ponašanju, znanju i stavovima djece o klimatskim promjenama
2011.
Na osnovu prikazanih rezultata moţe se zaključiti da učenici osnovnih i srednjih škola14 posjeduju odreĎeni stepen znanja o globalnom zagrijavanju, odnosno klimatskim promjenama i njihovim uticajima. MeĎutim, stvarni nivo znanja je niţi od samoprocijenjenog. Kako se radi o pojavi koja ima, a vrlo je izvjesno da će imati još izraţeniji uticaj na gotove sve aspekte ljudskih aktivnosti, potrebno je:
14
Raditi na daljoj edukaciji i informisanosti učenika, sa posebnim akcentom na djecu iz ruralnih sredina, odnosno čitave populacije. Jer, problem moţe biti efikasno riješen samo ako se dobro razumije. Preduzimanje različitih dugoročnih edukativnih kampanja i programa bi rezultiralo ţeljenim promjenama, od društveno prihvatljivih stavova, ka društveno prihvatljivom ponašanju i preduzimanju stvarnih akcija.
UvoĎenjem predmeta ili u okviru postojećih više paţnje posvetiti ovoj temi, organizovanjem predavanja, radionica, seminara o globalnom zagrijavanju, klimatskim promjenama, obnovljivim izvorima energije i energetskoj efikasnosti dodatno informisati učenike i omogućiti im da steknu dodatna znanja. Posebnu paţnju posvetiti organizovanju akcija iz navedenih oblasti koji će kroz direktno uključivanje učenika/ca, zasnovanim na iskustvenim tehnikama i praktičnim primjerima, omogućiti razvijanje svijesti o značaju i efektima koji se mogu ostvariti njihovom primjenom.
Na nivou pojedinca potrebno je preduzeti odgovarajuće mjere koji će rezultirati smanjenjem traţnje za proizvodima koji zagaĎuju ţivotnu sredinu. Tu se, u prvom redu, misli na podizanje nivoa svijesti i informisanja učenika/ca o tome koliko njihovi svakodnevni izbori/ponašanja u potrošnji utiču na pojavu globalnog zagrijavanja/klimatskih promjena. Kupovinom proizvoda i usluga sa ekološkom oznakom, djeca kao potrošači mogu doprinijeti daljoj promociji ekološkog ponašanja.
U osnovnim školama su ispitivani Ďaci sedmih, osmih i devetih reformisanih odjeljena, a u srednjim prvog, drugog i trećeg razreda. 38