Konceptualno-metodološki okvir za rad s djecom u sukobu sa zakonom u zavodskim uslovima-UNICEF, 2011

KONCEPTUALNO-METODOLOŠKI OKVIR ZA RAD S DJECOM U SUKOBU SA ZAKONOM U ZAVODSKIM USLOVIMA ● CENTAR „LJUBOVI”” KAO DIO SISTEMA USTANOVA

● PROCES TRETMANA DJECE U CENTRU

● TEORIJSKI KONCEPTI I METODOLOŠKI PRINCIPI

● PROGRAMSKA SHEMA

● METODOLOGIJA RADA

● ORGANIZACIONA STRUKTURA, UPRAVLJANJE I ODNOS S LOKALNOM ZAJEDNICOM

Autor: }ura] Staki’, profesor, Univerzitet Pensilvanije Lektura i korektura: Sanja Marjanovi’ Dizajn: Milovan Kadovi’ Ilija Nik;evi’ Fotografije: Zoran Jovanovi’ Maccak Za izdava;a: UNICEF

Ova publikacija nastala je tokom realizacije Projekta „Reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“, koji je Vlada Crne Gore sprovela u periodu od oktobra 2008. godine do aprila 2010. godine uz tehni;ku podr[ku UNICEF-a i finansijsku podr[ku Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori. Sadržaj publikacije odražava viziju, stavove i mi[ljenja autora i ne odražava obavezno stavove UNICEF-a i Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori.

Projekat „Reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“ realizovan je uz tehni;ku podr[ku UNICEF-a i finansijsku podr[ku Evropske unije.

Konceptualno-metodološki okvir za rad s djecom u sukobu sa zakonom u zavodskim uslovima

Autor: }ura] Staki’, profesor, Univerzitet Pensilvanije Lektura i korektura: Sanja Marjanovi’ Za izdava;a: UNICEF

Ova publikacija nastala je tokom realizacije Projekta „Reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“, koji je Vlada Crne Gore sprovela u periodu od oktobra 2008. godine do aprila 2010. godine uz tehni;ku podr[ku UNICEF-a i finansijsku podr[ku Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori. Sadržaj publikacije odražava viziju, stavove i mi[ljenja autora i ne odražava obavezno stavove UNICEF-a i Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori.

Projekat „Reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“ realizovan je uz tehni;ku podr[ku UNICEF-a i finansijsku podr[ku Evropske unije.

KONCEPTUALNO-METODOLOŠKI OKVIR ZA RAD S DJECOM U SUKOBU SA ZAKONOM U okviru projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“, koji je sproveo UNICEF – Kancelarija u Podgorici u partnerstvu s Vladom Crne Gore i uz finansijsku podršku Evropske unije, kao rezultat višemjese;nog boravka u Crnoj Gori i rada s djecom i vaspitnom službom Centra za djecu i mlade „Ljubovi’“, nastao je ovaj priru;nik.

Priru;nik sadrži šest poglavlja:  Centar „Ljubovi’“ kao dio sistema ustanova,  Organizaciona struktura, upravljanje i odnos s lokalnom zajednicom,  Teorijsko-konceptualni i metodološki principi,  Metodologija rada,  Proces tretmana,  Programska shema.

Osnovna nit koja se prožima kroz cijeli priru;nik jeste da je temelj postupanja prema djeci u sukobu sa zakonom „centriranost na dijete“. Ovaj princip je utemeljen na liberalno-humanisti;ko naturalisti;koj filozofiji. Princip da je u centru pažnje dijete, njegova prava, razvoj, odnosno dobrobit, razlikuje se od ustaljenog modela u kome je okosnica svega bio sam sistem. Fokus se pomjera od retributivnog ka restorativnom pravosu]u, ;ije su osnovne karakteristike: centriranost na dijete i njegova prava, fokusiranost na porodicu, integrisanost u lokalnu zajednicu, kontinuitet programa i mjera zaštite, diverzifikacija, decentralizacija, razvojnost, transparentnost, usmjerenost na ishode, koordinacija otvorenog sistema.

Priru;nik „Konceptualno-metodološki okvir u radu s djecom u sukobu sa zakonom“ u znatnoj mjeri se oslanja na osnovne postulate Konvencije o pravima djeteta, kao i drugih me]unarodnih instrumenata. Priru;nik je sadržajna hronika, pedagoški pou;na i uravnotežena, društveno opravdana, jer podsti;e na ljudsku misiju i ciljeve humanizovanog društva, predvi]aju’i budu’nost i nagra]uju’i rad.

Kako autor kaže: „Priru;nik je namijenjen, prije svega, stru;njacima koji direktno rade s djecom u sukobu sa zakonom, ali može biti koristan i kreatorima politika i zakonske regulative ili regulatornih mehanizama i protokola namijenjenih sistematskom unapre]enju kvaliteta efikasnosti rada u ovoj senzitivnoj oblasti.“

 4

Sadržaj I

PREDGOVOR...................................................................................16

II IZRAZI ZAHVALNOSTI....................................................................18

1. DIO: CENTAR „LJUBOVI”” KAO DIO SISTEMA USTANOVA........19

1.1.

SISTEM – MREŽA USTANOVA I SERVISA ZA RAD S DJECOM U SUKOBU SA ZAKONOM.............................................................................21

1.2.

KARAKTERISTIKE SISTEMA – MREŽE USTANOVA I SLUŽBI..................22

 1.2.1.. Usmjerenost na dijete, njegovu dobrobit, osobenosti i prava.............22  1.2.2. Fokusiranost na porodicu........................................................................24  1.2.3.. Integrisanost u lokalnu zajednicu............................................................24  1.2.4.. Kontinuitet programa i mjera zaštite.....................................................25  1.2.5.. Prirodnost – oslanjanje na prirodne, neformalne izvore podrške i pomo’i......................................................25  1.2.6. Diverzifikacija............................................................................................26  1.2.7. Decentralizacija.........................................................................................27  1.2.8. Razvojnost.................................................................................................27  1.2.9. Transparentnost........................................................................................27  1.2.10..Kulturološka senzitivnost i kompetentnost............................................28  1.2.11. Usmjerenost na ishode............................................................................28  1.2.12. Sveobuhvatnost.......................................................................................29  1.2.13. Koordinacija..............................................................................................29 1.3.

KOMPONENTE SISTEMA USTANOVA ZAVODSKOG TIPA......................30

 1.3.1.. Nadgledane stanarske zajednice.............................................................31  1.3.2. Ku’e za grupu (group homes).................................................................31  1.3.3. Zavodi za djecu i mlade...........................................................................32  1.3.4. Skloništa za urgentnu zaštitu..................................................................33

 5

 1.3.5.. Kratkotrajni opservaciono-dijagnosti;ko trijažni centri........................34  1.3.6. Centri za zadržavanje...............................................................................34  1.3.7.. Zavodi za tretman s visokim stepenom bezbjednosti..........................35  1.3.8. .Kazneno-popravni dom za maloljetnike................................................35 1.4.

ZAJEDNI:KE KARAKTERISTIKE SVIH USTANOVA ZA ZAVODSKI TRETMAN............................................................................36

 1.4.1. Kriterijumi prijema...................................................................................36  1.4.2. Programi i usluge....................................................................................36  1.4.3. Trajanje.....................................................................................................37  1.4.4. Željeni ishodi............................................................................................37  1.4.5. Kadrovi.....................................................................................................38  1.4.6. Kvalifikacije osoblja.................................................................................39  1.4.7.. Radne obaveze stru;nog osoblja............................................................40 1.5.

CENTAR „LJUBOVI””, PODGORICA: PROMOTER REFORMSKIH PROCESA.............................................................................40

 1.5.1.. Skica za portret profila: okvir za definisanje misije centra „Ljubovi’“, Podgorica......................................................43  1.5.2. .Okvir za skiciranje vizije daljeg razvoja centra......................................45  2. DIO: TEORIJSKI KONCEPTI I METODOLOŠKI PRINCIPI................47

2.1.

KONCEPTUALNO-TEORIJSKA OSNOVA...................................................49

 2.1.1. .Model maloljetni;kog pravosu]a............................................................49  2.1.2.. Koncept „balansirane i restorativne pravde”.......................................51  2.1.3. Humanisti;ka orijentacija........................................................................51  2.1.4.. Ekološko-sistemski model razvoja.........................................................51  2.1.5.. Teorije socijalnog u;enja i kognitivno-bihejvioralne metode..............52  2.1.6. Pozitivna psihologija...............................................................................52 2.2.

OPŠTI PRINICIPI RADA................................................................................53

 2.2.1. Poštovanje prava djeteta.........................................................................53  2.2.2.. Bezuslovno prihvatanje djeteta..............................................................54

 6

 2.2.3. .Fleksibilnost i individualizacija...............................................................54  2.2.4.. Osnaživanje djeteta i porodice...............................................................55  2.2.5. Participatorni pristup...............................................................................56  2.2.6. Holisti;ki pristup......................................................................................56  2.2.7. Prirodnost uslova.....................................................................................56  2.2.8.. Nau;no-stru;no zasnivanje procesa i metodologije rada.................................................................................57  2.2.9. .Planiranje i transparentnost....................................................................57  2.2.10. Usmjerenost na ishode...........................................................................58  2.2.11..Kulturološka kompetentnost...................................................................58  2.2.12..Pozitivan razvoj djeteta...........................................................................58

3. DIO: METODOLOGIJA RADA........................................................61

3.1.

ZASNIVANJE PROCESA PRUŽANJA PODRŠKE I POMO”I......................63

 3.1.1.. Informisanje djeteta i porodice (DP)......................................................63  3.1.2. Pribavljanje informativnog pristanka za smještaj i tretman...............................................................................64  3.1.3.. Orijentacija i upoznavanje djeteta s njegovim pravima i obavezama..............................................................................65  3.1.4. U . spostavljanje i njegovanje otvorenih, saradni;kih odnosa povjerenja s djetetom...........................................65  3.1.5. Ulivanje nade...........................................................................................66  3.1.6.. Demonstriranje dosljedne posve’enosti pravima djeteta........................................................................................67  3.1.7. .Definisanje osobenosti uloge vaspita;a – savjetnika...........................67  3.1.8.. Demonstriranje sopstvene autenti;nosti stru;nog osoblja......................................................................................67  3.1.9. .Uspostavljanje partnerskih odnosa s roditeljima.................................67  3.1.10..Formiranje internog multidisciplinarnog i eksternog multisektorskog tima...........................................................68  3.1.11. Lokalizacija i otklanjanje otpora.............................................................68

 7

3.2.

PROCJENA POTREBA I POTENCIJALA DJETETA I PORODICE................69

 3.2.1. Pravovremenost.......................................................................................69  3.2.2. Kontinuiranost procjene..........................................................................69  3.2.3. Funkcionalnost.........................................................................................69  3.2.4.. Razvojno-ekološko-sistemski okvir procjene.........................................70  3.2.5. Potrebe i potencijali.................................................................................70  3.2.6. Participatornost........................................................................................70  3.2.7. Multidimenzionalnost..............................................................................70  3.2.8. Izvori podataka.........................................................................................71  3.2.9. Multimetodski pristup.............................................................................71  3.2.10. Individualizacija.......................................................................................71  3.2.11. Multidisciplinarnost.................................................................................71  3.2.12. Izvještaj o ispitivanju...............................................................................72 3.3.

PLANIRANJE I PROGRAMIRANJE TRETMANA........................................72

 3.3.1. Planiranje tretmana u centru..................................................................72 3.4.

METODE DIREKTNOG TRETMANA.............................................................75

 3.4.1. .Metoda psihološkog savjetovanja – pristup usmjeren na dijete.........75 3.5.

BAZI:NE VJEŠTINE PRISTUPA USMJERENOG NA DIJETE.....................76

 3.5.1. Vještine aktivnog slušanja......................................................................76  3.5.2.. Vještine personalizacije intervjua............................................................76  3.5.3.. Vještine pomaganja djeci da bolje i dublje razumiju svoje ponašanje i iskustva......................................................76  3.5.4.. Vještine planiranja i prelaska na akciju..................................................76  3.5.5.. Vještine zatvaranja i evaluacije...............................................................77  3.5.6. .Metode i tehnike kontrole i unapre]ivanja ponašanja.........................77  3.5.7.. Primjena metoda kognitivno-bihejvioralne terapije.............................80  3.5.8. .Unapre]enje razrješavanja socijalnih-interpersonalnih problema......81 3.6.

BRZO RJEŠAVANJE PROBLEMA................................................................82

3.7.

INDIREKTNE INTERVENCIJE.......................................................................82

 3.7.1.. Otklanjanje nesklada izme]u potreba djeteta i mogu’nosti njegove li;ne sredine......................................................83

 8

 3.7.2.. Sredstva za unapre]enje djetetove li;ne sredine.................................84 3.8.

UPU”IVANJE U DRUGE USTANOVE, NA DRUGE PROGRAME ILI STRU:NJAKE....................................................................84

 3.8..1. Razlozi upu’ivanja na druge stru;njake i njihovog angažovanja...........................................................................84  3.8.2. Proces upu’ivanja i transfera.................................................................85  3.8.3. Konsultacije..............................................................................................85  3.8.4. .Vo]enje slu;aja/case management........................................................86  3.8.5.. Zastupanje interesa djeteta i porodice...................................................88 3.9.

PRA”ENJE, EVALUACIJA I ZAVRŠAVANJE PRUŽANJA USLUGA.........90

 3.9.1.. Priprema za zatvaranje procesa pomo’i................................................90  3.9.2.. Donošenje odluke o završetku tretmana...............................................90  3.9.3. Održavanje promjena..............................................................................91  3.9.4. Pra’enje i evaluacija promjena...............................................................91  4. DIO: PROCES TRETMANA DJECE U CENTRU...............................93 4.1.

UPU”IVANJE U CENTAR.............................................................................96

 4.1.1.. Razmatranje opravdanosti inicijative za smještaj djeteta u centar......96  4.1.2.. Izbor odgovaraju’e ustanove i programa..............................................96  4.1.3. Iniciranje upu’ivanja...............................................................................96  4.1.4. Priprema za upu’ivanje...........................................................................97 4.2.

PRIJEM..........................................................................................................97

 4.2.1. Iniciranje prijema.....................................................................................97  4.2.2. .Svrha prijema: kriterijumi i zasnovanost zahtjeva................................98  4.2.3. Koraci u procesu prijema........................................................................99  4.2.4.. Prijem djeteta u centar: organizacija i rješenje o prijemu....................98  4.2.5.. Uspostavljanje i definisanje granica saradni;kih odnosa.....................98 4.3.

INICIJALNA PROCJENA RIZIKA I STABILIZACIJA KRIZNIH STANJA....100

 4.3.1. Procjena rizika........................................................................................100  4.3.2. Plan kontrole rizika................................................................................101  4.3.3. Saniranje stanja krize............................................................................101

 9

 4.3.4. Inicijalni plan tretmana..........................................................................101 4.4.

PRODUBLJENA PROCJENA I PLANIRANJE TRETMANA.......................102

 4.4.1.. Procjene potreba i potencijala djeteta i porodice...............................102  4.4.2. .Uloga djece i porodice u procesu procjene i planiranja usluga........102  4.4.3. A . ngažovanje ;lanova proširene porodice u procesu procjene i tretmana djeteta...................................................................103  4.4.4. Višefaznost procjene.............................................................................104  4.4.5.. Procjena razvoja i funkcionisanja djeteta i porodice..........................104  4.4.6. .Formulisanje kriterijuma i plana otpusta............................................104  4.4.7.. Formulisanje i utvr]ivanje generalnog plana tretmana (GPT)...........105  4.4.8.. Timski pristup u procesu procjene i planiranja...................................105 4.5.

PRA”ENJE, EVALUACIJA, REVIZIJA I IZVJEŠTAVANJE........................106

 4.5.1. Voditelj slu;aja i pra’enje rada.............................................................106  4.5.2.. Pra’enje rada s djecom i porodicama..................................................106  4.5.3.. Evaluacije, revizije i izvještavanje..........................................................107 4.6.

RAZRJEŠAVANJE PROBLEMA I UNAPRE}ENJE POTENCIJALA..........107

 4.6.1. Tri strategije u dva pravca.....................................................................107 4.7.

TRI STRATEŠKA PRAVCA RAZRJEŠAVANJA PROBLEMA.....................108

4.8.

DVIJE STRATEŠKE LINIJE.........................................................................108

 4.8.1. U . blažavanje, neutralizacija i eliminisanje osnovnih problema u ponašanju djeteta............................................108  4.8.2.. Unapre]enje sposobnosti kontrole i prevazilaženja problema u ponašanju.........................................................................109  4.8.3.. Unapre]enje prosocijalnih stavova i vještina.....................................109  4.8.4.. Razvijanje socijalnog interesa i socijalne integracije djeteta.............109  4.8.5.. Unapre]enje slike o sebi, samopouzdanja i samouvažavanja i razvijanje motivacije za dalji razvoj i napredovanje........................109  4.8.6.. Unapre]enje obrazovne i radne kompetentnosti djeteta...................110  4.8.7.. Unapre]enje opšteg funkcionisanja porodice....................................110 4.9.

KONSOLIDACIJA I GENERALIZACIJA POSTIGNUTOG..........................110

 4.9.1.. Pretresanje i konsolidacija ostvarene dobiti u tretmanu...................110  4.9.2.. Unapre]enje uvida u korijene, razvoj i implikacije ranijih problema.....111

 10

 4.9.3.. Generalizovanje ostvarene dobiti..........................................................111  4.9.4.. Unapre]enje sposobnosti odolijevanja iskušenjima u periodu tranzicije i u;vrš’ivanje strategije prevencije recidiva......112  4.9.5.. Izrada plana prenošenja odgovornosti na dijete u cilju samostalne organizacije i obavljanja dnevnih i drugih aktivnosti.....112 4.10. OTPUST.......................................................................................................112  4.10.1.. Otpust, postinstitucionalni prihvat i socijalna reintegracija.............112  4.10.2. Planiranje tranzicije i otpusta..............................................................113  4.10.3.. Utvr]ivanje ispunjenosti kriterijuma za otpust.................................113  4.10.4. Plan ;ina otpusta.................................................................................113  4.10.5. Neplanirani otpust...............................................................................114 4.11. NAKNADNO STARANJE............................................................................114  4.11.1. Naknadno staranje i pra’enje.............................................................114  4.11.2.. Traganje za stabilnim i dugoro;nim rješenjima................................114  4.11.3.. Ponovno ujedinjenje porodice.............................................................115  4.11.4.. Pra’enje i evaluacija procesa socijalne reintegracije.......................115

5. DIO: PROGRAMSKA SHEMA........................................................117 5.1.

PROGRAMSKA SHEMA – KOMPONENTE PROGRAMA TRETMANA....118

5.2.

PREGLED KOMPONENTI – OBLASTI TRETMANA..................................119

 5.2.1.. Stavljanje na raspolaganje širokog spektra komponenti tretmana...119  5.2.2.. Specijalizovani programi i usluge.........................................................119 5.3.

PROGRAMI RADA U VASPITNO-TERAPEUTSKOM MILJEU I VASPITNOJ GRUPI.................................................................................120

 5.3.1. Grupisanje djece....................................................................................120  5.3.2. .Program dnevnih aktivnosti, života i rada...........................................120  5.3.3. Raspored dnevnih aktivnosti................................................................121  5.3.4. Spavanje i odmor...................................................................................121  5.3.5. Li;na pažnja............................................................................................122  5.3.6. Li;na higijena.........................................................................................122

 11

 5.3.7. .Upotreba alkohola, psihotropnih supstanci i duvana.........................122  5.3.8. Odje’a, obu’a i li;ni izgled...................................................................122  5.3.9. Li;na svojina..........................................................................................123  5.3.10. Džeparac...............................................................................................123  5.3.11.. Održavanje životnog prostora.............................................................124  5.3.12. Pla’eni rad djeteta...............................................................................125  5.3.13.. Bazi;ne vještine vo]enja doma’instva..............................................125  5.3.14.. Životne vještine i razvoj nezavisnosti................................................125  5.3.15. Vještine življenja u porodici................................................................125  5.3.16.. Traženje i obezbje]enje posla i smještaja – stana............................126 5.4.

PSIHO-SOCIJALNO-VASPITNO-SAVJETODAVNA KOMPONENTA PROGRAMA.....................................................................126

 5.4.1. .Iniciranje psiho-socijalno-vaspitno-savjetodavnih (PSVS) usluga....126  5.4.2.. Vo]enje slu;aja (case management)...................................................126  5.4.3. .Usluge psihološkog savjetovanja..........................................................127  5.4.4. Razrješavanje problema........................................................................128  5.4.5.. Upravljanje stresom i anksioznoš’u....................................................128  5.4.6.. Stvaranje kulture i atmosfere oslobo]ene od traume........................128  5.4.7.. Razumijevanje i prevazilaženje razdvajanja i gubitaka.......................129  5.4.8.. Uspostavljanje pozitivnih, zrelih odnosa s porodicom, roditeljima, odraslima i vršnjacima......................................................129  5.4.9.. Intervencije i usluge vezane za pripremu procesa tranzicije..............129  5.4.10.. Koriš’enje vršnja;kog savjetovanja...................................................130  5.4.11.. Savjetovanje u vezi sa specijalnim problemima...............................130 5.5.

SARADNJA I RAD S PORODICOM DJETETA...........................................130

 5.5.1.. Održavanje odnosa s porodicom..........................................................130  5.5.2. Vrste usluga porodici.............................................................................130  5.5.3. .Savjetovanje s roditeljima i drugim ;lanovima porodice...................131  5.5.4. Porodi;ni kontakti i posjete...................................................................131  5.5.5.. Angažovanje porodice u miljeu............................................................131  5.5.6. Porodi;ne uloge i mogu’nosti..............................................................132

 12

5.6.

OBRAZOVANJE I PROFESIONALNO OSPOSOBLJAVANJE...................132

 5.6.1.. Program obrazovanja i profesionalnog osposobljavanja..................132  5.6.2.. Obaveze obrazovnog osoblja centra....................................................132  5.6.3. .Individualizovan plan obrazovanja (IPO).............................................132  5.6.4.. Participacija u planiranju obrazovanja.................................................133  5.6.5. Integracija IPO u GTP.............................................................................133  5.6.6. Poha]anje škole.....................................................................................133  5.6.7. Tutorisanje..............................................................................................133  5.6.8. Profesionalno usmjeravanje.................................................................133  5.6.9.. Profesionalno obrazovanje i zapošljavanje.........................................134 5.7.

KONTROLA I UNAPRE}ENJE PONAŠANJA...........................................134

 5.7.1. Politika i procedure................................................................................134  5.7.2. .Proaktivno i preventivno planiranje.....................................................134  5.7.3.. Razvoj modela intervencije i podrške..................................................135  5.7.4.. Plan podrške i razvoja prosocijalnog ponašanja za svako dijete.......135  5.7.5.. Sankcije za neprihvatljivo ponašanje...................................................135  5.7.6.. Nedozvoljene radnje i postupci.............................................................136  5.7.7.. Nedozvoljene radnje i postupci u vezi s izolacijom............................136  5.7.8. Time out i intenzivni tretman.................................................................136  5.7.9. Soba za time out....................................................................................137 5.8.

REKREACIJA...............................................................................................137

 5.8.1. Programi rekreacije...............................................................................137  5.8.2.. Planiranje rekreacionih programa i aktivnosti....................................137  5.8.3. Vrste rekreacionih programa................................................................138  5.8.4.. Slobodno vrijeme i spontane aktivnosti..............................................138  5.8.5.. Specijalizovane i terapeutske rekreacione aktivnosti.........................138 5.9.

ZAŠTITA I UNAPRE}ENJE ZDRAVLJA DJECE........................................139

 5.9.1. Inicijalne zdravstvene usluge................................................................139  5.9.2. .Medicinske i stomatološke usluge.......................................................139  5.9.3. Medikamenti..........................................................................................140  5.9.4.. Zdravstveno prosvje’ivanje i obrazovanje..........................................140

 13

 5.9.5.. Seksualnost i seksualno ponašanje.....................................................140  5.9.6. Seksualna orijentacija...........................................................................140 5.10. ISHRANA.....................................................................................................141  5.10.1. Planiranje jelovnika za djecu...............................................................141  5.10.2. :uvanje hrane......................................................................................141  6. DIO: ORGANIZACIONA STRUKTURA, UPRAVLJANJE I ODNOS S LOKALNOM ZAJEDNICOM........................................143

6.1. OSNIVANJE I ORGANIZACIONA STRUKTURA USTANOVA...................146  6.1.1. .Tipovi ustanova prema na;inu osnivanja............................................146  6.1.2.. Administrativna struktura ustanova za zavodski tretman..................146  6.1.3. Misija i vizija...........................................................................................146  6.1.4. Strateški plan.........................................................................................148  6.1.5. Godišnji operativni plan........................................................................148  6.1.6.. Identifikovanje željenih ishoda – rezultata...........................................148 6.2.

ULOGA I ODGOVORNOST JAVNIH I PRIVATNIH AGENCIJA.................148

 6.2.1.. Državni, regionalni ili lokalni organi socijalnog staranja....................148  6.2.2. Privatne agencije...................................................................................149  6.2.3.. Formulisanje politike i procedura.........................................................149  6.2.4. Interni priru;nik......................................................................................149 6.3.

SISTEM ORGANIZACIJE I :UVANJA PODATAKA...................................149

 6.3.1. Poslovna dokumentacija.......................................................................150  6.3.2.. Radna – klini;ka dokumentacija............................................................150  6.3.3. Privatnost i povjerljivost.......................................................................151  6.3.4. Održavanje dosijea i podataka..............................................................151  6.3.5. :uvanje i uništavanje dosijea...............................................................152  6.3.6. Zaštita prava djece i porodica...............................................................152

 14

6.4.

OSIGURANJE UNAPRE}ENJA KVALITETA USLUGA............................152

6.5.

ISTRAŽIVANJA...........................................................................................152

6.6.

OSOBLJE....................................................................................................153

 6.6.1. Regrutovanje i selekcija........................................................................153  6.6.2. Selekcija osoblja....................................................................................153  6.6.3.. Kvalifikacije i kompetencije direktora..................................................154  6.6.4.. Odgovornosti koordinatora socijalno-vaspitnog programa – klini;kog direktora.............................................................154  6.6.5.. Kompetencija koordinatora organizacione radne jedinice.................154  6.6.6. .Kvalifikacije i kompetencije neposrednih stru;nih radnika................155  6.6.7.. Kvalifikacije pomo’nog vaspitnog osoblja..........................................155  6.6.8. Volonteri.................................................................................................155  6.6.9. Kriminološka provjera...........................................................................156  6.6.10.. Stvaranje zdravog i podržavaju’eg radnog ambijenta.....................156 6.7.

CENTAR I OKOLINA...................................................................................157

 6.7.1.. Opšte napomene o reciprocitetu odnosa ustanova i okruženja........157  6.7.2.. Uspostavljanje odnosa saradnje...........................................................158  6.7.3.. Razjašnjavanje uloga i odgovornosti...................................................158  6.7.4. Zastupanje interesa i prava...................................................................159  6.7.5.. Obezbje]enje široke mreže ustanova, službi, programa i sistema podrške djeci i porodicama................................................159  6.7.6.. Stvaranje uslova za zadovoljavanje zanemarenih potreba................159  6.7.7.. Predstavljanje ustanove i programa....................................................159 6.8.

ULOGA DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA I USTANOVA............................160

 6.8.1. .Uloga socijalnih, kulturnih i rekreacionih organizacija.......................161  6.8.2. Uloga škole.............................................................................................161  6.8.3.. Uloga zdravstvenih ustanova i službi..................................................161  6.8.4. Uloga pravosudnih organa...................................................................162  6.8.5. Uloga policije.........................................................................................162  6.8.6. Uloga službi za zapošljavanje...............................................................162  6.8.7.. Uloga poslovnih organizacija i kompanija..........................................163  6.8.8. Uloga medija..........................................................................................163  6.8.9. U . loga uglednih osoba, politi;kih funkcionera i izabranih predstavnika lokalne zajednice..............................................................164  6.8.10.. Uloga institucija za licenciranje, nadzor i stru;nu pomo’................164

 15

I

Predgovor

Priru;nik „Konceptualno-metodološki okvir za rad s djecom u sukobu sa zakonom u zavodskim uslovima“ direktan je izdanak projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori“, koji je, u partnerstvu s Vladom Crne Gore i uz finansijsku podršku Delegacije Evropske unije u Crnoj Gori, sproveo UNICEF za Crnu Goru.

Priru;nik je nastao tokom tromjese;ne participatorne misije autora u Centru za djecu i mlade „Ljubovi’“, Podgorica. Tokom zajedni;kog rada Centar je ušao u proces duboke rekonceptualizacije svoje društvene misije, prepoznao i prihvatio novu dugoro;nu viziju svog razvoja kao mati;ne institucije za razvoj budu’eg sistema ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori. Široko otvaraju’i vrata za promjene, Centar se predstavio kao idealan pilot poligon za primjenu novih koncepata i standarda usmjerenih ka podizanju kvaliteta sveukupne brige o djeci u sukobu sa zakonom, ali i kao proaktivni inicijator niza aktivnosti na zasnivanju kontinuuma preventivnih, diverzionih, alternativnih, inkluzivnih i drugih programa rada s djecom i porodicama u lokalnoj zajednici.

Ve’ina klju;nih koncepata, prinicipa i metodologija izloženih u ovom priru;niku nijesu prethodno primjenjivani u praksi Centra, dok drugi predstavljaju zna;ajno rafinirane pristupe i metodološki oplemenjene programe – uskla]ene sa savremenim nau;nim dostignu’ima, oštrim me]unarodnim standardima i primjerima najbolje prakse. Nov konceptualno-metodološki okvir najprije je pažljivo preispitan s upravom i stru;nim timom Centra, potom je obavljena edukacija stru;njaka za njihovu primjenu i pilotiranje u neposrednom radu s djecom i porodicama.

Rezultati i iskustva na kraju su predstavljeni i izloženi javnoj kritici na nacionalnoj konferenciji stru;njaka iz oblasti rada s djecom u sukobu sa zakonom, održanoj decembra 2008. godine u Centru „Ljubovi’“ u Podgorici.

Pisanje Priru;nika je napor autora da, polaze’i od jedinstvene uloge Centra „Ljubovi’“, artikulisanja njegove društvene misije i vizije razvoja i evaluacije iskustava tokom tromjese;nog zajedni;kog rada, oblikuje teorijsko-metodološki koncept, koji ’e omogu’iti unapre]enje kvaliteta rada Centra i poslužiti kao orijentir u pogledu razvoja sistema ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori shodno politi;kim i zakonodavnim promjenama u oblasti maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori.

Priru;nik nastupa kao agens promjena, ali u isto vreme prepoznaje, akcentira i metodološki oplemenjuje ve’ prisutne inicijative i primjere dobre prakse integrišu’i ih u jednu koherentnu razvojno postavljenu koncepciju.

Priru;nik je pisan tako da može pomo’i:  stvaranju održivog konceptualno-metodološkog okvira za rad s djecom u sukobu sa zakonom u Centru „Ljubovi’”;

 16

 .stvaranju širokog konceptualno-metodološkog okvira, koji se, s nužnim izmjenama, može koristiti i kao okvir za uspostavljanje organizacije i metodologije rada u drugim sli;nim ustanovama za zavodski tretman djece i mladih u Crnoj Gori;  .podsticanju i olakšanju rada na izgradnji neophodnih protokola i mehanizama, standardizaciji usluga, akreditovanju i licenciranju i ustoli;enju sistematskog rada na pra’enju, kontroli, evaluaciji i unapre]enju stru;nog rada u ustanovama i programima maloljetni;kog pravosu]a i socijalnog staranja o djeci i njihovim porodicama.

Pisanje Priru;nika je prošlo kroz dvije faze. Prva šira verzija dostavljena je UNICEF-u Podgorica, Ministarstvu rada i socijalnog staranja i Centru za djecu i mlade „Ljubovi’“, Podgorica. Širok krug korisnih i utemeljenih primjedbi i prijedloga u pogledu kompozicije, sadržaja i akcentiranja pojedinih djelova inkorporiran je prilikom izrade kona;ne verzije Priru;nika. Tako je proces izrade Priru;nika od iniciranja, pilotiranja i krajnje konceptualizacije bio u pravom smislu participatorni.

Priru;nik, pored uvodnog dijela, sadrži set me]usobno povezanih cjelina i to:  Definisanje mjesta i uloge Centra „Ljubovi’“ u sistem ustanova i službi za društvenu zaštitu djece u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori;  Kratko portretisanje teorijskih koncepata i metodskih prinicipa koji usmjeravaju rad i razvoj Centra i njegovih programa;  Prikaz osnovnih pristupa – metodologija tretmana;  Opis procesa tretmana od upu’ivanja djeteta u ustanovu do njegove socijalne reintegracije;  Opis komponenti, oblasti sveobuhvatnog tretmana djece u Centru i njegovih programa;  Osnovna pitanja dobre organizacije, na;ina upravljanja i reciprociteta odnosa izme]u ustanova i društvene zajednice.

Priru;nik je, prije svega, namijenjen stru;njacima koji direktno rade s djecom u sukobu sa zakonom, ali može biti koristan i kreatorima politike, zakonske regulative i regulatornih mehanizama i protokola namijenjenih sistematskom unapre]enju kvaliteta i efikasnosti rada u ovoj senzitivnoj oblasti, kao i stru;njacima i studentima iz oblasti socijalnog staranja i maloljetni;kog pravosu]a.

 17

II Izrazi zahvalnosti Želim najprije da se toplo zahvalim kancelariji UNICEF-a u Podgorici, posebno Noali Skinner, šefici predstavništva UNICEF-a za Crnu Goru, i njenim saradnicama Neli Krni’ i Maji Velimirovi’, za ukazano povjerenje, topao prijem i svesrdnu i efikasnu podršku tokom mog rada u Podgorici. Njihova mišljenja, sugestije i pitanja pomogli su mi da kristalizujem ideje i usmjerim svoj rad, a tekst Priru;nika prilagodim i usaglasim sa strateškim pravcima reforme sistema maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori.

Duboku zahvalnost dugujem Snežani Mijuškovi’, pomo’nici ministra za rad i socijalno staranje Crne Gore, koja me je uputila u realno stanje u oblasti, svesrdno otvorila vrata ustanova i pomogla da kod koleginica i kolega steknem povjerenje neophodno za otvorenu participatornu saradnju.

Najdublju zahvalnost za otvorenu i konstruktivnu saradnju dugujem upravniku Centra Draganu Pajovi’u, pomo’niku direktora Miloradu Š’eki’u i svim koleginicama i kolegama Centra „Ljubovi’“. Njihovo bogato iskustvo, svjesnost o zna;aju projekta i jedinstvenoj ulozi Centra, kao i entuzijazam i pregalaštvo, podsticali su me i podržavali tokom našeg zajedni;kog rada.

Zahvaljujem se koleginici Vesni Pavi’evi’, osoblju i aktivistima okupljenim oko Centra za podršku djeci i porodici u Bijelom Polju, kao i koleginicama i kolegama, u;esnicima osam edukativnih seminara i Konferencije o konceptualnometodološkim modelima rada s djecom u sukobu sa zakonom, koji su svojom aktivnom participacijom, direktno ili indirektno, doprinijeli uobli;avanju ovog Priru;nika.

Na kraju, ali prije svih, želim da se zahvalim djeci iz Centra za djecu i mlade „Ljubovi’“, s kojom sam imao priliku da se igram, razgovaram i radim tokom mog tromjese;nog boravka u njihovom domu. Bio sam duboko ganut njihovim životnim pri;ama, ali i snažno inspirisan njihovom otpornoš’u, povjerenjem u stru;njake Centra i nadom u bolje sjutra.

Mnoge druge osobe, prije svega iz Centra „Ljubovi’“, tako]e su svojim posve’enim radom, koji je „izlazio iz opisa njihovog radnog mjesta“, zna;ajno pomogle da ovaj tekst bude objavljen, na ;emu im se najiskrenije zahvaljujem.

Priru;nik je bukvalno zajedni;ko djelo „uma i ruku“ mnogih ljudi, koji su nesebi;no dali svoj doprinos razvoju i unapre]enju društvene zaštite i maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori. Njihov predani rad i nepresušni entuzijazam dobar su znak za održivost rezultata ovog projekta, odnosno za dalje unapre]enje i promociju prava djece pod rizikom i u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori. dr }uka Staki’

 18

1. DIO: CENTAR „LJUBOVI”“ KAO DIO SISTEMA USTANOVA 1-1 SISTEM – MREŽA USTANOVA ZA RAD S DJECOM U SUKOBU SA ZAKONOM 1-2 KARAKTERISTIKE SISTEMA – MREŽE USTANOVA I SLUŽBI 1-3 KOMPONENTE SISTEMA USTANOVA ZAVODSKOG TIPA 1-4 ZAJEDNI:KE KARAKTERISTIKE SVIH USTANOVA ZA ZAVODSKI TRETMAN 1-5 CENTAR „LJUBOVI””, PODGORICA: FOKUS I PROMOTER REFORMSKIH PROCESA

 19

Perspektive razvoja sistema ustanova, službi i usluga za djecu u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori Društvena zaštita djece u sukobu sa zakonom i njihovih porodica u Crnoj Gori tokom posljednje decenije prolazi kroz seriju dubokih reformi, koje obuhvataju unapređenje politike, zakonske i druge regulative. Uvođenjem novih kocepata, pristupa, principa, standarda i modela najbolje prakse unapređuje se organizacija i funkcionisanje sistema ustanova i službi.

Pod okriljem UNICEF-ovog projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetničkog pravosuđa u Crnoj Gori” započeta je programska reorganizacija sistema ustanova i službi za rad sa DSZ, s dugoročnom ambicijom razvoja sistema koji će biti usmjeren na dijete, fokusiran na porodicu i integrisan u lokalnu zajednicu. Takav kontinuum sistema/servisa i usluga treba da obezbijedi kvalitetne intervencije od ranog otkrivanja djece pod rizikom, podrške i pomoći djeci i porodicama, primjene spleta diverzionih, alternativnih, inkluzivnih intervencija u društvenoj zajednici pa sve do kvalitetnih programa naknadne podrške i pomoći onima koji izlaze iz sistema socijalnog staranja i/ili maloljetničkog pravosuđa. Taj sistem, naravno, mora da bude usklađen sa UN Konvencijom o pravima djeteta, standardima međunarodne zajednice koji se odnose na djecu u sistemu maloljetničkog pravosuđa i savremenim naučnim i etičkim konceptima i principima.

Poslije osamostaljenja, a usred procesa demokratske tranzicije i evropskih integracija, Crna Gora našla se u nezavidnoj situaciji gdje se cio sistem ustanova, odnosno kontinuum zaštite sveo na funkcionisanje jedne jedine institucije za zavodski tretman: Centar „Ljubović” u Podgorici.

Originalno rješenje za ovaj Gordijev čvor podrazumijeva transformaciju Centra kroz četiri faze: (1) osnaživanje Centra „Ljubović” preko podrške njegovoj rekonstrukciji, reorganizaciji, programskoj rekonceptualizaciji (metodološko oplemenjivanje postojećih i razvoj novih programa), doedukacija kadrova za nove koncepte, principe i modele prakse; (2) stvaranje uslova za kreiranje, pilotiranje i evaluiranje novih alternativnih, inkluzivnih, diverzionih i drugih programa u lokalnoj zajednici; (3) diseminacija, rasađivanje potvrđenih programa u lokalitetima u kojima postoje potrebe; (4) progresivna redukcija zavodske-institucionalne komponente Centra uz njegovu transformaciju u referentni centar za razvoj i koordinaciju sistema, koja se takođe može izmijeniti kada za to budu sazreli uslovi.

Ovo poglavlje analizira samo pitanja potrebe, svrhe, komponenata i karakteristika sistema ustanova i usluga u cjelini, kao i način na koji su karakteristike budućeg razvijenog sistema utkane u „genetski kod” Centra „Ljubović”, odakle će se kasnije postepeno diferencirati, razuđivati, osamostaljivati i rasijavati.

“Jedna slamka meðu vihorove….

Neka bude što biti ne može!”

Njegoš  20

1.1. SISTEM – MREŽA USTANOVA I SERVISA ZA RAD S DJECOM U SUKOBU SA ZAKONOM Centar „Ljubovi’“ funkcioniše kao dio sistema, ili mreže ustanova, koja opet ;ini integralni dio ukupne društvene brige o djeci i mladima u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori. Društvena briga o djeci u sukobu sa zakonom obuhvata najširi spektar mjera i intervencija, koje po;inju s mjerama prevencije – spre;ava se razvoj problema i izdvajanje djeteta iz porodice, nastavljaju se s mjerama tretmana – dijete se osposobljava za povratak u porodicu i/ili samostalni život u društvenoj zajednici, a krug se zatvara s mjerama naknadnog staranja – spre;ava se recidiv i potreba za ponovnim tretmanom, odnosno institucionalizacijom.

Prirodno, mjere društvene zaštite prevashodno su usmjerene na prevenciju, koja podrazumijeva tri nivoa mjera:  univerzalne mjere, koje se preduzimaju prema svoj djeci i omladini, a usmjerene su na stvaranje uslova za pravilan razvoj sve djece i njihovih razvojnih potencijala;  .specijalizovane mjere, koje se preduzimaju prema djeci i porodicama pod rizikom, kako bi se neutralizovalo dejstvo faktora rizika – koji pogoduju razvoju problema, a unaprijedilo dejstvo zaštitnih faktora razvoja – koji pomažu osnaživanju djece i u;vrš’ivanju njihove otpornosti na faktore rizika;  indikovane mjere i programi, koji se preduzimaju prema djeci i omladini kod koje je došlo do ispoljavanja znakova i simptoma poreme’aja, ali ti problemi još nijesu dostigli alarmantni nivo, odnosno nivo koji zahtijeva odgovaraju’u društvenu reakciju.

Mjere društvene intervencije ili mjere zvani;ne društvene reakcije usmjerene su na suzbijanje prestupništva mladih i podrazumijevaju dvije me]usobno povezane grupe intervencija:  identifikovanje, procjena li;nosti i socijalnih prilika, izbor i planiranje mjera tretmana;  .primjena mjera tretmana (individualni, grupni, porodi;ni, institucionalni, vaninstitucionalni, mješoviti).

Na kraju dolaze mjere post-tretmana ili naknadnog staranja koje imaju dva zadatka:  .u;vrš’ivanje i generalizacja postignutog tokom tretmana radi spre;avanja (prevencija) recidiva;  podrška . i pomo’, uklju;uju’i i rehabilitaciju radi pospješivanja pune socijalne reintegracije – inkluzije mladih.

 21

U Crnoj Gori, kao uostalom i cijeloj bivšoj Jugoslaviji i ogromnoj ve’ini zemalja isto;ne Evrope, uvijek je bilo dosta razumijevanja za preventivne intervencije, ukazivalo se na zna;aj i vrijednost postinstitucionalne podrške i pomo’i, ali se sve uglavnom svodilo na puko suzbijanje prestupništva, preko identifikovanja prestupnika (policija), procjene (centar za socijalni rad), izbora mjere (sud, tužilaštvo) i izvršenje krivi;nih sankcija – ustanove za izvršenje (zavodi, vaspitno-popravni i kazneno-popravni domovi). Takva situacija, u literaturi poznata i kao „zakašnjela“, ja bih dodao „zakašnjela, sužena, pogrešno-negativno usmjerena i neefikasna“ reakcija, u narednom periodu bi’e zamijenjena proaktivnom, sveobuhvatnom, pozitivno usmjerenom (usmjerenom na razvoj, faktore zaštite, potrebe i prava), ograni;enom (samo onoliko koliko je zaista neophodno) intervencijom usmjerenom na dijete, fokusiranom na porodicu i integrisanom u lokalnu zajednicu.

U tom kontekstu i viziji usluge Centra i drugih ustanova za zavodski tretman ;ini’e istinski integralni segment razu]enog i kontinuiranog niza mjera kojim se djeca i njihove porodice prvenstveno nastoje podržati da prevazi]u probleme s kojima se suo;avaju. Mjere ’e se primarno usmjeravati na podsticanje njihovog razvoja, osnaživanje njihove li;nosti i održavanje i unapre]enje funkcionalnosti porodica, kao i na traganje za rješenjima u recipro;nom odnosu porodice i lokalne društvene zajednice. Izuzetno, kada to nije mogu’no – zbog bezbjednosti djece, sredine u kojoj djeca borave, ili specijalnih razvojnih potreba djece – dijete ’e se privremeno smjestiti u neku od ustanova za poluzavodski tretman, a krajnja svrha tog tretmana je da pomogne da se dijete što prije vrati u porodicu, ili se osposobi za samostalan produktivan život u otvorenoj društvenoj zajednici.

Da bi ispunio svoju novu misiju, Centar „Ljubovi’“ ’e i sam morati da ostvari duboke organizacione, konceptualne i programske promjene, koje bi se prije mogle uporediti s mutacijom nego pukom transformacijom. Klju;ne karakteristike tog novog Centra „Ljubovi’“, odnosno novog sistema ustanova i službi u Crnoj Gori, kako je jednodušno prihva’eno tokom rada na UNICEF-ovom projektu reforme sistema maloljetni;kog pravosu]a, kratko su opisane u tekstu koji slijedi, a mogu poslužiti svim zainteresovanim i odgovornim pri izboru i evaluaciji kursa i dometa ostvarenih promjena.

1.2. KARAKTERISTIKE SISTEMA – MREŽE USTANOVA I SLUŽBI Sistem ustanova za rad s djecom u sukobu sa zakonom treba da predstavlja razu]en, ali integrisan, raznovrstan skup institucija i programa kojima se djeci i porodicama nude upravo one usluge koje najviše odgovaraju njihovim potrebama i potencijalima, kao i da im omogu’i da shodno napretku u tretmanu te usluge dopunjavaju i mijenjaju kako bi se pospiješilo i ubrzalo njihovo osposobljavanje i osamostaljivanje. Da bi bio maksimalno funkcionalan, sistem ustanova treba da posjeduje sljede’e karakteristike:

 1.2.1.. Usmjerenost na dijete, njegovu dobrobit, osobenosti i prava  Svrha, smisao, ciljevi i zadaci sveobuhvatnog i kontinuiranog sistema ustanova, servisa i programa jeste DIJETE – njegova prava, potrebe, dobrobit i razvoj, a

 22

ne sistem (pravni ili socijalni) per se, kome dijete bezuslovno treba da se prilagodi, kao kakvoj Prokrustovoj postelji. Shodno tome, vjeruje se da se promjene u ponašanju, kao uostalom i promjene odnosa prema sebi, drugima i društvu mogu ostvariti tek na bazi punog poštovanja prava djeteta, kompenzacijom propuštenog, podsticanjem razvoja i korigovanjem asocijalnih formi ponašanja, stavova i uvjerenja. Promjena i unapre]enje stanja može se posti’i ne samo podsticanjem i zahtjevanjem promjena ponašanja i stavova djeteta, ve’ isto tako sinhronizovanim i harmonizovanim promjenama funkcionisanja porodi;nog sistema, ali i odgovaraju’im mjerama u lokalnoj zajednici kako bi se pronašao efikasniji na;in da se jedinstvene razvojne potrebe djeteta i njegove porodice zadovolje na najadekvatniji na;in. Individualizacija, usmjerenost na razvoj prosocijalnog ponašanja, bezuslovno prihvatanje i pozitivna podrška djetetu i porodici, participatorni pristup, partnerski odnos itd. direktni su izdanci ove orijentacije.

Popularnu klasi;nu metaforu: „Zaštita društva od prestupništva mladih“ zamijenila je nova: „Društvena zaštita djece (prestupnika) najefikasnija je zaštita društva od prestupništva mladih.“

 23

 1.2.2. Fokusiranost na porodicu Savremen kontinuirani sistem usluga kakav Crna Gora nastoji da razvije bi’e usmjeren na o;uvanje integriteta i unapre]enje vaspitne kompetencije porodice koja se prihvata kao prirodan i najadekvatniji ambijent za njegu, vaspitanje i razvoj djece. Podsticanjem recipro;ne funkcionalnije razmjene s neposrednim okruženjem porodici se nastoje staviti na raspolaganje usluge kojima se njeno funkcionisanje podržava i unapre]uje, ali i usluge kojima se koriguju konfliktni ili disfunkcionalni odnosi porodice i sredine. Sve to je inspirisano nastojanjem da se porodica podrži i potpomogne tako da se izbjegne potpuno izdvajanje djeteta iz porodice, ili da to izdvajanje bude samo djelimi;no (vikend, dnevni boravak...) ili da se svede na minimum trajanja uz puno o;uvanje veza izme]u roditelja i djece, kad god je to mogu’no. Shodno tome, porodica se prihvata kao aktivan i ravnopravan partner na svim nivoima, u svim fazama i aktivnostima procesa pomo’i i zaštite. Puna participacija porodice podrazumijeva pravo porodice da slobodno iskaže svoje mišljenje i stavove, pravo na izbor, prihvatanje ili odbijanje, zajedni;ki rad na ostvarenju usvojenih planova i evaluaciji postignutog.

Promocijom participacije porodice snažno se podsti;e motivacija za promjenu, a eventualna postignu’a imaju kvalitet samoostvarenja i tendenciju da duže traju nego u tradicionalnim pristupima koji „spolja“ nastoje da lokalizuju i razriješe problem. Orijentacija na podršku, održavanje, „osnaživanje“ i osposobljavanje porodice kao prirodnog ambijenta za njegu i vaspitanje djece uzima se kao primarni zadatak kad god je to mogu’no.

 1.2.3.. Integrisanost u lokalnu zajednicu Najzad, tre’a bitna odlika sistema u izgradnji predstavlja njegova decentralizacija, odnosno približvanje usluga djeci i porodicama tamo gdje oni žive i rade. Istinska integrisanost u lokalnu zajednicu podsti;e nastojanje da se prona]u, aktiviraju, koordiniraju i usklade raspoloživi resursi, kako bi se problemi locirali i razriješili tamo gdje su nastali. Na;in na koji je lokalna zajednica organizovana i na;in na koji ona funkcioniše ne posmatra se kao zacementiran, rigidan poredak stvari, ve’ se, u razumnim granicama, taj sistem resursa posmatra i postavlja fleksibilno. Rješenja za razvojne teško]e i porodi;nu disfunkcionalnost traže se unutar lokalne zajednice, a promjene se dosljedno o;ekuju u sva tri tjemena trougla: dijete, porodica, lokalna zajednica. Skup resursa za pomo’ i podršku porodici i djeci u sukobu sa zakonom u jednoj lokalnoj zajednici može se kombinovati na više na;ina, kao što se i njihovi me]usobni odnosi mogu postavljati na druga;ije osnove kako bi lakše, brže i potpunije udovoljili urgentnim potrebama djeteta i porodice. To dalje zna;i da ’e se profil resursa u jednoj lokalnoj zajednici razlikovati od onog u drugoj, u mjeri u kojoj se i potrebe djece i porodica za podrškom i pomo’i razlikuju. Izdvajanje djeteta iz porodice trebalo bi da bude veoma rijetko, a eventualno upu’ivanje djeteta na tretman izvan lokalne zajednice uistinu bi se smatralo krajnjom mjerom, koja mora biti privremena i parcijalna.

 24

 1.2.4.. Kontinuitet programa i mjera zaštite Kao što je ve’ pokazano, kontinuitet usluga zna;i obavezu društva da, shodno potrebama, razvije odgovaraju’e mjere i intervencije po;evši od rane, primarne ili univerzalne prevencije, preko odgovaraju’ih mjera tretmana, sve do mjera naknadne podrške i pomo’i. Nedostatak ili slabo funkcionisanje jedne grupacije programa direktno se odražava na efikasan rad sistema kao cjeline, ponekad parališu’i djelovanje ina;e neophodnih i funkcionalnih programa. Posmatrano iz perspektive institucionalne zaštite, odnosno Centra „Ljubovi’“, ovom zahtjevu ’e biti udovoljeno tako što ’e se Centar ubudu’e snažno angažovati da razvija i obezbje]uje programe koji pokrivaju period prije, tokom i poslije boravka u zavodima, odnosno neprekidan kontinuum usluga podrške i pomo’i djeci i porodici, od preventivnih programa podrške, tretmana u ustanovama do postinstitucionalnog prihvata.

Institucionalni tretman, odnosno programi Centra, nijesu po definiciji namijenjeni svim porodicama, ve’ samo onima ;ija djeca su pod velikim stepenom rizika da budu (ponovo) izdvojena i upu’ena na domski smještaj, ili je njihov boravak u porodici skop;an s ozbiljnim rizicima po njih, porodicu ili lokalnu zajednicu. Obezbje]enje kontinuiteta servisa jeste jedna od bolnih ta;aka klasi;nog isparcelisanog sistema, kakav je nažalost još uvijek u Crnoj Gori. Da bi kontinuitet bio uspostavljen, a naro;ito da bi pravilno funkcionisao, neophodno je uvesti i odgovaraju’e metodološke inovacije, posebno metodologiju vo]enja slu;aja, koja ’e na pogodnom mjestu biti opisana. Imaju’i u vidu postoje’e stanje stvari i tradiciju u pristupu prevenciji i kontroli prestupništva mladih u Crnoj Gori, Centar „Ljubovi’“, kao institucija s najviše iskustva i najve’om koncentracijom stru;njaka, prihvatio je misionarsku obavezu da, ne samo razvija i unapre]uje programe zavodske zaštite, ve’ da „pritvori prednju kapiju“ i zapo;ne iniciranje, podsti;e, pomaže, sam razvija i rasa]uje preventivne i diverzione programe, progame kojima ’e se smanjiti potreba da se djeca izdvajaju iz porodice i upu’uju u zavode, kao i da „otvori zadnju kapiju“ i razvije programe po tipu ku’a na pola puta, postinstitucionalne podrške i pomo’i, ;ime ’e ubrzati otpuštanje djece iz zavoda i sprije;iti njihov povratak u sli;ne ustanove i programe. Ideja da se Centar osnaži, u ovom trenutku reforme sistema maloljetni;kog pravosu]a i socijalnog staranja u Crnoj Gori, zasnovana je na opredjeljenju Centra „Ljubovi’“ da predano radi na sopstvenoj deinstitucionalizaciji i odigra ulogu rasadnika raznovrsnih programa kroz kontinuitet zaštite djece u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori.

 1.2.5. P . rirodnost – oslanjanje na prirodne, neformalne izvore podrške i pomo’i Centar „Ljubovi’“ ’e nastojati da njeguje programe i intervencije koje se usmjeravaju na unapre]enje prirodnog poretka podjednako se oslanjaju’i kako na državne, privatne tako i na neformalne/prirodne resurse. Osnovna odlika budu’ih intervencija jeste da ’e one zadirati u privatnost djeteta i porodice samo u onim podru;jima koja ne mogu biti pokrivena prirodnim resursima i onoliko dugo koliko je neophodno da se prona]e i osposobi „prirodni“ na;in rješavanja problema i unapre]enja razvoja. Budu’i programi ’e nastojati da koriste i uspostave

 25

balans izme]u formalnih servisa i neformalnih potpornih sistema u lokalnoj zajednici, neposrednom porodi;nom okruženju i „li;noj sredini“ pojedinca. U interesu djeteta i porodice koristi se sve što je na raspolaganju da bi se promjene i unapre]enja ostvarili što prije, a porodica osamostalila uz minimalnu intervenciju spolja.

Opšta orijentacija je da dijete ostane u prirodnoj sredini, da se osnaži porodi;ni sistem i da se i dijete i porodica što bolje integrišu u lokalnu zajednicu. Zahtjev za obezbje]enje prirodnih uslova dalje se proteže i na prirodu ambijenta u ustanovama i zavodima, koji treba da bude što je mogu’e više sli;an porodi;nom modelu kao i da podsti;e svekolike – inkluzivne aktivnosti izvan zavoda. Inspirisan je bazi;nim principom u;enja, prema kome je „u;enje utoliko uspješnije ukoliko se vježbanje obavlja u uslovima koji su sli;niji uslovima u kojima ’e se u;eno koristiti“. Ako se vaspitanje djece u zavodima uzima kao priprema za život u zajednici, onda uslovi života i vaspitanja u zavodima treba da budu što sli;niji „prirodnim uslovima“. Prirodnost uslova je direktno povezana sa deinstitucionalizacijom, minimumom restriktivnosti, diverzionim programima i alternativnim mjerama i socijalnom inkluzijom, sa saradnjom sa VO, NVO kroz neformalne forme podrške i pomo’i.

 1.2.6. Diverzifikacija Sistem ustanova, servisa i usluga kao cjelina, kao i svaki poseban segment, nastoje da razviju i obezbijede širok spektar razli;itih smještajnih uslova, više nivoa strukture životno-vaspitnog ambijenta, bogatu programsku shemu, fleksibilan raspored aktivnosti, odgovaraju’i broj, profil i stru;ne kompetencije osoblja, a sve to u cilju obezbje]enja individualizacije rada, odnosno mogu’nosti uskla]ivanja uslova i na;ina rada s potrebama i mogu’nostima djece i rezultatima njihovog napredovanja u tretmanu.

Razgranat, raznovrstan i programski bogat sistem institucija i usluga namijenjenih zadovoljavanju potreba djece u sukobu sa zakonom omogu’ava individualizaciju tretmana, odnosno prilago]avanje ciljeva, zadataka, na;ina i uslova rada potrebama i mogu’nostima djeteta, osobinama porodice i resursima lokalne zajednice. Diverzifikacija predstavlja poseban izazov za Crnu Goru, budu’i da je Centar „Ljubovi’“ u ovom trenutku jedina institucija te vrste u zemlji. Uprava i stru;njaci Centra, me]utim, i sami njeguju više programa u samoj instituciji, a jednodušno su prihvatili misionarsku obavezu da razvijaju i nove programe s namjerom da ih diseminiraju i tako direktno doprinesu diverzifikaciji programa i usluga. Razvoj kontinuiteta servisa i usluga, koji se ;esto naziva horizontalnom dimenzijom, postepeno ’e se nadopunjavati uspostavljanjem razli;itog nivoa strukture-restriktivnosti programa (vertikalna dimenzija), a kona;no ’e biti zaokružen diverzifikacijom programa na svakoj od ta;aka kontinuuma ili nivoa strukture programa. Tek kada te tri dimenzije savremenog sistema budu uspostavljene i uskla]ene, Crna Gora ’e dobiti kontinuiran, višeslojan i programski bogat i raznovrstan sistem koji ’e biti u stanju da zadovolji raznovrsne potrebe djece i njihovih porodica.

 26

 1.2.7. Decentralizacija Decentralizacija sistema ide ruku pod ruku sa diverzifikacijom, deinstitucionalizacijom i demokratizacijom društva. Decentralizacija je direktni izraz principa „blizine“, po kome problemi djece i porodica treba da se razrješavaju na samom izvorištu, tamo gdje su nastali, u svom prirodnom socijalnom kontekstu. Da bi se to moglo ostvariti, potrebno je razviti široku mrežu programa i usluga koje ’e biti dostupne djeci i porodicama u njihovoj lokalnoj zajednici, tamo gdje oni žive i rade. Na taj na;in, ;ak i kada se pribjegava privremenom izdvajanju djeteta iz porodice, nije neophodno potpuno ve’ parcijalno izdvajanje, a u isto vrijeme se održavaju netaknuti odnosi sa svim drugim komponentama lokalne zajednice. Intervencija je tako diskretna i specifi;na. Treba li napomenuti da se tokom procesa demokratizacije i evropskih integracija i samo društvo reorganizuje po principu decentralizacije, a shodno tome isti princip treba da bude primijenjen i u organizaciji i vo]enu servisa i usluga.

 1.2.8. Razvojnost Sistem ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom i u razvijenim zemljama uvijek predstavlja složen i razvojno dinami;an sistem komponenata, ;iji se broj, mjesto, uloga i me]usobni odnosi vremenom mijenjaju podešavaju’i se prema promjenljivim potrebama djece, porodica i opštih društvenih uslova.

Takav sistem je u Crnoj Gori tek u povoju i predstavlja više viziju nego operativnu misiju. Centar „Ljubovi’“ je u ovom trenutku tek mati;no jezgro iz koga ’e se putem intenzivne saradnje s drugim faktorima sistema socijalnog staranja, maloljetni;kog pravosu]a i lokalnih samouprava, vremenom razviti složeniji sistem pilot programa. Karakter tih programa i njihove lokacije direktno ’e zavisiti od realnih potreba djece i porodica, a traja’e onoliko dugo koliko to bude bilo potrebno.

Osnovna ideja nije orijentacija na zidanje zgrada/ustanova, ve’ na razvoj fleksibilno postavljenog sistema raznovrsnih programa koji pokrivaju kontinuum zaštite, ali se lako mogu razvijati, povla;iti ili prebacivati s lokaliteta na lokalitet, reflektuju’i tako realne potrebe djece, porodica i društvenih zajednica.

 1.2.9. Transparentnost Ustanove i programi iz sistema, njihov tip, karakter, namjena i na;in rada treba da budu na odgovaraju’i na;in predstavljeni javnosti i potencijalnim korisnicima.

Uputni organi i institucije, a isto tako i porodice i djeca, treba da imaju na raspolaganju ta;ne podatke o postoje’im ustanovama, programima i drugim resursima, njihovom tipu, primarnoj svrsi, kriterijumima prijema, o;ekivanim ishodima, trajanju procesa tretmana, osoblju i prirodi tretmana i strukturi životnog ambijenta u svakoj ustanovi, kako bi se mogle donositi zrele odluke, potkrijepljene informacijama, o upu’ivanju odnosno prihvatanju smještaja i tretmana. Ustanove, odnosno domovi i zavodi, sistematski utvr]uju i izoštravaju kriterijume za pri-

 27

jem, bogate programsku shemu, podižu kvalifikacije i obaveze osoblja, nastoje’i da skrate vrijeme trajanja i poboljšaju ishode tretmana, uskla]uju’i sve to s realnim potrebama i mogu’nostima djece i porodica s kojima rade. Ti kriterijumi i standardi objavljuju se, stalno preispituju i uskla]uju s najvišim me]unarodnim stru;nim i eti;kim standardima u oblasti društvene brige o djeci i mladima u sukobu sa zakonom. Cjelokupan proces rada ustanove ili pojedina;nog programa treba da bude tako organizovan, superviziran i evaluiran da se obezbijedi transparentnost, uvid i kontrola ne samo od strane državnih organa ve’ i od strane korisnika i javnosti. Osim identiteta i privatnosti djece, ništa što se doga]a u Centru i sli;nim ustanovama ne smije da se doga]a „iza zatvorenih vrata“, da bude smatrano „stru;nom tajnom ili „politi;ki senzitivnim pitanjem.“ U skladu s tim Centar „Ljubovi’“ dalje ’e njegovati i razvijati princip „informativnog pristanka“, odnosno prakse da se tokom razmatranja prijema novih šti’enika djeca i roditelji detaljno obavijeste o svim relevantnim pitanjima koja mogu uticati na njihovu odluku o prihvatanju tretmana ili njihovu spremnost da aktivno sara]uju u pra’enju toka, evaluaciji progresa i procjeni efekata tretmana u Centru ili njegovim programima.

 1.2.10.. Kulturološka senzitivnost i kompetentnost U multikulturološkom društvenom okruženju u kome se garantuju jednaka prava svih odnosno zaštita od diskriminacije po bilo kom osnovu, od istinskog je zna;aja da se, pogotovo u socijalnim servisima, njeguje kulturološka senzitivnost, te da stru;njaci budu kulturološki kompetentni. Kulturološka kompetentnost podrazumijeva odgovaraju’a znanja, vještine i stavove. To, prije svega, obuhvata svijest o sopstvenoj kulturi, vrijednostima i predrasudama, poznavanje kulture, vrijednosti, životnog stila i potreba korisnika, kao i potreba i na;ina kojima se spre;ava da pripadnici ve’inske grupacije name’u svoje vrijednosti manjinama i otvoreno ili pritajeno podsti;u njihovu asimilaciju u dominantnu kulturu i etni;ku grupu.

Dosljedno tome, programi i usluge u državnim institucijama ne samo da izbjegavaju da djeci i porodicama name’u vrijednosti, standarde i rješenja dominantne kulturološke grupacije, ve’ pomažu djeci i porodicama da prepoznaju, artikulišu i afirmišu sopstveni kulturološki identitet i te vrijednosti dovedu u sklad s vrijednostima drugih manjinskih grupacija i dominantne kulturološke grupacije.

Multikulturološka senzibilnost i kompetentnost javljaju se i kao osnova za puno poštovanje prava autonomnosti i samoopredjeljenja. Ovaj zahtjev naro;ito je bitan za program prihvatne stanice Centra „Ljubovi’“, koji sve više prima i zbrinjava djecu ne samo iz država regiona, ve’ i udaljenih regija, uklju;uju’i Bliski istok, sjevernu Afriku i države bivše sovjetske federacije.

 1.2.11. Usmjerenost na ishode Klasi;ni sistem rada u ustanovama socijalnog staranja i maloljetni;kog pravosu]a bio je skoro ekskluzivno usmjeren na proces kao takav, a ne na što brže ostvarivanje ciljeva i zadataka, odnosno ishoda tretmana ili intervencija. To je dovodilo do tromosti, inertnosti, tendencije da se na]u „trajna rješenja“,

 28

dugotrajne mjere, ;ime se proces osposobljavanja i osamostaljivanja djece umrtvljivao i usporavao do bezna]a, odnosno odlagao do bukvalnog „uzrasnog izrastanja“ djeteta iz sistema. Savremeno postavljen sistem, kakvom Crna Gora teži, snažno je usmjeren na ishode, na budu’nost, na ono što treba da se postigne, a ne na sam proces i procedure kao takve, ili na prošlost (što je, kako je i zašto bilo). Ve’ na prvom radnom sastanku tima odre]uju se krajnji ciljevi intervencije i traga za pre;icama kojima se taj cilj može ostvariti, sve ostalo je manje važno. Princip se ostvaruje pažljivim planiranjem, formulacijom dugoro;nih ciljeva, zatim njihovom konkretizacijom na etapne ciljeve, koji se dalje raslojavaju na zadatke, a ovi dalje operacionalizuju, odnosno pokrivaju strategijama, metodama i postupcima kojima ’e se najefikasnije ostvariti. Utvr]eni plan podvrgava se seriji revizija, kojima se fokusiranje na ishode progresivno potencira, izoštrava i funkcionalizuje. Snažna usmjerenost na ishode ubrzava protok djece kroz program, skra’uje vrijeme boravka i otvara mogu’nost da se djeca u ve’oj mjeri preusmjeravaju na alternativne, diverzione, parcijalne ili programe zasnovane na potencijalima lokalne zajednice.

 1.2.12. Sveobuhvatnost Kontinuum servisa i ustanova stavlja fokus na identifikovanje, unapre]enje i nadgradnju postoje’ih potencijala (znanja, vještina, interesovanja, talenata, odnosa i sl.) pojedinaca, porodica, ;lanova tima i lokalnih zajednica. Imaju’i u vidu raznovrsne potrebe djece i porodica, kontinuum nastoji da obezbijedi ispunjavanje sljede’e tri grupacije zadataka: a) obezbje]enje uslova za pravilan razvoj djece; b) razvoj i primjenu kompenzacionih programa, kojima se djeca iz programa nastoje izjedna;iti s vršnjacima u društvenoj zajednici; c) razvijanje i primjenu mjera tretmana, korigovanja, mijenjanja asocijalnih formi ponašanja.

Važno je podvu’i razliku izme]u zahtjeva za sveobuhvatnim – holisti;kim pristupom i obaveze da ustanova ili program sami obezbijede potpunu brigu za dijete.

Holisti;ki pristup nastoji da dijete i njegove razvojne potrebe sagleda svestrano, u kontekstu njegove porodice i lokalne zajednice. Ako Centar „Ljubovi’“ ili neki drugi program prihvati brigu o djetetu, onda Centar preuzima obavezu da vodi ra;una o sveukupnim potrebama djeteta tako što ’e koordinirati rad svojih službi i programa koje sam Centar direktno sprovodi, ali i onih potreba (zdravstvene, obrazovne, rekreativne...) koje pružaju druge institucje ili komponente sistema.

Tamo gdje je dijete, bilo da je to Centar za socijalni rad, Centar „Ljubovi’“, ili sud, treba da bude i njegov voditelj slu;aja (case manager) koji ’e voditi ra;una da sve komponente programa zaštite, bez obzira na to ko ih direktno obezbje]uje, budu na adekvatan na;in ispunjene.

 1.2.13. Koordinacija Kontinuum, diverzifikacija i svestranost inspirisani su idejom da se faktori i institucije povezuju u skladu s potrebama djeteta, a ne da se dijete i porodica „potucaju od nemila do nedraga“, od jedne do druge organizacije, službe ili servisa.

Koordinacija dalje nadomješta potrebu za preciznim i produbljenim opservaci-

 29

jama i specijalizovanim intervencijama, koje ;esto pate od parcijalizacije procesa podrške i pomo’i. Koordinacija u tom smislu nastupa kao ispunjavanje zahtjeva za holisti;kom perspektivom u kojoj se djelovi, aspekti i dimenzije problema postavljaju u prirodnu perspektivu i odnose. Timski rad na razli;itim nivoima, uklju;uju’i me]uagencijske timske konferencije slu;ajeva, kao i angažovanje nevladinog sektora, volontera itd. pravi su na;in da se parcijalizacija ne odrazi na kvalitet i efekte rada s djetetom i porodicom. Ponovo se kao idealno organizacionometodološko rješenje name’e uvo]enje sistema vo]enja slu;aja, kojim se dijete prati od ulaska do izlaska iz sistema, bez obzira na to koji poseban program je dominantan u datom trenutku.

1.3. KOMPONENTE SISTEMA USTANOVA ZAVODSKOG TIPA Ustanove i programi zavodskog tipa namijenjene su djeci i omladini u sukobu sa zakonom ;iji su problemi i potrebe takve prirode i intenziteta da je njihovo privremeno ili djelimi;no izdvajanje iz roditeljske ili hraniteljske porodice najbolji na;in za saniranje problema, zadovoljavanje razvojnih potreba i dalje unapre]enje njihovog rasta, razvoja i trajnog blagostanja.

Neposredna i prvenstvena svrha ustanova za zavodski tretman jeste da omogu’e fizi;ku bezbjednost i psihološku sigurnost; da, unapre]uju’i potencijale djece i mladih, podstaknu, pomognu i maksimalizuju njihov rast i razvoj; te da, aktivno uklju;uju’i porodicu u razrješavanje problema i zadovljavanje potreba djeteta, podržavaju i promovišu kontinuitet razvoja i stabilnost porodice; kao i da stvaranjem svih uslova, osnaživanjem i pružanjem potrebne pomo’i, podrže dijete i porodicu na putu ka nezavisnosti i samostalnom vo]enju odgovornog, produktivnog i po njih zadovoljavaju’eg života.

Država kao cjelina, ali i njeni regioni i lokalne zajednice, treba da ima razvijenu mrežu ustanova i službi koje ’e biti pristupa;ne djeci i njihovim porodicama i mo’i da odgovore na njihove raznovrsne potrebe.

Treba razlikovati ustanovu ili organizaciju od programa ili usluga koje te ustanove ili organizacije pružaju. Jedna ustanova rijetko pruža samo jedan tip programa ili usluga. :eš’i je slu;aj, kao npr. kod Centra „Ljubovi’“, da jedna ustanova pruža više razli;itih, ponekad i inkopatibilnih programa. U isto vrijeme, jedna ista vrsta programa ili usluga može biti nu]ena od strane više razli;itih ustanova.

Sve to zahtijeva veoma pažljivo razvojno planiranje, kako bi se korak po korak došlo do postavljanja bogatog sistema ustanova koji odgovara potrebama djece i porodica i mogu’nostima društva. Iz tih razloga se orijentacija pomjera sa zidanja skupih zdanja i institucija na razvoj raznovrsnih i efikasnih programa koji se mogu poput kaleidoskopa grupisati na razli;ite na;ine i u razli;itim prostornim uslovima. Na taj na;in se omogu’ava puna decentralizacija i individualizacija programskih shema na lokalnom nivou, ;emu prema preporukama UNICEF-a teži i Crna Gora.

Ovdje skiciran pregled razvijenog i razgranatog sistema, mreže ustanova i službi može da pomogne i Centru i nadležnom ministarstvu pri dugoro;nom planu razvoja takvih ustanova, programa ili servisa.

 30

 1.3.1.. Nadgledane stanarske zajednice Stambene jedinice, ili manje zajednice stanara, po pravilu su redovno nadgledane, ili osoblje boravi u njima odre]eni period, a ponekad i živi u toj stambenoj jedinici. Te male stambene jedinice (najviše ;etvoro ili petoro djece) mogu biti nezavisne ili dio ve’eg kompleksa, obi;no klastera (s tri do ;etiri takve polu-nezavisne jedinice). Ovakve stambene jedinice smanjuju izolovanost, pove’avaju prirodnost uslova života, pružaju djeci mogu’nost osamostaljivanja i omogu’avaju slobodno koriš’enje resursa lokalne zajednice na na;in na koji to koriste i druga djeca. Osoblje može živjeti u takvoj stambenoj jedinici, što je rijetko, može da radi po smjenama tako da obezbje]uje 24-;asovni nadzor i podršku, ili da „pokriva“ samo popodnevni boravak uz mogu’nost hitne intervencije na poziv telefonom. Forma nadzora i podrške podešava se prema uzrastu, razvojnim potrebama i socijalnoj zrelosti djece u programu. Stanarske zajednice, stanarske skupine, beneficirano stanovanje, stanovanje uz podršku, kako se još ovi progami nazivaju, tipi;an su izdanak tzv. progama ku’a na pola puta, odnosno parcijalne i privremene ekskluzije-inkluzije. Stanarske zajednice se ve’ više decenija vrlo uspješno njeguju u Sloveniji, odakle se vrlo jednostavno mogu „presaditi“ u Crnu Goru.

 1.3.2. Ku’e za grupu (Group homes) Zasebne i po pravilu samostalne ku’e opremljene su za zbrinjavanje malih grupa djece, obi;no starije i zrelije ili stabilizovane djece, koja su postigla svoj maksimum. Ku’e za grupu nude velike mogu’nosti za puno i slobodno koriš’enje resursa u lokalnoj zajednici uklju;uju’i obrazovanje, zaposlenje, zdravstvenu zaštitu, rekreaciju itd. Ovaj tip zbrinjavanja predstavlja tipi;an program za one koji su u periodu tranzicije prema potpunom osamostaljivanju, ali se mogu koristiti i kao relativno trajni životni aranžman za djecu u tranziciji prema odraslosti kojoj je potrebna podrška i nadzor. Kao forma trajnijeg zbrinjavanja, ovi programi primjenjuju se i kod djece i omladine ometene u razvoju, ukoliko im je na duže vrijeme potrebna podrška i pomo’, koju njihove porodice ne mogu da obezbijede.

Obje prethodne forme (stanarske zajednice i group homes) spadaju u programe ku’a na pola puta, a mogu sadržati razli;ite nivoe podrške i nadzora. One se sve više primjenjuju ne samo kao tranzicione forme od zavoda prema društvenoj zajednici, ve’ i kao (diverziona) mogu’nost za djecu koja direktno dolaze iz porodica s poreme’enim porodi;nim odnosima, a kojima nije potreban intenzivniji nadzor ili tretman u zavodima. Stanovanje uz podršku je forma koja je privukla pažnju stru;ne javnosti u Crnoj Gori, a taj program, po pravilu, podrazumijeva podršku pojedincu na putu ka osamostaljivanju. Tako]e, stanovanje uz podršku može biti primijenjeno i kao diverziona mogu’nost.

 31

 1.3.3. Zavodi za djecu i mlade Zavodi po pravilu obezbje]uju širok spektar obrazovnih, rekreacionih, vaspitnih, savjetodavno-terapeutskih usluga i mjera podrške pružanih od strane multidisciplinarno komponovanih timova, posebno edukovanih stru;njaka. Zavodi su po pravilu tako lokalizovani i organizovani da djeci nude mogu’nosti sve ve’eg i sve intenzivnijeg uklju;ivanja u aktivnosti i život lokalne zajednice. Ipak, zaštitni znak ovih institucija je da u sopstvenim okvirima imaju mogu’nost da se, kada je to neophodno, u punoj mjeri i na duže vrijeme brinu o svim potrebama i problemima djeteta. Nastoje’i da udovolje zahtjevima veoma heterogene populacije djece i mladih s kojima rade, zavodi mogu biti:  Zavodi opšte namjene namijenjeni su djeci bez roditeljskog staranja ili djeci iz porodica s poreme’enim porodi;nim odnosima, odnosno disfunkcionalnim ugrožavaju’im porodicama. Dje;ji domovi, kako se ta forma zavodskog zbrinjavanja djece naziva, nalaze se na pola puta izme]u klasi;nih u;eni;kih domova i zavoda. Oni ne obezbje]uju neki posebno intenzivan ili specifi;an tretman, ve’ prije dugotrajnu brigu, njegu i nadzor djece. Neki od tih dje;jih domova, odnosno zavoda opšte namjene, imaju višestruke funkcije tako da u okviru svojih kapaciteta razvijaju niz razli;itih programa, koji zapravo igraju ulogu institucije u instituciji. Ve’ina tih domova organizovani su prema uzrastu djece, dok je rad u „vaspitnim grupama“ organizovan po modelu porodice (heterogeni) ili prema polu djece (homogeni). Dje;ji domovi bili su popularni izme]u dva svjetska rata, a kod nas poslije Drugog svjetskog rata kako bi se zbrinuo veliki broj djece bez roditeljskog staranja. Dje;ji domovi ;esto izrastaju u mega institucije koje zbrinjavaju preko 150 djece, kakav je dom „Mladost“ u Bijeloj, što stvara nove organizacione, metodološke i socijalne probleme koji imaju vrlo nepovoljan kontraefekat na samu misiju tih institucija. Opšte je opredjeljenje da se djeca kandidati za smještaj u zavod opšte namjene – dje;ji dom, preusmjeravaju na usvajanje ili hraniteljske porodice, a kada to nije mogu’no, na alternativne forme ili u krajnjoj liniji na male stanarske jedince koje su dobro ušuškane u lokalnu zajednicu.  .Zavodi za intenzivni tretman obezbje]uju zna;ajno intenzivniji i u;estaliji tretman sa stru;nijim kadrom i ve’om proporcijom odnosa dijete – osoblje nego što je to slu;aj u standardnim uslovima. Intenzivni tretman nudi ve’e mogu’nosti neposredne supervizije djece, pove’an stepen bezbjednosti od povreda (sebe ili drugih), ve’i stepen individualizacije tretmana i viši nivo prefinjenosti i djelotvornosti koriš’enih strategija, metoda i tehnika. Intenzivni tretman se tako]e pojavljuje i kao program unutar složene ustanove opšteg tipa. Centar „Ljubovi’“ za sada nema intenzivnu tretmansku jedinicu, ali je razvoj tog programa u perspektivi.

Taj program treba da odgovori zahtjevima djece s višestrukim problemima i potrebama.  Specijalizovani zavodski tretman obezbje]uje sve uslove kao i intenzivni tretman, ali je posebno namijenjen ili odre]enoj podgrupaciji djece – djeca zavisnici, seksualni prestupnici, s kombinovanim smetnjama odnosno

 32

kompleksnim dijagnosti;kim profilom itd., ili posebnoj vrsti tretmana (bihejvioralni tretman, neuropsihološki tretman, kognitivno-bihejvioralni tretman itd.). I ovakvi programi mogu se na’i kao integralni dio složenije ustanove opšteg tipa. Centar „Ljubovi’“ za sada nema neki posebno izdiferenciran program tretmana, ali ’e uskoro morati da razvije programe za zlostavljanu i zanemarivanu djecu, kao i djecu žrtve nasilja u porodici.

Takav program može, i treba da bude, brzo rasijavan po cijeloj teritoriji Crne Gore, kako se zlostavljana djeca ne bi trajno izdvajala iz porodice i lokalne sredine, odnosno kako bi im se obezbijedila diskrenta pomo’ i podrška.  Ustanove za opservaciju i dijagnostiku bile su popularne u vrijeme procvata zavodskog sistema, a namjena im je bila da primaju djecu na procjenu potreba za tretmanom, klasifikuju ih i upu’uju u one institucije ili programe koji najviše odgovaraju potrebama te djece. Danas se funkcija opservacije i dijagnostike bitno promijenila. Razvoj metoda procjene bitno je skratio potrebu dužeg boravka djece u ustanovi radi opservacije. S druge strane, opšta preorijentacija s puke dijagnostike na tretman, odnosno pružanje pomo’i, tako]e je smanjila potrebu za dugotrajnim opservacijama i dubokom eksploracijom. Iz tih razloga, opservacja i dijagnostika iz posebnih institucija preselila se u prijemna odjeljenja, a odatle u prijemnu službu zavoda. Ili još dalje, u metode i postupke pra’enja napretka u tretmanu.

U isto vrijeme, sve više raste potreba za opservacijom i tzv. forenzi;kom evaluacijom djece žrtava zlostavljanja, zanemarivanja, nasilja ili djece svjedoka u krivi;nom postupku, djece u brakorazvodnom postupku i sl.

Takve potrebe, doduše, ne zahtijevaju posebnu ustanovu za dugotrajnu opservaciju, ve’ prije pogodan i fleksibilno postavljen program validne i pouzdane procjene ove delikatne populacije djece. Umjesto ranijih ustanova za opservaciju i dijagnostiku, budu’nost pripada razvijenoj metodologiji procjene rizika i procjene potreba i potencijala za primjenu tretmana. Te vještine bi trebalo da razvije i primjenjuje svaki program koji ozbiljno radi s djecom u sukobu sa zakonom umjesto da se takva dijagnostika radi na jednom ekspertskom mjestu za sve.

 1.3.4. Skloništa za urgentnu zaštitu Obezbje]uju hitnu, urgentnu intervenciju namijenjenu djeci i mladima u krizi, odnosno zadovoljava njihove potrebe za bezbjednoš’u, hranom, skloništem, odje’om, podrškom, rekreacijom i eventualno obrazovanjem, ali u vrlo kratkom vremenskom periodu. Pristup i prijem je otvoren tokom 24 sata. Ovakvi servisi mogu primiti djecu i po njihovom li;nom zahtjevu, bez prethodnog odobrenja od strane roditelja, a mogu nuditi kompletnu zaštitu ili je obezbje]ivati u saradnji s drugim lokalnim ustanovama i službama iz sistema socijalnog staranja ili izvan njega. Centar za podršku porodici i djeci u Bijelom Polju tipi;an je primjer ovakve vrste programa, prije nego ustanove. Programi skloništa za urgentnu zaštitu tijesno su povezani s hraniteljskim porodicama, koje mogu prihvatiti dijete ako je iz bezbjednosnih razloga neophodno njegovo/njeno duže izdvajanje iz porodice.

Prihvatilišta i prihvatne stanice su institucije koje spadaju u ovu široku kategoriju i po pravilu obezbje]uju brz prihvat i kratkotrajno zbrinjavanje ugrožene djece.

 33

Centar ima takav program, ali taj program nije podržan niti povezan s drugim programima koji bi omogu’ili da se djece iz prihvatne stanice ili prihvatilišta što prije prebace u prirodniji, inkluzivniji ambijent.

 1.3.5.. Kratkotrajni opservaciono-dijagnosti;ko trijažni centri Obezbje]uju intenzivniji tretman nego što je onaj u skloništima. U ranijem sistemu u bivšoj Jugoslaviji ovu funkciju su obavljala prihvatilišta za djecu i mlade. Prijem može biti unaprijed planiran, ili na urgentnoj bazi, a tretman uklju;uje vremenski ograni;en proces opservacije, procjene i dijagnostike radi detaljne evaluacije djeteta i porodice, posebno tokom kriznih situacija. Ovakve službe naro;ito se razvijaju za potrebe forenzi;ke evaluacije djece žrtava nasilja ili zlostavljanja, radi utvr]ivanja ;injenica potrebnih za vo]enje krivi;nog postupka. U izuzetnim slu;ajevima, kada porodi;ne okolnosti to zahtijevaju, ovakvi programi primaju i djecu radi procjene podobnosti roditelja za povjeravanje djece na njegu i vaspitanje pri razvodu braka, ili za regulisanje na;ina vi]enja djece kod razvedenih roditelja i sl. Ovaj kratkotrajni, zaštitni tretman idealno je zamišljen tako da osim izdvajanja djeteta iz traumatizuju’eg ambijenta (obi;no je to porodica), ne ometa druge (obrazovne ili socijalne) aktivnosti ili veze djeteta. Logi;no, takvi programi treba da budu dostupni, odnosno locirani u svim lokalnim zajednicama gdje je to mogu’no i potrebno.

 1.3.6. Centri za zadržavanje Ovakve ustanove obezbje]uju kratkotrajnu zaštitu i nadziranje djece pod nadležnoš’u, odnosno prema odluci suda. Centri za zadržavanje uglavnom ne nude neku posebnu vrstu tretmana, ve’ se prije svega usmjeravaju na ;uvanje djeteta u bezbjednim uslovima do glavnog pretresa pred sudijom za maloljetnike, do pronalaženja nekog trajnog rješenja za djecu smještenu u zavode koja sistematski bježe, ili prave u;estale i ozbiljne probleme. U ovakvim ustanovama demonstrira se veliki stepen restriktivnosti, kao što su npr. zaklju;ana vrata, prozori s rešetkama ili kamere. Centri za zadržavanje nijesu omiljeni niti popularni, ali se smatraju nužnim zlom za uporne, hroni;ne i opasne prestupnike, djecu koja sistematski sabotiraju svoju bezbjednost ili interese ili ugrožavaju bezbjednost drugih, naro;ito svjedoka. Ipak, oni se smatraju manjim zlom od policijskog pritvora ili zadržavanja djece do glavnog pretresa zajedno ili u bliskom kontaktu s odraslim zatvorenicima u zatvorima za odrasle. Tako]e, ostavljanje djece pod visokim stepenom rizika bez odgovaraju’eg nadzora može dovesti ne samo do povreda drugih, ve’ isto tako i do toga da dijete u;estalim ispadima, ili teškim prestupima, definitivno ruinira svoj pravni status, podrije svoje blagostanje i sistematski radi suprotno svom najboljem interesu. Centar nema ovakav program, niti Crna Gora ima centar za zadržavanje. Pitanje je da li treba i’i putem humanizacije i prilago]avanja dje;jim potrebama ve’ postoje’ih policijskih pritvora, ili otvaranjem jednog ili više malih, prigodnih centara za zadržavanje koji bi ispunjavali i kriterijume bezbjednosti ali i mentalno-higijenske kriterijume rada

 34

s djecom. Ukoliko Centar „Ljubovi’“ istraje u namjeri da decentralizuje svoje programe, onda bi možda u budu’nosti jedna od njegovih gra]evinskih jedinica mogla da se prilagodi za potrebe centra za zadržavanje.

 1.3.7.. Zavodi za tretman s visokim stepenom bezbjednosti Takav zavod, odnosno dom, obezbje]uje intenzivan tretman u uslovima visoke restriktivnosti i bezbjednosti, uklju;uju’i i zaklju;ana vrata i rešetke na prozorima i kamere. Mada neki aspekti tretmana za pojedine šti’enike mogu biti izvo]eni u lokalnoj zajednici, ustanova raspolaže svim potrebnim sredstvima da djeci ponudi sve što im je potrebno u krugu institucije. Ovakve institucije obezbje]uju intenzivni nadzor djece, što osigurava visok stepen fizi;ke bezbjednosti i smanjeni rizik od samopovrje]ivanja, povrje]ivanja drugih, bjekstva ili neovlaš’enog upada spolja. Vaspitno-popravni domovi su tipi;ne institucije ovakvog tipa. Budu’i da rade s ozbiljnim, ;esto hroni;nim prestupnicima, koji uz to imaju i ozbiljne terapeutske potrebe (zloupotreba alkohola i supstanci, poreme’aji li;nosti, emocionalna nestabilnost i drugi poreme’aji itd.), ovakve ustanove nude terapeutsko-korektivne programe u visoko strukturiranom i po pravilu stepenasto postavljenom restriktivnom ambijentu. Crna Gora trenutno nema ustanovu ovakvog tipa. Tretman djece i maloljetnika ovog tipa obavljan je ranije u Vaspitno-popravnom domu u Kruševcu, Srbija. Postoje velike nedoumice u pogledu najboljeg rješenja. Osnivanje posebne institucije bilo bi neekonomi;no budu’i da se ne o;ekuje da ’e godišnje biti više od petoro do sedmoro djece kojima bi ovakva vaspitna mjera bila primjerena. Pripajanje vaspitno-popravnog doma kazneno-popravnom domu za maloljetnike, koji je ve’ pripojen kazneno-popravnom domu za odrasla lica, tako]e se ne ;ini primjerenim, jer bi se tako djeca kojima je izre;ena vaspitna mjera tretirala u ambijentu namijenjenom za izvršavanje dugotrajnih kazni prema odraslima, što je višestruko neprihvatljivo. Najzad, pripajanje vaspitno-popravnog doma Centru „Ljubovi’“ moglo bi kompromitovati funkcionalnu harmoniju koja ’e biti uspostavljena izgradnjom objekta za postoje’e programe, koje ovaj Centar razvija. Imati na istom mjestu djecu oba pola, žtve i izrvršioce, hroni;ne prestupnike i višestruke povratnike nije ni opravdano ni izvodljivo. Ako se ispostavi potreba za osnivanjem centra za zadržavanje, onda bi ta dva programa mogla da se udruže, budu’i da oba zahtijevaju visok stepen kontrolisane restriktivnosti i bezbjednosti. U svakom slu;aju, ovo pitanje tek treba da bude pažljivo razmotreno.

 1.3.8.. Kazneno-popravni dom za maloljetnike Maloljetni;ki zatvor je ustanova koja ne pripada sistemu ustanova za društvenu zaštitu djece u sukobu sa zakonom, ve’ tzv. penitencirajnom (kaznenom) sistemu. Takav dom ne postoji kao zasebna institucija, ali se taj program sprovodi u posebnom odjeljenju u sastavu kaznenopopravnog doma za odrasla lica u Spužu. Takvo rješenje ’e najvjerovatnije ostati i u narednom periodu, s tim da ’e se pooštravati kriterijumi me]unarodne zajednice koji se odnose na odvajanje odraslih od maloljetnika – da ne mogu da se me]usobno ;uju ili vide („by sight and sound“). Problem, me]utim, predstavlja to što se osoblje koje se bavi

 35

maloljetnicima u takvim programima trenira, a njihov rad validira vještinama opho]enja s odraslim licima lišenim slobode. Broj maloljetnika koji izdržavaju kaznu lišenja slobode nije veliki, ali to ne umanjuje eti;ku odgovornost zajednice.

1.4. ZAJEDNI:KE KARAKTERISTIKE SVIH USTANOVA ZA ZAVODSKI TRETMAN Ustanove za zavodski tretman djece u sukobu sa zakonom nastoje da obezbijede veoma raznoliku strukturu životnog i vaspitno-terapeutskog ambijenta, razli;ite programe i strategije rada, razli;it nivo individualizacije i specijalizovane pažnje i pomo’i. Ove ustanove namijenjene su zadovoljavanju potreba one djece i omladine ;ije razvojne potrebe i problemi ne mogu biti valjano zadovoljeni i razriješeni u njihovim porodicama. One uvijek nastoje da uklju;e, podrže i osnaže i dijete i porodicu, a koriste se samo onda kada je to neophodno i onoliko dugo koliko je to stvarno potrebno. Te ustanove se definišu preko sljede’ih karakteristika, odnosno kriterijuma.

 1.4.1. Kriterijumi prijema Kriterijumi za prijem prirodno variraju od ustanove do ustanove. Što se više ti kriterijumi razlikuju to je sistem bogatiji, a ustanove raznorodnije i prema tome u ve’oj mjeri reflektuju raznolike potrebe djece i njihovih porodica. Važno je da kriterijumi prijema budu unaprijed jasno definisani i usaglašeni na državnom i regionalnom nivou. :ak i ustanove koje imaju ograni;ene mogu’nosti izbora, ili prakti;no nemaju mogu’nosti odbijanja prijema, kao što je to slu;aj kod sudske odluke, treba da definišu i objave optimalne kriterijume za prijem. Upoznavanjem s kriterijumima prijema svih uputnih organa (centri za socijalni rad, sud, policija...) optimalizuje se upu’ivanje i prijem, odnosno izbjegavaju eventualni neprimjereni pritisci za prijem ili prijem djece kojoj priroda ambijenta ustanove i njeni programi ne odgovaraju ili ;ak mogu biti kontraindikovani i štetni.

 1.4.2. Programi i usluge Ustanove nude širok spektar programa i usluga nastoje’i da te usluge što je više mogu’no usklade s realnim potrebama populacije s kojom rade, željenim ishodima zajedni;kog rada i stru;nim i eti;kim kriterijumima i standardima. Ustanova može obezbje]ivati sve potrebne usluge unutar svojih programa, ali isto tako može nuditi dio usluga u saradnji s lokalnom zajednicom u kojoj ustanova djeluje. Neke ustanove nude više razli;itih programa i usluga, kao što je to slu;aj s Centrom „Ljubovi’“, dok su druge više monoprogamske, odnosno uskospecijalizovane. Na taj na;in, kombinacijom usluga u ustanovi i lokalnoj zajednici, obezbje]uje se osmišljeno i individualizovano progresivno stepenasto inkluzivno vaspitanje, obrazovanje i ukupni tretman djece u sukobu sa zakonom. Tipovi i karakteristike programa bi’e detaljnije prikazani u dijelu o tretmanu.

 36

 1.4.3. Trajanje Mada je ambicija svake ustanove da tretman djece traje što je kra’e mogu’no, ustanove se, zavisno od kriterijuma prijema odnosno subpopulacije koju primaju, razlikuju po o;ekivanoj dužini trajanja tretmana. Tako postoje ustanove i programi za kratkotrajan ili kratak boravak i one koje su namijenjene dužem boravku – oko godinu, ali najduže do dvije, odnosno izuzetno do tri godine. Postoje ustanove i programi u ustanovama kod kojih je jasno odre]eno trajanje tretmana (kao što je to slu;aj kod maloljetni;kog zatvora), ali i one gdje je unaprijed odre]en samo minimum i maksimum trajanja boravka, kao što je to slu;aj sa zavodima za vaspitanje i vaspitno-popravnim domovima. Nezavisno od pravnih okvira dužine trajanja boravka djece u ustanovama, uobi;ajeno je da se orijentaciona dužina boravka odre]uje ve’ na samom po;etku tretmana, tokom formulacije generalnog plana tretmana. Na osnovi procjene stanja i potreba djeteta i porodice i uzimanja u obzir svih drugih relevantnih faktora, može se približno odrediti vrijeme potrebno za ostvarivanje ciljeva i zadataka tretmana. O toj procjena se otvoreno razgovara s djetetom, porodicom i uputnim organom, a taj ;in po pravilu ima snažno motivaciono dejstvo na angažovanje djeteta na svom sopstvenom preporodu.

 1.4.4. Željeni ishodi Ve’ je re;eno da je jedna od opštih karakteristika savremenog tratmana djece u zavodima snažna orijentacija na ishode. Zato je neophodno da željeni ishodi budu jasno definisani i mjerljivi, kako uopšte tako i za svako dijete posebno. Ti ishodi, odnosno ciljevi i zadaci tretmana, definišu se odmah po prijemu, tokom privih 7 do 10 dana i o njima se razgovara s djetetom, porodicom i uputnim organom. Usvojeni ishodi kasnije služe kao kriterijumi za pra’enje progresa i otpust šti’enika/šti’enice. Generalno posmatraju’i, ishodi odnosno ciljevi tretmana djece u ustanovama su sljede’i:  stabilizacija, redukcija, amelioracija, unapre]enje stanja, problema i teško’a koje vode potrebi smještaja u ustanovi;  .smanjenje u;estalosti i intenziteta problema i simptoma koje je dijete donijelo ili ih ispoljavalo tokom boravka u ustanovi;  .unapre]enje opšteg funkcionisanja, razvoja i blagostanja djeteta i porodice;  uspješno i kvalitetno pružanje programa i usluga koje ustanova razvija i za kojima postoje potrebe kod djeteta i porodica s kojima ustanova radi;  .ostvarivanje ciljeva i zadataka formulisanih od strane stru;nog tima, djeteta i porodice tokom procesa planiranja i periodi;nih revizija plana tretmana;  omogu’avanje što ranijeg i što bezbjednijeg prelaza djeteta u manje restriktivne uslove, uklju;ivanje u inkluzivne programe i aktivnosti i vra’anje u porodicu ili puno osamostaljivanje.

 37

 1.4.5. Kadrovi Da bi zavod mogao ispuniti svoju misiju i obezbijediti sveobuhvatan i efikasan tretman djece, potreban je odgovaraju’i broj kompetentnih kadrova razli;itih specijalnosti, znanja i vještina. Svaki program u ustanovi treba da ima dovoljan broj kvalifikovanog osoblja koje je, rade’i zajedno kao tim, sposobno da zadovolji raznorodne potrebe djece u programu. Rad u timu podrazumijeva multidisciplinarni pristup, ali isto tako i hijerarhijsku raspodjelu odgorovnosti i nivoa kompetencija. Multidisciplinarni timski rad stru;njaka razli;itog profila i nivoa stru;nosti zaštitni je znak savremenog socijalno-vaspitno-terapeutskog rada.

Osoblje može biti stalno zaposleno, s punim radnim vremenom, ali isto tako i zaposleno po ugovoru na odre]eno vrijeme s punim ili nepotpunim radnim vremenom. Zbog dinami;ne prirode posla, ustanova mora da ima razvijen sistem pomo’i po pozivu, koji se odnosi kako na supervizore (koji donose odluke o postupanju u kriti;nim situacijama) i pomo’no osoblje (koje može da pritekne u pomo’, zamjenu ili dopunu kada je to neophodno).

 38

U ustanovi kao cjelini i svakom posebnom programu treba da postoji razra]en sistem supervizije shodno stepenu i vrsti odgovornosti i kompetentnosti stru;njaka.

Odgovornost osoblja mora biti jasno definisana na svim nivoima organizacije vaspitno-terapeutskog procesa rada, a ta odgovornost se usa]uje, u;vrš’uje i unapre]uje sistematskom supervizijom. Svo osoblje treba da bude trenirano da obezbijedi superviziju i pažnju djeci u programu.

Tako]e, svo osoblje, bez izuzetka, kako zbog bezbjednosti djece tako i zbog sopstvene bezbjednosti, treba da bude trenirano za postupanje u kriznim situacijama i za fizi;ku zaštitu agitirane djece. Dobro trenirano osoblje daje osje’aj sigurnosti, obezbje]uje zdravu i bezbjednu sredinu za sve i dramati;no smanjuje u;estalost i ozbiljnost posljedica eventualnih incidenata.

 1.4.6. Kvalifikacije osoblja Kompetentnost odnosno stru;nost za obavljanje nekog posla definiše se nivoom znanja ste;enog formalnim obrazovanjem; vještinama, razvijenim putem superviziranog iskustva na istim ili sli;nim poslovima i stavovima prema sebi i svojoj profesiji i poslu, šti’enicima, kolegama i supervizorima, radnoj organizaciji i strukovnoj organizaciji. Razvijen i višeslojan sistem rada uz razra]en i dobro održavan sistem supervizije omogu’ava da se zapošljavaju i angažuju stru;njaci i volonteri najrazli;itijeg stepena i vrste stru;nosti. Pomo’no osoblje i pomo’ni vaspita;i mogu biti osobe sa srednjom školskom spremom, voditelji životnih zajednica ili vaspitnih grupa treba da budu osobe s višom školom i respektabilnim iskustvom u neposrednom radu s djecom, dok se visokoškolsko obrazovanje uzima kao uslov za socijalno-vaspitni rad, voditelje razli;itih programa socijalnih ili životnih vještina i sl. Master nivo i specijalizacija neophodni su za ozbiljnije savjetodavno-terapeutske intervencije.

Ustanova treba da ima jasno definisanu sistematizaciju radnih mjesta, pri ;emu se fokus stavlja na poslove koji treba da budu obavljeni, odnosno njihovu složenost, obim i dinamiku. Na taj na;in ve’ina naro;ito manjih ustanova ima fleksibilno postavljen sistem radnih mjesta, tako da jedna osoba u isto vrijeme obavlja više razli;itih dužnosti, shodno svojim kvalifikacijama i obimu i dinamici radnih zadataka. Kako jedna ustanova i njeni programi ne zavise isklju;ivo od stalno zaposlenih, ve’ se oslanja i na angažovanje ad hok stru;njaka ili volonterski rad, onda postaje jasno od kolikog je zna;aja za svaku ustanovu ili program da ima tijesnu saradnju s lokalnom zajednicom i njenim resursima. Centar „Ljubovi’“ ima izuzetno nepovoljnu strukturu zaposlenih. Broj administrativnih radnika je neprimjereno veliki, a stru;ni profil radnika angažovanih u direktnom radu s djecom je tako]e nepovoljan. Posljednjih godina, pod okriljem UNICEF-ovog programa podrške u;injene su tri bitne stvari u pravcu poboljšanja kadrovskog potencijala. Prvo, održano je više serija obuke stru;njaka za primjenu savremenih metoda rada. Drugo, zna;ajno je unaprije]ena sistematizacija radnih mjesta i metodologija rada na svakoj od klju;nih pozicija i to izradom odgovaraju’e radne dokumentacije. Na kraju, izvršen je eksperiment s angažovanjem jednog broja administrativnih službenika za rad u vaspitnoj grupi u funkciji pomo’nih vaspita;a, što se pokazalo veoma korisnim.

Ipak, moje je mišljenje, bazirano na zajedni;kom višemjese;nom radu, da Centar „Ljubovi’“, ako istinski želi da odigra svoju misionarsku ulogu, mora da preživi drasti;nu kadrovsku reorganizaciju i osvježenje, kako bi se napustile stare ideje, stavovi i navike, a otvorila vrata za ono što budu’nost traži.

 39

 1.4.7.. Radne obaveze stru;nog osoblja Pored rukovode’eg osoblja i supervizora, stru;ni kadar u Centru grubo se može podijeliti na tri velike grupacije:  .Voditelji programa, stru;njaci koji su specijalizovani i odgovorni za razvoj, primjenu i diseminaciju novih, uglavnom alterantivnih programa, programa razvoja socijalnih i drugih vještina ili programa rada s rizi;nim grupacijama djece i diverzionim shemama. Ova grupacija stru;njaka je tek u povoju i tek treba da bude odnjegovana, priznata i ustoli;ena.  .Voditelji slu;ajeva – stru;ni radnici koji rade na idividualnom razvoju djece, obavljaju individualno, grupno i porodi;no savjetovanje, kao i koordinaciju svih usluga za djecu kojima su oni voditelji slu;aja: vode posebne programe, u;estvuju i/ili vode stru;ni tim, planiraju i programiraju i vode mjese;ne revizije plana i programa, odobravaju pripremu i kontrolu ku’nih posjeta itd.  .Vaspitno osoblje u vaspitnoj grupi obezbje]uje generalni nadzor nad djetetom i njegovim dnevnim aktivnostima i rutinama, intervenci[e u kriznim situacijama, unapre]uje životne i prosocijalne vještine, vr[i bihejvioralni menadžment i u;estvuje u procjeni, planiranju i evaluaciji usluga.  .Pomo’no osoblje u životnoj zajednici, ili vaspitnoj grupi, uklju;juju’i no’no dežurstvo, ne smije imati druge obaveze koje ga mogu ometati da obavlja kvalitetnu superviziju i da pruža podršku djeci u programu.

Pomo’no osoblje, ne ra;unaju’i administrativno osoblje, prakti;no „nosi“ dnevne aktivnosti, zato se posebna pažnja posve’uje izboru, instruktaži i superviziji pomo’nih vaspita;a.

Važno je ista’i da u ve’ini sli;nih institucija u svijetu stru;njaci preuzimaju više obaveza istovremeno, naro;ito ako je institucija mala i ima relativno mali broj djece s kojom treba intenzivno raditi. Nije nikakav presedan da direktori ustanova, njihovi zamjenici ili direktori programa tako]e rade ili kao supervizori ili/i kao rukovodioci timova što uklju;uje svakodnevni direktan rad s djecom i porodicama. Uspješnost i umješnost u direktnom radu s djecom je jedina prava mjera uspješnosti, priznanja i prestiža.

1.5. CENTAR „LJUBOVI”” PODGORICA: PROMOTER REFORMSKIH PROCESA Centar za djecu i mlade „Ljubovi’“ tokom svoje ;etrdesetogodišnje istorije izveo je više transformacija, nastoje’i da svoj rad uskladi s promijenjenom društvenom scenom, zakonskom regulativom, druga;ijim potrebama djece i porodica i nau;nim i stru;nim dostignu’ima i progresivno rastu’im standardima stru;nog rada. Centar je sve to vrijeme djelovao kao integralni dio sistema ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom Crne Gore, ali i ex-federalne države.

Na taj na;in raznorodni programi i institucije u drugim ex-federalnim jedinicama

 40

bili su dostupni djeci i porodicama u Crnoj Gori, pa je i Centar, u tim okvirima, imao svoje jasno definisano mjesto i ulogu.

Godine duboke i produžene društvene krize, raspad federalne države, me]unarodna izolacija, ekonomski kolaps itd. imali su dvostruke posljedice po Centar „Ljubovi’“ i njegovu društvenu misiju. Prije svega, došlo je do drasti;ne deprivacije društvenih resursa, s druge strane je porastao broj djece s potrebama za socijalnom podrškom i pomo’i, a intenzivirao se i multiplicirao karakter njihovih razvojnih potreba. Najzad, suo;en sa zahtjevima me]unarodne zajednice za unapre]enje standarda kvaliteta rada, Centar se našao pred naizgled nerješivom zagonetkom: kako da s manje (iscrpljenim resursima) ostvari više (zadovolji narasle potrebe djece i porodica) i bolje (zadovolji standarde me]unarodne zajednice).

Poslije osamostaljivanja Crna Gora je, naime, ostala sa samo jednom ustanovom za zbrinjavanje mladih u sukobu sa zakonom – Centar „Ljubovi’“, koji je sada preuzeo funkciju sistema ustanova i službi za institucionalni tretman mladih u sukobu sa zakonom. Centar „Ljubovi’“ je, me]utim, i sam bio duboko dekompenzovan društvenom krizom i izvjesnim unutrašnjim slabostima i propustima.

Duboko ogrezao u paternalisti;ki, tradicionalni, domski pristup Centar je dobio još jedan ozbiljan zadatak: da supstituiše nedostatak razvijenog sistema i preuzme i unaprijedi kompletnu brigu o djeci koja imaju potrebu za zavodskim tretmanom u Crnoj Gori. Da situacija bude još izazovnija, sve to – zbrinjavanje veoma heterogene populacije djece s razli;itim, ;esto inkopatibilnim potrebama – trebalo je da bude obavljeno u okvirima ruiniranog prostora i opreme, s neadekvatnom kadrovskom strukturom i stru;njacima stasalim pod bitno druga;ijim uslovima i standardima prakse.

Nastoje’i da postigne „što biti ne može“, Centar je posljednjih desetak godina, podstaknut i podržan od Ministarstva rada i socijalnog staranja i me]unarodne zajednice – posebno UNICEF-a, inicirao, preduzeo i ostvario dramati;ne promjene, koje u najkra’em obuhvataju sljede’e:  Centar je bio uklju;en u rane inicijative UNICEF-a, posebno kroz projekat „Šansa djeci za promjenu“, koji je uslovio unapre]enje programa rada s djecom, edukaciju jednog broja osoblja za primjenu koncepta restorativne pravde, diverzionih shema i naro;ito medijacije izme]u žrtve i po;inioca.  .Uz podršku nadležnog Ministarstva rada i socijalnog staranja i tehni;ku podršku Save the Children, u Centru je izvršena temeljita analiza stanja i predložena je nova unutrašnja organizacija rada, uz zna;ajno poboljšanje uslova izgradnjom kapaciteta za grupni rad na izvršavanju vaspitnih mjera savjetodavnog karaktera.  Uz odlu;nu podršku Ministarstva, u teškim uslovima obezbije]ena su sredstva za temeljitu gra]evinsko-arhitektonsku rekonstrukciju Centra, ;ime ’e Centar dobiti nov i po evropskim standardima ure]en prostor za rad i boravak djece, pri ;emu ’e svaka organizaciona jedinica dobiti svoj

 41

prostor – gra]evinsku jedinicu. Na taj na;in amorfna programska struktura klasi;nog Centra dobi’e mogu’nost razu]ivanja i dalje diferencijacije.  Najzad, u neposrednoj saradnji s UNICEF-om, a u okviru projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetni;kog pravosu]a“, Centar je ušao u duboku rekonceptualizaciju rada, koja je obuhvatila analizu stanja, prijedlog ciljeva i na;ina rekonceptualizacije, demonstriranje savremene metodologije, edukaciju kadrova, superviziranu primjenu novog koncepta i metodologije, i na kraju, izradu odgovaraju’e dokumentacije i publikovanje ovog Priru;nika.  .Participatorni karakter angažovanja Centra na tim i drugim teku’im inicijativama promijenio je ne samo rad u Centru ve’ i mjesto i ulogu Centra u sistemu ustanova, promovišu’i ga u perjanika i promotera progresivnih reformskih promjena. Paradoks tih promjena, koje je Centar svjesno i jednodušno prihvatio i na kojima zdušno radi, jeste da je u datim uslovima Centar osnažen, da bi postepeno svoju mo’ i uticaj delegirao i rasa]ivao iniciraju’i, razvijaju’i, podražavaju’i i koordiniraju’i programe i usluge u društvenoj zajednici.

Centar trenutno funkcioniše kao jedina, doduše složena institucija, koja njeguje i razvija više programa, po;evši od prihvatilišta, prihvatne stanice, opservaciono-dijagnosti;kog centra, centra za zavodski tretman i centra za savjetodavni tretman alternativnog-poluinstitucionalnog tipa – „dnevni boravak u vaspitnoj ustanovi“. Centar, me]utim, sistematski radi na tome da podstakne organizacionu i programsku diverzifikaciju, a zatim i osamostaljivanje svojih programa, postaju’i tako u sve ve’oj mjeri složen sistem kolaborativnih i polunezavisnih programa.

Centar svoj odnos prema društvenoj zajednici, kao i mogu’nosti sopstvenog razvoja, sagledava u okviru eko-sistemske perspektive, nastupaju’i kao „otvoren sistem“, koji stupa u tijesnu, višestruku i otvorenu, ali prije svega recipro;nu, razmjenu sa sredinom na lokalnom, regionalnom i državnom nivou.

Usvajaju’i potrebu i odgovaraju’i na zahtjeve za „deinstitucionalizacijom“, Centar u taj proces ulazi preko razvoja tri kategorije alternativnih programa. Prije svega, nastavljaju’i stare inicijative, ;ine se ozbiljni napori da se razviju i ustale tranzicioni programi tipa „ku’a na pola puta“, „stanovanja uz podršku“ i sl. kako bi se obezbijedile mogu’nosti za rano otpuštanje i bezbjedniji postinstitucionalni prihvat i podršku. Na drugoj strani, Centar ve’ postavlja osnove za razvoj preventivnih programa rada s djecom koja su u rizi;nim situacijama, naro;ito u školama, kao i razvoju metodologije diverzionih shema, kako bi se sprije;ilo nepotrebno izdvajanje djece iz porodica i smještaj u ustanovu. Na kraju, Centar predano radi na zasnivanju prakse parcijalnog-djelimi;nog izdvajanja djece (preko programa dnevnog boravka, grupnog rada) na izvršenju mjera poja;anog nadzora uz dnevni boravak u vaspitnoj ustanovi i kroz ponudu programa razvoja socijalnih vještina itd.

Centar nastoji da kristalizuje i razvije jedinstvenost svoje uloge i postane referentni centar, odnosno centar koji ’e inicirati, pilotirati i evaluirati programe, a

 42

onda ih rasa]ivati širom Crne Gore, tamo gdje postoje realne društvene potrebe.

Centar se na taj na;in – proširivanjem programa – zalaže za sopstvenu decentralizaciju.

Popunjavaju’i prazninu u sistemu i maksimalno koriste’i stru;ni potencijal, Centar u saradnji s visokoškolskim institucijama nastoji da razvije analiti;koistraživa;ku i edukativnu funkciju, stvaraju’i postepeno empirijski zasnovanu bazu za donošenje politi;kih odluka, planiranje razvoja i unapre]ivanje prakse.

Centar, dakle, igra ulogu sistema u zametku: sadrži embrionalne komponente jednog razvijenog sistema s otvorenom ambicijom da te programe i komponente u bliskoj budu’nosti osmisli, metodološki oplemeni i osamostaljuje i rasa]uje po cijeloj teritoriji Crne Gore. Ako Centar „Ljubovi’“ istraje u toj misiji, koja je integrisana u koncept strategije razvoja sistema socijalnog staranja i reformi sistema maloljetni;kog pravosu]a Crne Gore, djeca u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori uskoro ’e dobiti savremen sistem ustanova, servisa i usluga koji je usmjeren na dijete, fokusiran na porodicu i integrisan u lokalnu zajednicu.

 1.5.1. S . kica za portret profila: okvir za definisanje misije Centra „Ljubovi’“, Podgorica Generalno govore’i, glavna svrha ustanova za zavodski tretman je da, u ambijentu ;ija je struktura primjerena razvojnim potrebama djece, obezbijede specijalizovane vaspitno-obrazovno-terapeutske usluge heterogenoj populaciji djece sa specijalnim razvojnim, socijalno-emocionalnim potrebama koja pripadaju rizi;noj grupi ili su u sukobu sa zakonom.

Centar svoju misiju ostvaruje preko ;etiri grupe aktivnosti:  .razvoj programa prevencije, uklju;uju’i univerzalne, specijalizovane i indikovane programe pomo’i djeci i porodicama u riziku radi spre;avanja izdvajanja djeteta iz porodice i potrebe smještaja u Centar i sli;ne ustanove;  .razvoj aternativnih, diverzionih i programa tretmana u lokalnoj zajednici kako bi se djeca s ve’ prisutnim problemima i poreme’ajima u ponašanju preusmjerila na tretmane u zajednici;  razvoj, primjena i unapre]enje programa kvalitetnog i ubrzanog osposobljavanja djece i porodica za povratak djeteta u porodicu ili alternativne, inkluzivne programe u lokalnoj zajednici;  .razvoj programa ranog otpusta i pružanja podrške i pomo’i djeci za njihovu uspješnu socijalnu reintegraciju;  .preuzimanje uloge aktivnog partnera u razvoju i unapre]enju sistema društvene zaštite djece u sukobu sa zakonom.

 43

Polaze’i od specifi;nosti svoje uloge u sistemu ustanova i službi socijalnog staranja i ustanova za djecu u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori, Centar „Ljubovi’“ neposredno primjenjuje, razvija i unapre]uje širok dijapazon programskih zadatka uklju;uju’i sljede’e:  razvija preventivne programe namijenjene djeci i porodicama pod rizikom u nastojanju da sprije;i izdvajanje djece iz porodica i njihovo smještanje u institucije;  .obezbje]uje prihvataju’i, bezbjedan i stimulativan vaspitno-terapeutski ambijent, koji je u potpunosti posve’en zadovoljavanju jedinstvenih zdravstvenih, obrazovnih, socijalnih i emocionalnih poteba i unapre]enju razvojnih potencijala djece;  osposobljava djecu i porodice da se uspješno suo;avaju s problemima, da smanjuju ili eliminišu uslove ili ponašanja koji se javljaju kao prepreka funkcionalnom porodi;nom životu;  pomaže djeci i porodicama u ponovnom uspostavljanju, održavanju i njegovanju kvalitetnijih odnosa u porodici kako bi se ostvarili uslovi za ponovno porodi;no ujedinjenje;  .pomaže djeci i porodicama da efikasno iza]u na kraj s uticajem mentalnih oboljenja, zloupotrebe alkohola ili psihotropnih supstanci, nasilni;kog ili kriminalnog ponašanje bilo kog ;lana porodice koji uti;u na održavanje i ukupno funkcionisanje porodi;nog sistema;  nudi djeci i njihovim porodicama mogu’nosti za predah i reorganizaciju, kako bi u zašti’enoj atmosferi, uz odgovaraju’u podršku i pomo’, mogli da preispitaju situaciju i odaberu najbolje opcije koje im stoje na raspolaganju;  .priprema djecu i porodice za alternativne forme zaštite i zbrinjavanja, u situacijama kada ponovno ujedinjenje porodice nije mogu’no ili nije u najboljem interesu djeteta;  pomaže starijoj djeci da Centar napuste emocionalno stabilizovana, s unaprije]enim socijalnim i životnim vještinama, poboljšanim vezama s porodicom i uspostavljenim vezama sa socijalnim, ekonomskim i drugim resursima podrške u lokalnoj zajednici neophodnim za uspješnu tranziciju prema odraslosti;  pomaže u osiguranju i uspostavljanju formi dugoro;ne podrške i pomo’i koje su u lokalnoj zajednici neophodne za uspješan život djece poslije napuštanja Centra;  podsti;e i zalaže se za promjene na nivou sistema kako bi se unaprijedili standardi kvaliteta, repertoar raspoloživih programa i olakšao pristup uslugama od strane djece i porodica.

 44

 1.5.2.. Okvir za skiciranje vizije daljeg razvoja Centra Pored sistematskog rada na podizanju kvaliteta i efikasnosti neposrednog rada s djecom i porodicama, Centar ’e, shodno prihva’enim smjernicama UNICEF-a i strategijama reforme i razvoja sistema socijalnog staranja i maloljetni;kog pravosu]a, u narednom periodu naro;ito intenzivno raditi na ostvarenju sljede’e vizije razvoja:  .razvoj i ustoli;enje Centra kao referentnog centra za iniciranje, kreiranje, preispitivanje, konceptualno-metodološko oplemenjivanje i „rasa]ivanje“ inovativnih koncepata, programa i metodologija za rad s djecom i porodicama u riziku i sukobu sa zakonom;  .razvijanje programa preventivno-savjetodavnog rada s djecom pod rizikom i njihovim porodicama kako bi se sprije;ilo izdvajanje djece iz porodica i smještaj u domove i zavode;  .razvoj diverzionih i alternativnih programa, kojima se djeca preusmjeravaju ili se njihovo angažovanje u sistemu maloljetni;kog pravosu]a, ili u ustanovama za zavodski tretman, parcijalizuje ili svodi na minimum;  .razvijanje tranzicionih programa, kojima se obezbje]uje rani i bezbjedan otpust, postinstitucionalni prihvat, pomo’ i podrška;  .razvoj kapaciteta za sistematsku i kontinuiranu edukaciju kadrova u oblasti rada s djecom u sukobu sa zakonom;  .razvoj kapaciteta za ozbiljniji analiti;ko-istraživa;ki rad u oblasti etiologije, prevencije i rada s djecom u sukobu sa zakonom i standardizacije usluga u oblasti socijalnog staranja i maloljetni;kog pravosu]a.

 45

 46

2. DIO: TEORIJSKI KONCEPTI I METODOLOŠKI PRINCIPI 2-1 KONCEPTUALNO-TEORIJSKA OSNOVA 2-2 OPŠTI PRINCIPI RADA

 47

Teorijska rekonceptualizacija i metodološko oplemenjivanje prakse rada s djecom u riziku i sukobu sa zakonom i njihovim porodicama Suočavajući se s bitno drugačijim i složenijim potrebama djece i porodica, potpuno promijenjenom ulogom u sistemu ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom i oštrim međunarodnim kriterijumima i standardima, Centar je, u uslovima demokratske tranzicije i evropskih integracija, potpomognut UNICEF-om, pristupio reformulaciji sopstvene društvene misije i fundamentalnoj rekonceptualizaciji vizije sopstvenog dugoročnog razvoja.

Te duboke i dugoročne promjene naročito su intenzivirane tokom UNICEF-ovog projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetničkog pravosuđa u Crnoj Gori.”

Rekonceptualizacija je obuhvatila napuštanje klasičnog (specijalno) pedagoškog, institucionalizujućeg, paternalističkog i teorijski amorfnog konceptualno-metodološkog okvira, s jedne strane, i artikulaciju i zasnivanje prakse na savremenim teorijskim konceptima, opšteprihvaćenim stručnim principima i standardima, provjerenim pristupima i strategijama i empirijski potvrđenim modelima najbolje prakse, s druge strane.

Osnove tog novog teorijsko-konceptualno-metodološkog okvira pažljivo su ugrađivane u postojeće programe, dokumentaciju i praksu Centra tokom rada na pomenutom projektu UNICEF-a. Pozitivna iskustva iz tog pilotiranja novog koncepta ohrabrila su napore za uvođenje novih programa i modela rada kojima Centar ide u susret svojoj viziji.

U tekstu koji slijedi koncizno je skiciran novi konceptualni okvir, a radi obezbjeđenja pravilne primjene u praksi definisani su i opisani osnovni principi na kojima ta praksa treba da se zasniva.

Centar, u narednom periodu, naročito poslije prostorne rekonstukcije, treba predano da radi progresivno prateći razvojnu spiralnu liniju, koja polazi od konceptualnog oplemenjivanja postojećih programa i uvođenja i primjene novih, nastavlja se pažljivom evaluacijom procesa i ishoda tih programa, a kruniše eventualnim rafiniranjem početnog konceptualno-metodološkog okvira.

Ovdje izloženi koncepti i principi čine potku na kojoj će se zasnivati tkivo svake oblasti, komponente, programa ili aktivnosti Centra, a u narednim poglavljima biti izloženi na način koji ne ostavlja mnogo prostora za slobodna tumačenja ili improvizacije.

Najbrži put do dobre prakse je dobra teorija, a najsigurniji put do dobre teorije je dobra praksa.

 48

Ovo poglavlje obuhvata prikaz dva osnovna uslova za zasnivanje i unapre]enje neposrednog rada s djecom i porodicama – misije Centra, i progresivno dosezanje dugoro;nog razvojnog plana – vizije Centra. Ta dva opšta uslova obuhvataju: (1) definisanje opšteg teorijsko-konceptualnog okvira i (2) prikaz seta opštih principa stru;nog rada. Obje pomenute komponente zasnovane su na savremenim nau;nim dostignu’ima, utvr]enim me]unarodnim standardima i u praksi/empirijski provjerenim modelima najbolje prakse. Ti koncepti i principi u više navrata su predstavljeni stru;noj javnosti iz oblasti maloljetni;kog pravosu]a i socijalnog staranja Crne Gore, a ve’ina njih je i direktno primijenjena u radu Centra „Ljubovi’“. UNICEF i mreža njegovih partnera o;ekuju da se ovaj konceptualni okvir i opšte smjernice dalje razvijaju, konkretizuju i operacionalizuju ne samo u radu Centra „Ljubovi’“ ve’ da posluže kao potka za zasnivanje savremenog sistema usluga za rad s djecom u sukobu sa zakonom.

2.1. KONCEPTUALNO-TEORIJSKA OSNOVA Svoj rad i dugoro;nu viziju razvoja Centar temelji na širokom krugu savremenih teorijskih koncepata koji, iako podrazumijevaju razli;ite nivoe i aspekte sistema maloljetni;kog pravosu]a, dijele zajedni;ki pristup naklonjen prirodi ;ovjeka, razumijevanju razvojnih osobenosti, potreba, prava i blagostanja djece i porodica.

 2.1.1. .Model maloljetni;kog pravosu]a Kao ustanova socijalnog staranja, Centar se opredjeljuje i svoju misiju ostvaruje u okviru socijalno-zaštitnog modela maloljetni;kog pravosu]a, po kome se „najbolja zaštita društva od prestupništva mladih ostvaruje upravo društvenom zaštitom mladih prestupnika“. Ovaj (Welfare Model) po;iva na sljede’a ;etiri koncepta:  „Djeca . su druga;ija“. Uvažava se ;injenica da djeca, kao bi’a u razvoju, osje’aju, misle, prosu]uju životne situacije, donose odluke i ponašaju se druga;ije od odraslih. Djeca ispod odre]enog uzrasta ;ak nijesu u stanju da potpuno razumiju smisao svojih postupaka, uvide posljedice svog ponašanja i upravljaju svojim postupcima, pa se pravno ne mogu smatrati krivi;no odgovornim (doli incopax-concept). Prema starijoj – uslovno odgovornoj djeci, primjenjuju se: posebno formulisana politika, zakonodavna rješenja, procedure i mjere prevencije, tretmana i rehabilitacije. U isto vrijeme, zbog svoje razvojne nezrelosti, djeca su mnogo „plasti;nija“ od odraslih, što zna;i mnogo podobnija za preusmjeravanje i rehabilitaciju, što se i uzima kao glavna svrha primjene preventivnih mjera, diverzionih i eventualno krivi;nih, po pravilu u inkluzivnom okruženju, mjera.  .Determinizam. Upravo zbog svoje nezrelosti, djeca i njihovo ponašanje sagledavaju se i tuma;e u širem porodi;nom i socijalnom kontekstu, a zadatak sistema je da identifikuje, tretira i „lije;i“ dublje determinante – korijene prestupništva, prije nego da se bavi pukim posljedicama i kažnjava i tretira samo dijete. Determinizam je izraz koncepta socijalne pravde i socijalne jednakosti u najdubljem smislu.

 49

 Neformalnost (child friendly) procedura. Procedure i postupci koji se preduzimaju prema djetetu osloba]aju se nepotrebnog formalizma i prilago]avaju uzrasnim karakteristikama djece u nastojanju da se obezbijedi puna participacija, izbjegne stigmatizacija i eventualno „sekundarno traumatizovanje“ djece. Child friendly pristup odnosi se na sve postupke i procedure u kojima je dijete angažovano, po;evši s otkrivanjem, ispitivanjem, tretmanom i socijalnom inkluzijom.  .Najbolji interes djeteta. Prestupni;ko ponašanje djece samo je povod da se preduzmu mjere društvene zaštite djeteta koje su bazirane na pravima djece, njihovim razvojnim potrebama i potencijalima, a usmjerene ka podršci djetetu da ostvari pun razvoj svojih humanih potencijala i postane produktivan ;lan društva.

Model maloljetni;kog pravosu]a prevashodno zasnovan na Welfare Model-u, koji uvažava razvojne osobenosti djece i svoju politiku usmjerava prema najboljem interesu djeteta, koriste’i procedure i postupke koji su prilago]eni razvojnim karakteristikama djece, a u krajnjoj instanci ima ambiciju da uti;e na socijalne korijene prestupništva mladih, bi’e osnovna razvojna orijentacija maloljetni;kog pravosu]a u Crnoj Gori.

 50

 2.1.2.. Koncept „balansirane i restorativne pravde“ Centar prihvata i u svoje programe ugra]uje duh i komponente koncepta balansirane i restorativne pravde kojim se promoviše miroljubiv pristup konfliktima, prestupima i na;inu rješavanja problema vezanih za povrede zakona i ljudskih prava. Restorativna pravda promoviše kreativan i odgovoran proces traganja za rješenjem kroz restituciju štete, prihvatanje odgovornosti za prestup i obnavljanje/restauraciju prestupom poreme’enih odnosa, angažuju’i sve strane uklju;ene u prestup – žrtvu, prestupnika i lokalnu zajednicu. Restorativna pravda nastoji da izgradi partnerstvo radi uspostavljanja zajedni;ke odgovornosti za konstruktivan odgovor na neprihvatljiva ponašanja u zajednici njeguju’i balansiran pristup potrebama žrtve, prestupnika i zajednice kroz proces koji štiti bezbjednost i dostojanstvo svih. Diverzione sheme, medijacija izme]u žrtve i po;inioca, razvoj alternativnih, na lokalnoj zajednici baziranih – inkluzivnih programa za djecu u sukobu sa zakonom, i snažna usmjerenost na osnaživanje djece i porodica dio su inicijativa koje Centar entuzijasti;no primjenjuje, podsti;e i propagira.

 2.1.3. Humanisti;ka orijentacija Humanisti;ka orijentacija polazi od uvjerenja da svako dijete nosi inherentnu tendenciju ka samoaktualizaciji, te da ’e, u pogodnom okruženju, svako dijete biti u stanju da razvije svoje ljudske potencijale. Bazi;na premisa je da su djeca vrijedna poštovanja i povjerenja, da posjeduju inherentne potencijale i resurse za razvoj i samoaktualizaciju, da su sposobna za unapre]enje samorazumijevanja i samoopredjeljenja i prilježna za konstruktivne promjene i produktivan život.

Problemi nastaju kada su djetetu uskra’ene prirodne potrebe i sputani razvojni potencijali, a glavna orijentacija u unapre]enju razvoja i mijenjanju ponašanja oslanja se na prirodni kapacitet djeteta za razvoj, rast i mijenjanje. Pristup je holisti;ki, usmjeren na li;nost, a savjetnik pomaže tako što kreira atmosferu koja promoviše rast i razvoj. Ta atmosfera bazira se na sljede’a tri elementa: (1) terapeutovoj autenti;nosti, realisti;nosti i kongruentnosti izme]u njegovih misli, ponašanja i osje’anja prema djetetu; (2) pozitivnom pristupu i bezuslovnom prihvatanju djeteta i (3) preciznom empati;kom razumijevanju, odnosno sposobnosti terapeuta da pronikne u svijet djeteta, da svijet vidi iz dje;je perspektive i pomogne djetetu da bolje razumije i shvati sebe i svoje odnose s okolinom. Pristup je usmjeren na dijete, na li;nost a ne na problem, odnosno na osnaživanje, oja;avanje li;nosti i njenog „psihološkog imunološkog sistema”, uz o;ekivanje da ’e tako osnažena osoba na’i konstruktivan na;in da, rješavaju’i svoje životne probleme, nastavi svoj psihološki rast i razvoj. Humanisti;ka orijentacija direktno korespondira s modelom rada usmjerenim na dijete, pokretom za prava djece, principom prirodnosti, deinstitucionalizacijom, socijalnom inkluzijom, pristupima usmjerenim na pozitivan razvoj.

 2.1.4.. Ekološko-sistemski model razvoja Ekološko-sistemski model po;iva na sljede’e tri pretpostavke: (1) individue i njihova socijalna sredina nalaze se u stalnoj interakciji, što dovodi do konstantnih

 51

promjena na obje strane; (2) individue su aktivni participanti u svom sopstvenom razvoju, što zna;i da, u okviru recipro;nog odnosa individue sa sredinom, ta individua ima mogu’nost i mo’ da uti;e na svoj status i razvoj; (3) postoji holizam, povezanost podsistema u globalnom sistemu, tako da promjene u jednom sub-sistemu izazivaju odgovaraju’e promjene u sub-sistemima koji su bliže ili dalje od individue.

Ekološki model uvijek u centar stavlja dijete, ali dijete posmatra u krugu porodice koja je aktivna komponenta lokalne zajednice, a preko nje i globalnog društva. Podrška i pomo’ djetetu i porodici mogu i’i u više pravaca budu’i da postoji recipro;na veza izme]u komponenata sub-sistema. Primjena ekološkosistemske orijentacije zahtijeva pažljivo prou;avanje i razumijevanje unutrašnje strukture i dinamike svakog sub-sistema (dijete, porodica, lokalna zajednica), ali i analizu i razumijevanje višestrukih recipro;nih odnosa izme]u tih sub-sistema.

Promjene se ostvaruju na onim ta;kama sistema gdje je to najprije i najlakše ostvarivo, a o;ekuje se da ’e te pozitivne promjene izazvati lan;anu pozitivnu reakciju duž cjelokupnog sistema. Promjene, tako]e, ne podrazumijevaju kidanje ve’ njegovanje i unapre]enje prirodnih veza i odnosa. Ekološko-sistemski koncept Centar podjednako primjenjuje u neposrednom radu s djecom i porodicama, kao i u definisanju svog mjesta i uloge kao aktivnog agensa unapre]enja društvene brige o djeci u sukobu sa zakonom.

 2.1.5.. Teorije socijalnog u;enja i kognitivno-bihejvioralne metode Bihejvioralna terapija, prema kojoj razvoj po;iva na principima socijalnog u;enja, bilo direktnim iskustvenim u;enjem ili posredno, preko posmatranja i imitiranja ponašanja onih s kojim se osoba identifikuje, promoviše metod primjene nau;nog metoda u neposrednoj praksi. Metod polazi od toga da je svako ponašanje, pa i asocijalno, nau;eno, te da se može odu;iti, odnosno nau;iti novo – prosocijalno ponašanje. To razvojno ili „korektivno” u;enje odvija se preko posebnih treninga, kojima dijete korak po korak ovladava složenim procesom, postepeno usvajaju’i pojedina;ne vještine, objedinjavaju’i ih zatim u složeno ponašanje ili kompleksnu socijalnu vještinu. Docnije nadgra]en kognitivno-bihejvioralnim konceptima, ovaj pristup je izrastao u holisti;ki pristup, koji ;ovjekov razvoj, funkcionisanje i mijenjanje ponašanja zasniva na uskla]ivanju tri osnovna aspekta ;ovjekovog bi’a: racionalnog, emocionalnog i akcionog. Metode bazirane na teorijama socijalnog u;enja i kognitivno-bihejvioralnom pristupu po pravilu dobijaju najviše ocjene (evidence based) u empirijskim evaluativnim studijama.

Ovaj model razvija širok krug metoda unapre]enja socijalnih, životnih i vještina samokontrole ponašanja, stresa i odolijevanja razli;itim razvojnim izazovima i iskušenjima, koje su postale integralni dio vizije razvoja metodološkog sistema Centra.

 2.1.6. Pozitivna psihologija Široko postavljen konceptualno-metodološki okvir nastao je na bazi kritike i osloba]anja od „klini;ke”, „psihopatološke” orijentacije na nedostatke, negativno, patološko, devijantno.

 52

Fokus ove orijentacije je pozitivan razvoj i pozitivno, zdravo funkcionisanje, a neposredan metodološki korespodent je „osnaživanje” (empowerment approach), oja;avanje, izgradnja „socijalno-psihološkog” imuniteta djeteta, porodice i lokalne zajednice. Pristup se oslanja na eko-sistemsku orijentaciju i promociju „snaga” i potencijala djeteta, porodice i lokalne zajednice, uspostavljanje i njegovanje partnerstva i na nastojanju da se promjene ostvare na svim nivoima na kojima se odvija život i razvoj djeteta (individualni, porodi;ni, grupni, lokalna zajednica). Centar je prihvatio klju;ne pretpostavke ovog pristupa, nastoje’i da balansira izme]u rada na neutralizaciji rizika i unapre]enju pozitivnih potencijala djece i porodica, stvaraju’i neophodne uslove za zdrav rast i razvoj djece u svojim programima.

2.2. OPŠTI PRINICIPI RADA Raskidaju’i s tradicionalnim konceptualno amorfnim pristupom, paternalisti;kom i autoritarnom praksom, zasnovanom na klasi;nim pedagoškim principima, „spoljašnjem pristupu” djetetu i porodici, davanju savjeta, „podvrgavanju resocijalizaciji” itd. Centar „Ljubovi’” je otvoreno pristupio preispitivanju principa neposredne prakse i njihovom uskla]ivanju zahtjevima me]unarodnih standarda i primjera najbolje prakse u svijetu. Prije svega, Centar se opredijelio da razvija i njeguje koherentan program tretmana, odnosno takav program koji se u svakoj svojoj posebnoj oblasti, ili komponenti, zasniva na zajedni;kim karakteristikama, kao što su: kulturološka senzitivnost, fleksibilnost, individualizacija, pristup usmjeren na dijete, fokusiranost na porodicu, utemeljen u lokalnu zajednicu itd. Ti osnovni principi zapravo su konkretizacija i operacionalizacija gore izloženih bazi;nih koncepata. Principi služe kao glavne teorijsko-metodološke smjernice odre]uju’i glavne aspiracione ciljeve, strategije i kriterijume za izbor, primjenu i evaluaciju primijenjenih procedura, metoda i tehnika rada. U isto vrijeme, analizom seta prihva’enih principa lako se rekonstruiše identitet programa odnosno institucije. Ovdje izloženi principi mogu poslužiti za dalju konkretizaciju i postepeno razvijanje standarda prakse što je o;igledno jedan od sljede’ih reformskih ciljeva u ovoj oblasti.

 2.2.1. Poštovanje prava djeteta Centar u potpunosti usvaja, u neposrednom radu primjenjuje i snažno promoviše bezuslovno i puno poštovanje osnovnih prava i interesa djece onako kako su ta prava definisana u Konvenciji o pravima djeteta. Reformisana, nova misija Centra, a posebno njegova vizija, u potpunosti su kongruentne s duhom i principima Konvencije, na kojima su ve’ zasnovani: opšta koncepcija, uslovi, organizacija, proces i metodologiju rada u svim programima i komponentama rada. Kad Centar bude dobio nove prostorne uslove i primjena novog na;ina rada bude u punoj mjeri u toku, bi’e potrebno dosta truda da se osigura dosljedno poštovaje prava djeteta. Centar je ve’ u;inio napor da ta prava ugradi u utvr]ene procedure i bazi;ni set dokumenata, obavezuju’i tako svo osoblje na jednodušnu i standardizovanu primjenu, a supervizore da tu primjenu podsti;u, nadgledaju i sistematski unapre]uju. Svi radnici Centra koji u;estvuju u direktnom radu s djecom i porodicama imaju obavezu kontinuiranog unapre]enja kompetentnosti

 53

(znanje, vještine i stavovi) u oblasti prava djeteta, a jedan stru;njak (dje;ji advokat) zadužen je da ta prava promoviše i obezbje]uje nesmetanu zaštitu kroz postupak pritužbi i žalbi od stane djece i porodica. Ipak, valja napomenuti da je put od prihvatanja logike jednog ovako kompleksnog i zna;ajnog koncepta i njegovog usvajanja kao na;ina mišljenja i postupanja u svakodnevnim situacijama, dug, naporan i podložan zastojima, aberacijama, pa i regresijama.

 2.2.2. .Bezuslovno prihvatanje djeteta Centar prema djeci i porodicama ispoljava odnos bezuslovnog prihvatanja. Dijete se prihvata onakvo kakvo jeste sa svim njegovim potrebama, potencijalima ili problemima i poreme’ajima, a eventualne promjene u ponašanju i unapre]enje razvoja treba da do]u kao ishod mukotrpnog, ;esto dugotrajnog zajedni;kog rada djeteta, porodice i stru;njaka Centra. Odnos bezuslovnog prihvatanja otvara vrata za promjene, omogu’avaju’i da dijete iskusi prisan, topao, podržavaju’i odnos s osobom koja stvarno brine o njegovom najboljem, trajnom interesu i koja ’e biti uz njega i kada pravi progres i kada odbija tretman ili recidivira na ranije, prevazi]ene forme ponašanja. Odnos bezuslovnog prihvatanja nikako ne zna;i opravdavanje asocijalnog ponašanja djeteta ve’ izbjegavanje jednostranog optuživanja djeteta ili njegovog etiketiranja kao lošeg, poreme’enog, bolesnog ili pokvarenog. Ovakav prihvataju’i stav nastupa kao osnov i preduslov za promjenu takvog ponašanja kroz proces samopreispitivanja, samoevaluacije i samopreporoda. Djeci, pogotovno onoj koja su više puta bila prevarena, napuštena ili odba;ena, ;esto ’e biti potrebno zna;ajno vrijeme da steknu povjerenje odrasle osobe i uspostave blizak saradni;ki odnos da bi preko tog odnosa i kroz njega mogla da se suo;e sama sa sobom, svojim traumatskim životnim iskustvima, pogrešnim izborima, nefunkcionalnim ili opasnim ponašanjima i da sama razmotre potrebe, mogu’nosti i na;ine njihovog mijenjanja i unapre]enja.

 2.2.3. .Fleksibilnost i individualizacija Centar snažno afirmiše i dosljedno primjenjuje princip individualizacije po kome se svako dijete posmatra kao jedinstvena, neponovljiva, unikatna osoba i njeguje pravo djeteta da razvija svoju individualnost i autenti;nost. Shodno tome, Centar svoje programe i intervencije postavlja, razvija i primjenjuje fleksibilno, tako da se ti programi i pristupi prilago]avaju potrebama i mogu’nostima djece i porodica, a ne obrnuto. Postupci i metodologija prijema, procjene, planiranja tretmana, neposrednog rada s djetetom i porodicom, kao i otpust i postinstitucionalna pomo’ i podrška prilago]avaju se, tj. individualizuju prema li;nim karakteristikama, potrebama i mogu’nostima svakog djeteta. Upravo iz tih razloga, Centar nastoji da razvije što širi spektar raznovrsnih pristupa i metoda kako bi programsko bogatstvo i raznovrsnost odslikavali razli;itost potreba i osobenosti djece u programima Centra. Shodno izraženim posebnim potrebama ili interesovanjima i talentima djece, Centar angažuje „spoljne” saradnike ili djecu upu’uje na institucije i programe u lokalnoj zajednici, kako bi tretman što više bio uskla]en s jedinstvenim razvojnim potrebama djece. Ne samo sadržaj tretmana, ve’ i proces, brzina napredovanja i putevi ostvarivanja ciljeva i zadataka tretmana imaju druga;iju, individualizovanu krivulju, koja direktno odražava jedinstvene potrebe i mogu’nosti djece.

 54

 2.2.4.. Osnaživanje djeteta i porodice Osposobljavanje, osamostaljivanje ili osnaživanje (empowering) djeteta i porodice uzima se kao glavni cilj tretmana u Centru. Taj pristup bazira se na sljede’im teorijskim postulatima:  .Svaka osoba, ;ak i kada toga nije svjesna, bez obzira na težinu životne situacije ili prisutnih problema, posjeduje zdrave potencijale, koji mogu biti prepoznati, aktivirani i stavljeni u službu daljeg razvoja.  Svaka osoba, bez obzira na uzrast, razvojno doba, težinu problema, prisutne otpore, može da se mijenja i razvija, samo je potrebno na’i put da se osoba motiviše, usmjeri, podrži i da joj se pomogne.  .Pozitivne promjene i razvoj lakše se ostvaruju kada se koriste sposobnosti, potencijali i kada se osobe ili porodica osnažuju, nego kada se radi na slabostima i problemima.  Djeca, kao i porodica, a ne stru;njaci, nosioci su sopstvenih promjena i razvoja. Mo’, odnosno klju; uspjeha nije u pristupima i metodama, ve’ u potencijalu djeteta.

Centar polazi od uvjerenja da se klju; za promjene ne nalazi niti u strategijama, metodama i tehnikama tretmana koji se primjenjuju na djetetu, niti u znanju i vještinama stru;njaka, ve’ upravo u samom djetetu i njegovoj porodici. Shodno tome, Centar i njegovi stru;njaci nastoje da aktiviraju i motivišu dijete za promjene i da sistematskim radom s njima oja;aju njihove potencijale, odnosno osnaže njihovu psihološku otpornost, koja ’e im omogu’iti da lakše podnesu udare stresa i životnih kriza, da opstanu i napreduju pod nepovoljnim uslovima, kao i da se brže povrate poslije ozbiljnih trauma i kriza. Centar se ne trudi da pruži trajnu, vremenski neograni;enu njegu i zaštitu djeteta, niti se multidisciplinarni stru;ni tim Centra trudi da „obradi” dijete i da ga spolja promijeni, da nešto radi za dijete ili umjesto njega. Proces „osnaživanja” zapo;inje ve’ od prvog kontakta pozivanjem i davanjem podrške djetetu i roditeljima da se angažuju na razumijevanju sopstvene situacije, da razmotre sopstvene potrebe, snage i interese, a nastavlja se asistiranjem djetetu i roditeljima da artikulišu sopstvenu viziju ciljeva zajedni;kog rada, definišu željene ishode, odrede konkretne zadatke, sa;ine realan plan ostvarivanja promjena i snažno se angažuju na realizaciji tog plana. Osnaživanje ima dvije dimenzije: individualnu i socijalnu.

Na individualnom nivou osnaživanje se odnosi na podsticanje odgovornosti i osje’anja samokontrole sopstvenog življenja. Na socijalnom nivou osnaživanje zahvata nesmetan i ravnopravan pristup resursima u zajednici, kao i osnaživanju porodice ili/i lokalne zajednice da na adekvatan na;in brinu o djetetu i njegovom razvoju. Centar neposredno djeluje na individualnom, a snažno doprinosi osnaživanju na socijalnom nivou. Poseban vid doprinosa Centra „osnaživanju” bi’e njegov doprinos izgradnji i razvoju savremenog sistema ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori.

  55

 2.2.5. Participatorni pristup Polaze’i od neotu]ivog prava svake osobe na autonomnost i samoopredjeljenje, Centar svoj rad zasniva na uspostavljanju, njegovanju i sistematskom unapre]ivanju ravnopravnih partnerskih odnosa s djecom, porodicom i drugim akterima u procesu podrške i pomo’i djetetu. Partnerstvo s djecom i porodicama zna;i iniciranje saradni;kog odnosa baziranog na ravnopravnoj saradnji, povjerenju i podjeli mo’i i odgovornosti. Konkretnije, partnerstvo zna;i prihvatanje i zajedni;ko preispitivanje na;ina na koji dijete i porodica vide problem, prepoznavanje snaga i takvo angažovanje djeteta da ono direktno iskusi svoj uticaj i mo’ u cjelokupnom procesu podrške i pomo’i. Participacija i partnerstvo naro;ito se ogledaju u direktnom radu stru;njaka Centra s djetetom i porodicom, ali se proširuju na promovisanje i uspostavljanje takvih odnosa izme]u svih aktera, uputnog organa, škole i drugih „spoljnih saradnika”, naro;ito prilikom utvr]ivanja, evaluacije i revizije planova i programa zajedni;kog rada. Participatorni pristup korespondira s orijentacijom na pozitivno, na snage i uvjerenje da je mo’ za promjene „vlasništvo” djeteta i porodice, a ne stru;njaka ili institucija.

 2.2.6. Holisti;ki pristup Centar njeguje holisti;ki pristup obezbje]uju’i svestranu brigu o djetetu, njegovom razvoju i trajnom blagostanju. Shodno tome, Centar razvija i njeguje niz komponenata tretmana djece u Centru koje obuhvataju obezbje]enje osnovnih uslova za život, brigu o zdravlju, obrazovanju, mentalno-higijensku brigu, brigu o individualnom razvoju, održavanju i njegovanju odnosa s porodicom, domicilnom zajednicom, ali obezbje]uje i programe i usluge izvan sopstvenih kapaciteta kad god kod djeteta postoje potrebe za takvim programima ili intervencijama.

Holisti;ki pristup podrazumijeva sveobuvatnost odnosno ambiciju Centra da sve klju;ne probleme djeteta zahvati i tretira multidimenzionalno, na svim nivoima njihovog ispoljavanja, ali tako da pribavi produbljeno istraživanje i visoko kompetentan tretman svih važnih aspekata djetetove životne situacije, preko multidisciplinarnog pristupa, kroz timski rad stru;njaka razli;itog profila stru;nosti. Najzad, Centar ulaže napore da u proces rada s djetetom aktivno uklju;i porodicu, uputni organ, školu i druge aktere, koji mogu doprinijeti bržem i potpunijem sagledavanju i razrješavanju problema i unapre]enju razvoja djeteta.

Na taj na;in formira se me]uagencijski tim, koji pored stru;njaka može sadržati i laike, kako bi se obezbijedila koordinirana, sinhronizovana akcija zasnovana na holisti;kom multidisciplinarnom i multidimenzionalnom pristupu.

Holisti;ki pristup direktno korespondira s ekološko-sistemskim konceptima i klasi;nim pedagoškim principom svestranosti i jedinstva koordinacije pedagoških intervencija.

 2.2.7. Prirodnost uslova Djeluju’i kao zavodska socijalno-vaspitna ustanova, koja obezbje]uje sveobuhvatnu brigu i tretman djece, Centar svoj rad temelji na principu normalizacije,

 56

prirodnosti uslova, minimumu restriktivnosti i socijalne inkluzije. Centar nastoji da minimizira najžeš’e kritikovane artefakte zavodskog tretmana (kao što su artificijelnost i uproš’enost ambijenta, socijalna izolacija i stigmatizacija, u;enje devijantnog ponašanja u homogenizovanoj grupi itd.) tako što uslove života i rada u Centru približava uslovima života u porodici ili lokalnoj zajednici. Pored organizacije životnih jedinica po porodi;nom principu, na;ina obla;enja djece, Centar održava tijesne veze s porodicom i domicilnom zajednicom, djecu uklju;uje u obrazovne i druge programe u lokalnoj zajednici, a i sam organizuje aktivnosti u kojima vršnjaci iz lokalne zajednice komuniciraju i dru\e se s djecom na tretmanu.

 2.2.8.. Nau;no-stru;no zasnivanje procesa i metodologije rada Centar svoj rad zasniva na savremenim nau;nim dostignu’ima, savremenim i opšteprihva’enim teorijskim konceptima i empirijski potvr]enim strategijama, metodama i tehnikama. Nau;nim i stru;nim fondiranjem procesa rada, u Centru se obezbje]uje objektivan, standardizovan pristup, i tako minimizira upliv subjektivnih, neprovjerenih, proizvoljnih i potencijalno neefikasnih ili štetnih pristupa, improvizacija i intervencija. Izbor procedura, strategija, metodskih postupaka i tehnika utvr]uje se preko protokola i metodologije rada, a sve to se cementira kroz set bazi;nih dokumenata i organizovan sistem odgovornosti i supervizije.

Stru;njaci Centra imaju obavezu kontinuiranog stru;nog usavršavanja odnosno stalnog podizanja nivoa stru;ne kompetentnosti. Poseban izraz njegovanja ovog prinicpa odnosi se na oslanjanje na utrvr]ene teorijske koncepte i (empirijski) provjerene modele najbolje prakse. Tamo gdje to nije mogu’no primjenjiva’e se postupci pilotiranja, evaluacije i eventualno diseminacije.

 2.2.9. Planiranje i transparentnost Rad u Centru, kao uostalom i svaki drugi pedagoški rad, zasniva se na ozbiljnom, preciznom i participatornom planiranju i programiranju rada, kako na nivou ustanove kao cjeline, njenih organizacionih jedinica i programa, tako i na individualnom nivou, odnosno nivou rada sa svakim pojedina;nim djetetom u Centru.

Precizno planiranje uklju;uje definisanje ciljeva, zadataka, strategija, metoda i vremenskog okvira ostvarivanja zadataka, kao i podjelu zaduženja uz definisanje kriterijuma procjene napretka kao i na;ine revizije i uskla]ivanja planova i programa. Sve to obezbje]uje usmjeravanje rada prema formulisanim ciljevima, ali i nužnu transparentnost duž kontinuuma rada, ;ime se utvr]uju pojedina;na odgovornost i doprinosi postignutim rezultatima. Primjenom participatornog principa, odnosno aktivnim u;eš’em djece i porodica, uputnih organa i drugih uklju;enih u rad s djetetom i porodicom, u postupcima revizije plana i programa tretmana obezbje]uje se nužna transparentnost i poja;ava osje’anje direktne odgovornosti svih angažovanih.

 57

 2.2.10. Usmjerenost na ishode Princip usmjerenosti na ishode dio je politike koja nastoji da sprije;i da djeca budu upu’ena u ustanove ako to stvarno nije nužno, kao i da se sprije;i da bilo koje dijete ostane na tretmanu duže nego što je to potrebno, odnosno da se omogu’i otpust u vrijeme kada je dijete postiglo maksimum dobiti i kada je neophodno da se oproba i nastavi razvoj u zajednici.

Centar od samog po;etka rada s djetetom sve svoje aktivnosti, kao i aktivnosti drugih aktera u procesu podrške i pomo’i djetetu i porodici, snažno usmjerava prema kona;nom ishodu, prema osposobljavanju i osamostaljivanju djeteta ili/i porodice i omogu’avanju otpusta djeteta, njegovog vra’anja u porodicu i život u zajednici. Primarna briga stru;njaka Centra pri prijemu jeste da definišu okvirni plan za otpust djeteta, kriterijume koji za to treba da budu ispunjeni i da procijeni okvirno vrijeme i kreira plan za ostvarivanje ciljeva i ispunjavanje kriterijuma.

Ambicija Centra je da dijete ostane što kra’e, odnosno da se što prije osposobi i osamostali. Centar preuzima niz mjera da podstakne uputne organe da aktivnije u;estvuju u tretmanu djeteta u Centru, da direktno i intenzivno sara]uju s porodicom, da ;eš’e i ozbiljnije prate i evaluiraju napredovanje djeteta i pravovremeno obezbijede uslove za otpust, prihvat i podršku djetetu po otpustu.

 2.2.11. Kulturološka kompetentnost Centar u punoj mjeri poštuje princip kulturološke senzitivnosti i kompetentosti integrišu’i taj princip u svoju politiku, organizaciju i metodologiju rada, planiranje, razvoj i primjenu svih vrsta i segmenata programa neposrednog rada s djecom i porodicama. To zna;i da Centar prihvata i poštuje kulturološke i etni;ke razlike, kao i da njeguje praksu u kojoj se te osobenosti tretiraju nepristrasno i tolerantno, u klimi koja raznovrsnost promoviše kao kulturološko bogatstvo i blagodet.

Centar njeguje programe koji su kulturološki senzitivni, otvoreni i nepristrasni u pogledu potrebe upoznavanja i razumijevanja na;ina na koji odre]ene kulture, etni;ke, manjinske ili marginalizovane grupacije vide sebe i doživljavaju svijet oko sebe. Prevazilaženjem kulturološke u;aurenosti, kojom se vrijednostima i stavovima jedne (dominantne) kulturološke grupacije procjenjuju i vrednuju sve ostale kulture i koja propagira asimilaciju, Centar nastoji da razvije i ustoli;i visok nivo kulturološke kompetencije, koja prihvata i promoviše prava na kulturološku osobenost i striktno eliminše svaki pokušaj nametanja vrijednosti i stila življenja jedne (dominantne) etni;ko-kulturološke grupacije drugoj.

 2.2.12. Pozitivan razvoj djeteta Centar u svom radu njeguje i promoviše model pozitivnog razvoja djece, koji se zasniva na sljede’im postavkama:  Djetetu se otvaraju mogu’nosti za punu participaciju u procesu donošenja odluka koje se ti;u njega, njegovog boravka i tretmana u Centru. Dijete, tako]e, uživa punu podršku za aktivno, osmišljeno, produktivno, kolaborati-

 58

vno u;eš’e u svim aktivnostima socijalno-vaspitno-terapeutskog karaktera u Centru. Upravo ta „uklju;enost”, odnosno mogu’nost da aktivno uti;e na svoj život i razvoj, predstavlja zamajac pozitivnog razvoja djeteta.  Gaji se uvjerenje da sva djeca imaju inherentan razvojni potencijal, nezavisno od njihove trenutne situacije ili stanja.  Fokus na koji se usmjerava stru;ni tim Centra jeste kako podsta’i i podržati razvoj djeteta, prije nego kako utvr]ivati (dijagnostikovati) i korigovati poreme’aje i probleme.  .Djeca su u isto vrijeme najosjetljiviji, najpovredljiviji, ali i najdragocjeniji resurs svakog društva. Oni mogu, ako im se pruži prilika i ako se dobro organizuju, da pruže neprocjenjiv doprinos i podršku jedni drugima, porodicama, školi koju poha]aju, programima i životu i radu u Centru.  Djeca su ne samo povredljiva, ona u isto vrijeme imaju veliki potencijal prilago]avanja, prirodnu otpornost i sposobnost da prežive i ;ak napreduju pod neobi;no restriktivnim okolnostima. Upravo te prirodne sposobnosti i potencijali treba da budu maksimalizovani.  Problemi u ponašanju djece i njihov uspjeh me]usobno su povezani. Ako se djetetu pruže mogu’nosti da doživi uspjeh na jednom polju razvoja, ono ’e pokazati tendenciju da i druge aspekte svog ponašanja ukladi s novom, pozitivnom „slikom o sebi”.  Potencijalni, konstruktivan doprinos djeteta društvenoj zajednici proporcionalno se pove’ava sa stepenom do kog je dijete tokom razvoja, i boravka u Centru, bilo izloženo pozitivnim modelima i mentorstvu, kontaktima s vršnjacima, školom i lokalnom zajednicom. Svi ti „agensi”, kojima se dijete sistematski i na kontrolisan na;in izlaže u Centru, prirodno podsti;u opšti razvoj i efekte socijalizacije djeteta.  Blizak, prihvataju’i i saradni;ki odnos s odraslim osobama, vaspita;ima u Centru, pruža djetetu priliku da se postepeno sve više angažuje u podjeli odgovornosti, a zatim i preuzme odgovornost za svoj razvoj i život.

 59

 60

3. DIO: METODOLOGIJA RADA 3-1 ZASNIVANJE PROCESA PRUŽANJA PODRŠKE I POMO”I 3-2 PROCJENA POTREBA I POTENCIJALA DJETETA I PORODICE 3-3 PLANIRANJE I PROGRAMIRANJE TRETMANA 3-4 METODE DIREKTNOG TRETMANA 3-5 INDIREKTNE INTERVENCIJE 3-6 PRA”ENJE, EVALUACIJA I ZAVRŠAVANJE PROCESA PRUŽANJA USLUGA

 61

Metodologija rada Sveobuhvatan konceptualno-teorijski okvir i kristalizovani prinicipi daju dosta jasne, ali ne i sasvim precizne – standardne smjernice za rad s djecom i porodicama. Opštost koncepata i principa omogućava zajednički prihvaćen okvir za rad, ali ostavlja širok prostor za različita tumačenja i improvizacije. Tako se i dogodilo da se, i pored neizdiferenciranog konceptualno-metodološkog okvira, u Centru „Ljubović” primjenjuju različita, često inkopatibilna, metodološka rješenja, pri čemu se svi zaklinju u istu politiku ili teoriju. Zato je tokom rada konsultanta UNICEF-a u Centru, pod okriljem projekta SRSMPCG, naročita pažnja posvećena direktnom transferu teorijskih znanja u neposrednu praksu putem sinergije teorijsko-metodoloških koncepata, etičkih principa i prava djeteta, empirijski potvrđenih modela prakse, stručne kompetentnosti osoblja i realnih potreba i potencijala djece, porodica i lokalnih zajednica.

Opisani su modeli „najbolje prakse” na svim ključnim tačkama procesa pomaganja, počevši od zasnivanja procesa pomaganja i uspostavljanja partnerskih odnosa; metodologije procjene potreba i potencijala djece i porodica; metodologije izrade generalnog plana tretmana; metodologije direktnog rada s djecom i porodicama; metodologije indirektnih intervencija, rada s porodicom i sredinom; kao i metodologije praćenja, evaluacije i revizije progresa u tretmanu.

Na taj način je, u okviru pomenutog projekta UNICEF-a, praktično svaki segment rada Centra bio preispitan i usklađen s novim konceptualnim okvirom, principima i standardima. Jedan broj pristupa bio je definitivno napušten kao prevaziđen, drugi pristupi su temeljito rekonceptualizovani i metodološki oplemenjeni, dok treću grupu predstavljaju potpuno novi pristupi i metode. Projekat je iznjedrio i obučio osoblje Centra kao i stručnjake iz oblasti socijalnog staranja za primjenu sljedeće inovativne metodologije: (1) Metodologija vođenja slučaja, s izradom i provjerom 33 formulara za praćenje i dokumentovanje neposrednog rada; (2) Obuka osoblja za primjenu savremenih metoda koje spajaju alternativne-inkluzivne i polu-zavodske pristupe; (3) Predstavljanje i obuka kadra za primjenu seta metoda za trening socijalnih i životnih vještina; (4) Predstavljanje i trening osoblja za primjenu bihejvioralnog menadžmenta i bazičnog kognitivnobihejvioralnog pristupa; (5) Obuka i podrška osoblju u evaluaciji programa i prezentiranju rezultata na međunarodnom naučnom skupu; (6) Udvajanje – uvođenje voditelja slučaja za svako dijete kao dodatak već postojećem voditelju – vaspitaču grupe; (7) Intenziviranje vaspitnog rada izborom, instruktažom jednog broja administrativnih radnika i uvođenjem potpuno nove kategorije osoblja „pomoćni vaspitač”.

Osnovna namjena ovog poglavlja je da obezbijedi otklon od stare amorfne i paternalističke prakse i da usvajanje novih koncepata, principa i standarda stvarno zaživi i bude dosljedno primijenjeno u neposrednoj praksi rada s djecom i porodicama.

Obezbijediti da se duh i karakter promjena ne izgubi i ne izvitoperi u „prevoðenju”, da se koncepti i principi rada uzemlje i ukorijene u svakodnevne aktivnosti rada s djecom.  62

3.1. ZASNIVANJE PROCESA PRUŽANJA PODRŠKE I POMO”I Imaju’i u vidu ;injenicu da u;eš’e djece u programima Centra po pravilu nije dobrovoljno, te da je njihov odnos duboko prožet ambivalencijama, otporima, pogrešnim uvjerenjima i nerealnim o;ekivanjima, Centar posebnu pažnju posve’uje razvoju i primjeni metodologije za motivisanje djece i djeci primjerenih (child friendly) postupaka za pravilno zasnivanje procesa podrške i pomo’i.

Nastoje’i da pospiješi i ubrza proces angažovanja porodice i djeteta na sopstvenom preporodu, Centar naro;ito njeguje sljede’e procedure: informisanje i pribavljanje pristanka na smještaj i tretman; upoznavanje djeteta s pravima i obavezama; ulivanje nade; demonstriranje prihvatanja, razumijevanja, poštovanja prava djeteta i porodice; otklanjanje otpora; uspostavljanje saradni;kih odnosa s porodicom i formiranje multidisciplinarnog multiagencijskog tima.

Centar primjenjuje standardne strategije i metodologiju radi uspješnog zapo;injanja i postavljanja na pravu osnovu procesa podrške i pomo’i, ali na fleksibilan na;in, koji omogu;ava prilago]avanje osobenostima djeteta i porodice, kao i sistematsko obnavljanje i dogradnju tokom cjelokupnog procesa pružanja usluga.

 3.1.1. .Informisanje djeteta i porodice (DP) Predstavljaju’i uslove, organizaciju i metodologiju rada, Centar djetetu i porodici omogu’ava koriš’enje prava na podrobno informisanje prije donošenje odluke o prihvatanju smještaja u Centar i razmatranja potrebe za aktivnom participacijom tokom boravka djeteta u Centru.

Nastoje’i da odnose postavi na jasne profesionalne osnove, da otkloni mogu’ne nesporazume, nepovjerenje i neizvjesnosti, Centar koncizno, objektivno i na razumljiv na;in predstavlja i objašnjava vrstu i prirodu programa koje nudi, okvirno vrijeme trajanja tretmana, opšte uslove života i rada, mogu’ne rizike i pogodnosti, o;ekivane rezultate, uloge i obaveze svih u;esnika i druge faktore koji mogu biti od zna;aja za dijete i porodicu da prihvate smještaj i u punoj mjeri sara]uju u tretmanu.

Stru;njaci Centra pozivaju i ohrabruju dijete i porodicu da postavljaju pitanja i traže odgovore na ono što ih zanima. Stru;njaci se ;ak trude da pruže odgovore i na ona pitanja koja nijesu ni postavljena, a stru;njak smatra da bi to moglo biti zna;ajno za njihovu odluku o prihvatanju smještaja i na;ina rada u programu.

Dijete i porodica se kontinuirano, tokom trajanja boravka djeteta u Centru, informišu o svim izmjenama ili dopunama pravaca, strategija ili uslova tretmana djeteta ili kada su djetetu i porodici potrebna dodatna, produbljena objašnjenja ili uputstva oko njihovih prava ili/i obaveza.

 63

 3.1.2.. Pribavljanje informativnog pristanka za smještaj i tretman Centar uvijek, nezavisno od razloga upu’ivanja, osim u urgentnim slu;ajevima, nastoji da od roditelja, staratelja ili usvojioca, odnosno zakonskog zastupnika djeteta, pribavi informativni pristanak za smještaj i tretman djeteta.

Davanje saglasnosti, odnosno izjave o prihvatanju smještaja i tretmana djeteta od strane roditelja, ili staratelja, usmjereno je principom poštovanja prava roditelja na samoopredjeljenje („sloboda izbora”), a motivisano je potrebom „uvla;enja” i angažovanja roditelja u proces podrške i pomo’i, odnosno željom da se uspostavi partnerski odnos.

Centar uvijek razmatra mišljenja, osje’anja, stavove i o;ekivanja djeteta i ;ini razuman napor da pribavi saglasnost djeteta za smještaj i pristanak na tretman u Centru.

Proces pribavljanja informativnog pristanka na odgovaraju’i na;in se dokumentuje, dostavlja svim akterima i prilaže u dosije djeteta.

 64

 3.1.3.. Orijentacija i upoznavanje djeteta s njegovim pravima i obavezama Svako dijete primljeno u programe Centra dobija prigodan orijentacioni program, dok se za djecu koja su primljena na duži boravak organizuje orijentacioni program, koji pored obilaska Centra, upoznavanja s programima i njihovim nosiocima i ku’nim redom, uvijek obuhvata i detaljno informisanje o pravima i obavezama djeteta.

Centar, kao i uputni organ, upu’uje dijete i porodicu na uobi;ajene puteve i na;ine zaštite prava, na postupak podnošenja pritužbi i žalbi na nepravilnosti ili eventualna ugrožavanja interesa i povrede prava djeteta.

Dje;ji advokat, odnosno osoba zadužena za unapre]enje poštovanja prava djece u Centru, preuzima obavezu da li;no razjasni djetetu njegova prava, kao i da ga ohrabri da o tim pravima povremeno s njim porazgovara, kako bi se uvjerio da je dijete potpuno razumjelo svoja prava i da ima punu slobodu i zna kako da se za njih bori.

Centar polazi od toga da tek puno i striktno poštovanje prava djece od strane osoblja otvara put ka poštovanju obaveza od strane djeteta i kreira mogu’nosti zacjeljenja psiholoških trauma djece vezanih za zlostavljanje, zanemarivanje ili ugrožavanje i kršenje njihovih prava.

 3.1.4.. Uspostavljanje i njegovanje otvorenih, saradni;kih odnosa povjerenja s djetetom Centar svoj rad zasniva na predanom angažovanju visokokompetentnih stru;njaka, koji nastoje da svoja znanja, iskustva i vještine stave u službu osnaživanja djeteta, nastoje’i od samog po;etka zajedni;kog rada djetetu jasno staviti do znanja da je ono, zajedno s porodicom, pravi agens promjena, a da stru;njaci samo mogu da mu u tome pomognu.

Stru;njaci Centra nastoje da uspostave, njeguju i razvijaju istinski ravnopravne i partnerske odnose s djetetom, sistematski ga angažuju’i u svim fazama rada – od procjene, izbora ciljeva, planiranja, procesa mijenjanja do evaluacije i revizije plana i programa rada.

Nastoje’i da uspostave i razvijaju partnerske saradni;ke odnose s djetetom, stru;njaci Centra naro;ito koriste sljede’e metodske orijentacije:  .Ispoljavanje prihvatanja i poštovanja. Stru;njaci Centra svojim verbalnim iskazima i neverbalnim ponašanjem – postupcima pokazuju djeci da ih doživljavaju kao pažnje vrijedne, jedinstvene osobe; da prema njima njeguju neosu]iva;ki stav i da ih prihvataju onakvim kakva ona jesu, sa svim slabostima i problemima, ali i s potencijalima za promjenu, rast i razvoj.

 65

 .Mo’ za promjene. Stru;njaci Centra dosljedno isti;u da mo’ za promjene leži prije svega u samom djetetu i njegovoj spremnosti da se, zajedno sa stru;njacima, angažuje u traganju za izlazima i rješenjima. Izražavaju’i realisti;nu uvjerenost u „snage” djeteta, stru;njaci sistematski podsti;u dijete ka promjenama, ne uzimaju’i ga pod zaštitu, ne rade’i „umjesto djeteta ili za dijete” ve’ s njim.  Ublažavanje uznemiravaju’ih misli i osje’anja. Stru;njaci Centra se najprije fokusiraju na djetetove goru’e probleme i „ljute rane”, na probleme koje dijete vidi kao uznemiravaju’e i ometaju’e, nastoje’i da ublaže patnju i otklone smetnje za ve’e angažovanje i dublje analize, suo;avanja i preispitivanja.  Verbalizacija i ventilacija. Stru;njaci Centra, na po;etku rada, a i docnije, kada se dijete suo;ava s bolnim iskustvima i snažnim emocijama, podsti;u dijete da verbalizuje, ili na drugi pogodan na;in izrazi svoja osje’anja, misli ili brige u;e’i ga da govori umjesto da reaguje (acting out) i tako otvara put ka sagledavanju i preispitivanju svojih problema i ponašanja.  Fokus na probleme koji se najlakše ili najbrže mogu riješiti. Nastoje’i da pridobiju povjerenje djeteta i razviju motivaciju za promjene, stru;njaci Centra se najprije usmjeravaju na one probleme koje mogu brzo da razriješe, vjeruju’i da ’e upravo živo iskustvo promjene i uspjeha djelovati kao najja;i motivator, a da ’e pozitivna promjena povoljno uticati i na druge oblasti djetetovog funkcionisanja.  Stavljanje na znanje djetetu da je shva’eno. Stru;njaci Centra dobro znaju da je razumijevanje djetetovog unutrašnjeg svijeta krucijalno, ali oni tako]e znaju da je isto toliko važno da dijete stekne živo uvjerenje da je shva’eno i prihva’eno.  Aktivno slušanje i empati;ko razumijevanje. Da bi podstakli dijete da govori o sebi, stru;njaci Centra koriste tehnike aktivnog slušanja i daju empati;ke odgovore i na taj na;in djetetu stavljaju do znanja da ga pažljivo slušaju i razumiju i da umiju da vide svijet iz dje;je perspektive.

 3.1.5. Ulivanje nade Stru;njaci Centra, naro;ito zbog akumuliranog „gubitni;kog iskustva” i hroni;nog nepovjerenja u sopstvene mo’i ve’ine djece koja dolaze na tretman, nastoje da kod njih probude realisti;nu nadu da situacija može da bude promijenjena i da njihovi problemi mogu da budu razriješeni.

Preko sistematskog traganja za potencijalima, snagama, pozitivnim životnim iskustvima, djeci se omogu’ava doživljaj uspjeha i afirmacije. Stru;njaci Centra nastoje da doprinesu podizanju nivoa djetetovog samopoštovanja i samopovjerenja, kao pospješivanju motivacije za promjenom i želje za rastom i razvojem.

 66

 3.1.6.. Demonstriranje dosljedne posve’enosti pravima djeteta Stru;njaci Centra podsti;u djecu da slobodno koriste svoja prava, tako što nastoje da se uvjere da dijete shvata svoja prava i razumije na;ine zaštite tih prava, ali prije svega tako što, u svakoj prilici, sopstvenim ponašanjem modeluju puno poštovanje tih prava.

S posebnom pažnjom se uvažava i njeguje pravo porodice i djeteta na autonomiju, odnosno samoopredjeljenje, sistematski podu;avaju’i dijete kako da se angažuje na sopstvenom razvoju, kako da postavlja i bira ciljeve i zadatke, evaluira ih i izvla;i nauk za budu’nost.

Stru;njaci Centra naro;ito vode ra;una da ne povrijede privatnost, odnosno da u punoj mjeri obezbijede povjerljivost informacija o djetetu i porodici, kao i da ne ulaze u dvojne odnose koji uvijek nose rizik sukoba interesa.

 3.1.7. D . efinisanje osobenosti uloge vaspita;a – savjetnika Stru;njaci Centra pažljivo objašnjavaju kako se njihova uloga i odgovornost prema djetetu razlikuje od odgovornosti drugih osoba iz djetetovog životnog okruženja i sistematski rade na uspostavljanju, održavanju i njegovanju zdravih i ;istih profesionalnih odnosa s djetetom i njegovim ;lanovima porodice.

 3.1.8.. Demonstriranje sopstvene autenti;nosti stru;nog osoblja Polaze’i od partnerskih odnosa kao najproduktivnijeg okvira za rad s djecom i porodicama, stru;njaci Centra djeci se predstavljaju kao kompetentni stru;njaci, ali i kao prirodni, iskreni, otvoreni, topli ljudi uvijek spremni za preispitivanje sopstvenih gledišta, stavova ili postupaka, služe’i kao model zdravog ponašanja koji inspiriše i motiviše djecu da se ponašaju na isti na;in.

 3.1.9. .Uspostavljanje partnerskih odnosa s roditeljima Partnerski odnosi se uspostavljaju i s roditeljima i s ;lanovima (proširene) porodice. Stru;njaci Centra nastoje, kad god je to mogu’no i u interesu djeteta, da razmotre o;ekivanja roditelja, da ih motivišu na saradnju, privole da djetetu pruže podršku, kao i da sami aktivno rade na unapre]enju sopstvene roditeljske kompetencije, kako bi što prije mogli prihvatiti dijete i nastaviti odgovaraju’u njegu i staranje.

Stru;njaci Centra stupaju s roditeljima u tijesne saradni;ke i partnerske odnose, ali nikako koalicione odnose usmjerene na manipulaciju djetetom i njegovim interesima ili dvojne odnose (profesionalne i privatne), koji nose rizike sukoba interesa i umanjuju objektivnost i kompetentnost stru;njaka.

 67

 3.1.10.. Formiranje internog multidisciplinarnog i eksternog multisektorskog tima Centar svoj rad sa svakim djetetom zasniva na multidisciplinarnom pristupu, preko timskog rada stru;njaka razli;itog profila, ;ije su uloge, kompetencije, zadaci i odgovornsti jasno odre]eni.

Centar, tako]e, naro;ito preko „voditelja slu;aja” odmah po prijemu djeteta uspostavlja veze i reguliše o;ekivanja i obaveze „spoljnih” saradnika, CSR-a, suda, MUP-a, lokalne zajednice i svih drugih koji na bilo koji na;in u;estvuju u radu s djetetom i porodicom.

Vještim kombinovanjem aktivnosti i odgovornosti „internog” i „eksternog” tima, kao i stalnih i povremenih saradnika, Centar nastoji da obezbijedi „dubinu”, intenzitet i „širinu”, odnosno sveobuhvatnost pristupa podrške i pomo’i djetetu i porodici, kao i da sve te posebne napore usmjeri prema željenim ishodima.

 3.1.11.. Lokalizacija i otklanjanje otpora Polaze’i od ;injenice da se, ;ak i kod osoba veoma motivisanih za promjene, tokom procesa pomaganja javlja niz karakteristi;nih ambivalencija, otpora i drugih vidova ponašanja koji sabotiraju angažovanje i ometaju napredak u tretmanu, Centar razvija i unapre]uje strategije za identifikovanje, ublažavanje i otklanjanje takvih reakcija.

U svim slu;ajevima kada dijete ispoljava neku od sljede’ih formi otpora: otvoreno odbijanje tretmana i saradnje; slabu govorljivost uz ;eš’e i duže periode ’utanja; visok stepen emocionalne napetosti, koja ometa izjašnjavanje djeteta; neprijateljstvo i pasivan otpor; manipulativno ponašanje; izražavanje bespomo’nosti i razvijanje zavisnosti – stru;njaci Centra identifikuju prirodu otpora, emocionalno podržavaju dijete, a u isto vrijeme ga na pogodan na;in suo;avaju s izraženim ambivalencijama i otporima i podsti;u ga da te otpore razriješi i prevazi]e.

Centar, odnosno njegovi stru;njaci, raspolažu s adekvatnim strategijama ublažavanja i otklanjanja otpora na svim klju;nim ta;kama procesa pružanja pomo’i, po;evši od negiranja problema i odbijanja potrebe za promjenom, pa preko karakteristi;nih ambivalencija u pogledu planiranja i realizacije plana promjene, do istrajnosti u primjeni nau;enog i potpunog preuzimanja odgovornosti za sebe, svoje ponašanje i dalji razvoj. Imaju’i u vidu ;injenicu da su ti otpori najintenzivniji na samom po;etku, tokom faze primjene nau;enog u realnim životnim uslovima, kao i pri samom završavanju procesa, odnosno odvajanju i osamostaljivanju djeteta, Centar razvija posebno intenzivne strategije za uo;avanje i otklanjanje takvog ponašanja.

U Centru se posebna pažnja posve’uje otklanjanju otpora primjenom motivacionih tehnika, kao i podizanju kvaliteta stru;njaka prilikom identifikovanja i otklanjanja otpora, budu’i da to snažno doprinosi ubrzanju procesa promjena, njihovoj dubini i trajanju, odnosno otpornosti na kasnije izazove i recidiv.

 68

3.2. PROCJENA POTREBA I POTENCIJALA DJETETA I PORODICE Centar njeguje i dosljedno primjenjuje teorijski zasnovan i metodološki oplemenjen model visoko individualizovane, sveobuhvatne, multidisciplinarne, strogo funkcionalne i participatorne procjene potencijala i potreba djeteta i porodice (PPDP). Ta procjena treba da ispunjava sljedje’e zahtjeve:

 3.2.1. Pravovremenost Intenzivna procjena PPDP obavlja se odmah po prijemu djeteta u Centar, naslanja se na ranije procjene, produbljuje ih i proširuje, s ambicijom da ve’ u toku prvog dana prijema obezbijedi procjenu rizika, a u roku od 7 dana po prijemu djeteta privremeni, a najviše do 30 dana pro prijemu dugoro;ni generalni plan tretmana.

 3.2.2. Kontinuiranost procjene Procjena u Centru po;inje s prijemom djeteta u Centar, ali se nastavlja tokom njegovog cjelokupnog boravka i tretmana. Drže’i se principa da je tretman odnosno njegova evaluacija najbolja procjena, stru;njaci Centra uporno tragaju za novim ;injenicama i kumulativno integrišu interpretacije, podižu’i nivo razumijevanja djeteta i nivo individualizacije programa tretmana.

 3.2.3. Funkcionalnost Procjena PPDP je strogo funkcionalno postavljena i služi u sljede’e ;etiri osnovne svrhe:  .preispitivanju opravdanosti smještaja djeteta na dugutrajan tretman u Centar;  .izboru odgovaraju’eg programa, vrste tretmana;  .planiranju i programiranju tretmana;  evaluaciji procesa (toka) i efekata (ishoda) tretmana.

Sve gore pomenute svrhe procjene direktno su usmjerene racionalizaciji i postizanju ciljeva tretmana.

Nastoje’i da nadomjesti nedostatak odgovaraju’e metodologije, iskustva i kompetentne prakse za tako delikatno podru;je kakvo je procjena osnovanosti sumnje na zloupotrebu, zlostavljanje i zanemarivanje djece, Centar ’e, zajedno s drugim relevantnim institucijama, razvijati i metodologiju forenzi;ke procjene.

 69

 3.2.4. .Razvojno-ekološko-sistemski okvir procjene Centar primjenjuje i promoviše primjenu savremenog razvojno-ekološko-sistemskog pristupa u procjeni PPDP, prema kojem se u centar pažnje stavlja dijete, njegove razvojne potrebe i potencijali, ali se ono uvijek posmatra u prirodnom kontekstu porodice, koja se opet sagledava u sklopu lokalne socijalne zajednice. Procjena svakog od ova tri „sistema” – dijete, porodica, lokalna sredina – obuhvata „unutrašnju strukturu i dinamiku”, ali se fokus stavlja na intenzitet i kvalitet me]usobne razmjene izme]u komponenata djetetove „li;ne sredine” u nastojanju da se otkriju resursi, snage i na;ini uskla]ivanja tih odnosa kako bi se stvorili najpovoljniji uslovi za otklanjanje zastoja i podsticanje razvoja i trajnog blagostanja djeteta.

 3.2.5. Potrebe i potencijali Centar razvija i primjenjuje metodologiju koja njeguje balansiran pristup procjeni potreba (problem i faktori rizika) i potencijala (faktori zaštite, snage) kako kod djeteta, tako i kod porodice i lokalne zajednice. Takav pristup omogu’ava saniranje goru’ih problema, neutralizaciju prisutnih rizika, ali, prije svega, otkrivanje i unapre]enje snaga i potencijala djeteta i porodice uz promociju njihovog osnaživanja i osamostaljivanja.

 3.2.6. Participatornost Centar postavlja proces procjene na participatornu, kolaborativnu osnovu, nastoje’i da u taj proces aktivno, kao ravnopravne partnere, uklju;i dijete i roditelje.

Pružanjem prilike djetetu i porodici, kao i drugim u;esnicima u tretmanu, da slobodno izraze sopstveno vi]enje situacije i u;estvuju u razrješavanju problema, dobija bolji uvid u postoje’e stanje, osnažuje motivaciju za promjene i izgra]uje ;isti saradni;ki odnos, kao i prihvatanje odgovornosti za ishode od svih strana uklju;enih u tretman djeteta i porodice.

 3.2.7. Multidimenzionalnost Centar njeguje sveobuhvatni pristup procjeni, nastoje’i da dijete sagleda u širokom kontekstu, zahvataju’i razli;ite dimenzije i aspekte djeteta i njegove životne situacije. Procjena se po pravilu obavlja u više koncentri;nih krugova, pri ;emu se po;inje veoma široko, pa se zatim shodno rezultatima prvog kruga procjene fokus sužava, a intenzitet procjene produbljuje. Multidimenzionalna procjena ne zahtijeva uvijek direktno angažovanje stru;njaka razli;itog profila.

 70

 3.2.8. Izvori podataka Procjena se oslanja na koriš’enje širokog spektra razli;itih izvora podataka. Podaci se prirodno najprije prikupljaju od samog djeteta, ali se tako]e koriste i podaci „iz druge ruke” odnosno podaci od zna;ajnih osoba iz neposredne okoline djeteta, osoba koje su bile svjedoci ili/i u;esnici važnih doga]aja u životu djeteta, stru;njaka koji su s djetetom radili ili ga ispitivali i raspoložive dokumentacije, naro;ito uputnog organa, škola, suda, MUP-a i tužilaštva.

Tokom prikupljanja podataka „iz druge ruke” Centar strogo vodi ra;una o tome da ne naruši privatnost i povjerljivost djeteta i njegove porodice i tako kompromituje ;itavu misilju.

 3.2.9. Multimetodski pristup Centar koristi veoma širok metodološki arsenal za prikupljanje podataka o djetetu i porodici, stalno razvijaju’i metodologiju i primjenjuju’i nove, savremene i empirijski potvr]ene metode i tehnike. Pri izboru metodologije rada naro;ito se vodi ra;una da su te metode primjerene dje;jem uzrastu, kao i da su kulturološki senzitivne.

 3.2.10. Individualizacija Postupak ispitivanja, njegovo trajanje, izvori podataka i metode uvijek se prilago]avaju razvojnim mogu’nostima djeteta i porodice. Centar obavezno na prvo mjesto stavlja dijete, njegova prava i dobrobit, nastoje’i da proces i na;in procjene podesi prema potrebama i mogu’nostima djeteta, a ne obrnuto, vode’i pritom strogo ra;una o osnovnim eti;kim principima i standardima.

 3.2.11. Multidisciplinarnost U nastojanju da obezbijedi sveobuhvatnu, a ipak produbljenu i preciznu procjenu, Centar se služi miltidisciplinarnim timskim pristupom, koji podrazumijeva u;eš’e psihologa, socijalnog radnika i specijalnog pedagoga, ali i stru;njaka drugih profila kada je to potrebno. :lanovi multidisciplinarnog tima od po;etka do kraja rade zajedno, kao tim, po pravilu pišu sopstvene izvještaje o ispitivanju, ali su svi usmjereni ka izradi jedinstvenog i integralnog timskog izvještaja s prijedlogom mjera.

Nastoje’i da uspostavi i njeguje visoke stru;ne standarde kvaliteta, Centar utvr]uje jedinstvenu strukturu sadržaja izvještaja stru;nog tima, koja se fleksibilno koristi za izradu svih izvještaja koje Centar upu’uje institucijama, organizacijama i službama izvan Centra.

 71

 3.2.12. Izvještaj o ispitivanju Izvještaj o ispitivanju ili nalaz i mišljenje multidisciplinarnog stru;nog tima Centra po pravilu obuhvata:  opšte podatke o ispitaniku;  .razlog ispitivanja, kada se preciznije odre]uju povod i zadaci procjene;  .uslove, mjesto, vrijeme ispitivanja;  postupak i metode ispitivanja, uklju;uju’i i informativni pristanak;  opšti izgled djeteta;  .prikaz i evaluacija ranijih ispitivanja;  procjenu socijalnog ambijenta djeteta;  procjenu porodice djeteta;  procjenu aktuelnog razvojno-psihološkog stanja djeteta;  procjenu toka razvoja djeteta;  .procjenu pojave i toka razvoja glavnih problema djeteta;  .procjenu potencijala i snaga djeteta;  rezime procjene – zaklju;ak;  prijedloge i preporuke o tretmanu;  obrazloženje prijedloga i preporuka;  prijedlog plana i programa tretmana djeteta i porodice.

3.3. PLANIRANJE I PROGRAMIRANJE TRETMANA  3.3.1.. Planiranje tretmana u Centru Rad s djecom i porodicama u Centru zasnovan je na pažljivoj izradi, preciznom i participatornom utvr]ivanju, striktnoj primjeni i potrebnim revizijama, izmjenama i dopunama generalnog plana tretmana (GPT), koji se razvija za svako dijete.

On se usmjerava, objedinjava i koordinira sve pojedina;ne programe, pristupe i pojedina;ne napore i doprinose u jednu koherentnu strategiju, operativni plan rada, koji sukcesivno jasno vodi razrješavanju postoje’ih problema i unapre]enju razvoja i trajnog blagostanja djece i porodica.

Planiranje u Centru zapo;inje s procjenom stanja i problema, od onoga šta JESTE (stanje, problem i potencijali), formuliše se ono što se želi posti’i, šta TREBA (ciljevi), ali na na;in koji obe’ava da se to stvarno i MOŽE (realni zadaci), uz navo]enje na;ina KAKO (strategije i metode) ’e to biti ostvareno.

 72

Proces planiranja i programiranja tretmana u Centru odvija se preko sljede’ih me]usobno povezanih faza i segmenata:  Utvr]ivanje ciljeva tretmana. Proces planiranja u Centru zapo;inje artikulacijom i definisanjem cilja, odnosno svrhe i željenih rezultata tretmana.

Jasno definisan opšti cilj daje svrsishodnost tretmanu i snažno usmjerava sve pojedina;ne akcije prema proklamovanom cilju, odnosno ishodu.  Povezivanje ciljeva i problema. Svaki cilj tretmana direktno je vezan za klju;ne probleme djeteta, odnosno treba da bude jasno usmjeren na razrješavanje tih problema. Stru;njaci Centra koriste svoje znanje i vještine da pomognu djeci i porodici da svoje probleme transformišu u ciljeve koji vode rješenju i razradi strategije kako se to može u;initi.  Konkretizacija ciljeva. Generalni ili dugoro;ni, krajnji cilj tretmana uvijek je uopšten i mada dobro odre]uje pravac i smjer u kom valja i’i i ta;ku do koje valja sti’i, ne daje i dovoljno precizne direkcije kako tamo stvarno i sti’i. Iz tih razloga stru;ni tim Centra pristupa procesu konkretizacije opšteg cilja, tako što se taj cilj razlaže na nekoliko konkretnijih, specifi;nijih ciljeva, a ovi se raspore]uju duž kontinuuma pretpostavljenog trajanja tretmana.  Postavljanje mjerljivih zadataka. Konkretizacija se dalje nastavlja tako što se sada za svaki poseban cilj navode zadaci, koje valja ostvariti da bi se taj cilj realizovao. Zadaci se „uvremenjuju” tako što se raspore]uju po fazama ili etapama rada, nadovezuju’i se jedni na druge. Zadaci su jasni, razumljivi i po mogu’nosti mjerljivi, tako da omogu’avaju transparentnu evaluaciju.  Prioritetnost ciljeva i zadataka. Stru;njaci Centra, zajedno s djetetom i porodicom, utvr]uju i postavljaju prioritete ostvarivanja ciljeva, odnosno prioritete razrješavanja prisutnih problema. Postavljanje prioriteta omogu’ava da se otklanjanjem goru’ih problema otvore mogu’nosti za dublje i trajnije promjene, ;ime se stvara logi;na etapna struktura procesa, kod koje se ta;no zna šta se radi na po;etku, u srednjem periodu, a šta na kraju tretmana.  Izbor intervencija i modaliteta (operacionalizacija). Svaki od prethodno „konkretizovanih” ciljeva i zadataka u daljem postupku planiranja „pokriva” se strategijama, metodama i tehnikama koje su empirijski potvr]ene kao uspješne u ostvarivanju takvih zadataka. Sistem planiranja je takav da ne ostavlja mnogo prostora za improvizacije, ili lutanja, ve’ sav napor usmjerava na ono što je stvarno hitno i bitno, omogu’avaju’i da se jasno vidi šta se želi posti’i, kako ’e se to ostvariti, ko je odgovoran za realizaciju i kako ’e se provjeravati i znati da li se pravi napredak ili ne.  Objašnjenje prirode i svrhe tretmana. Priroda, tok, trajanje i efekti intervencija treba da budu objašnjeni djetetu, jer u protivnom te intervencije za dijete ne’e predstavljati nešto što ima smisla i razloga, a time ’e i njegovo u;eš’e biti kompromitovano.

 73

 Definisanje . o;ekivanih – vidljivih ili latentnih promjena. Stru;ni tim Centra nastoji, naro;ito kada se radi o razrješavanju psiholoških problema i zastoja, da se ciljevi ili zadaci formulišu tako da pokrivaju ne samo vidljive forme ponašanja, nego i one subjektivne, dublje, latentne promjene, kako bi se obezbijedili kriterijumi za pra’enje dubine i trajnosti ostvarenih promjena.  .Odre]ivanje kriterijuma za otpust i postinstitucionalni prihvat. Nastoje’i da nedvosmisleno usmjeri rad prema ishodima i potenciraju’i motivaciju djeteta za u;eš’e u tretmanu, Centar njeguje praksu definisanja opštih kriterijuma za otpust i okvirni plan otpusta i postinstitucionalnog prihvata odmah po dolasku djeteta u Centar.  Trajanje i u;estalost tretmana. Osim u slu;ajevima kada su vremenski okviri tretmana u Centru odre]eni od strane suda, uvijek je preporu;ljivo pitanje trajanja boravka djeteta u programu razmotriti s djetetom, roditeljima i uputnim organom.  Formulisanje generalnog plana tretmana. Prva faza se, po pravilu, završava zaklju;ivanjem „terapeutskog ugovora” u formi generalnog plana tretman (GPT). Izraz ugovor se koristi da bi se istakla participativnost i neutralnost u pristupu koja podjednako obavezuje i povezuje sve strane.  .Struktura GPT. Sru;ni standardi Centra zahtijevaju da GPT ima kvalitet organizovane, koherentne hijerarhije, koja sadrži jedan generalni, nekoliko konkretnih ili etapnih ciljeva i ve’i broj zadataka, strategija i metoda kojima se ti zadaci mogu ostvariti. Struktura GPT direktno oslikava stanje djeteta i porodice na po;etku, pruža jasnu sliku onoga što se želi posti’i i precizno definiše korake i na;ine kako ’e se to ostvariti.  Revizije GPT. GPT nije zacementiran dokument, a odgovaraju’e izmjene i dopune ;ine prirodan proces dalje individualizacije programa rada i racionalizacije tretmana. Te revizije obavljaju se periodi;no i na više nivoa, na mjese;nim internim sastancima multidisciplinarnog stru;nog tima Centra, na tromjese;nim ili šestomjese;nim me]uagencijskim konferencijama slu;aja, a po potrebi i ;eš’e, kada se razmatraju zna;ajni problemi, doga]aji ili ostvarenja.  Aktivno u;eš’e djeteta i porodice. Centar pridaje izuzetan zna;aj aktivnom u;eš’u djeteta, roditelja, a zatim i uputnog organa u procesu identifikacije problema i potencijala i formulisanja ciljeva, zadataka i strategija tretmana.

Dijete i roditelji su tako]e aktivni u;esnici me]uagencijske konferencije na kojoj se diskutuju i utvr]uju ciljevi i generalni plan tretmana (GPT).

Jednom utvr]en GPT dostavlja se svim stranama, a s posebnom pažnjom i senzitivnoš’u njegove osnovne odredbe se objašnjavaju djetetu i porodici.

 74

3.4. METODE DIREKTNOG TRETMANA Odgovaraju’i na veoma raznorodne potrebe raznolike populacije djece s kojom radi, Centar razvija i podsti;e primjenu bogatog repertoara metoda namijenjenih mijenjanju disfunkcionalnih obrazaca ponašanja i razvoju prosocijalnih formi ponašanja, podsticanju razvoja i funkcionisanja li;nosti djece.

U neposrednom radu s djecom i porodicama (direktnom tretmanu) Centar se oslanja na ;etiri glavne metodološke strategije:  metode psihološkog savjetovanja ili psihoterapije, koje se baziraju na sticanju uvida i stvaranju dubljih, trajnijih i emocionalno determinisanih promjena;  metode bihejvioralne terapije, kojima se mijenja, u;i i unapre]uje ponašanje;  metode kognitivno-bihejvioralne terapije, kojima se unapre]uje samokontrola, usavršavaju socijalne, životne vještine i druge vještine;  metode razrješavanja životnih i socijalnih problema na nenasilan, samosvjesan, ali efikasan na;in.

 3.4.1. M . etoda psihološkog savjetovanja – pristup usmjeren na dijete Centar, shodno svojoj opštoj humanisti;koj orijentaciji, ohrabruje široku primjenu metoda psihološkog savjetovanja, pristupa usmjerenog na dijete, ;ija je osnovna svrha da primjenom tehnika aktivnog slušanja pomogne djeci da:  .verbalizuju i opišu svoja životna iskustva, misli i osje’anja;  .preispitaju, bolje razumiju i prorade ta iskustva mijenjaju’i na;in gledanja na sebe i svoju životnu situaciju;  razvijaju nova saznanja i realno sagledavaju sebe, svoj život i svijet oko sebe i postepeno ih utkaju u svoje svakodnevno ponašanje i životni stil.

Savjetovanje usmjereno na dijete odlikuje se nastojanjem stru;njaka Centra da ispoljavanjem neosu]iva;kog stava, topline, razumijevanja i bezuslovnog prihvatanja, uz puno poštovanje li;nosti, razvojnih potreba, mišljenja i osje’anja djeteta stvore zašti’enu, toplu atmosferu u kojoj ’e dijete slobodno, spontano i iskreno iznijeti i uz pomo’ savjetnika pretresti, preispitati i proraditi svoje misli, osje’anja i iskustva i prona’i i usvojiti funkcionalniji na;in ponašanja.

Oslanjaju’i se na rezultate empirijskih istraživanja, kojima su ekstrahovane bazi;ne vještine savjetovanja, Centar promoviše njihovu primjenu i insistira na sistematskom unapre]ivanju tih vještina od strane stru;nog kadra.

 75

3.5. BAZI:NE VJE{TINE PRISTUPA USMJERENOG NA DIJETE  3.5.1. Vještine aktivnog slušanja 1. vještine postavljanja djeteta u fokus, ukazivanja pažnje i aktivnog slušanja i „pra’enja”; 2. vještine postavljanja otvorenih i zatvorenih pitanja, uz izbjegavanje problemati;nih pitanja; 3. vještine reflektovanja sadržaja re;enog, da bi se djetetu omogu’ilo da razjasni i sredi svoje misli; 4. vještine reflektovanja emocionalnog tona, da bi se djetetu omogu’ili: bolji uvid, neutralizacija, prihvatanje i postizanje uzrastu primjerenog nivoa kontrole sopstvenih emocija;

 3.5.2. .Vještine personalizacije intervjua 5. razvijanje individualnog stila vo]enja intervjua koji po;iva na partnerskom odnosu i davanju „prava” i djetetu i savjetniku da proces prilagode svojoj autenti;nosti;

 3.5.3.. Vještine pomaganja djeci da bolje i dublje razumiju svoje ponašanje i iskustva 6. osje’ajno i prisno komuniciranje, kojim se djetetu stavlja na znanje da je shva’eno i prihva’eno; 7. konfrontiranje, kojim se dijete suo;ava s nesaglasnostima, protivrje;nostima i ambivalencijama u svojim ponašanjima, mislima, osje’anjima prema sebi, drugima ili posebnim situacijama; 8. samoizjašnjavanje, kojim se kontrolisano potpomaže partnerski odnos; 9. pružanje informacija, podataka ili uputstava kada je to neophodno; 10. interpretacija, pomo’ djetetu da stekne uvid u dublje korijene svojih ponašanja i problema preko uo;avanja veza izme]u emocionalnih reakcija, misli i ponašanja i sticanja novog pogleda na ranije doga]aje i iskustva;

 3.5.4.. Vještine planiranja i prelaska na akciju 11. strukturiranje intervjua i preuzimanje akcije, postavljanje i pridržavanje odgovaraju’eg okvira intervjua, kojim se ubrzava i usmjerava proces koji vodi ka preuzimanju akcije i izgradnji novog na;ina ponašanja; 12. unapre]enje saradnje i kooperativnosti kojima se otklanjaju otpori, unapre]uje motivacija i pruža neophodna psihološka podrška djetetu;

 76

13. objedinjavanje pojedina;nih vještina u autenti;an stil intervjuisanja, vještina kojom se integrišu i na kreativan i individualizovan na;in kombinuju sve prethodne vještine radi pružanja podrške i pomo’i djetetu da iz susreta sa sobom iza]e oslobo]eno, osnaženo i osamostaljeno;

 3.5.5.. Vještine zatvaranja i evaluacije 14. zatvaranje i evaluacija, kojima se stavlja kruna na ono što je postignuto, obezbje]uju transfer „nau;enog” u realne životne uslove, na taj na;in procjenjuju se efekti i ostavljaju otvorena vrata za eventualno nov ciklus savjetovanja.

Vještine savjetovanja usmjerenog na dijete, odnosno na li;nost i njeno osnaživanje primjenjuju se i u radu s roditeljima, ali i kao osnovna podloga u grupnom radu i radu s vaspitnom grupom djece u Centru.

Metoda savjetovanja usmjerenog na dijete naro;ito je djelotvorna kod tretmana djece s ozbiljnim traumama, iskustvima zlostavljanja, zanemarivanja, kao i drugim dubljim emocionalnim poreme’ajima i problemima. Metod se tako]e preporu;uje i koristi za „osloba]anje” i unapre]enje psihološkog funkcionisanja djece, odnosno za podsticanje njihovog psihološkog rasta i razvoja.

Polaze’i od ;injenice da se vještine savjetovanja mogu u;iti i izgra]ivati, Centar stvara uslove, podsti;e i obavezuje svoje stru;njake da kontinuirano usavršavaju te vještine i podižu svoju sru;nu kompetenciju.

 3.5.6. .Metode i tehnike kontrole i unapre]ivanja ponašanja Centar je prevashodno namijenjen radu s djecom s ozbiljnim poreme’ajima u ponašanju. Stoga se u prvom redu oslanja na splet metoda i tehnika kontrole i unapre]enja ponašanja koje poti;u iz škole bihejvioralne teorije i terapije, a imaju sljede’e zajedni;ke karakteristike:  zasnovane su na nau;nom eksperimentalnom metodu i strogoj empirijskoj evaluaciji;  .usmjerene su na sadašnje probleme, faktore koji ih uslovljavaju i njihove posljedice;  dijete odnosno klijent uvijek ima aktivnu ulogu kako kod analize ponašanja, tako i kod traganja za rješenjima i njihovoj primjeni;  .dijete odnosno klijent obu;ava se odre]enim vještinama i samomenadžmentu, uz o;ekivanja da „nau;eno” prenese u realne životne situacije;  .fokus je na preciznoj procjeni, planiranju i primjeni odabranih programa;  .fokus je na samomenadžmentu i osposobljavanju djeteta da samo dalje unapre]uje svoje ponašanje;  tretman je visoko individualizovan, tj. krojen prema specifi;nim problemima ponašanja djeteta;

 77

 .partnerski, kolaborativni, zajedni;ki rad djeteta i terapeuta osnov su za rad i napredovanje;  .fokus je na primjenljivosti nau;enog u realnim životnim uslovima;  .terapeut se usmjerava na obezbje]enje saradnje i kulturološko prilago]avanje okvira rada osobenostima djeteta i porodice.

Centar nastoji da razvije i primjenjuje što širi krug raznovrsnih metoda i tehnika kako bi se odgovorilo na raznorodne probleme ponašanja, odnosno potrebama i mogu’nostima djece u programu. Te metode uglavnom se primjenjuju u životnoj, vaspitnoj zajednici, odnosno u svakodnevnom radu s vaspitnom grupom ili individualnim planovima tzv. modifikacije ponašanja.

PREGLED METODA BIHEJVIORALNE TERAPIJE KORIŠ”ENIH U RADU S VASPITNOM GRUPOM  Metoda . sistematske desenzitivizacije, kod koje se uparivanjem u stanju relaksacije osoba izlaže stimulusima hijerarhijski postavljenim u odnosu na stepen anksioznosti. Metod je naro;ito pogodan za osloba]anje od fobija i drugih anksioznih formi poreme’aja.  Preplavljivanje, koje se sastoji od intencionalnog, kontrolisanog i produženog „preplavljivanja” djeteta stimulusima koji izazivaju anksioznost, uz spre;avanje izbjegavanja situacije, ali uz pružanje odgovaraju’e podrške.  .Averzivna terapija podrazumijeva uparivanje averzivnog stimulusa s neželjenim ponašanjem u nadi da ’e se neželjeno ponašanje postepeno ugasiti (antabus terapija alkoholizma).  Oblikovanje pona[anja (shaping) jeste proces stvaranja kompleksnog ponašanja preko potkrepljenja (nagra]ivanja) onih formi ponašanja koje se postepeno sve više približavaju željenom ponašanju.  Nizanje, ulan;avanje (chaining) je proces postepenog stvaranja kompleksnog ponašanja kod djece.  .„Bakino pravilo”, kod koga se željeno ponašanja „uslovljava” obavljanjem manje željenog ili neželjenog ponašanja („Ako pojedeš brokoli, mo’i ’eš da ideš da se igraš.”).  Time out, tehnika koja uklju;uje izdvajanje ili ignorisanje djeteta tokom kratkog vremenskog perioda, ;ime se presijeca put neželjenom ponašanju od strane okoline.  .„Pre-ispravljanje”, tehnika kojom se eliminiše neželjeno, a u;i željeno ponašanje tako što se od djeteta zahtijeva da koriguje posljedice i više puta uvježbava željeno ponašanje.  .„Pre-uvježbavanje”, metod kojim se dijete obu;ava nekom prosocijalnom ponašanju, ;ak i pošto ga je savladalo, kako bi se u;vrstilo i postalo sastavni dio repertoara ponašanja djeteta.

 78

 .Potkrepljenje željenog ponašanja, kod djece kod koje je prevelika u;estalost neželjenih formi ponašanja pažnja se usmjerava na željena ponašanja, koja se odmah nagra]uju, dok se neželjena jednostavno ignorišu.  Ugovor o pona[anju, metod kojim se unaprijed ugovaraju kompleksnija ponašanja, dijete se podržava u ispunjavanju klauzula „ugovora”, a na kraju se prema ostvarenim rezultatima nagra]uje onako kako je u ugovoru predvi]eno. Metod je naro;ito pogodan za motivisanje i osamostaljivanje djece.  Sistem . bodova i nivoa predstavlja složen sistem pra’enja, bilježenja, ocjenjivanja i stimulisanja ponašanja djece u zavodskim uslovima preko vertikalno-progresivnog sistema ostvarivanja sve ve’eg stepena privilegija i sloboda. Sistem zahtijeva dosljednu primjenu na nivou cijele institucije.

Nagra]ivanje prosocijalnog pona[anja i kažnjavanje neprihvatljivog pona[anja.

Centar svoju praksu zasniva na saznanjima o višestrukoj problemati;nosti i neefikasnosti kažnjavanja djece. Pored eti;kih razloga, razloga vezanih za poštovanje Konvencije o pravima djece, psihološko-razvojnih razloga, tu su ;ak i evidentni razlozi – neefikasnost kažnjavanja. Stoga se uvijek bira mogu’nosti da se podstakne, podrži, nagradi i stimuliše prosocijalno ponašanja djece.

Vaspitanje za samodisciplinu. Centar polazi od toga da je cilj rada s djecom njihovo postepeno samodisciplinovanje. Cilj samodisciplinovanja je podu;avanje djece samokontroli, umjesto pot;injavanja kontroli od strane odrasle osobe, odnosno izgradnji „unutrašnjeg lokusa kontrole” koji ’e postepeno preuzeti ulogu od „spoljašnjeg lokusa kontrole” ponašanja djeteta.

Centar na vaspitanje gleda kao na proces koji se odvija u socijanoj interakciji izme]u vaspitanika i vaspita;a u kojoj obje strane u;estvuju slobodno i entuzijasti;no, nastoje’i da kroz me]usobnu razmjenu unaprijede transfer iskustva, mudrosti i vještina s vaspita;a na dijete. Osoblje Centra dobro zna da se vaspitanje za samodisciplinu nekome jednostavno ne doga]a, da se ne može nekome dati ili nad nekim izvršiti, ve’ je ono rezultat višestrukih interakcija izme]u dvije osobe koje imaju puno povjerenje jedna u drugu i spremne su da otvoreno razmatraju probleme i traže rješenja.

Milje, odnosno skup bogatih interakcija u životnoj zajednici u Centru, odnosno u „vaspitnoj grupi”, pruža bogate mogu’nosti za upliv u svijet djeteta uz višestruke mogu’nosti delikatnih i diskretnih intervencija u pravcu razvoja prosocijalnog ponašanja. Kada se jednom osoblje oslobodi orijentacije na kažnjavanje, otkri’e svo bogatstvo mogu’nosti djelovanja preko pravih vaspitnih intervencija usmjerenih na u;enje ili unapre]enje.

 79

VASPITANJE ZA SAMODISCIPLINU: 1. zahtijeva više znanja, više rada, pažnje i takti;nosti nego što je to slu;aj s pukim disciplinovanjem; 2. zahtijeva fokus na svako dijete pojedina;no, a ne samo na rigidno pridržavanje pravila i normi; 3. ne može se forsirati, nametati ili jednostavno narediti; 4. unapre]uje djetetovu sliku o sebi, njegovo samouvažavanje; 5. ograni;eno je ili omogu’eno prethodnim životnim iskustvom djeteta, ono se kalemi na to iskustvo i uvijek ga mora uzimati u obzir; 6. spor je, težak, ne uvijek prijatan proces, naro;ito kod djece ;iji je psihološki svijet još nestabilan i neizgra]en, a uz to i višestruko traumatizovan; 7. zahtijeva ljubaznost, pažnju, toleranciju i strpljenje; 8. može biti proaktivno i preventivno, ali i reaktivno kada se reaguje post factum i u;i iz sopstvenog iskustva.

  3.5.7.. Primjena metoda kognitivno-bihejvioralne terapije  Uvažavaju’i rezultate savremenih studija „najbolje prakse” i evaluacija metoda psihoterapije koje nedvosmisleno potvr]uju „evidence based” superiornost metoda kognitivno-bihejvioralne terapije, Centar primjenjuje i nastoji da proširi repertoar metoda i tehnika iz ovog kruga.

Kognitivno-bihejvioralni pristup obuhvata veliki broj veoma raznovrsnih metoda i tehnika koje dijele sljede’e karakteristike:  kolaborativni odnos izme]u terapeuta i klijenta (dijete);  premise da je psihološka disfunkcionalnost povezana s problemima u kognitivnoj sferi: uvjerenja, na;in mišljenja i prosu]ivanja, donošenja odluka itd.  fokus na mijenjanje i unapre]enje kognitivnog funkcionisanja kao zamajca promjena u ponašanju i emocionalnom stanju;  .tretman je specifi;an, nalik edukaciji i vremenski ograni;en.

Centar naro;ito koristi metode kognitivno-bihejvioralnog pristupa radi oplemenjivanja kompenzacionih programa i programa podsticanja socijalno-emocionalnog razvoja djece, razvoja socijalnih i životnih vještina.

 80

KARAKTERISTIKE METODA KOGNITIVNO-BIHEJVIORALNOG PRISTUPA 1. asertivni trening – obu;avanje djece kako da se izbore za svoja prava, mišljenje i stavove bez povrede osje’anja i prava drugih ili sopstvenog povla;enja i socijalne izolacije; 2. samoinstrukcioni trening – obu;avanje djece kako da koriš’enjem „unutrašnjeg govora” ohrabre, usmjere i osposobe sebe da razrješavaju raznolike socijalne situacije ili iza]u na kraj sa stresom, bijesom, agresivnoš’u i sl.; 3. unapre]enje treninga socijalnih vještina – kompenzacioni programi dousavršavanja širokog spektra socijalnih vještina, koje su djeca propustila da savladaju, a sastavni su dio „razvojnog paketa” koji omogu’ava socijalizaciju; 4. usavršavanje životnih vještina – pomo’ djeci u ovladavanju bazi;nim životnim vještinama, posebno zbog toga što žive izvan porodice i lokalne zajednice; 5. usavršavanje roditeljskih vještina – pomo’ roditeljima da ovladaju i unaprijede roditeljske vještine i ostvare viši nivo roditeljske kompetencije.

Razvijaju’i programe rada s djecom u dnevnom boravku, kao i preventivne programe rada s rizi;nim grupama mladih, Centar upravo kognitivno-bihejvioralne metode vidi kao metodološku bazu svog budu’eg razvoja. 

 3.5.8.. Unapre]enje razrje[avanja socijalnih – interpersonalnih problema Nastoje’i da podstakne razvoj djece u svojim programima i potpunije ih pripremi za produktivan život u zajednici, Centar razvija i sistematski primjenjuje tehnike unapre]enja razrješavanja socijalnih i životnih problema. Kroz analizu i unapre]enje razrješavanja problema s kojima se sretaju u svakodnevnom životu, djeca se u;e kako da unaprijede svoje generalne vještine rješavanja životnih problema i tako pripreme za izazove i mogu’nosti koje život u zajednici nosi sa sobom.

Centar je prihvatio i svojim uslovima i potrebama prilagodio empirijski potrvr]en kognitivno-bihejvioralni model rješavanju socijalnih problema koji se sastoji od sljede’ih pet koraka:  Pozitivan stav. Dijete se strpljivo podsti;e i u;i da odbaci disfunkcionalne i negativne stavove i usvoji pozitivne stavove prema životnim problemima i izazovima, kao i da postepeno zamijeni impulsivni pristup rješavanju problema ili izbjegavanje problema s racionalnim, planiranim, sistematskim stilom pristupa rješavanju problema.

 81

 Definisanje problema. Vještina uo;avanja i definisanja problema unapre]uje se preko razvijanja vještina i navika sakupljanja ;injenica, identifikovanja prepreka i specifikovanja realisti;nih ciljeva.  Alternative. Izbjegavanje fiksiranja za samo jedno rješenje. („Nijesam imao drugog izbora.”) Traganje za mogu’nim putevima (alternativama) prevazilaženja prepreka, razrješavanja problema i postizanja postavljenih ciljeva.  .Posljedice. Pažljivo razmatranje pozitivnih i negativnih posljedica, koje svako od navedenih mogu’nih rješenja može imati na dijete, njegove bližnje, sadašnjost i budu’nost, uz nastojanje da se odabere ono rješenje koje nudi najviše dobiti uz najmanje rizike po sebe i druge i koje razvija plan razrješavanja problema.  .Primjena i evaluacija. Primjena odabranog akcionog plana u realnim životnim okolnostima uz pažljivu evaluaciju da li plan stvarno donosi željene rezultate. Ako rezultati izostaju, dijete se podsti;e da se vrati na obnavljanje pozitivnog stava u odnosu na mogu’nost rješavanja problema i nastavi dalje kroz pet opisanih koraka.

Unapre]enje strategija razrješavanja problema primjenjuje se u svim oblastima rada s djecom, uklju;uju’i i rad s porodicom, a naro;ito u svakodnevnim aktivnostima u vaspitno-terapeutskom miljeu, odnosno vaspitnoj grupi. Shodno tome, svi stru;ni radnici Centra nastoja’e da stalno podižu nivo svoje kompetencije u oblasti podsticanja i unapre]enja vještina razrješavanja problema kod djece.

3.6. BRZO RJE{AVANJE PROBLEMA Razrješavanje problema je složen proces koji zahtijeva vrijeme za u;enje i uvježbavanje, ali isto tako i vrijeme za primjenu svih pet koraka kvalitetnog rješavanja problema. Imaju’i u vidu da tokom ušeš’a u bogatim aktivnostima i interakcijama u programima Centra dijete ;esto bude suo;eno s iznenadnim problemima, koji zahtijevaju hitno reagovanje, Centar sistematski obu;ava djecu kako da reaguju u takvim situacijama. Takav „ubrzani” ili skra’eni postupak brzog rješavanja problema naro;ito je djelotvoran za djecu koja u Centru borave kratko vrijeme ili onu koja su uklju;ena u savjetodavne grupe, dnevni boravak i sli;ne programe.

3.7. INDIREKTNE INTERVENCIJE Polaze’i od ekološko-sistemskog pristupa razvoju djeteta, Centar svoju ulogu i rad usmjerava u dva pravca: direktno – putem podsticanja razvoja i unapre]enja ponašanja djeteta, ali isto tako može i indirektno – preko modifikacije ili unapre]ivanja socijalne sredine djeteta.

Integralni, holisti;ki pristup, kojim se sinhrono nastoje izazvati promjene i kod djeteta i u socijalnoj sredini, kao i u oblasti poboljšanja funkcionalnosti odnosa

 82

izme]u djeteta i sredine i pojedinih komponenti „li;ne sredine” djeteta, predstavlja ideal koji Centar predano razvija.

 3.7.1.. Otklanjanje nesklada izme]u potreba djeteta i mogu’nosti njegove li;ne sredine Nesklad izme]u razvojnih potreba djeteta i raspoloživih resursa za zadovoljavanje tih potreba u njegovom neposrednom, li;nom okruženju, naro;ito porodici, veoma ;esto je klju;ni razlog za djetetove probleme i potrebu njegovog smještaja u instituciju kakav je Centar. Iz tih razloga, Centar uvijek dijete sagledava u kontekstu porodice i lokalne zajednice, nastoje’i da razmotri mogu’nosti i doprinese aktiviranju i unapre]enju pristupa resursima kako bi se otklonio nesklad izme]u realnih razvojnih potreba djeteta i mogu’nosti njegove porodice.

 83

 3.7.2. .Sredstva za unapre]enje djetetove li;ne sredine Centar nastoji da aktivira, njeguje i uspješno kombinuje resurse u socijalnoj sredini djeteta kako bi omogu’io smanjenje stresa i otvorio mogu’nosti za dalji tok socijalizacije, usvajanje obrazaca ponašanja koji obe’avaju viši nivo adaptibilnosti i potpunijeg li;nog rasta i razvoja djeteta. U tom pogledu Centar voditeljima slu;ajeva postavlja sljede’e zadatke:  .unaprijediti resurse pomo’i i podrške porodici vezane za kvalitetno obavljanje svakodnevnih obaveza i aktivnosti;  .mobilizirati i unaprijediti sistem formalne i neformalne socijalno-psihološke podrške djetetu i porodici;  .unaprijediti organizacije, ustanove i programe koji mogu poslužiti kao sistemi podrške djetetu i porodici i tako sprije;iti ili minimizirati potrebu za izdvajanjem djece iz porodice;  .unaprijediti me]usobne odnose saradnje izme]u organizacija i službi koje djeca i njihove prodice mogu koristiti kao sisteme podrške;  .razviti nove resurse, neophodne djeci i porodicama;  .usavršiti sopstvenu kompetenciju i koristiti se standardnim metodama „indirektne pomo’i”, koje uklju;uju konsultacije, superviziju, upu’ivanje, me]uagencijski timski rad, zastupanje interesa porodice i djece itd.

3.8.

UPU”IVANJE U DRUGE USTANOVE, NA DRUGE PROGRAME ILI STRU:NJAKE



 3.8..1. Razlozi upu’ivanja na druge stru;njake i njihovog angažovanja Nastoje’i da djeci i porodicama obezbijedi što obuhvatniji i kompetentniji tretman, Centar, uvijek i isklju;ivo inspirisan najboljim interesom djeteta, tj. obezbje]enjem kvalitetnijeg i potencijalno uspješnijeg tretmana, pribjegava uklju;ivanju spoljnih saradnika, upu’ivanju djeteta na druge programe ili druge institucije ili ;ak kroz potpun transfer djeteta u drugu instituciju.

Sljede’e situacije i faktori uzimaju se kao dovoljan razlog za angažovanje spoljnih saradnika ili upu’ivanje djeteta na druge programe ili institucije:  ugrožena je bezbjednost djeteta ili postoje ozbiljni/hitni zdravstveni razlozi;  .dijete ili porodica zahtijevaju takvu intervenciju ili premještaj;  .potreba da se dijete ili porodica uklju;e u programe pomo’i i podrške koje Centar ne obezbje]uje;

 84

 .dijete ili porodica zahtijevaju usluge za koje Centar nije kvalifikovan i ovlaš’en;  .stru;njak koji „vodi” dijete ne osje’a se kompetentnim da dalje radi s djetetom;  .postoji konflikt interesa, odnosno dvojni ili višestruki odnos izme]u stru;njaka i djeteta;  .završavanje procesa rada s djetetom.

 3.8.2. Proces upu’ivanja i transfera Centar razvija i primjenjuje standardizovane procedure kod svih slu;ajeva upu’ivanja ili transfera djece iz svojih programa, a te procedure obuhvataju sljede’e:  .utvr]ivanje neophodnosti transfera i spremnosti djeteta i porodice;  .razrješavanje pitanja i problema vezanih za ambivalenciju odvajanja i transfera;  .pisanje detaljnog izvještaja o radu s jasnim preporukama u pogledu organizacije transfera i postupanja s djetetom;  .obezbje]enje djetetu i roditeljima spiska raspoloživih mogu’nosti za razmatranje i izbor, pružanje pomo’i pri tom izboru;  .motivisanje djeteta i roditelja da koriste raspoložive resurse podsje’aju’i ih na ve’ izražene i utvr]ene potrebe za takvom podrškom;  .uspostavljanje veza izme]u roditelja i agencije, odnosno obezbje]ivanje mekog transfera djeteta;  .pra’enje toka i efekata transfera.

 3.8.3. Konsultacije Konsultacija je proces kojim jedan stru;njak (konsultant) višeg ili istog nivoa kompetencije s razli;itom specijalnoš’u pomaže kolegi (konsultovani) u radu s djetetom i njegovom porodicom (klijent). Cilj konsultacije je pomo’ stru;njaku koji radi s klijentima da bolje sagleda, uspješnije planira ili/i efikasnije pruži odgovaraju’e usluge svojim klijentima. Konsultacija je fokusirana na problem, vremenski ograni;ena i dobrovoljna. Konsultant nema administrativni autoritet nad konsultovanim, tako da ovaj drugi može da prihvati ili djelimi;no ili potpuno da odbaci mišljenja i sugestije konsultanta.

Centar u svom radu koristi recipro;nu konsultativnu orijentaciju. S jedne strane, Centar angažuje kvalifikovane konsultatnte, ali u isto vrijeme nastoji da „izveze” sopstvenu „tehnologiju” angažuju’u svoje stru;njake kao konsultante u drugim institucijama i organizacijama.

 85

PREDVI}ENE VRSTE KONSULTACIJA U BUDU”EM RADU CENTRA „LJUBOVI””  Organizaciona konsultacija, koja je usmjerena na organizaciju kao cjelinu, na njenu reformu ili/i unapre]enje funkcionisanja, na poboljšanje organizacione strukture ili unapre]enje procesa, metodologije rada.  Konsultacija . usmjerena na pravno zastupanje, ova vrsta konsultacije fokusirana je na potrebe i prava ranjivih i sistemom nedovoljno ili neadekvatno obuhva’enih grupacija, a pomaže u definisanju njihovih potreba, formulisanju zahtjeva utemeljenih na njihovim pravima, pomaže njihovom samoorganizovanju i sprovo]enju odgovaraju’e socijalnopoliti;ke akcije, koja ’e doprinijeti stvaranju boljih društvenih uslova za takve porodice ili one sa sli;nim problemima i potrebama.  Mentalno-higijenska konsultacija, koja po;iva na procesu razrješavanja prakti;nih problema, odvija se izme]u dva stru;njaka, pri ;emu stru;njak konsultant nastoji da maksimalizuje sposobnosti i kompetenciju konsultovanog stru;njaka, da unaprijedi socijalno-emocionalno funkcionisanje i razvoj klijenta (dijete) i njegovih potpornih sistema (porodica i lokalna zajednica). Postoje sljede’e vrste mentalno-higijenske konsultacije: - konsultacija usmjerena na klijenta, kod koje su problem i potrebe djeteta u fokusu pažnje, a stru;njak-konsultant se pojavljuje kao ekspert koji pomaže drugom stru;njaku da razvije i sprovede u djelo najbolji plan i program za rad s odre]enim djetetom i porodicom; - konsultacija usmjerena na stru;njaka – konsultovanog, koja je usmjerena na unapre]enje kompetencije stru;njaka (znanje, vještine, stavovi) za valjan rad s odre]enim slu;ajem; - konsultacija usmjerena na program fokusirana je na pomo’ administraciji/upravi odre]enih programa da postavi, modifikuje ili unaprijedi rad odre]enog programa; - konsultacija usmjerena na administraciju je pomo’ administraciji/upravi da unaprijedi sopstvenu organizaciju i odnose kako bi uspješnije radila na odre]enim programima i problemima. 

 3.8.4.. Vo]enje slu;aja/Case Management  Vo]enje slu;aja predstavlja logi;an organizaciono-metodološki odgovor na ;injenicu da su potrebe djece i porodica istovremeno i na duže vrijeme zadovoljavane od strane više aktera, uklju;uju’i dijete, roditelje, proširenu porodicu, stru;njake razli;itog profila i predstavnike razli;itih agencija i institucija.

Metodologija vo]enja slu;aja usmjerava se na koordinaciju, nadgledanje i vo]enje dinami;nog i kompleksnog procesa podrške djetetu i porodici, s ciljem da se

 86

proširi repertoar i intenziviraju intervencije kako bi se dijete i porodica što prije i što uspješnije osposobili za samostalan i odgovoran život.

Centar je proaktivno, tokom rada UNICEF-ovog konsultanta u Centru, prihvatio da svakom djetetu u svojim programima odredi jednog „primarnog stru;nog radnika” odnosno „voditelja slu;aja”, koji ’e biti odgovoran za koordinaciju, nadgledanje i uskla]ivanje svih programa i usluga u koje je dijete uklju;eno bez obzira na to da li se te usluge pružaju u samom Centru ili izvan njega.

ZADACI VODITELJA SLU:AJA U CENTRU  .Organizuju i obavljaju preliminarne, teku’e i produžene procjene, evaluacije, održavaju’i neposredan kontakt s djetetom i porodicom, kako bi imali direktan uvid u potrebe, na;ine i efikasno zadovoljavanje potreba djeteta i porodice.  .Organizuju i u;estvuju u razvijanju generalnog plana rada na slu;aju s fokusom na dugoro;ne ciljeve, specifi;ne zadatke, izbor najadekvatnijih intervencija i uspostavljanje odgovaraju’ih veza za koordinaciju rada razli;itih nosilaca pojedinih segmenata tretmana.  .Upu’uju dijete i porodicu na druge agencije i usluge, omogu’avaju kontakte, otklanjaju barijere za pristup servisima i resursima i aktivno zastupaju interese i prava djece i porodica.  .Direktno prate i provjeravaju kvalitet pruženih usluga, predlažu i u;estvuju u reviziji plana pružanja usluga, prekidu usluge i postinstitucionalnoj podršci i pomo’i porodici i djetetu.  .Vode dokumentaciju o radu, uspostavljanju i održavanju informacionog sistema rada na slu;aju.

Integralni dio metodologije vo]enja slu;aja ;ini precizna, koncizna i sveobuhvatna dokumentacija o djetetu, porodici i svim preuzetim akcijama i intervencijama.

Centar je, tokom rada UNICEF-ovog konsultanta u Centru, razvio, a sada nastoji da dosljedno koristi razvijen i razgranat set pogodnih formulara za prikupljanje, analizu i dokumentovanje rada na slu;aju koji pokriva period od ugovaranja prijema do otpusta i naknadnog staranja o djetetu.

Dokumentacija o radu na slu;aju obuhvata dvije me]usobno povezane kategorije dokumenata: dokumentaciju orijentisanu na problem i dokumentaciju orijentisanu na dijete.

Dokumentacija orijentisana na problem i rje[enje je efikasno sredstvo za bilježenje i ;uvanje informacija, usmjerava se na specifi;ne probleme djeteta, ciljeve i zadatke tretmana, pra’enje procesa rada i, naravno, evaluaciju progresa u tretmanu. Takva dokumentacija obuhvata:

 87

 „ulazne podatke” – set polaznih podataka o stanju, potrebama, problemima i potencijalima djeteta i porodice tokom prijema;  .razloge upu’ivanja djeteta u Centar;  .raniji tretman, posebno u zavodskim uslovima;  .tok prijema, adaptacije i orijentacije djeteta uklju;uju’i informativni pristanak i zaštitu prava djeteta;  .listu problema i potreba za tretmanom;  .listu potencijala i snaga djeteta i porodice;  posebne rizike i rizi;na stanja;  inicijalni plan rada;  .generalni plan tretmana, uklju;uju’i sve revizije, dopune i izmjene;  .bilješke o svakoj preduzetoj intervenciji i napretku u tretmanu;  .posebne intervencije – zna;ajne doga]aje, incidente ili specijalne intervencije;  .listu otpusta, s planom postinstitucionalnog prihvata, pra’enja, podrške i pomo’i.

Dokumentacija usmjerena na dijete – dosije o djetetu obuhvata sve podatke o djetetu, od njegovog ulaska do izlaska i naknadnog staranja, koji se slivaju u jedan kumulativni dosije o djetetu, gdje se integralno, holisti;ki i hronološki evidentiraju svi relevantni podaci o stanju djeteta, radu s djetetom i promjenama koje su kao posljedica tog rada i brige nastupile, tako da svako ko za to ima interes, obavezu i pravo može u svakom trenutku da pregleda dokumentaciju i procijeni tok i efekte rada s djetetom u Centru.

Centar sistematski radi na dogradnji „informacionog sistema” u;vrš’uju’i ga i standardizuju’i preko pogodnog seta formulara, obrazaca i dokumenata.

 3.8.5.. Zastupanje interesa djeteta i porodice Centar kao dio svoje socijalno proaktivne i visokoeti;ke prakse razvija i primjenjuje dvije vrste „advokatisanja”, odnosno zastupanja i borbe za interese svojih klijenata:  .Mikro praksa (Case advocacy), koja se odnosi na rad u interesu konkretnog djeteta i njegove porodice, usmjerena je na otklanjanje barijera i probijanje otpora da bi se ostvario pristup servisima i programima na koje dijete i porodica imaju pravo, kao i na zastupanje interesa djeteta i porodice da bi se obezbijedio visoko humanizovan, eti;an i stru;an na;in pružanja usluga.  Makro praksa (Class advocacy) je forma socijalne akcije kod koje socijalni radnik interveniše zastupaju’i goru’e interese grupacije ljudi, obi;no tzv.

 88

ranjivih grupacija ili neja;i. Cilj je promjena u sredini, tako da se otvore vrata i mogu’nosti zadovoljenja potreba i interesa odre]enih grupacija na kvalitetniji i eti;niji na;in.

INDIKATORI ZA PREDUZIMANJE INTERVENCIJA ZASTUPANJA INTERESA KLIJENATA  .Dijete i roditelji ne mogu, ne umiju, ne znaju da djeluju u svom najboljem interesu.  Dijete i porodica izloženi su diskriminaciji.  .Stru;njak Centra nalazi da Centar ili neka druga agencija koja pruža usluge djetetu te usluge ne pruža ili ih pruža daleko ispod utvr]enih standarda kvaliteta.  .Servisi se obezbje]uju na na;in koji dehumanizuje, ponižava ili zanemaruje bazi;ne razvojne potrebe djeteta.  .Neadekvatnost servisa pogoršava postoje’e stanje djeteta ili ;ak stvara nove probleme, koji ranije nijesu postojali.  .Postoje’a politika ili organizacija servisa i usluga nepovoljno uti;e na dijete i porodicu koji imaju potrebu za odre]enim servisima ili uslugama.  .Dijete u krizi zahtijeva posebne usluge i njegu koja za sada ne postoji.  .Grupa djece i njihovih porodica imaju zajedni;ki set potreba i problema, a u postoje’em sistemu ne postoje mogu’nosti njihovog adekvatnog zadovoljavanja.  .Zanemaruju se ili krše prava djeteta.

Prije preduzimanja bilo kakve „zastupaju’e akcije” stru;njaci Centra pažljivo odre]uju da li okolina stvarno ometa proces djetetovog i porodi;nog samoodre]enja, ili u okolini postoje odre]ene forme socijalne nepravde koje poga]aju dijete i porodicu, kompromituju’i njihov razvoj i funkcionisanje, kao i nivo do kog su dijete i porodica osposobljeni da se nose s problemima u svojoj okolini.

Poštuju’i pravo djeteta i porodice na samodeterminaciju, Centar, odnosno stru;njaci Centra, bez obzira na uvjerenost u sopstvene procjene, nikada ne preduzimaju „zastupaju’e akcije” prije nego što pažljivo razmotre i utvrde da li dijete i njegova porodica zaista žele da ih oni zastupaju, na koji na;in i do koje mjere.

Pripremaju’i se za preduzimanje akcije, stru;njaci Centra pažljivo procjenjuju ukupnu situaciju uklju;uju’i djetetov status, potrebe i interese, naro;ito one koji nijesu adekvatno zadovoljene, postoje’u politiku i organizaciju službi i servisa, prirodu odnosa pojedinca i sredine, percepciju i mogu’ne reakcije okoline, razmatraju i diskutuju mogu’ne rizike i provjeravaju da li su uzete u obzir sve relevantne informacije, kao i da li su te informacije ta;ne i oslobo]ene od insinuacija, predrasuda i sl.

 89

Svaka pojedina;na akcija zastupanja djeteta i porodice na adekvatan na;in se dokumentuje, njeni efekti se analiziraju, podržava se svaki napor djeteta da postigne željene promjene i shodno tome odaje mu se priznanje, a „nau;ene lekcije” se evaluiraju i ugra]uju u planove za nove akcije.

3.9. PRA”ENJE, EVALUACIJA I ZAVRŠAVANJE PRUŽANJA USLUGA  3.9.1.. Priprema za zatvaranje procesa pomo’i Sljede’i koraci pomažu da se što prije i što uspješnije dovrši proces pružanja usluga:  .formuliše se plan tretmana tako da jasno prenosi pozitivne ishode u realne životne situacije;  .pridaje se važnost svakom vidljivom znaku postizanja uspjeha;  .strpljivo se razmatraju sva pitanja i emocionalni naboji vezani za završetak tretmana.

 3.9.2.. Dono[enje odluke o zavr[etku tretmana Tretman djeteta u Centru i njegovim programima, kao uostalom i drugim ustanovama zavodskog karaktera, po pravilu treba da traje što je mogu’no kra’e, a njegova krajnja svrha treba da bude priprema djeteta i porodice za osamostaljivanje. Tretman, shodno tome, ne traba da traje duže nego što je to stvarno neophodno. Glavnu ulogu u donošenju odluke o prestanku tretmana odnosno otpustu treba da odigra isti onaj tim koji je i donio odluku o upu’ivanju i prijemu. :injeni;ka baza za donošenje takve odluke uvijek treba da bude stepen i kvalitet ostvarenih zadataka iz generalnog plana tretmana djeteta.

ZNA:AJ OBJEKTIVIZACIJE CILJEVA I ZADATAKA TRETMANA ZA ODLUKU O PRESTANKU TRETMANA  Objektivni ciljevi i zadaci. Relativno je jednostavno donijeti odluku o tome kada je vrijeme za završetak tretmana ako su o;ekivanja i kriterijumi postignu’a bili jasno formulisani i njihovo ostvarivanje pra’eno i evaluirano tokom cjelokupnog perioda rada s djetetom i porodicom.  Objektivizacija subjektivnih zadataka. Ako su ciljevi i zadaci tretmana više latentni, psihološke prirode („unapre]enje slike o sebi”), uvijek se treba truditi da se oni prevedu, ili formulišu u vidljivim obrascima ponašanja, odnosno da se utvrde indikatori preko kojih ’e se zaklju;iti da li se to ostvarilo.

 90

 .Pra’enje reakcije djeteta i porodice na zavr[etak tretmana. Ambivalencija ili ;ak negativne reakcije djeteta na završetak tretmana redovna su pojava.

Stoga stru;njaci pažljivo prate i pripremaju strategije za rukovanje ambivalencijama, prouzrokovanim produženom zavisnoš’u, epizodama regresije ili agresivnog ponašanja.

Nikako se ne smije dozvoliti da se dijete zadržava u ustanovi zato što nadležni centar za socijalni rad nije spreman da ga prihvati ili zato što nadležni sud nije ažuran. U takvim situacijama po pravilu dolazi do toga da dijete deteriorira i regredira tako da se postignuto istopi ili ;ak izvitoperi do mjere koja direktno ugrožava bazi;na prva djeteta.

 3.9.3. Održavanje promjena Ostvarene promjene u ponašanju i opštem funkcionisanju djeteta suviše su vrijedne da bi se tek tako prepustile slu;aju. Stru;njaci stoga preduzimaju niz mjera kojima nastoje da obezbijede generalizaciju nau;enog odnosno lak prenos nau;enog iz domskih u realne životne uslove, kao i održivost promjena, odnosno njihovu otpornost na razli;ite izazove i prepreke.

 3.9.4.. Pra’enje i evaluacija promjena Evaluacija ishoda tretmana pomaže razvoju profesionalne svijesti, odgovornosti i otvara mogu’nost kontinuiranog u;enja i unapre]enja sopstvenog rada. Dobri rezultati podižu rejting institucije ili programa, ;ime se ostvaruje viši nivo profesionalnog i društvenog ugleda i prestiža. Pra’enje procesa i evaluacija procesa i promjena vrši se na svakoj seansi, ali se formalno sagledavaju svakog mjeseca i revidiraju svaka tri mjeseca.

 91

 92

4. D . IO: PROCES TRETMANA DJECE U CENTRU 4-1

UPU”IVANJE U CENTAR

4-2

PRIJEM

4-3 INICIJALNA PROCJENA RIZIKA I STABILIZACIJA KRIZNIH STANJA 4-4 PRODUBLJENA PROCJENA I PLANIRANJE TRETMANA 4-5 PRA”ENJE, EVALUACIJA, REVIZIJA I IZVJEŠTAVANJE 4-6 RAZRJEŠAVANJE PROBLEMA I UNAPRE}ENJE POTENCIJALA 4-7 KONSOLIDACIJA I GENERALIZACIJA POSTIGNUTOG 4-8 OTPUST 4-9 NAKNADNO STARANJE

 93

Proces tretmana Poglavlje o procesu tretmana ima ambiciju da tako postavi i ukomponuje sve aspekte, procedure i postupke, metode i tehnike tretmana, da tretman teče prirodno i neometano kroz unaprijed određene faze na „child friendly” i kulturološki senzitivan način.

Za razliku od prethodno opisane metodologije rada, koja je fokusirana na korišćeni metodološki arsenal, postupak tretman se, prije svega, fokusira na uspostavljanje odgovarajućih saradničkih odnosa i participatorne saradnje s djecom i porodicama, na striktno poštovanje prava djeteta, njegovog najboljeg interesa, njegove privatnosti i povjerljivosti, izbjegavanja dvojnih odnosa bremenitim konfliktom interesa. Proces tretmana se tako postavlja da su svi postupci, metode i intervencije direktno usmjerene ka postizanju ciljeva i zadataka tretmana, a da se u svakoj prelomnoj tački i uvijek iznova preispituje neophodnost tretmana kao takvog, a posebno neophodnost izdvajanja djeteta iz porodice odnosno lokalne zajednice. Tok tretmana treba da obezbijedi više izlaza za dijete, odnosno više sukcesivnih mogućnosti zamjene zavodskog tretmana polu-zavodskim ili tretmanom u zajednici kad god za to postoje dobri razlozi i mogućnosti.

Pravilno postavljen i vođen tok tretmana započinje uvođenjem djeteta i porodice u tretman pribavljanjem informativnog pristanka, njihovom orijentacijom, zajedničkim lociranjem i procjenom rizika, razvojem plana kontrole rizika i saniranja eventualnih kriznih stanja, nastavlja se pažljivom procjenom potreba za tretmanom i razvojnih mogućnosti djeteta i porodice, planiranjem svih intervencija radi razrješavanja ključnih problema, a privodi se kraju konsolidacijom postignutog, pružanjem pomoći djetetu da „naučeno” prenese u realne životne situacije, otpustom i obezbjeđenjem kvalitetnog naknadnog staranja.

Osnovna novina koja je utkana u proces tretaman tokom projekta UNICEF-a odnosi se na izoštravanje transparentnosti i dosljedno etičko zasnivanje svake tačke i faze tretmana, kako bi se na minimum svela mogućnost nesporazuma, pogrešnih tumačenja i kršenja prava ili zanemarivanja interesa djeteta u Centru.

“Bački ručak običan, ima red svoj logičan.” (Đ. Balašević)

 94

PREGLED TOKA TRETMANA – OPŠTI ZADACI I STANDARDI  .Organizacije i organi odgovorni za upu’ivanje djece u Centar pažljivo razmatraju potrebe i potencijale djece i njihovih porodica, raspoložive resurse u lokalnoj zajednici, utvr]uju neophodnost smje[taja djeteta, kao i ;injenicu da Centar raspolaže uslovima, programima i stru;nim potencijalom neophodnim za zadovoljavanje potreba i razrje[avanje razvojnih problema djece.  Po dobijanju prijedloga zahtjeva za smje[taj, Centar podrobno preispituje opravdanost zahtjeva, nastoje’i da potvrdi da ’e dijete i njegova porodica stvarno imati koristi od smje[taja i tretmana u Centru.  Planiranje, pra’enje i revizija plana i programa tretmana imaju participatorni karakter, uvijek uklju;uju’i dijete i porodicu, predstavnike uputnog organa ili službe, kao i multidisciplinarni tim Centra.  Centar uspostavlja kontakte i razvija partnerski odnos s ;lanovima (pro[irene) porodice, aktivno uklju;uju’i dijete i porodicu u sve faze rada, po;ev[i od procjene potreba i potencijala za tretmanom, planiranja i programiranja tretmana, realizacije programa, pra’enja efikasnosti i odgovaraju’ih revizija plana tretmana.  .Procedure prijema, ispitivanja, planiranja i revizije tretmana, plan otpusta i organizacija postinstitucionalnog prihvata, pra’enja i socijalne reintegracije uvijek se uskla]uju s razvojnim potrebama i mogu’nostima djeteta i kulturolo[kim osobenostima porodice.  .Centar, odnosno multidisciplinarni tim zadužen za planiranje i realizaciju programa tretmana, jasno i precizno defini[e realne ciljeve i mjerljive zadatke specifi;ne za svako dijete, kao i transparentne procedure za provjeru ostvarivanja ciljeva i zadataka koji uklju;uju kako reviziju strategija i metoda rada, tako, kada je to potrebno, i reviziju plana tretmana i postavljenih ciljeva i zadataka.  Tretman djeteta u Centru organizovan je, vo]en i planiran proces, koji se odvija kroz niz unaprijed utvr]enih i logi;ki postavljenih faza i segmenata.

Sadržaji i metode rada, kao i brzina napredovanja djeteta kroz te faze, individualizovani su i isklju;ivo zavise od stepena i kvaliteta ostvarenog napretka u realizaciji postavljenih ciljeva i zadataka tretmana.  Kriterijumi i plan za otpust djeteta iz Centra formuli[u se na samom po;etku tretmana, a sistematski se prate, dogra]uju, konkretizuju i operacionalizuju tokom cjelokupnog procesa tretmana.  Tretman djeteta u Centru i pružanje podr[ke porodici može trajati samo onoliko koliko je neophodno da se postignu ciljevi i zadaci. Svako zadržavanje djeteta u Centru po[to je ono postiglo svoj maksimum jeste neproduktivno, dru[tveno [tetno i duboko neeti;no.

 95

4.1. UPU”IVANJE U CENTAR  4.1.1.. Razmatranje opravdanosti inicijative za smje[taj djeteta u Centar Potrebe za tretmanom, kao i vrsta i trajanje tretmana, uvijek treba da budu bazirani na sveobuhvatnoj i pažljivoj procjeni realnih potreba i potencijala djeteta, porodice i mogu’nosti lokalne zajednice.

Uputni organ uvijek, osim u krajnje urgentnim slu;ajevima, preduzima sveobuhvatno ispitvanje potreba i potencijala djeteta i njegove porodice, kako bi se odluka o upu’ivanju temeljila na pažljivo prikupljenim i evaluiranim ;injenicama.

Institucije i službe odgovorne za upu’ivanje djece imaju obavezu da najprije isklju;e svaku mogu’nost da te potrebe mogu da budu zadovoljene u krugu porodice koriš’enjem resursa lokalne zajednice, a naro;ito uslugama podrške porodici. Smještaj djeteta u hraniteljsku porodicu, ili bilo koji vid tretmana u lokalnoj zajednici, tako]e treba da imaju prioritet u odnosu na smještaj u ustanovu.

Odluka o upu’ivanju djeteta u Centar treba da bude donijeta jedino onda kada je to istinski najbolji na;in da se zadovolje razvojne potrebe djeteta, zaštiti trajni i najbolji interes djeteta.

 4.1.2.. Izbor odgovaraju’e ustanove i programa Centar prihvata, primjenjuje i promoviše princip da dijete treba da bude smješteno u najmanje restriktivan, odnosno najviše inkluzivan životni ambijent. Shodno tome, Centar uvijek nastoji da dijete, ako ve’ treba da bude smješteno u instituciju, bude smješteno u ono odjeljenje koje, svojim životnim i radnim ambijentom, specifi;nim programima, brojem i kompetencijama osoblja i drugim karakteristikama nudi najbolje uslove za razrješavanje razvojnih problema, zadovoljavanje razvojnih potreba i podsticanje daljeg razvoja djeteta.

U svim slu;ajevima kada dijete dostigne odgovaraju’i nivo zrelosti, odnosno ispuni zahtjeve odre]enog programa, ono se bez odlaganja premješta u programe nižeg stepena restriktivnosti, a ve’e inkluzivnosti. Stepen restriktivnosti-inkluzivnosti uvijek treba da odgovara postignutom stepenu samokontrole i socijalno-emocionalne zrelosti djeteta.

 4.1.3. Iniciranje upu’ivanja Centar, kao složena, višeprogramska zavodska institucija, prima šti’enike na zahtjev i po preporuci veoma širokog kruga institucija, organa, službi i organizacija. Djeca mogu biti upu’ena i primljena u Centar po raznim osnovama: po svojoj volji i izboru, mada izuzetno rijetko; po savjetu i nagovoru bliskih osoba ili stru;nih lica i službi; ili mandatorno, pod pratnjom službenika policije ili po odluci suda.

 96

U cilju objektivizacije kriterijuma i racionalizacije procesa upu’ivanja i prijema, Centar jasno definiše i korektno informiše javnost o svojoj djelatnosti i kriterijumima za prijem. Centar tako]e pravovremeno, objektivno i na pogodan na;in obavještava sve potencijalne saradnike o svakoj promjeni uslova rada, tipa i kvaliteta usluga, kako bi se obezbijedilo kvalitetnije i funkcionalnije upu’ivanje djece u programe koji u najve’oj mjeri odgovaraju njihovim razvojnim potrebama.

Nezavisno od uputnog organa, razloga ili na;ina upu’ivanja, Centar svu djecu prima s dužnom pažnjom i poštovanjem, adekvatno ih i potpuno informiše o njihovim pravima, karakteru ustanove, tipu progama i o;ekivanim pozitivnim i negativnim ishodima i preduzima sve druge mjere radi ispunjenja potrebe za prijemom i ostvarivanja ciljeva boravka djeteta u Centru.

 4.1.4. Priprema za upu’ivanje  Centar, zajedno s uputnim organom, pravovremeno i za uzrast djeteta primjeren i kulturološki senzitivan na;in pažljivo priprama dijete i porodicu za smještaj.

Priprema, koja je klju;na za spremnost djeteta da prihvati smještaj i aktivno se uklju;i u tretman, obuhvata: informisanje djeteta i porodice o potrebi i razlozima za smještaj; predstavljanje Centra, njegovih programa, uslova i na;ina tretmana; upoznavanje djeteta i porodice o njihovim pravima i obavezama, kao i pružanje psihološke podrške u razrješavanju pitanja odvajanja i „socijalne transplantacije” djeteta.

4.2. PRIJEM Shodno svojoj punoj posve’enosti principima samoopredjeljenja, osnaživanja i osamostaljivanja djeteta i porodice, Centar uvijek i odlu;no insistira na privremenosti smještaja, neophodnosti punog angažovanja djeteta, porodice i predstavnika uputnog organa u procedurama prijema, procjene, odre]ivanja ciljeva i zadataka i planiranja tretmana i otpusta, kako bi se željeni ishodi što prije postigli, a potreba za boravkom u instituciji ukinula.

 4.2.1. Iniciranje prijema Centar zapo;inje proces prijema od trenutka kada primi i prihvati uput, odnosno zahtjev ili rješenje za smještaj djeteta. Procedura prijema odvija se shodno utemeljenom protokolu, ali uvijek na individualizovan na;in tj. u skladu s razvojnim potrebama i potencijalima djeteta i kulturološkim i drugim osobenostima porodice.

Na samom po;etku zajedni;kog rada, tokom uspostavljanja i definisanja me]usobnih odnosa, prava i obaveza, Centar jasno i na pogodan na;in stavlja na

 97

znanje porodici i djetetu da usluge ne’e biti nametnute ili jednostavno pružane djetetu, ve’ da te usluge i njihovi rezultati treba da budu direktan izraz zajedni;kog rada djeteta, porodice i stru;nog tima Centra, uz podršku i odgovaraju’u participaciju lokalne/domicilne društvene zajednice.

 4.2.2. Svrha prijema: kriterijumi i zasnovanost zahtjeva Centar jasno, precizno i koncizno utvr]uje i dosljedno poštuje kriterijume za prijem kako bi svaki pojedina;an zahtjev za prijem mogao nepristrasno procijeniti i utvrditi njegovu neophodnost i adekvatnost.

Tokom prijema djeteta u Centar, stru;ni tim još jednom provjerava ispunjenost svih pravnih, stru;nih i eti;kih kriterijuma za prijem djeteta i o rezultatima te provjere otvoreno razgovara s djetetom, porodicom i uputnim organom otklanjaju’i svaku zabunu, nedovoljnu informisanost, predrasude ili pogrešna o;ekivanja i strahove.

 98

Centar tako]e jasno, koncizno i djetetu i porodici na razumljiv na;in, objašnjava svrhu prijema u Centar, na;in i trajanje tretmana, kao i opcije koje djetetu i porodici stoje na raspolaganju tokom i poslije otpusta iz Centra.

 4.2.3. Koraci u procesu prijema Centar utvr]uje i dosljedno primjenjuje standarde i procedure donošenja odluke o prijemu. Te procedure se primjenjuju u svim, osim u hitnim i sudskim slu;ajevima, kako bi se pove’ala transparentnost i objektivnost, a otklonila bilo kakva vrsta pristrasnosti i na minimum svela mogu’nost prijema djece koja ne bi imala punu korist od tretmana u Centru, ili bi njihov smještaj bio skop;an s predvidljivim rizicima po njihovo blagostanje ili razvoj.

Procedure prijema, odnosno donošenja odluke o prijemu u hitnim (prihvatna stanica) ili „sudskim” slu;ajevima odvija se shodno relevantnim zakonima i me]uresorskim protokolima, pri ;emu Centar zadržava pravo i obavezu da upozori uputni organ na eventualnu neosnovanost odluke o upu’ivanju i mogu’nim neželjenim posljedicama od prijema i tretmana djeteta u programima Centra.

 4.2.4.. Prijem djeteta u Centar: organizacija i rje[enje o prijemu Centar ima utvr]enu proceduru prijema koja je zasnovana na ukazivanju tople dobrodošlice djetetu, nastojanju da se u taj proces direktno i što više uklju;e porodica i predstavnici uputnog organa, obave odgovaraju’e administrativne procedure, iniciraju i zasnuju saradni;ki odnosi izme]u svih strana koje su odgovorne i pozvane da u;estvuju u procesu prijema i tretmana, donese kona;na odluka i rješenje o prijemu, kao i da se svim stranama uklju;enim u tretman djeteta u Centru pruži iscrpno objašnjenje implikacija tog rješenja.

Centar je duboko svjestan senzitivnosti ;ina odvanjanja djeteta od porodice, uvijek bolnog a potencijalno traumatiziraju’eg dejstva kidanja emocionalnih, socijalnih i drugih veza s roditeljima, bra’om i sestrama, prijateljima i vršnjacima itd., te stoga razvija i odmah primjenjuje niz postupaka kojima nastoji da minimizira traumati;no iskustvo tranzicije i pospiješi proces adaptacije djeteta na nove životne uslove. Poseban fokus stavlja se na upoznavanje djeteta i porodice s uslovima i na;inom rada, na održavanje i njegovanje odnosa djeteta i porodice, kao i na prava djeteta i na;in zaštite tih prava.

 4.2.5.. Uspostavljanje i definisanje granica saradni;kih odnosa  Rad s djecom i porodicama u Centru zahtijeva dugoro;nu i intenzivnu saradnju više osoba: djeteta, porodice i stru;njaka razli;itog profila i iz razli;itih agencija. Iz tih razloga Centar posebnu pažnju posve’uje izboru „voditelja slu;aja”, formiranju internog multidisciplinarnog i interagencijskog tima i jasnom definisanju mjesta,

 99

uloge, obaveza i odgovornosti svih aktera, na;ina me]usobnog komuniciranja, kao i granica saradni;kih odnosa u odnosu na privatnost, povjerljivost, sukob interesa i sl. Štite’i najbolji interes djeteta, Centar nastoji da njeguje takve profesionalne saradni;ke odnose koji ’e se zasnivati na ravnopravnom partnerstvu, otvorenoj razmjeni znanja i iskustava, me]usobnom uvažavanju, razumijevanju, povjerenju i izbjegavanju dvojnih ili višestrukih (profesionalnih i privatnih) odnosa i aranžmana.

Voditelj slu;aja preuzima odgovornost ne samo za uspostavljanje partnerskih odnosa s djetetom i porodicom i neposredan rad s njima, ve’ i za okupljanje, angažovanje i koordinaciju doprinosa svih ;lanova proširenog multiagencijskog tima.

4.3. INICIJALNA PROCJENA RIZIKA I STABILIZACIJA KRIZNIH STANJA Nastoje’i da unaprijedi stepen bezbjednosti svih u;esnika u procesu tretmana i otkloni eventualne prepreke za puno angažovanje djeteta u programima sopstvenog preporoda, Centar pravovremeno i na adekvatan na;in pristupa procjeni rizika, identifikaciji i stabilizaciji kriznih stanja kod tek primljene djece.

 4.3.1. Procjena rizika Polaze’i od bazi;nog eti;kog principa u rada s ljudima: izbjegavanje povreda („Ne naškodi.”), Centar razvija i dosljedno primjenjuje procedure i metodologiju procjene i prevencije rizika kako bi se izbjeglo ugrožavanje prava, interesa, blagostanja, života i zdravlja djeteta, druge djece, osoblja ili imovine Centra.

Procjena rizika obuhvata procjenu stepena rizika od suicidnosti i samopovrje]ivanja, stepena opasnosti po druge, stepena rizika od zlostavljanja (žrtva ili zlostavlja;), stepena rizika od ekscesivne zloupotrebe alkohola ili psihotropnih supstanci, sklonosti bjekstvu ili posljedica ozbiljnih, hroni;nih ili infektivnih oboljenja.

Kada je rizik indikovan, na osnovu procjena koje se obavljaju ve’ istog dana po dolasku djeteta u Centar, dijete se upu’uje na produbljene procjene rizika u cilju dobijanja preporuka za njihovu kontrolu i saniranje, npr. ljekaru specijalisti ili agenciji koja obavlja funkciju zaštite djece od zlostavljanja i zanemarivanja.

Djetetu, roditeljima i uputnom organu objašnjava se neophodnost takvih produbljenih procjena, pribavlja se njihova saglasnost za angažovanje spoljnih stru;njaka ili upu’ivanje djeteta u ustanovu s kojom Centar ima ugovor o saradnji.

  100

 4.3.2. Plan kontrole rizika  Nastoje’i da stvori i unapre]uje bezbjedan životni i radni ambijent za sve aktere tretmana, Centar razvija i primjenjuje kratkoro;ne i dugoro;ne procedure kontrole uo;enog rizi;nog ponašanja djeteta, uvijek se oslanjaju’i na nenasilne, uzrastu i razvojnom stupnju i psihološkom stanju djeteta primjerene strategije – „child frendly”.

Kratkoro;ne strategije za kontrolu rizi;nog ponašanja prije svega se oslanjaju na mjere predostrožnosti, blisku i stalnu opservaciju, uspostavljanje odnosa bliskosti i povjerenja i nastojanje da se dijete edukuje i angažuje na sopstvenoj samokontroli.

Plan kontrole rizi;nog ponašanja sadrži dugoro;ne strategije, koje se zasnivaju na razumijevanju prirode rizika, njegovih mogu’nih posljedica, razvoju samokontrole i uspostavljanju otpornosti djeteta na izazove, „okida;e”, pritisak okoline i druge faktore rizika.

Uspješne individualne strategije za prevenciju rizika i saniranje kriza kod djeteta se prora]uju, reformulišu i pripremaju za ugra]ivanje u generalni plan tretmana, kako bi se dijete na njih moglo oslanjati u slu;aju potrebe ili novih izazova i kriza.

 4.3.3. Saniranje stanja krize Pojedini programi Centra upravo su i namijenjeni privremenom zbrinjavanju djece žrtava porodi;nog nasilja, s iskustvom zlostavljanja ili zanemarivanja, „djece ulice” ili djece koja su bila izložena drugim vrstama trauma, zbog ;ega se mnoga takva djeca nalaze u akutnom stanju krize, odnosno stanju uznemirenosti ili stresa i vidno sniženog nivoa funkcionisanja.

Centar nastoji da djeci koja ispoljavaju znake akutnih kriznih stanja najprije pomogne da prevazi]u krizno stanje i povrate prethodni nivo funkcionisanja, kako bi se stanje djeteta stabilizovalo, otklonile psihološke barijere za suo;avanje sa sopstvenim problemima i otvorile mogu’nosti preispitivanja sadašnjih i usvajanja novih stavova i ponašanja.

 4.3.4. Inicijalni plan tretmana  Odmah, odnosno istog dana po prijemu djeteta u Centar, a na osnovi prethodno prou;ene dokumentacije, intervjua s djetetom, razgovora s roditeljima i predstavnicima uputnog organa, formuliše se koncizan inicijalni plan rada s djetetom.

Odmah po prijemu djeteta u Centar, do kraja dana prijema, stru;ni tim prijemne službe, odnosno rukovodilac tog tima, donosi koncizan ali jasan inicijalni plan

 101

rada, koji služi kao okvir za bezbjedan, eti;an i kvalitetan tretman djeteta tokom perioda orijentacije, adaptacije i motivacije za tretman u Centru i pokriva period do donošenja sveobuhvatnog, dugoro;nog generalnog plana tretmana djeteta.

Inicijalni plan tretmana prevashodno je usmjeren na saniranje kriznih stanja, kontrolu rizika, uspostavljanje odnosa saradnje s djetetom i porodicom, razvoj motivacije za dalji rad, obavljanje neophodnih ispitivanja i dodatnih analiza, kao i postepenu, meku i bezbjednu integraciju djeteta u programske šeme i kolektiv Centra.

Roditeljima, a posebno djetetu, pružaju se informacije neophodne za razumijevanje inicijalnog plana rada, traži se njihova kooperativnost, a Centar se stara da dijete dobije sve usluge navedene u inicijalnom planu.

4.4. PRODUBLJENA PROCJENA I PLANIRANJE TRETMANA  4.4.1.. Procjene potreba i potencijala djeteta i porodice Vaspitanje i tretman djece i porodica u Centru zasniva se na sveobuhvatnoj, kompetentnoj i produbljenoj procjeni potreba (faktori rizika) i potencijala (zaštitni faktori) djeteta, vaspitne kompetencije porodice i resursa lokalne zajednice, koja služi kao empirijska baza za izradu visoko individualizovanog generalnog plana tretmana djeteta (GPT).

Procjena se oslanja na više izvora podataka (dijete, porodica, zna;ajne li;nosti, dokumentacija, ranija ispitivanja), multidimenzionalno je postavljena (ponašanje, intelektualne sposobnosti, li;nost, porodi;no okruženje, integrisanost u lokanlu zajednicu), multidisciplinarna (psihološki, socijalni, specijalno-pedagoški aspekti), multimetodska (opservacija, intervju, psihodijagnosti;ke metode), timska (psiholog, specijalni pedagog, socijalni radnik), participatorna (aktivno u;eš’e djeteta i porodice), kompetentna (sprovedena od strane edukovanih i iskusnih stru;njaka) i zasnovana na visokim eti;kim principima i standardima (informativni pristanak, pružanje povratne informacije i objašnjenja rezultata).

Primarna funkcija procjene jeste izrada GPT-a, odnosno omogu’avanje formulisanja visoko individualizovanih, razvojnim potrebama i mogu’nostima djeteta uskla]enih ciljeva, konkretizacija zadataka i operacionalizacija postupaka, ;ime se racionalizuje i omogu’ava transparentnost procesa i efekata tretmana djetata.

 4.4.2.. Uloga djece i porodice u procesu procjene i planiranja usluga Centar poziva dijete i porodicu kao partnere, ohrabruje ih i pomaže im da se aktivno uklju;e i preuzmu aktivnu saradnju u procesima procjene, planiranja i programiranja tretmana i utvr]ivanju GPT kao opšteg ugovora koji definiše ciljeve, zadatke, na;in rada, o;ekivane rezultate i reguliše me]usobne odnose svih aktera u tretmanu djeteta.

 102

Procedura ispitivanja, odnosno utvr]ivanja potreba i potencijala djeteta i porodice u Centru zasniva se na upotrebi više razli;itih izvora informacija.

Centar strogo vodi ra;una da pri koriš’enju raznorodnih izvora prikupljanja validnih informacija ne povrijedi trajni interes djeteta, ne kompromituje ugled djeteta i porodice, odnosno ne povrijedi njegovo pravo na privatnost i povjerljivost.

Dijete, shodno stepenu razvoja, treba da u;estvuje u procesu donošenja odluka o potrebi za pružanjem usluga, vrsti i trajanju usluga, odnosno programa u koji ’e biti uklju;eno. Roditelji, ljekari, psiholozi, socijalni radnici, vaspita;i i drugi stru;njaci nikada ne treba da isklju;e dijete iz procesa razmatranja potreba i izbora odgovaraju’eg tretmana. Ako ništa drugo, dijete ima puno pravo da bude obaviješteno, kao i da izrazi svoje bojazni i svoja o;ekivanja.

Kad god je donijeta odluka o privremenom ili djelimi;nom isklju;ivanju djeteta ili ograni;avanju njegovog direktnog u;eš’a, takva odluka mora biti zakonski i eti;ki argumentovana i na adekvatan, senzitivan, ali objektivan na;in objašnjena djetetu.

Porodica, u najboljem interesu djeteta, kad god je to mogu’no i u mjeri u kojoj je to mogu’no, treba da bude aktivno angažovana u procesu procjene potreba i potencijala za tretman, kao i u planiranju, pra’enju i reviziji planova i programa tretmana. Centar, njegovi stru;ni radnici, ulažu sve napore da s porodicom uspostave partnerski odnos saradnje zasnovan na me]usobnom povjerenju, uvažavanju i razumijevanju.

Demonstriraju’i svoju profesionalnu kompetenciju, stru;ni radnici Centra nastoje da uvjere roditelje da je njihovo dijete na pravom mjestu i u pravim rukama, stavljaju’i im u isto vrijeme do znanja da su iskustva roditelja, njihovi pogledi i razumijevanje djetetovih razvojnih problema od presudnog zna;aja za postavljanje tretmana, te da ’e njihova podrška i aktivno u;eš’e u tretmanu imati izuzetno blagorodan uticaj na tok i efekte tretmana.

Centar nastoji da uvjeri porodicu, odnosno roditelje, da je fokusiranost na porodicu osnovni princip rada Centra, tj. da se smještaj i tretman djeteta u Centru sagledavaju samo kao privremena mjera inspirisana naporom da se dijete što prije vrati u svoju porodicu ili da s njom održava zdrave i bliske odnose.

 4.4.3.. Angažovanje ;lanova pro[irene porodice u procesu procjene i tretmana djeteta Centar, zajedno s nadležnim CSR, nastoji da identifikuje, prona]e i aktivira roditelje, staratelje, bra’u i sestre, ro]ake, ku’ne prijatelje i druge zna;ajne osobe iz životnog okruženja djeteta, kako bi se obezbijedila odgovaraju’a podrška djetetu tokom boravka u Centru i gradili mostovi za njegovu kasniju socijalnu reintegraciju.

 103

Istina je da angažovanje roditelja nije uvijek mogu’no, niti u najboljem interesu djeteta, ali je obaveza Centra da provjeri svaku mogu’nost takvog angažovanja, kao i da prona]e i aktivira „alternative” u lokalnoj sredini kako bi djetetu bile otvorene razvojne perspektive i omogu’eno osje’anje pripadnosti i ukorijenjenosti.

Prijatelji porodice, tj. osobe koje su bliske porodici, u koje roditelji i djeca imaju puno povjerenje, a posjeduju viši kapacitet razumijevanja položaja i socijalnog statusa porodice, višu sposobnost artikulacije potreba, mišljenja i stavova porodice, kao i želju da zastupaju interese i prava djeteta i porodice, mogu tako]e biti prihva’eni kao punopravani saradnici, ako imaju validno ovlaš’enje porodice i saglasnost djeteta.

4.4.4. Vi[efaznost porodice Centar posjeduje i stalno dogra]uje procedure kojima je odre]ena svrha, priroda, oblast, metodologija i trajanje procesa procjene potreba i potencijala djeteta. Ta procjena se po pravilu ne odvija jednom za svagda, ve’ u više me]usosbno povezanih faza, po;evši od inicijalne procjene rizika, preko sveobuhvatne procjene radi izrade GPT-a, a prema potrebi, nastavlja se tokom cjelokupnog procesa rada s djetetom, usmjeravaju’i se na specifi;na pitanja, probleme ili sposobnosti, interesovanja, postignu’a i sl.

Procjena prirodno obuhvata procjenu rizika, problema, nedostataka i sl., ali je prije svega usmjerena na identifikovanje, artikulaciju i koriš’enje potencijala, snaga, interesovanja, talenata i drugih „pozitivnih” aspekata djetetove li;nosti, porodice i situacije u kojoj se dijete nalazi.

4.4.5. Procjena razvoja i funkcionisanja djeteta i porodice Centar za svako dijete u svojim programima obezbje]uje odgovaraju’e podatke o njegovom li;nom fizi;kom, emocionalnom, kognitivnom, socijalnom razvoju, kao i obrazovanju, profesionalnom osposobljavanju, radnom iskustvu i razvoju u krugu porodice, vršnjaka i lokalne zajednice.

Stavljanje djeteta i porodice u razvojno-dinami;ku perspektivu zna;i da se lokalizovani problemi, zastoji, aberacije, kao i potencijali, sagledavaju u promjenljivom konktekstu rasta i razvoja djeteta, na osnovu ;ega se bude nade i grade planovi za promjenu, preporod i dalji razvoj i napredak.

Centar slijedi strategiju po kojoj prošlost, koja se ne može mijenjati, služi za razumijevanje razvoja i sadašnjeg funkcionisanja djeteta, dok je glavna orijentacija na promjeni odnosa djeteta prema prošlosti, sebi i sopstvenim izgledima za budu’nost.

 4.4.6.. Formulisanje kriterijuma i plana otpusta Shodno opredjeljenju da djecu što prije i što potpunije osposobljava za samostalan život i vra’anje u domicilnu lokalnu zajednicu, Centar ve’ na samom po;etku

 104

rada s djetetom formuliše realan okvirni plan, odnosno o;ekivanja i kriterijume za otpust, prihvat, osamostaljivanje i proces socijalne reintegracije.

Postupak ranog planiranja i definisanja kriterijuma otpusta motiviše dijete za predan rad, a rad s djetetom u Centru funkcionalizuje, odnosno strogo usmjerava prema glavnom cilju: osposobljavanju djeteta za socijalnu reintegraciju.

Okvirni plan i kriterijumi otpusta tokom svake, mjese;ne i tromjese;ne revizije GPT dogra]uju se, konkretizuju i operacionalizuju, tako da se dijete postepeno, ali s punom izvjesnoš’u, kre’e prema svom cilju.

 4.4.7.. Formulisanje i utvr]ivanje generalnog plana tretmana (GPT) Za svako dijete u progamu Centar razvija, formuliše i sa svim akterima (djetetom, roditeljima, uputnim organom i drugim pozvanim ;iniocima) utvr]uje pisani visoko individualizovani generalni plan tretmana (GPT), koji direktno proisti;e iz rezultata procjene, a u najve’oj mogu’oj mjeri je pozitivno usmjeren, tj. oslonjen na potencijale (snage), rješenje i ishode (ostvarenje glavnog cilja tretmana).

GPT polazi od stanja potreba i potencijala djeteta i porodice pri prijemu u Centar i utvr]uje dugoro;ne ciljeve, precizno definiše etapne, konkretizovane i merljive zadatke rada. Svaki zadatak dalje operacionalizuje na;in realizacije navode’i strategije, metode i tehnike realizacije. Tako]e se definiše okvirno predvi]eno vrijeme za postizanje svakog cilja i zadatka i direktno navode stru;na lica koja ’e, zajedno s djetetom i porodicom, raditi na ostvarivanju tih zadataka i postizanju ciljeva.

GPT tako]e sadrži plan za periodi;na (interna i me]uagencijska) preispitivanja plana tretmana, njegove revizije i uskla]ivanja svih komponenti plana rada s ostvarenim rezultatima.

GPT je osnovni dokument metodologije vo]enja slu;aja koja se primjenjuje u Centru i služi za usmjeravanje svih aktivnosti i koordinaciju djelovanja svih aktera u tretmanu djeteta.

Po njegovom utvr]ivanju, sadržaj GPT se razjašnjava djetetu i porodici, što važi i za sve eventualne naknadno unijete izmjene i dopune.

 4.4.8.. Timski pristup u procesu procjene i planiranja Centar koristi multidisciplinarni timski pristup za procjenu i izradu prijedloga, njegove interne revizije i prijedloge izmjena i dopuna GPT. Struktura tima, broj i stru;ni profil ;lanova tima variraju u zavisnosti od kompleksnosti problema djeteta i porodice, tako da se po potrebi angažuju i spoljni saradnici – stru;njaci posebnih specijalnosti.

 105

Ukoliko Centar želi da u svoj rad uklju;i nekog spoljnog stru;njaka, dužan je da o tome obavijesti dijete i roditelje i od njih dobije saglasnost odnosno odobrenje.

Multidisciplinarni i multisektorski tim, koji pored tima Centra podrazumijeva u;eš’e djeteta i porodice, predstavnika uputnog organa, predstavnika drugih odgovornih i pozvanih agencija, kao i druga lica i stru;njake koje dijete i porodica žele da uklju;e, odgovoran je za utvr]ivanje GPT, njegovu reviziju, izmjene i dopune.

4.5. PRA”ENJE, EVALUACIJA, REVIZIJA I IZVJEŠTAVANJE U cilju pove’anja transparentnosti procesa, objektivnosti procjene ostvarenog progresa, prilago]avanja toka i na;ina rada promjenljivim mogu’nostima i potrebama djece, odnosno ubrzanja procesa ostvarivanja ciljeva i zadataka, Centar njeguje praksu redovnog, sistematskog pra’enja, preispitivanja i unapre]ivanja GPT. Ve’ na samom sastanku na kome se odre]uje GPT striktno se utvr]uju i termini i na;ini pra’enja ostvarivanja GTP, ko i na koji na;in ’e o tome izvještavati, biti izvještavan, kao i na;ini kojima ’e GTP biti preispitivan i po potrebi revidiran.

Revizija GPT uvijek obuhvata sve ;lanove proširenog interagencijskog tima odnosno tima koji je utvrdio GPT. Na timskom sastanku, koji može biti i telefonski, a na osnovu prethodno dostavljenog izvještaja koji priprema Centar, u;esnici diskutuju o svakom cilju i njegovim pojedina;nim zadacima, utvr]uju’i šta je po svakom od tih pitanja ura]eno i s kakvim rezultatima (unapre]enje, status quo, pogoršanje), te da li su potrebne izmjene ili dopune GPT da bi se progres unaprijedio i ubrzao.

Utvr]ene promjene odmah se unose u tekst GPT, a nova, izmijenjena i dopunjena verzija dostavlja se svim akterima tretmana i po potrebi objašnjava i tuma;i.

 4.5.1. Voditelj slu;aja i pra’enje rada Rad s djecom u Centru ima kvalitet planiranih i koordiniranih aktivnosti, koje su strogo nadgledane od strane hijerarhijskog sistema supervizora kao i posebno obu;enog voditelja slu;aja. Voditelj slu;aja prikuplja i objedinjava podatke o svim aktivnostima djeteta i na odgovaraju’i na;in ih prezentuje multidisciplinarnom stru;nom timu Centra. Svako dijete ima svog voditelja slu;aja, a po pravilu svaki voditelj ne „vodi” više od 12 slu;ajeva u isto vrijeme. Svi voditelji slu;ajeva direktno su podre]eni superviziji od strane koordinatoru savjetodavno-vaspitnog rada u Centru.

 4.5.2. Pra’enje rada s djecom i porodicama Centar razvija i primjenjuje utvr]ene procedure, koje obuhvataju i definisanu svrhu, pravila i kriterijume za pra’enje progresa u tretmanu, uklju;uju’i

 106

bilježenje i dokumentovanje svake pojedina;ne (individualne ili grupne) intervencije ili seanse. S tim procedurama upoznaju se dijete i porodica, uputni organ i odgovaraju’i nadzorni organi nadležnog ministarstva.

Procedure i postupci pra’enja i evaluacije (toka i ishoda) napretka u tretmanu sastavni su dio redovnih operativnih postupaka Centra kojima se rad Centra ;ini transparentnim, stru;njaci Centra ;ine direktno odgovornim za svoj rad, a kvalitet usluga stalno nadgleda i unapre]uje.

 4.5.3. Evaluacije, revizije i izvje[tavanje Centar utvr]uje svrhu, pravila i normative i odre]uje u;esnike za interne mjese;ne analize progresa u svim sferama tretmana djeteta. Timska rasprava pažljivo se dokumentuje, zaklju;eno se u vidu prijedloga unosi u GPT, a sve zainteresovane strane obavještavaju se o prijedlozima za izmjene GPT. Centar zajedno s agencijama i službama uputnih organa i nadležnih ministarstava utvr]uje svrhu, pravila i normative za šestomjese;ne pisane izvještaje o progresu u tretmanu, kao i normative i uslove za šestomjese;ne revizije progresa i opravdanosti daljeg tretmana putem konferencije svih aktera koji su u;estvovali u formulisanju i realizaciji GPT. Dijete se uvijek prvo upoznaje sa sadržajem izvještaja, sva nejasna ili sporna pitanja se razjašnjavaju, a izvještaj se upu’uje roditeljima, uputnim organima i drugim licima i institucijama, kako je to utvr]eno u GPT i ugovoru o tretmanu.

4.6. RAZRJEŠAVANJE PROBLEMA I UNAPRE}ENJE POTENCIJALA  4.6.1.. Tri strategije u dva pravca Prakti;no sva nastojanja Centra usmjerena ka razrješavanju bazi;nih problema djece i njihovih porodica mogu se izraziti kroz tri osnovna strateška pravca: preventivni, kompenzatorni i terapeutsko-korektivni. Unutar svake od tih strategija, shodno potrebama i mogu’nostima, primjenjuju se dvije orijentacije: pozitivna, usmjerena na unapre]enje i razvoj i saniraju’a, usmjerena na suzbijanje i neutralizaciju faktora rizika. Vješto kombinuju’i strateške pravce i linije, odnosno uskla]uju’i ih s realnim potrebama i mogu’nostima djece i porodica, Centar razvija razgranatu mrežu pristupa i orijentacija tretmanu djece, pružaju’i im visoko individualizovan razvojno-vaspitno-terapeutski ambijent.

 107

4.7. TRI STRATEŠKA PRAVCA RAZRJEŠAVANJA PROBLEMA  Razvojno-preventivni programi su univerzalni programi kojima se podržava i podsti;e razvoj djeteta, odnosno ja;a njihova psihosocijalna otpornost i razvojni potencijal, na isti na;in kao što bi se to radilo sa svom drugom djecom bez obzira na prisustvo razvojnih zastoja, problema ili aberacija.  Kompenzacioni programi su specijalizovani programi namijenjeni djeci koja su pod rizikom najprije zbog toga što su tokom razvoja, koji je bio kompromitovan nestimulativnom ili ugrožavaju’om socijalnom sredinom, propustila priliku da ovladaju uzrastu primjerenim obrascima ponašanja i socijalnim vještinama. Centar nastoji da im, preko pažljivo odabranih i individualizovanih programa, nadoknadi propušteno i tako ih stavi u ravnopravniji položaj u odnosu na njihove vršnjake.  Terapetusko-prevaspitni programi kojima se djeci, ;iji su poreme’aji relativno strukturirani, pomaže da se suo;e s neadekvatnoš’u i nefunkcionalnoš’u takvih ponašanja, i nudi podrška i pomo’ u izboru, ovladavanju i usvajanju zdravijih, funkcionalnijih i zrelijih ponašanja, vještina i na;ina življenja.

4.8. DVIJE STRATEŠKE LINIJE Centar, polaze’i od savremenih nau;nih dostignu’a vezanih za zna;aj faktora rizika (pove’avaju rizik od poreme’aja) i zaštitnih faktora (neutrališu faktore rizika i podižu imunitet djeteta), svoje aktivnosti harmoni;no usmjerava u sljede’e dvije me]usobno isprepletane linije:  smanjenje, neutralizacija faktora rizika, ukidanje simptoma, negativnih ponašanja, disfunkcionalnih uvjerenja, teških i traumati;nih osje’anja i  unapre]enje faktora zaštite, izgradnja i podizanje prosocijalnih, zdravih, funkcionalnih, adaptibilnih potencijala, sposobnosti, navika, stavova, životnih stilova.

 4.8.1. Ublažavanje, neutralizacija i eliminisanje osnovnih problema u pona[anju djeteta Bez obzira na savremene akcente na unapre]enju razvojnih potencijala djece, javnost i uputni organi o;ekuju da tretman djeteta u Centru pomogne razrješavanju i prevazilaženju onih problema koji su bili odgovorni za smještaj djeteta u Centar – njegovog devijantnog ili protivzakonitog ponašanja. Stru;nim jezikom govore’i, to je tzv. korektivna, kurativna ili terapeutsko-prevaspitna orijentacija.

Uspjeh u tom podru;ju pre;esto se uzima kao glavna mjera uspjeha i glavni indikator spremnosti djeteta za izlazak iz Centra i vra’anje u lokalnu zajednicu i porodicu.

 108

 4.8.2.. Unapre]enje sposobnosti kontrole i prevazilaženja problema u pona[anju Centar nastoji da ;ak i kod tvrdokornih duboko usa]enih problema i poreme’aja postepeno uspostavi ili unaprijedi tzv. unutrašnji lokus kontrole, odnosno osposobi dijete da razumije, predvi]a i kontroliše svoje ponašanje, impulse i nekontrolisane izlive bijesa ili agresivnosti.

 4.8.3. Unapre]enje prosocijalnih stavova i vje[tina Osnovni cilj boravka djeteta u Centru i njegovog angažovanja u procesu tretmana jeste da neutralizuje asocijalna i antisocijalna, a unaprijedi prosocijalna ponašanja i vještine. Podsticanje, usmjeravanje i obu;avanje djece za prosocijalna interesovanja, ponašanja i unapre]enje socijalnih vještina odvija se sistematskim postupcima zasnovanim na teorijama socijalnog u;enja kroz individualne, grupne i porodi;ne seanse.

 4.8.4. Razvijanje socijalnog interesa i socijalne integracije djeteta Iako to izgleda paradoksalno, ve’ina djece u sukobu sa zakonom duboko su usamljena i izolovana. Dok jedni izgledaju nesposobni za uspostavljanje bliskih me]usobnih odnosa, drugi su nametljivo druželjubivi, tre’i traže spas u devijantnoj grupi vršnjaka, a svi zajedno imaju duboko osje’anje socijalne izolovanosti i ispraznosti u njihovim humanim odnosima. Prividni egocentrizam guši njihova iskrena interesovanja za druge, ostavljaju’i ih bez prave podrške u najkriti;nijim trenucima iskušenja. Upravo iz tih razloga Centar posebnu pažnju posve’uje razvoju socijalnog interesa i razvoju spleta programa i aktivnosti inkluzivnog karaktera, kako bi podstakao i unaprijedio njihovu socijalnu integrisanost.

 4.8.5. Unapre]enje slike o sebi, samopouzdanja i samouvažavanja i razvijanje motivacije za dalji razvoj i napredovanje Jedan od naj;eš’ih motiva devijantnog ponašanja mladih, pa i njihove destruktivnosti, ti;e se dubokog osje’anja inferiornosti i li;ne neadekvatnosti. Ta osje’anja ;esto se preta;u u stavove kao što su: „Sada više ništa ne mogu pokvariti”, ili „E, sada ’u vam pokazati koliko mogu da budem loš”. Stru;njaci Centra shvataju da se ne’e posti’i nikakav veliki preokret u ponašanju djece i u njihovom odnosu prema drugima dok se ne promijeni njihov odnos prema sebi samima, dok se ne probudi njihov ponos, unaprijedi njihovo osje’anje sopstvene vrijednosti i otvore vrata želji za napredovanjem, usavršavanjem i samoizgradnjom.

Sistematski rad na podizanju samopouzdanja i samopoštovanja predstavlja jednu od klju;nih orijentacija rada Centra.

 109

 4.8.6. Unapre]enje obrazovne i radne kompetentnosti djeteta Briga za obrazovanje, podrška i pomo’ u vezi s obrazovanjem, kompenzacije obrazovnih deficita i propusta i dobra priprema za uklju;ivanje djeteta u proces rada klju;ni su zadaci rada Centra, koji se ispoljavaju preko niza programa podrške, tutorisanja, bliske saradnje sa školama i organizacijama za profesionalno osposobljavanje i zapošljavanje.

 4.8.7. Unapre]enje op[teg funkcionisanja porodice Centar nastoji da, kada god je to mogu’no i u mjeri u kojoj je mogu’no, angažuje porodicu kao podršku tretmanu djeteta u Centru. Centar tako]e nastoji da porodicu, odnosno roditelje, podigne na nivo ravnopravnih saradnika u tretmanu djeteta.

Kada je to potrebno, Centar podu;ava porodicu i pruža podršku u zastupanju njenih interesa i omogu’avanju pristupa raspoloživim društvenim resursima.

Najzad, Centar nastoji da direktnim radom s porodicom pomogne porodici da podigne na viši nivo stepen svoje funkcionalnosti, posebno da unaprijedi vaspitnu kompetenciju, kako bi mogla preuzeti punu brigu o djetetu.

4.9. KONSOLIDACIJA I GENERALIZACIJA POSTIGNUTOG Kada su glavni problemi djeteta razriješeni ili neutralizovani, kada je njegovo opšte stanje stabilizovano i unapre]eno, dolazi vrijeme da se dijete postepeno priprema za izlazak iz Centra i zapo;inje proces tranzicije u porodicu ili lokalnu zajednicu. Taj proces po;inje konsolidacijom onoga što je postignuto, a odmah zatim i unapre]enjem djetetovog uvida u dublje korijene svojih ranijih problema radi njihovog iskorjenjivanja. Dijete je sada osnaženo, zrelo i spremno da se suo;i sa svojim traumati;nim iskustvima. Tranzicione pripreme obuhvataju tako]e generalizaciju „nau;enog” u vanzavodske uslove, odnosno transfer novih iskustava u realne životne situacije, kao i postepeno preuzimanje djetetove odgovornosti za planiranje svojih dnevnih i drugih životnih aktivnosti.

 4.9.1. Pretresanje i konsolidacija ostvarene dobiti u tretmanu Pripremaju’i dijete za tranziciju Centar praktikuje da na jednoj ili više seansi zajedno s djetetom napravi pregled pre]enog puta, proanalizira šta i kako je ra]eno u po;etnoj, srednjoj i završnoj fazi, koja iskušenja, zastoji i propusti su prevazi]eni i koliki su koraci i iskoraci napravljeni.

Identifikovanje neostvarenog i razrada strategija za preveniranje neželjenih ishoda direktno se nadovezuju na analizu ostvarenih napredaka. Djetetu se poma\e da integriše parcijalna ostvarenja u novu sliku o sebi, odnosno stekne nov i cjelovit utisak o sebi, svojim potencijalima, mogu’nostima, dobitima, te da izgradi i usvoji svoj novi identitet.

 110

 4.9.2. Unapre]enje uvida u korijene, razvoj i implikacije ranijih problema U ovoj fazi Centar pomaže djetetu da unaprijedi razumijevanje korijena i toka razvoja bazi;nih problema, odnosno da unaprijedi uvid u dublje (potisnute) psihološke determinante i mehanizme postoje’ih tinjaju’ih problema, kao i da proradi i me]usobno poveže ste;ene uvide i integriše ih u novu sliku o sebi.

 4.9.3. Generalizovanje ostvarene dobiti Centar posebnu pažnju posve’uje potrebi da se djetetu pomogne da „nau;eno” u programima Centra „prenese” u realnu životnu sredinu, te da ta saznanja i vještine proširi, nadgradi i u;vrsti.

Programi intenziviranja i proširivanja skale aktivnosti u vandomskoj, lokalnoj i domicilnoj sredini pomažu u generalizaciji nau;enog i postepenom preuzimanju brige i odgovornosti djeteta za sopstveni život i rad.

 111

 4.9.4. Unapre]enje sposobnosti odolijevanja isku[enjima u periodu tranzicije i u;vr[’enje strategije prevencije recidiva Centar pažljivo i dosljedno kod djece razvija svijest o mogu’im izazovima i iskušenjima na putu tranzicije prema osamostaljenju i nezavisnosti.

Shodno identifikovanim izazovima, Centar pomaže djeci da razviju efikasne strategije odolijevanja iskušenjima i prevencije recidivizma.

Centar podsti;e i podržava djecu da u periodu prije otpusta intenziviraju kontakte s domicilnom zajednicom i praktikuju nau;ene strategije i vještine uz mogu’nost njihovog dogra]ivanja i usavršavanja uz stru;nu pomo’ osoblja Centra.

 4.9.5. Izrada plana preno[enja odgovornosti na dijete u cilju samostalne organizacije i obavljanje dnevnih i drugih aktivnosti Centar od samog po;etka rada s djetetom i porodicom, a naro;ito pri kraju, odnosno pred otpust, postepeno pomjera dijete ka samostalnijem životnom ambijentu gdje su kontrola i odgovornost prenijete na dijete, gdje je pove’ana nezavisnost djeteta u procesu donošenja odluka i gdje su funkcije organizacije, obavljanja i evaluacije svakodnevnih aktivnosti prenijete na dijete. Stru;njaci Centra postepeno se iz vode’e pomjeraju u konsultativno-podržavaju’u poziciju.

4.10. OTPUST  4.10.1. Otpust, postinstitucionalni prihvat i socijalna reintegracija Pred sam otpust Centar još jednom pažljivo provjerava da li je plan otpusta još uvijek adekvatan, te da li su svi relevantni faktori podrške pripravni i spremni da ispune svoje zadatke.

Centar praktikuje da za svako dijete kreira poseban individualizovan program pripreme za otpust, kao i same procedure otpusta.

Centar uvijek tako organizuje otpust da dijete bude direktno predato „iz ruke u ruku” na brigu i staranje roditeljima, starateljima, službi ili programu shodno planu otpusta, tako da ne postoji prekid u kontinuitetu zaštite.

Centar uvijek priprema pisani izvještaj o otpustu, koji pruža informacije o toku tretmana, preporuke o daljem tretmanu (vaninstitucionalni ili institucionalni), uklju;uju’i psihoterapiju, školovanje, porodi;ne odnose i eventualni medicinski tretman i sl., što pruža relevantne informacije i sugestije otpusnom organu ili službama koje treba da ublaže aktuelne probleme i unaprijede „meku” tranziciju djeteta iz jednog programa u drugi.

 112

Djetetu i porodici, kao i uputnom organu, Centar uvijek ostavlja otvorena vrata za eventualne konsultacije ili seanse podrške.

 4.10.2. Planiranje tranzicije i otpusta Centar, zajedno s djetetom i porodicom, agencijom zaduženom za prihvat djeteta i relevantnim resursima podrške i pomo’i u lokalnoj zajednici, radi na obezbje]enju što lakše i što izvjesnije tranzicije djeteta iz Centra u lokalnu zajednicu.

Priprema djeteta i porodice za otpust, prihvat i socijalnu reintegraciju djeteta zapo;inje ve’ pri njegovom prijemu u Centar, nastavlja se tokom rada u Centru i sve više se intenzivira što se više približava vrijeme za otpust. Centar zastupa stav da je osnovna svrha tretmana u Centru priprema za život u zajednici, a ne u domu, odnosno u Centru.

 4.10.3. Utvr]ivanje ispunjenosti kriterijuma za otpust Boravak i tretman djeteta u Centru treba da bude prekinut, završen, onda kada su dijete i porodica ispunili o;ekivanja prema GTP, odnosno kada je dijete spremno za vra’anje u roditeljsku porodicu, drugu instituciju nižeg stepena strukturiranosti, neku vrstu porodi;nog ili nezavisnog životnog aranžmana.

Zrelost za otpust treba da bude jasno vidljiva iz mjese;nih, odnosno tromjese;nih revizija progresa u tretmanu, odnosno periodi;ne procjene ispunjenosti kriterijuma za otpust i spremnosti porodice za prihvat djeteta.

Ni pod kakvim okolnostima dijete ne smije biti otpušteno „na ulicu”, ili jednostavno otpušteno s istekom predvi]enog vremena, odnosno ako dijete nije spremno, nema izgra]ene potrebne vještine ili na drugoj strani nijesu ispunjeni uslovi za njegovu socijalnu reintegraciju.

Isto tako, ni pod kakvim uslovima dijete ne smije da bude zadržavano u Centar poslije perioda postizanja pune kompetencije, jer ’e na taj na;in postignuto biti obezvrije]eno, razgra]eno i podložno regresiji.

 4.10.4. Plan ;ina otpusta Stru;ni tim Centra, koriste’i jezik koji dijete i porodica razumiju, formuliše jasan, pisan, koncizan i precizan plan otpusta.

Shodno utvr]enim procedurama, a s istom pažnjom s kojom je bio organizovan prijem, Centar organizuje ;in otpusta kao seriju doga]aja i aktivnosti koje se završavaju ceremonijom promocije djeteta, oproštaja od vršnjaka i osoblja Ce-ntra i njegovim predavanjem nadležnom centru za socijalni rad ili ustanovi u koju se dijete premješta.

 113

Centar se svesrdno angažuje na koordinaciji aktivnosti svih aktera kako bi se obezbijedila što lakša i bezbolnija tranzicija, odnosno prelaz iz zavodskih uslova života u život u zajednici.

 4.10.5. Neplanirani otpust Kada se dijete, zbog urgentnih, ili nekih drugih razloga, neplanirano otpušta, Centar ulaže sve napore da osigura njegovu bezbjednost, sara]uje s organima vlasti i uputnim organima i što je prije mogu’no po djetetovom odlasku kompletira „otpusnu listu” kako bi ona mogla poslužiti za nastavak tretmana djeteta u novoj ustanovi ili programu Pri svakom neplaniranom otpustu djetetu se pruža odgovaraju’a psihološka podrška i pomo’.

4.11. NAKNADNO STARANJE  4.11.1. Naknadno staranje i pra’enje Prije nego što prekine svoje usluge Centar preuzima obavezu da provjeri, koordinira, ili ;ak utvrdi da ’e dijete u lokalnoj zajednici u koju se otpušta dobijati usluge koje su mu neophodne da nastavi zapo;eti proces tranzicije i sav raniji trud i napredak kruniše uspjehom. :ak i onda kada je dijete ispunilo planirani program, o;ekivanja i kriterijume za otpust osta’e potreba za podrškom i pomo’i tokom delikatnog procesa tranzicije, navikavanja na život bez stroge spoljne organizacije i strukture, kao i radi finaliziranja razvojnih procesa i promjena.

Centar razumije da je tranzicioni period veliki i višestruki izazov za dijete koje se sreta sa sredinom u kojoj je ranije bilo povrije]eno ili neadekvatno primljeno, pa sada treba da predstavi svoj novi identitet; za porodicu koja se tako]e u me]uvremenu promijenila i kod koje dolazak starog ma koliko željenog ;lana može izazvati velike strukturalne turbulencije i potrebe za prilago]avanjem, i najzad, za lokalnu zajednicu, koja može iskusiti anksioznost i želju da ponekad neadekvatnim provokacijama ispita „od kakvog je materijala” dijete sa;injeno. Iz tih razloga, iako više nema formalnopravnu odgovornost, u duhu eti;kih principa i standarda Centar preduzima niz mjera podrške i pomo’i djetetu i porodici.

 4.11.2. Traganje za stabilnim i dugoro;nim rje[enjima Centar, kao privremeno rješenje, zajedno s uputnim organom i porodicom, preduzima sve što je u njegovoj mo’i da djetetu obezbijedi permanentno rješenje, odnosno što prije prona]e, razradi i u;ini operativnim program za trajno rješavanje porodi;ne situacije djeteta.

 114

 4.11.3. Ponovno ujedinjenje porodice Kada je ponovno ujedinjenje porodice cilj za dijete i njegovu porodicu, Centar zajedno s nadležnim centrom za socijalni rad preuzima odgovornost za obezbje]enje potrebnih mjera podrške porodici tokom boravka djeteta u Centru, kako bi se porodica pripremila za prihvat djeteta i osposobila za dalju brigu o njemu.

Sli;no roditeljskoj porodici, Centar pruža pomo’ i podršku i hraniteljskim i porodicama usvojitelja, ako su one identifikovane kao permanentno rješenje za dijete.

 4.11.4. Pra’enje i evaluacija procesa socijalne reintegracije Centar povremeno provjerava kako te;e proces reintegracje djeteta, izražavaju’i spremnost za konsultacije i pružanje odgovaraju’e podrške ukoliko je potrebna.

Centar, prema utvr]enom planu, pažljivo evaluira proces i ishode socijalne reintegracije djeteta kako bi se unaprijedila saznanja o valjanosti i efikasnosti programa ustanove. Ta saznanja se jasno formulišu u odgovaraju’e pouke – nau;ene lekcije.

 115

 116

5. DIO: PROGRAMSKA SHEMA 5-1

PREGLED KOMPONENTI – OBLASTI TRETMANA

5-2

PROGRAMI RADA U VASPITNO-TERAPEUTSKOM MILJEU I VASPITNOJ GRUPI

5-3

PSIHO-SOCIJALNO-VASPITNO-SAVJETODAVNA KOMPONENTA PROGRAMA

5-4

SARADNJA I RAD S PORODICOM DJETETA

5-5

OBRAZOVANJE I PROFESIONALNO OSPOSOBLJAVANJE

5-6

KONTROLA I UNAPRE}ENJE PONAŠANJA

5-7

REKREACIJA

5-8

ZAŠTITA I UNAPRE}ENJE ZDRAVLJA DJECE

5-9

ISHRANA

 117

5.1. PROGRAMSKA SHEMA – KOMPONENTE PROGAMA TRETMANA Idealno zamišljen sistem ustanova i službi za rad sa DSZ treba da obezbijedi kontinuitet (što više različitih programa počevši od podrške i pomoći porodici, hraniteljskih programa, diverzionih i drugih programa u lokalnoj zajednici, kuća na pola puta, poluinstitucionalnog, institucionalnog i postinstitucionalnog tretmana), strukturu (različite nivoe restriktivnosti i inkluzivnosti na svakoj od tačaka kontinuiteta) i odgovarajuće programsko bogatstvo koje će da reflektuje razvojno promjenljive potrebe djece i njihovih porodica.

Shodno tome, Centar nastoji da razvije sveobuhvatnu, što bogatiju i raznovrsniju programsku shemu, koja obuhvata ali nije ograničena na sljedeće programske komponente: (a) psiho-socijalno-vaspitna pomoć i podrška; (b) rad u vaspitnoj grupi i vaspitno-terapeutskom miljeu; (c) rad s porodicama djece; (d) rad na obrazovanju i profesionalnom osposobljavanju djece; (e) programi kontrole i unapređenja ponašanja; (f) rekreativno-kulturno-sportski program; (g) zaštita i unapređenje zdravlja djece; (g) obezbjeđenje pravilne ishrane, smještaja, odjeće i obuće; (h) specijalni, posebni, individualizovani program. Svi ti programi su opisani koncizno i bez teoretiziranja tako da mogu poslužiti za standardizaciju prakse i provjeru njene sveobuhvatnosti i operacionalizovanosti.

Glavni zaokret, trasiran tokom rada na UNICEF-ovom projektu SRSMPCR, odnosi se na prekid stare tradicije da Centar sam mora djeci da obezbijedi prelazak na strategiju otvorene razmjene sa sredinom koja podrazumijeva da: (a) Centar, kad god je to mogućno i u mjeri u kojoj je to mogućno, upućuje djecu na inkluzivne programe u lokalnoj zajednici (obrazovanje djece se obavlja u redovnoj školi u susjedstvu) čime se bitno mijenja struktura životnog ambijenta; (b) Centar, odnosno njegovi stručnjaci, ne rade samo u prostorijama i programima Centra već bukvalno „izlaze” u lokalnu zajednicu nudeći preventivno-kompenzacione programe kako u institucijama socijalnog staranja tako i u školama, savjetovalištima itd.; (c) Centar nudi svoj prostor drugim institucijama i programima i zajedno s njima kreira i izvodi programe koji uključuju i djecu izvan Centra, a imaju vidne pozitivne efekte na obje grupe djece, Centar kao cjelinu i lokalnu zajednicu (takav je npr. bio program kreativne pozorišne predstave).

Otvaranjem ta tri strateška pravca razvoja programa Centar sebi obezbjeđuje da u skoroj budućnosti ima veoma razuđenu programsku shemu u kojoj će djeca, porodice, stručnjaci iz Centra i institucije iz lokalne zajednice zajedno raditi na unapređenju sopstvenog stanja i dobrobiti.

Programski kaleidoskop: bogat i raznovrstan programski repertoar prema potrebama, mogućnostima, mjeri i ukusu djeteta

 118

5.2. PREGLED KOMPONENTI – OBLASTI TRETMANA  5.2.1. Stavljanje na raspolaganje [irokog spektra komponenti tretmana Centar djeci smještenoj na tretman obezbje]uje, bilo direktno u samom Centru, bilo koriš’enjem resursa i kapaciteta lokalne zajednice, širok spektar raznovrsnih programa, nastoje’i da na najbolji na;in zadovolji njihove razvojne potrebe i unaprijedi njihov dalji razvoj i socijalizaciju.

Centar nudi odre]enu „programsku shemu” odnosno prepoznatljiv, planiran i organizovan model i bogate i raznovrsne sadržaje tretmana. Centar te sheme podrške i pomo’i uvijek individualizuje prema potrebama i potencijalima svakog djeteta i fleksibilno mijenja i dogra]uje zavisno od postignutih rezultata u procesu tretmana.

Osnovne komponente holisti;ki postavljenog programa Centra su:  programi direktnog psiho-socijalno-vaspitno-savjetodavnog rada s djetetom;  programi rada s djecom u vaspitno-terapeutskom miljeu i vaspitnoj grupi;  programi rada na obrazovanju, profesionalnom osposobljavanju djece;  programi rada na zaštiti i unapre]enju zdravlja djece;  programi rekreacije, kulturnih, sportskih i drugih aktivnosti u okviru slobodnog vremena;  obezbje]enje pravilne ishrane, smještaja, odje’e i obu’e;  programi kontrole i razvoja samokontrole ponašanja djece;  programi rada s porodicom djeteta;  posebni, specifi;ni programi.

 5.2.2.. Specijalizovani programi i usluge Centar nastoji da iza]e u susret i vrlo specifi;nim potrebama djece razvijaju’i sopstvene posebne programe ili omogu’avaju’i pristup specijalizovanim programima u lokalnoj zajednici.

Centar za sada ne raspolaže posebnim visokospecijalizovanim programom za grupu djece s intenzivnim i/ili specifi;nim potrebama, ali ga razvija. Centar preuzima odgovornost da razvije i obezbijedi program koji ’e u isto vrijeme biti obuhvatan i specifi;an, provjeren, metodološki oplemenjen, a koji se oslanja na visokokompetentno osoblje ;iji je broj adekvatan specifi;nostima i intenzitetu posebnih potreba djece.

 119

U slu;aju kada upu’uje dijete na usluge u ustanove ili organizacije u lokalnoj zajednici, Centar preuzima odgovornost da specifikuje i nadzire prirodu, kvalitet, u;estalost i trajanje potrebnih usluga, kao i obavezu da obezbijedi da ti programi ne odstupaju od standarda i kriterijuma primjenjivih za svu drugu djecu u Centru.

Djeca koja koriste specijalizovane usluge, bilo u Centru ili izvan njega, po svojim obavezama, pravima i tretmanu ne razlikuju se od sve druge djece u programima Centra.

5.3. PROGRAMI RADA U VASPITNO-TERAPEUTSKOM MILJEU I VASPITNOJ GRUPI Centar organizuje život, vaspitanje i rad djece omogu’avaju’i im sticanje raznovrsnih i intenzivnih iskustava kroz intenzivne planirane ili neformalne individualne kontakte s osobljem i vršnjacima, radom u maloj (vaspitnoj) grupi, vaspitno-terapeutskom miljeu i društvenoj zajednici, njeguju’i i unapre]uju’i odnose s porodicom djeteta, u mjeri u kojoj je to primjereno.

Centar nastoji da svoj djeci u svojim programima – kroz vaspitno-terapeutski milje, raznovrstan splet dnevnih aktivnosti i intenzivne, raznovrsne socijalne interakcije – ponudi ambijent koji simulira prirodni porodi;ni sistem i stimuliše razvoj prosocijalnih stavova djece.

 5.3.1. Grupisanje djece Centar posve’uje posebnu pažnju i razvija splet kriterijuma i procedura za raspore]ivanje djece u stambene jedinice i vaspitne, savjetodavne, te grupe slobodnih aktivnosti.

Pri formiranju grupa uvijek se uzimaju u obzir razvojne karakteristike, interesovanja i želje djeteta, a sastav i funkcionisanje grupa, kao i odnosi me]u ;lanovima, u odre]enim intervalima se preispituju.

Uklju;uju’i djecu u grupe razli;ite veli;ine i sastava, kao i vršnja;ke grupe u lokalnoj zajednici, Centar nastoji da im obezbijedi optimalan dijapazon raznovrsnih životnih iskustva, neophodnih za sticanje, preispitivanje i usvajanje prosocijalnih stavova. Život i rad djeteta u vaspitnoj grupi omogu’avaju sticanje neophodnih životnih vještina u atmosferi balansiranog odnosa izme]u dvije klju;ne razvojne potrebe djeteta: (a) intimnosti, bliskosti, pripadanja i (b) privatnosti, uspostavljanja i o;uvanja granica li;nog identiteta.

 5.3.2.. Program dnevnih aktivnosti, života i rada Centar, putem posebnog programa života i rada u miljeu i vaspitnoj grupi obezbje]uje strukturu ambijenta i sadržaje kojima se svakom djetetu pružaju

 120

mogu’nosti za sticanje raznovrsnih životnih iskustava neophodnih za razvoj i usvajanje razvojno primjerenog spleta socijalnih i životnih vještina.

Centar pažljivo uskla]uje potrebu svakog djeteta za slobodom i sticanjem iskustva u svakodnevnim životnim rizicima i izborima, kao i potrebu da bude bezbjedno i pošte]eno bilo kakvih rizika, povreda ili zlostavljanja.

Centar usvaja politiku i njeguje praksu da kod uvo]enja bilo kakvih posebnih aktivnosti, kao što su izleti, posjete porodici ili pojete porodice, priredbe, proslave i sl., obezbijedi vaspitno-terapeutske efekte programa, kao i da prati, pažljivo procjenjuje i svodi na minimum faktore rizika po bezbjednost i blagostanje djece.

 5.3.3.. Raspored dnevnih aktivnosti Centar planira raspored dnevnih aktivnosti stvaraju’i prirodan, dobro strukturiran, ali fleksibilan okvir, koji djeci pruža osje’anje prirodnog rasporeda, logi;ne organizacije i funkcionalnog reda.

Raspored dnevnih aktivnosti djece u Centru može biti druga;iji u razli;itim organizacionim jedinicama, a po potrebi može biti prilago]en jedinstvenim potrebama djece u programu. Zato se opšti raspored aktivnosti povremeno provjerava i podešava kako bi u što ve’oj mjeri omogu’io postizanje ciljeva boravka i tretmana djece u Centru.

Ku’ni red, kao dokument kojim se formalizuje raspored dnevnih aktivnosti, nastoji da standardizuje osnovna pravila i norme, ostavljaju’i mogu’nosti da se iza]e u susret individualnim potrebama i osobenostima ako su u skladu s planom tretmana i razvojnim potrebama djeteta.

Djeci se uvijek potanko objasni zašto je raspored aktivnosti upravo takav kako ga oni ne bi doživjeli kao nametnut oblik kontrole ili torture. Centar poziva djecu i pruža im mogu’nost da u;estvuju u planiranju dnevnih aktivnosti i formulaciji rasporeda dnevnih aktivnosti.

 5.3.4. Spavanje i odmor Centar pažljivo razmatra i adekvatno zadovoljava potrebe djece za odmorom i snom, obezbje]uju’i razvojno primjerene uslove za odmor, miran san i psihofizi;ko regenerisanje.

Vrijeme odlaska na po;inak, kao i vrijeme ustajanja, uskla]eni su s razvojnim potrebama djece i dnevnim aktivnostima, a ne sa željama osoblja. Uskra’ivanje spavanja ili odmora ni pod kakvim okolnostima ne može se koristiti kao mjera disciplinovanja djeteta.

Djeci koja pate od no’nih mora, strahova ili nesanice može biti dozvoljeno da koriste no’no svjetlo, a u slu;ajevima kada je to neophodno, djetetu može biti obezbije]ena i jednokreventna soba ili stalna no’na kontrola i podrška (kod akutno depresivnih ili suicidalnih).

 121

 5.3.5. Li;na pažnja Centar nastoji da zadovolji potrebu za pripadanjem, li;nom pažnjom, brigom i podrškom svakog djeteta u programu.

Neka djeca mogu zahtijevati više pažnje, dok druga mogu imati probleme u uspostavljanju bliskih odnosa s odraslim osobama. Centar stoga nastoji da dobrom organizacijom i strukturom svojih programa i dovoljnim brojem osoblja podrži djecu i pruži im dovoljno li;ne pažnje, kako bi ona razvila osje’anje pripadnosti, sigurnosti i samopoštovanja, a preko toga razvila i socijalni interes i socijalne vještine.

 5.3.6. Li;na higijena Centar primjenjuje najviše standarde u pogledu održavanja li;ne higijene i u obu;avanju djece da na pravilan na;in brinu o li;noj higijeni, sopstvenom izgledu i ponašanju, kako bi se o;uvalo zdravlje, podstakao zdrav rast i razvoj i usvojili zdravi stilovi života.

Osoblje svake životne zajednice i vaspitne grupe pomaže djeci da razviju higijenske navike, vode’i pritom ra;una i o njihovim ukusima, kulturološkim normama ili modnim zahtjevima ukoliko nijesu u koliziji sa zdravljem djece, ili su izraz rizi;nog ili provokativnog ponašanja.

 5.3.7. Upotreba alkohola, psihotropnih supstanci i duvana Centar je usvojio politiku po kojoj je upotreba alkohola, psihotropnih supstanci ili pušenja zabranjena u svim objektima i programima Centra. Polaze’i od najviših eti;kih standarda, Konvencije o pravima djeteta i obaveze da djeci obezbijedi zdrav i bezbrižan životni i radni ambijent, kao i neophodnosti da vaspita;i i drugo osoblje sopstvenim ponašanjem modeluju vrijednosti, stavove i ponašanja koja žele da razviju i ustale kod djece u programu, ta obaveza se u potpunosti odnosi i na osoblje Centra na dužnosti, odnosno u radnim prostorijama Centra.

Zabrana pušenja, upotrebe alkohola ili psihotropnih supstanci, dakle, podjednako se odnosi na djecu, zaposleno vaspitno i administrativno osoblje, kao i posjetioce u prostorijama i programima Centra.

 5.3.8. Odje’a, obu’a i li;ni izgled Centar nastoji da djeci obezbijedi adekvatnu, raznovrsnu, sezonsku odje’u i obu’u, koja ’e uz to biti i uskla]ena s uzrastom, polom i individualnim potrebama djece. Odje’a i obu’a su u skladu s odje’om i obu’om koju nose djeca u lokalnoj zajednici i školama koje poha]aju djeca iz Centra, i na taj na;in se olakšava njihova socijalna inkluzija, odnosno izbjegava njihova stigmatizacija.

Stavljaju’i brigu o li;nom izgledu i odijevanju u vaspitnu perspektivu, osoblje nastoji da djecu uklju;i u izbor odje’e i obu’e, podu;i ih usvajanju navika vezanih za održavanje odje’e i obu’e i li;nog izgleda kao izrazu izgradnje djetetove slike o sebi.

 122

Centar ima formulisanu politiku u vezi sa zabranom odre]enih tipova odje’e ili obu’e (npr. sa reklamama alkohola, simbolima terorizma, me]unacionalne mržnje i sl.). Uvijek kada se stavlja takva specifi;na zabrana osoblje Centra preuzima obavezu da djeci objasni zašto se to radi i razmotri njihove primjedbe.

Djeca u Centru ne mogu biti prinu]ena da nose posebnu vrstu odje’e ili obilježja zbog neadekvatnog ponašanja, niti im se, kao izraz disciplinovanja ili kažnjavanja, može zabraniti nošenje odje’e ili obu’e koju su do tada slobodno nosila.

U nastojanju da poštuje pravila i zadovolji kulturološke osobenosti djeteta, Centar ’e, u svakom konkretnom slu;aju, najpažljivije razmotriti zahtjev za nošenjem odjevnih predmeta koji nose kulturološka, etni;ka ili vjerska obilježja.

Finansijeri programa Centra uvažavaju ;injenicu da je u radu s djecom u sukobu sa zakonom briga o sopstvenom izgledu i brižan odnos prema sopstvenoj imovini tek ishod dugotrajnog procesa vaspitanja, te da ta djeca, po pravilu, manje brinu o odje’i i obu’i, a i „brže je troše” nego djeca iz porodica.

 5.3.9. Li;na svojina Centar dozvoljava i ohrabruje djecu da sa sobom donesu li;ne stvari, uklju;uju’i i stvari za dekoraciju sobe, kao i da tu dekoraciju postave na odgovaraju’a mjesta u sobama, odnosno prostoru koji im je dodijeljen na li;no koriš’enje. U organizovanju njihovog li;nog životnog prostora i postavljanju dekoracije u sobi djeci pomaže osoblje Centra.

Ukoliko se takvi predmeti ne kose sa zahtjevima bezbjednosti, oni mogu doprinijeti da dijete izgradi izvjestan osje’aj privatnosti, da oplemeni svoj životni prostor i u njega ugradi svoj li;ni žig, što za uzvrat ima stimulativno dejstvo na osje’anje kontinuiteta i razvoj li;nog identiteta djeteta.

Sva ograni;enja koli;ine i vrste li;nog posjeda isklju;ivo su inspirisana razlozima bezbjednosti ili interesima i osje’anjima druge djece u programu. Sva ograni;enja su pismeno formulisana i usmeno objašnjena djeci.

 5.3.10. Džeparac Centar, u skadu s propisima, obezbje]uje djeci nedjeljni džeparac radi omogu’avanja shvatanja vrijednosti, sticanja iskustva u posjedovanju, koriš’enju i ;uvanju novca, kao i omogu’avanja djetetu da zadovolji svoje individualne potrebe.

Džeparac se uskla]uje s realnim potrebama djece razli;itog uzrasta. Džeparac ne može biti oduzet od djeteta zbog slabog vladanja, osim ako se dio džeparca, prema unaprijed utvr]enim pravilima, oduzima kao mjera nadoknade (restitucija) za štetu na;injenu Centru, djeci iz programa ili drugim licima.

Centar nastoji da, naro;ito starijoj i djeci koja su u procesu pripreme za otpust, obezbijedi mogu’nosti da zarade i sa;uvaju novac koji ’e koristiti tokom perioda tranzicije.

 123

 5.3.11. Održavanje životnog prostora Centar, shodno uzrastu svakog djeteta, njegovom mentalnom stanju, interesima i sl., propisuje odre]ene dnevne i nedjeljne dužnosti vezane za spremanje sobe i zajedni;kog životnog prostora vaspitne grupe. Ovi zadaci imaju prije svega vaspitno-razvojni karakter podsti;u’i djecu da sti;u navike urednog i zdravog življenja.

Djeca preuzimaju one obaveze koje obavljaju i djeca u porodicama, a od njih se ne može tražiti da rade poslove koje ina;e rade pla’eni radnici, sem ako ’e za te poslove putem ugovora biti pla’ena.

Poslovi i zadaci koje djeca obavljaju uvijek prate prirodni proces života i rada u grupi i zajednici, a dobra je praksa da se djeci pruže odgovaraju’a objašnjenja zašto je potrebno da to bude ura]eno u to vrijeme i na taj na;in.

 124

 5.3.12. Pla’eni rad djeteta Centar može, kada za to postoje mogu’nosti, djeci obezbijediti da rade poslove za koje ’e biti posebno pla’ena u skladu sa zakonskim propisima koji se odnose na rad i poslove koje mogu obavljati djeca. Ti poslovi uvijek su jasno razgrani;eni od poslova i zadataka vezanih za održavanje ;isto’e i reda u li;nom i zajedni;kom životnom prostoru. Djeca za te poslove moraju biti kvalifikovana, zašti’ena od povreda, nadzirana i pla’ena shodno uobi;ajenim standardima na tržištu.

Dodatni pla’eni rad može biti obezbije]en u samom Centru, u radionicama Centra, ako takve postoje, ali i u lokalnoj zajednici, pružaju’i tako djeci mogu’nost da nau;e i usavrše nove vještine, da se pripreme za proces rada, kao i da obezbijede odre]enu ušte]evinu koju ’e koristiti po otpustu.

 5.3.13. Bazi;ne vje[tine vo]enja doma’instva Centar ulaže napor da djeci obezbijedi razvojno primjeren trening u pogledu održavanja sopstvenog „doma’instva”. Te „životne vještine” treba da obuhvate: pranje veša; održavanje životnog prostora (;iš’enje, usisavanje prašine, mijenjanje posteljine, pranje kupatila…); planiranje menija ishrane, kupovinu hrane i ku’nih potrepština; pripremu hrane; najjednostavnije popravke (zamjena sijalice) i sl.

 5.3.14. Životne vje[tine i razvoj nezavisnosti Centar ne samo da ohrabruje djecu da se osamostaljuju, ve’ ih specijalnim programima razvoja životnih i socijalnih vještina stimuliše da razvijaju odgovorno ponašanje i osamostaljivanje.

Razvoj seta bazi;nih životnih vještina, kojima se podsti;e osamostaljivanje i priprema djece za nezavistan život, po;inje ve’ pri prijemu, a sistematski se nastavlja i dogra]uje tokom zajedni;kog rada.

Imaju’i na umu ;injenicu da djeca koja dolaze u Centar po pravilu nijesu imala priliku da savladaju razvojno primjeren set socijalnih i životnih vještina, kao i podatak da djeca naj;eš’e izlaze iz zavoda i domova s osiromašenim socijalnopsihološkim vještinama, Centar ulaže izuzetne napore da razvije, postavi i dosljedno primjenjuje širok spektar programa namijenjenih kompenzaciji propuštenog i stimulisanju razvoja prosocijalnih i životnih vještina kod djece.

 5.3.15. Vje[tine življenja u porodici Pripremaju’i dijete za život u porodici, Centar nastoji da obezbijedi uslove i programe za u;enje i usavršavanje vještina življenja u porodici.

Rade’i na uvježbavanju vještina življenja u porodici, Centar se posebno oslanja na djetetove kontakte s roditeljima, posjete porodici i posjete porodice Centru, kao i koriš’enje metoda igranja uloga i simulacije porodi;nog ambijenta u vaspitnoj grupi.

 125

Kulturološka senzitivnost, kao i utvr]en plan otpusta i predvi]en tip „permanentnog plana” snažno odre]uju prirodu i sadržaje treninga i programa u koji dijete treba da bude uklju;eno.

 5.3.16. Traženje i obezbje]enje posla i smje[taja – stana Centar polaže dužnu pažnju i zajedno s porodicom i uputnim organom podu;ava djecu, posebno onu koja su u procesu pripreme za otpust, s programom nezavisnog življenja, kako da prona]u, odaberu i obezbijede prostor za stanovanje i život.

5.4. PSIHO-SOCIJALNO-VASPITNO-SAVJETODAVNA KOMPONENTA PROGRAMA  5.4.1. Iniciranje psiho-socijalno-vaspitno-savjetodavnih (PSVS) usluga Centar raspolaže širokim spektrom PSVS usluga, koje po svojoj prirodi, namjeni, ciljevima i metodama reflektuju svu raznolikost populacije djece u Centru, odnosno njihovih potreba za tretmanom. Primjena PSVS usluga po;inje od trenutka dolaska, a nastavlja se, razvijaju’i se u više pravaca i na više nivoa, sve do otpusta djeteta iz Centra.

U nastojanju da obezbijedi najviši kvalitet podrške i pomo’i, Centar, u slu;ajevima kada je to neophodno, pruža psiho-socijalnu podršku i pomo’ djetetu u tranzicionom periodu poslije otpusta, upu’uje djecu iz Centra na usluge stru;njaka i službi u zajednici ili angažuje „spoljne saradnike” radi zadovoljavanja posebnih psiholoških potreba djece.

Centar svoj savjetodavno-psihološki arsenal koristi i za savjetodavno-preventivne programe u lokalnoj zajednici, školama i programima dnevnih boravaka i podrške djeci u riziku kako bi „;uvanjem prednje kapije” smanjio pritisak novih zahtjeva za prijem u ustanovu.

 5.4.2. Vo]enje slu;aja (Case management) Rad u Centru je tako postavljen i organizovan da je svako dijete „pokriveno” osnovnim komponentama metodologije „vo]enja slu;aja” (case management), koja obuhvata: koordinaciju razli;itih obezbje]iva;a programa tretmana preko planiranja, utvr]ivanja plana i programa rada, koordinacije, pra’enja i revizije usluga shodno postignutim rezultatima.

Svakom djetetu odmah po dolasku u Centar, a najdalje u roku od sedam dana, biva odre]en njegov li;ni „voditelj slu;aja”, koji objedinjuje sve aspekte i komponente tretmana djeteta bez obzira na to da li se oni odvijaju u Centru ili izvan njega.

 126

Voditelj slu;aja, kao osoba kojoj je povjereno dijete, vodi brigu, nadgleda i koordinira sve programe i usluge rada s djetetom u samom Centru, ili van njega, kao što je npr. me]uagencijska kooperacija, nastoje’i da rad s djetetom ima smisao planiranog, organizovanog, koherentnog, participatornog, mudro i doma’inski vo]enog i transparentnog procesa, koji jasno vodi razvoju i osamostaljenju djeteta.

 5.4.3. .Usluge psiholo[kog savjetovanja Centar obezbje]uje usluge psihološkog savjetovanja kojima se djeci i roditeljima, odnosno porodicama, omogu’ava da bolje sagledaju i razumiju sebe i svoje probleme, razmotre funkcionalnost sopstvenog ponašanja, raspoložive opcije, donesu zrele odluke i nau;e kako te odluke da sprovedu u djelo ne povre]uju’i prava, osje’anja ili dostojanstvo drugih ljudi. Te promjene vode iskorjenjivanju problema i unapre]enju psihološkog funkcionisanja, što doprinosi potpunijem i trajnijem postizanju ciljeva i zadataka tretmana.

Imaju’i na umu efikasnost i blagotvornost savjetodavnog procesa, Centar svakom djetetu u programu obezbje]uje minimum od po dvije seanse individualnog, grupnog i porodi;nog savjetovanja nedjeljno.

Centar njeguje i nudi više razli;itih pristupa savjetovanju, shodno razvojnopsihološkim potrebama djece i porodica, kao i edukacije, iskustva i treninge vaspita;a – savjetnika.

Savjetovanje se sprovodi u individualnom, dijadnom (medijacija), porodi;nom i grupnom ambijentu, a može biti formalno i neformalno, izvo]eno od strane obu;enih savjetnika, pomo’nog osoblja pod supervizijom savjetnika ili stru;njaka savjetnika-terapeuta ;iji je rad licenciran u skladu sa zakonskim i drugim regulacionim mehanizmima.

Savjetovanjem u Centru bave se: (a) pomo’ni vaspita;i – vaspitne i životne grupe, individualno vo]enje i usmjeravanje; (b) vaspita;i – rukovodioci vaspitnih grupa ili vaspita;i – rukovodioci posebnih programa (npr. medicinski tehni;ar) – edukativno-savjetodavne grupe, grupe životnih i socijalnih vještina, individualno savjetovanje koje pomaže u razrješavanju problema, kao i (c) vaspita;i – voditelji slu;aja – individualno psihološko savjetovanje, savjetodavne grupe i porodi;no savjetovanje i terapija.

Centar svojim bogatim i raznovrsnim programom savjetovanja obezbje]uje zahvatanje raznovrsnih potreba djece, kao i da se te potrebe tretiraju na razli;itim nivoima profesionalne kompetencije, od usmjeravanja i davanja savjeta do produbljenog psihoterapeutskog zahvata.

 127

 5.4.4. Razrje[avanje problema Glavna orijentacija Centra jeste da u;i i podsti;e dijete i njegovu porodicu ka konstruktivnim na;inima razrješavanja životnih i interpersonalnih problema, nezavisno od teorijskog pristupa, metodološkog modela savjetovanja ili profesionalnog nivoa savjetnika Centra, tako što ’e:  obezbijediti atmosferu u kojoj ’e dijete mo’i slobodno da iznese svoje dileme i probleme;  pomo’i djetetu da nau;i kako da uo;i druge, alternativne mogu’nosti, da procjenjuje valjanost tih alternativih rješenja, a naro;ito da napravi razvojnom dobu primjeren nivo odluka i izbora;  pomo’i djetetu i porodici da, prije nego što prihvate rješenje, sa;ine plan razrješavanja problema;  pomo’i djetetu i porodici da provjere da li je sve ura]eno kako je bilo planirano, kakvi su rezultati, kao i kako da promijene i prilagode plan, ako je došlo do promašaja.

Centar osposobljava dijete da u;enjem i uvježbavanjem razrješavanja sitnih, svakodnevnih ili trajnijih problema upravlja svojim životom i planira krupnije i dugoro;nije akcije.

 5.4.5.. Upravljanje stresom i anksiozno[’u Polaze’i od saznanja da su stres i anksioznost ;esti pratioci razvoja djece upu’enih na programe Centra, i ;esti pokreta;i njihovih nepromišljenih i neadekvatnih izbora i formi ponašanja, Centar razvija posebne programe i strategije kojima pomaže djeci da identifikuju anksioznost i stres, da razmotre situacije u kojima se oni javljaju, da otkriju korijene anksioznosti i stresa, te da razviju efikasne strategije za njihovo ublažavanje ili prevazilaženje.

 5.4.6.. Stvaranje kulture i atmosfere oslobo]ene od traume Centar, kao jedan od osnovnih principa zasnivanja života i svakodnevnih aktivnosti u Centru, prihvata i promoviše princip stvaranja kulture i atmosfere oslobo]ene od bilo kakvih traumatiziraju’ih situacija ili postupaka, kako bi se izbjeglo iskustvo sekundarne traumatizacije djece.

Centar razvija i dosljedno primjenjuje stru;ne postupke i programe u cilju minimiziranja ili eliminisanja traumatskih iskustava djece:  .insistira da se pri prijemu djeteta u Centar, a u okviru sveobuhvatne procedure ispitivanja, obavi i procjena eventualnih traumatskih iskustava kod djeteta, uklju;uju’i i procjenu senzitivnosti djeteta na trauma;  .razvija program ublažavanja stresnog i mogu’no traumatiziraju’eg dejstva smještaja djeteta u Centar;

 128

 razvija programe za adekvatan tretman i pružanje podrške i pomo’i djeci s iskustvom traume zlostavljanja.

 5.4.7. Razumijevanje i prevazilaženje razdvajanja i gubitaka Centar nudi posebne programe savjetovanja, podrške i pomo’i djeci koja pate od tzv. separacione anksioznosti, odnosno pate od trauma odvajanja od roditelja ili staratelja i napuštanja ku’nog ognjišta, mjesta stanovanja, škole itd.

Pravljenje knjige sopstvenih životnih iskustava („Life story book”), za ;iju primjenu je obu;eno osoblje Centra, predstavlja jednostavnu ali efektivnu tehniku ublažavanja osje’anja gubitaka i razvoja identiteta djeteta.

 5.4.8. Uspostavljanje pozitivnih, zrelih odnosa s porodicom, roditeljima, odraslima i vr[njacima Centar naro;itu pažnju posve’uje preispitivanju kvaliteta prošlih i izgradnji i unapre]enju novih, dugoro;nih, pozitivnih odnosa s vršnjacima, odraslima, ;lanovima porodice i drugim osobama od povjerenja.

Stvaranjem prosocijalnih veza Centar ublažava osje’anje izolovanosti, stvara osje’anje pripadnosti i li;ne vrijednosti i zna;aja djece, pomažu’i im da postepeno ispletu svoju socijalno-psihološku mrežu (network), koja ’e mu docnije u životu koristiti kao oslonac, podrška i zalog za uspostavljanje novih, zdravih, pozitivnih i prosocijalnih odnosa.

 5.4.9. Intervencije i usluge vezane za pripremu procesa tranzicije Centar pruža podršku i pomo’ djeci koja su u procesu tranzicije, odnosno pripreme za otpust.

Za djecu i porodice za koje je planom otpusta predvi]eno vra’anje djeteta u sopstvenu porodicu, Centar razvija programe postepenog preuzimanja odgovornosti za dijete od strane roditelja preko intenzivnijih seansi porodi;ne terapije, ;eš’ih i dužih, planiranih i superviziranih posjeta djeteta porodici, posjeta porodice Centru ili glavnog vaspita;a – voditelja slu;aja porodici.

Za djecu koja se upu’uju u ustanovu ili program manjeg nivoa strukture, Centar razvija progam kojim se dijete upoznaje s novim životnim i radnim ambijentom, uspostavlja preliminarni kontakt s vaspitnim osobljem, eventualno kratko posje’uje tu instituciju, pri ;emu se dijete poziva i ohrabruje da postavlja pitanja, traži dodatne informacije radi što bolje pripreme za bezbolnu tranziciju.

Za djecu koja su predvi]ena za tipi;ne „tranzicione” programe osamostaljivanja po tipu „ku’a na pola puta”, Centar detaljno upoznaje dijete s prirodom i zahtjevima takvih programa, vrši procjenu spremnosti i eventualno dopunjava „paket vještina” neophodnih za dobar start u takvom tranzicionom programu.

 129

 5.4.10. Kori[’enje vr[nja;kog savjetovanja Centar koristi blagodeti vršnja;ke podrške i savjetovanja, vode’i pritom ra;una da su takvi programi dobro teorijski i metodološki postavljeni, eti;ki zasnovani, usmjereni prema jasno definisanim ciljevima i bezbjedni za sve u;esnike u programima.

Vršnjaci koji u;estvuju u programima vršnja;ke podrške i pomo’i mogu biti vršnjaci iz Centra, ali i vršnjaci iz lokalne zajednice, odnosno vršnjaci koji ve’ pripadaju razvijenim i dobro ustoli;enim programima.

Kad god sara]uje s vršnja;kim programima izvan Centra, Centar se oslanja na dobro organizovane, priznate i evaluirane, po mogu’nosti sertifikovane programe i s izvo]a;ima ovih progama potpisuje precizan ugovor o me]usobnoj saradnji.

 5.4.11. Savjetovanje u vezi sa specijalnim problemima Kada se, zbog specifi;nosti problema ili potreba djeteta javi potreba za visokospecijalizovanim intervencijama, Centar organizuje da dijete te usluge dobije preko institucija i službi u lokalnoj zajednici.

Takvi programi se najprije odnose na razmatranje problema zloupotrebe ili zavisnosti od alkohola ili psihotropnih supstanci, ali nijesu limitirani samo na ta pitanja i probleme.

Pri izboru takvih institucija i programa, Centar se isklju;ivo rukovodi najboljim interesom djeteta, odnosno njegovim pravom da dobije najkompetentniji servis ili program.

5.5. SARADNJA I RAD S PORODICOM DJETETA Centar nastoji da otvori više razli;itih mogu’nosti kojima ’e porodica mo’i da bude privu;ena, motivisana i angažovana u tretmanu djeteta u Centru.

 5.5.1. Održavanje odnosa s porodicom Centar posjeduje i sistematski nadgra]uje sveobuhvatan plan za komunikaciju, saradnju i rad s porodicama djece, nastoje’i da o;uva porodi;no jezgro, unaprijedi odnose i eventualno omogu’i ponovno ujedinjenje porodice i djeteta po otpustu.

 5.5.2. Vrste usluga porodici Shodno funkcionalnosti porodice i nivou vaspitne kompetencije roditelja, Centar direktno obezbje]uje ili porodicu upu’uje na odgovaraju’e forme podrške i pomo’i porodici radi stabilizacije porodi;ne situacije i stvaranja mogu’nosti da porodica ponovo preuzme brigu o njezi i podizanju djeteta.

 130

 5.5.3. Savjetovanje s roditeljima i drugim ;lanovima porodice Centar nastoji da privoli roditelje i druge ;lanove porodice na saradnju, a kada je to mogu’no i sprovede savjetodavni rad usmjeren na regulisanje i unapre]enje opšteg funkcionisanja porodice, a posebno na unapre]enje vaspitne kompetencije roditelja i položaja djeteta u porodici.

Kombinuju’i direktan rad na korigovanju ponašanja i podsticanje razvoja djeteta s pozitivnim promjenama u funkcionalnosti porodice, Centar nastoji da ubrza, produbi i obezbijedi trajnost ostvarenih promjena.

Savjetodavne usluge porodici može pružati sam Centar, ali isto tako može organizovati da porodica takvu pomo’ primi od strane Centra za socijalni rad ili neke druge institucije u lokalnoj zajednici porodice.

 5.5.4. Porodi;ni kontakti i posjete Centar razvija takvu politiku, procedure i atmosferu, a zaposleni u Centru dosljedno ispoljavaju stavove kojima se roditelji/staratelji pozivaju, ohrabruju i podržavaju da održavaju redovne telefonske kontakte s djetetom i osobljem Centra, da posje’uju dijete tokom njegovog boravka u Centru, kao i da prihvataju njegove posjete porodi;nom ognjištu.

Centar utvr]uje i porodici objašnjava opšte uslove posjeta porodici i porodi;nih posjeta Centru, ali je uvijek spreman da te uslove „individualizuje” tako da kontakti izme]u porodice i djeteta budu što ;eš’i, kvalitetniji i organizovaniji.

Posjete porodice Centru i djeteta porodici pažljivo se planiraju i evaluiraju, a to iskustvo služi za poboljšanja programa tretmana djeteta i podrške porodici.

Posjete porodice Centru i posjete djeteta porodici mogu biti ograni;ene samo na zahtjev suda ili na osnovu saznanja osoblja kojim se nedvosmisleno ukazuje na postoje’e rizike i mogu’e negativne posljedice po dijete, njegov tretman u Centru i njegov ukupni razvoj i blagostanje.

 5.5.5.. Angažovanje porodice u miljeu Centar ostaje otvoren za prihvatanje i koriš’enje u;eš’a roditelja u odre]enim dnevnim aktivnostima djece u vaspitnoj grupi, omogu’avaju’i tako i djetetu i porodici blagotvorno iskustvo.

Centar razvija procedure, pravila i o;ekivanja i obezbje]uje superviziju roditelja koji posje’uju Centar i u;estvuju u radu vaspitne grupe, nastoje’i da u punoj mjeri zaštiti bezbjednost i privatnost sve djece u grupi, odnosno Centru.

 131

 5.5.6. Porodi;ne uloge i mogu’nosti Koliko god da porodica nastupa kao najbolji saradnik Centra u tretmanu njihovog djeteta, toliko isto porodice djece, ako su dobro organizovane (udruženje roditelja djece u sukobu sa zakonom) mogu mnogo doprinijeti borbi za sopstvena prava, a time i za unapre]enje društvenog statusa samog Centra.

5.6. OBRAZOVANJE I PROFESIONALNO OSPOSOBLJAVANJE  5.6.1. Program obrazovanja i profesionalnog osposobljavanja Centar preuzima obavezu da svakom djetetu pruži vrstu i stepen obrazovanja i profesionalnog osposobljavanja koji je uskla]en s potrebama i mogu’nostima djeteta.

Centar obezbje]uje školovanje djece u inkluzivnom školskom ambijentu u lokalnoj zajednici ili preko posebno odabranih i pažljivo nadgledanih programa obrazovanja i obuke.

 5.6.2. Obaveze obrazovnog osoblja Centra Osoblje Centra aktivno u;estvuje ili samostalno obezbje]uje validnu i sveobuhvatnu procjenu potreba i mogu’nosti djeteta, planiranje obrazovnih programa, konsultacije s djetetom, porodicom i školom, vezu i koordinaciju izme]u djeteta, škole, Centra, porodice i lokalne zajednice u pogledu obrazovanja djece. Osoblje Centra tako]e obezbje]uje stru;na objašnjenja drugim ;lanovima tima, porodici, kao i procjenu relevantnih obrazovnih problema, ostvarenja i daljih potreba djeteta.

Centar preuzima obavezu da opšte standarde kvaliteta programa, ili djelove programa, koji se izvode u prostoru samog Centra, uslove i kvalitet procesa rada, kao i kvalifikaciju osoblja, izjedna;i sa standardima kvaliteta koji važe u lokalnoj zajednici.

Obrazovno osoblje Centra, pored organizovanja i izvo]enja specifi;nih vaspitnosavjetodavno-obrazovnih programa za djecu, pruža djeci sistematsku podršku, nadzor i pomo’ (tutorisanje) u pogledu savladavanja školskog gradiva.

 5.6.3. Individualizovan plan obrazovanja (IPO) Zajedno s odgovaraju’om obrazovnom ustanovom, u kojoj dijete prima inkluzivni obrazovni program, Centar razvija i utvr]uje individualni obrazovni plan (IPO) za svako dijete, a posebno za djecu s posebnim potrebama. U IPO se precizno planiraju ciljevi, zadaci i aktivnosti procesa obrazovanja djeteta i odre]uju obaveze svih aktera (dijete, porodica, Centar, škola…), kako bi se kompenzovali propusti, unaprijedilo postignu’e i dijete što prije i bolje pripremilo za rad.

 132

 5.6.4. Participacija u planiranju obrazovanja Razvoj i utvr]ivanje IPO, odnosno procjena i utvr]ivanje plana obrazovanja i profesionalnog usavršavanja djeteta, podrazumijeva timski rad u kome u;estvuju dijete, porodica, stru;ni tim škole (njegov vaspita; ili specijalni pedagog prijemnog odjeljenja), u;itelj, odnosno razredni starješina djeteta, predstavnik uputnog organa, raniji nastavnik ili predstavnik škole koju je dijete prethodno poha]alo.

IPO se po pravilu razmatra, utvr]uje i usvaja na istoj interagencijskoj konferenciji na kojoj se usvaja i generalni plan tretmana (GPT) djeteta.

 5.6.5. Integracija IPO u GPT Ciljevi, zadaci, programi i druge usluge koje su, u okviru IPO, ili izvan njega, odre]ene za jedno dijete pažljivo se integrišu u generalni plan tretmana (GTP) tog djeteta, tako da se uskla]uju s drugim ciljevima i zadacima i u isto vrijeme i na isti na;in se prate i revidiraju.

 5.6.6. Poha]anje [kole Centar sistematski podržava, supervizira i motiviše dijete da redovno poha]a školu ili alternativne programe obu;avanja i profesionalnog osposobljavanja, kako bi ispunilo obaveze koje proisti;u iz njegovog individualnog plana obrazovanja, odnosno GPT.

 5.6.7. Tutorisanje Pored redovnog programa obrazovanja, Centar, u skladu s potrebama djece, obezbje]uje individualnu pomo’ u u;enju, izradi doma’ih zadataka i usavršavanju efikasnih metoda u;enja, u mjeri i na na;in koji odgovara potrebama djece. U te svrhe Centar može koristiti volonterski rad stru;njaka ili/i studenata.

Pomo’ i podrška u u;enju naro;ito se odnose na djecu sa zastojima i propustima u u;enju, lošim radnim navikama, neizgra]enim tehnikama u;enja, ili prisutnim razvojnim nesposobnostima u u;enju. Podrška i pomo’ ovakve vrste samo prati i dopunjava, a ne zamjenjuje redovno poha]anje škole i socijalizaciju u školi.

Centar obezbje]uje odgovaraju’e uslove za u;enje, obrazovanje i profesionalno osposobljavanje, nastoje’i da svoj djeci omogu’i da ostvare svoj maksimum.

 5.6.8. Profesionalno usmjeravanje Savjetovanje u pogledu profesionalne orijentacije djeteta organizovano je za svu djecu shodno njihovom razvojnom i edukativnom nivou s glavnom intencijom da pomognu djetetu da razumije svoje sposobnosti, interesovanja i sklonosti, ali i raspoložive mogu’nosti, te da razvije realisti;an plan za svoju profesionalnu obuku i budu’e zaposlenje.

 133

Kada je dijete zrelo za donošenje odluka, prema planu obrazovanja, ono se upu’uje na lokalne agencije, koje se profesionalno bave izborom zanimanja, profesionalnom orijentacijom i selekcijom.

 5.6.9. Profesionalno obrazovanje i zapo[ljavanje Centar svakom djetetu, u svojim programima ili u lokalnoj zajednici, obezbje]uje odgovaraju’i nivo, trajanje i kvalitet profesionalne obuke, kako bi im se pomoglo da se uklju;e u proces rada i da izbore sopstvenu profesionalnu nezavisnost.

5.7. KONTROLA I UNAPRE}ENJE PONAŠANJA Preuzimaju’i obavezu za kontrolu, korekciju i unapre]enje ponašanja djece, Centar polazi od teze da najbolju prevenciju neadekvatnog ponašanja predstavlja intenzivni rad na stvaranju stabilnih uslova za razvoj prosocijalnog, pozitivnog ponašanja. Dosljedno tome, Centar teži da izgradi takvu organizaciju rada, pristup i atmosferu koji ’e podsticati i podržavati pozitivan razvoj djece, njegovati kulturu bezbjednosti i me]usobnog poštovanja svih aktera, i potencirati preventivne i proaktivne intervencije kojima se promoviše saradnja, zajedništvo, rast i razvoj, a mogu’nosti incidenata i problema u ponašanju svode na minimum.

 5.7.1. Politika i procedure Centar razvija i utvr]uje politiku i procedure podrške prosocijalnom pozitivnom ponašanju djece, ali, isto tako, i politiku i procedure postupanja u slu;ajevima ponašanja koja su izvan kontrole ili zakona, opasna po dijete, po drugu djecu ili osoblje Centra.

Politika, a naro;ito stretegije i procedure podrške prosocijalnom i suzbijanju asocijalnog, rizi;nog i protivpravnog ponašanja definišu se u formi „kako da” i predstavljaju obavezni dio treninga osoblja koje se prima u Centar.

 5.7.2. Proaktivno i preventivno planiranje Centar kreira i preko sistematskog treninga supervizije i podrške osoblju stalno usavršava kvalitet životnog i radnog ambijenta u Centru, daju’i prioritet proaktivnim pozitivnim, diskretnim intervencijama, kojima se sistematski prevenira negativno a promoviše prosocijalno ponašanje djece.

Stru;ni radnici Centra koriste svoje bogato iskustvo da predvide provokativne, konfliktima i destruktivnoš’u bremenite situacije i gaje vještine da takve situacije „prevedu” u benigne, relaksiraju’e, razvojno produktivne „vaspitne situacije” u kojima dijete sti;e i kali svoja životna iskustva, stavove i ponašanja.

Osnovna orijentacija vaspitnog rada u Centru je postepeno postizanje samodisciplinovanja ili samokontrole ponašanja putem podrške i podu;avanja djece i podsticanja njihovog razvoja, maturacije, samokontrole i osamostaljivanja.

 134

 5.7.3. Razvoj modela intervencije i podr[ke Centar razvija i utvr]uje program podrške razvoju pozitivnog ponašanja i intervencija u kriznim situacijama koji je u skladu s misijom i društvenim zadatkom Centra, konzistentan s osnovnom koncepcijom tretmana u Centru, shva’en i prihva’en od strane osoblja na svim nivoima organizacije Centra i koji se može lako objasniti djeci s kojom Centar radi.

U razvoju ovog modela Centar prije svega polazi od karakteristika i razvojnih potreba i mogu’nosti djece s kojom radi, nastoje’i da model prilagodi djeci, a ne da djecu „gura” u neku spolja nametnutu prokrustovsku shemu tj. da ih silom prilago]ava neodgovaraju’im modelima.

 5.7.4. Plan podr[ke i razvoja prosocijalnog pona[anja za svako dijete Centar, zajedno s djecom, roditeljima i uputnim organom razvija specifi;an, individualizovan plan podrške razvoja prosocijalnog ponašanja i kontrole neadekvatnog ponašanja za svako dijete, ali na na;in koji omogu’ava roditeljima da lako nau;e, preuzmu i primjenjuju takav model u daljem toku njege i vaspitanja djeteta.

 5.7.5. Sankcije za neprihvatljivo pona[anje Centar se rukovodi politikom da eventualne sankcije za neprihvatljivo ponašanje djece treba da budu u skadu s vrstom sankcija koje se za takva ponašanja primjenjuju u realnim životnim uslovima društvene zajednice u kojoj Centar i dijete žive i rade.

Centar drži do toga da primjena sankcija za neadekvatno ponašanje može biti veoma efikasan metod korekcije ponašanja i stimulisanja razvoja, pogotovo ako se primjenjuje u paru sa stimulativnim mjerama za adekvatno ponašanje.

Da bi bile efikasne i eti;ki prihvatljive, sankcije su uvijek unaprijed odre]ene, „prirodne”, nearbitrarne, primjerene uzrastu djeteta i primjenjive odmah pošto je dijete po;inilo prestup.

U okviru ku’nog reda, Centar definiše sankcije i odre]uje bliže determinante procedure izricanja tih sankcija za neadekvatno ponašanje, uklju;uju’i i propisivanje žalbenog postupka. Sankcije su iste za sve, ali se njihovo trajanje i intenzitet mogu prilago]avati razvojnom nivou, kulturološkom kontekstu i drugim osobenostima djeteta.

Ne praktikuje se, odnosno strogo se zabranjuje, primjena sankcija za cijelu grupu djece zbog neadekvatnog ponašanja jednog djeteta.

 135

 5.7.6. Nedozvoljene radnje i postupci Nastoje’i da izbjegne svaku zabunu ili slobodno tuma;enje, Centar propisuje one radnje i postupke koji su apsolutno zabranjeni u radu s djecom i takve postupke sistematski sankcioniše i suzbija.

Koriš’enje fizi;kog onemogu’avanja ili izolacije (izdvajanja djeteta u posebnu prostoriju) može se koristiti samo izuzetno i to samo u situacijama kada je dijete o;igledno opasno po sebe (suicidalno) ili po druge, a sve druge, manje restriktivne intervencije nijesu dale željene rezultate, niti se može o;ekivati da bi njihovo ponavljanje promijenilo situaciju.

Nadležno ministarstvo bliže odre]uje politiku, uslove i procedure za eventualnu primjenu mjera izolacije ili fizi;kog onemogu’avanja djece u programu, kao i postupke izvještavanja o incidentnim situacijama, preduzetim mjerama i njihovim rezultatima.

 5.7.7. Nedozvoljene radnje i postupci u vezi s izolacijom Izolacija i fizi;ko onemogu’avanje djeteta mogu se koristiti samo u izuzetnim slu;ajevima i to samo ako postoji direktna opasnost od povreda djeteta ili drugih osoba. Ove procedure se nikako ne mogu koristiti kao vid disciplinovanja, ili kažnjavanja, ili kao zamjena za intenzivan tretman, radi udobnosti osoblja, ili zato što nedostaje dovoljan broj osoblja za kvalitetniji rad.

 5.7.8. Time out i intenzivni tretman Centar, kao zavodska institucija koja brine o veoma raznorodnoj populaciji djece, od kojih neka mogu biti potpuno van kontrole, može koristiti time out procedure, odnosno kratkotrajno izdvajanje djeteta u posebnu prostoriju radi smirivanja, psihološke reorganizacije i stabilizacije. Takav postupak može se koristiti samo u hitnim situacijama kada postoji direktna opasnost od povrede djeteta ili nanošenja povreda drugim licima.

Duboko svjesni mogu’nih kontroverznih i potencijalno traumatizuju’ih efekata izdvajanja i izolacije, stru;njaci Centra oslanjaju se na strogu kontrolu i superviziju tih intervencija od strane visokokvalifikovanog osoblja (po mogu’nosti licenciranog), kao i na unaprijed utvr]ene procedure preispitivanja svakog slu;aja upotrebe izdvajanja i izolacije, a kroz pažljivo pra’enje, podršku i pružanje mjera mentalno-higijenske pomo’i djetetu koje je prošlo kroz takve procedure.

Centar uporno traga za alternativnim mehanizmima i usavršava mehanizme umirivanja djece kojima ’e se izbje’i potreba za koriš’enjem makar i kratkih formi izolacije djece.

 136

 5.7.9. Soba za time out Sobe za kratkotrajnu terapeutsku izolaciju djeteta treba da zadovolje vrlo stroge kriterijume bezbjednosti kako bi se osiguralo da se dijete u stanju agitiranosti ne bi povrijedilo. Takve sobe moraju da budu ili posebno gra]ene ili preure]ene upravo za takvu svrhu i provjerene u pogledu bezbjednosti prije upotrebe.

5.8. REKREACIJA  5.8.1. Programi rekreacije Centar planira i razvija raznovrsne programe rekreativnih aktivnosti kako bi djeci u programu pružio mogu’nosti da se opuste, dožive zadovoljstvo, iskuse uspjeh, steknu samopouzdanje, zadovolje svoja interesovanja i usavrše svoje sposobnosti i talente.

Pored širokog repertoara rekreacionih aktivnosti u koje se djeca spontano uklju;uju, odre]eni jasno definisani rekreacioni zadaci uklju;eni su u GTP svakog djeteta.

Rekreacione i druge aktivnosti u okviru slobodnog vremena djece u Centru ;ine integralni dio svakodnevnih aktivnosti djeteta i njegovih životnih iskustava.

Centar, stoga, sistematski razvija programe koji intenzivno angažuju djecu podsti;u’i njihov fizi;ki, intelektualni, emocionalni i socijalni razvoj, uklju;uju’i i usvajanje i unapre]enje prosocijalnog ponašanja.

Uspješni rekreacioni programi Centra zasnovani su na brižljivom planiranju, entuzijazmu osoblja, punoj participaciji djece, a njihovi efekti su utoliko intenzivniji ukoliko jedan takav program inkorporira više aspekata u isto vrijeme.

 5.8.2.. Planiranje rekreacionih programa i aktivnosti Centar svake godine planira i razvija širok spektar rekreacionih aktivnosti, koje su atraktivne i primjerene interesovanjima, uzrastu i razvojnom dobu djece.

Pored nastojanja da se udovolji željama i interesovanjima djece, pri planiranju rekreativnih aktivnosti, naro;ito onih koje se izvode u prirodi, obavezno se i pažljivo procjenjuju ne samo potencijalne dobiti od tih aktivnosti ve’ i stepen rizika koji one nose, pa se shodno tome preduzimaju odgovaraju’e mjere predostrožnosti.

Pri izboru rekreacionih aktivnosti dužna pažnja se posve’uje i potrebnom nivou supervizije djece, odnosno obezbje]enju dovoljnog broja osoblja kako bi djeca bila adekvatno nadgledana tokom tih aktivnosti i programa.

Djeci se pružaju mogu’nosti da u;estvuju u unaprijed planiranim dugoro;nim, ali i ad hoc prigodnim rekreativnim aktivnostima, koje oni mogu slobodno mijenjati kada im više ne donose zadovoljstvo ili ih zbog bilo kojih razloga frustriraju ili uznemiravaju.

 137

Rekreacione aktivnosti pokrivaju sve dane u nedjelji, ali se posebno intenziviraju tokom dana vikenda, praznika ili raspusta pružaju’i djeci niz aktivnih i pasivnih mogu’nosti rekreacije, relaksacije, zabave, druženja i u;enja.

Centar, kad god je to mogu’e, nastoji da koristi kapacitete lokalne zajednice kako bi djeci bila omogu’ena što ve’a raznolikost i što bolji kvalitet rekreacionih programa i aktivnosti, kao i što ;eš’a i intenzivnija primjena inkluzivnih formi rekreacije.

 5.8.3..Vrste rekreacionih programa Centar nudi razu]en splet programa individualnih, grupnih i kolektivnih rekreacionih aktivnosti, uklju;uju’i one koje se odvijaju u zatvorenom prostoru, one koje se odvijaju napolju, na svježem vazduhu, aktivnosti koje se odvijaju u samom Centru, ali i one koje se odvijaju u razli;itim programima u lokalnoj zajednici ili podrazumijevaju izlete i kra’a putovanja (ljetovanja i zimovanja).

Radi oboga’ivanja repertoara rekreacionih mogu’nosti djece, Centar intenzivno sara]uje s lokalnom zajednicom omogu’avaju’i tako djeci da koriste raspoložive resurse i programe društvene zajednice.

Aktivnosti koje se odvijaju u zajednici u okviru inkluzivnih programa pomažu razvoju širokog spektra bazi;nih životnih vještina, podsti;u socijalizaciju djece i od neprocjenjivog su zna;aja za razvoj osje’anja pripadnosti društvenoj zajednici, na osnovu ;ega se postepeno razvija i u;vrš’uje odgovornost za blagodet drugih i zajednice u cjelini.

 5.8.4.. Slobodno vrijeme i spontane aktivnosti Odgovaraju’i na prirodne potrebe djece, Centar djeci obezbje]uje i dovoljno slobodnog vremena koje nije posebno strukturirano, strogo nadgledano i usmjereno od strane osoblja.

Aktivnosti u okviru slobodnog vremena, pored svoje naglašene prirodnosti, spontanosti, privatnosti i socijalizatorske funkcije, djetetu pružaju priliku da se opusti, da bude ono što ono želi, te da se tako pripremi za niz obaveza koje tog ili narednog dana stoje pred njim.

 5.8.5. Specijalizovane i terapeutske rekreacione aktivnosti Polaze’i od saznanja o vrijednosti rekreativnih aktivnosti, naro;ito o njihovom motivacionom naboju i naslanjanju na interesovanja i snage djece, Centar nastoji da razvije i koristi i specijalizovane terapeutsko-rekreativne aktivnosti, koje direktno proisti;u iz GPT djeteta.

Terapeutske rekreativne grupe, kakve su primjera radi njega životinja, tako]e se kombinuju s tzv. radnim terapeutskim programima ili terapijom igrom, pri ;emu se rad i igra više koriste kao sredstvo nego kao cilj.

 138

Centar koristi terapeutsko rekreativne progame u situacijama kada su zagušeni regularni putevi razvojnih tokova, pa se mora praviti psihološki bajpas (bypass), koji je u ovom slu;aju privremen i prestaje onda kada se otvore i uspostave regularni tokovi u;enja, razvoja i socijalizacije.

5.9. ZAŠTITA I UNAPRE}ENJE ZDRAVLJA DJECE  5.9.1. Inicijalne zdravstvene usluge Shodno postoje’im propisima, dijete ne može, sem u hitnim slu;ajevima, biti upu’eno u Centar bez odgovaraju’e medicinske dokumentacije, koja uklju;uje i zdravstveni karton djeteta.

Centar preduzima potrebne mjere da ispita zdravlje djeteta, a posebno da utvrdi potrebu za bilo kakvom hitnom intervencijom ili spre;avanjem širenja infektivnih bolesti.

Kod hitnih slu;ajeva, upu’ivanja u prihvatnu stanicu, Centar obavlja takozvani zdravstveni skrining djeteta.

U zavisnosti od kvaliteta nalaza i druge zdravstvene dokumentacije, koju dijete donosi sa sobom, kao i opšteg zdravstvenog stanja djeteta pri prijemu, Centar sprovodi i organizuje dodatne preglede i ispitivanja kako bi se obezbijedila sveobuhvatna i precizna procjena zdravstvenog stanja i potreba djeteta.

 5.9.2. Medicinske i stomatolo[ke usluge Centar obezbje]uje redovne zdravstvene i stomatološke preglede i intervencije koje uklju;uju:  preventivne usluge;  rutinske, redovne medicinske i stomatološke preglede;  planirane i redovne posjete ljekarima odre]enih specijalnosti;  hitne medicinske intervencije;  evaluaciju stanja i tretman kada je to neophodno.

Dobra praksa nalaže da se dijete sistematski edukuje u pogledu brige o sopstvenom zdravlju, što uklju;uje i upoznavanje s potrebnim intervencijama, njihovim efektima i znanje kada se treba obratiti za pomo’ i kome.

Centar, iako nije psihijatrijska ustanova, ima ugovor s ljekarom specijalistom (dje;je) psihijatrije, kako bi, po potrebi, mogao tražiti odgovaraju’u konsultaciju ili uputiti dijete na opservaciju, evaluaciju i lije;enje. Ako dijete ima psihijatrijsku dijagnozu, Centar je dužan da u punoj mjeri sara]uje sa psihijatrom i pridržava se uputstava u pogledu na;ina postupanja s djetetom i njegovim lije;enjem.

 139

 5.9.3. Medikamenti U cilju obezbje]enja redovne, pravilne i kompetentne primjene prepisane medikamentozne terapije, Centar utvr]uje i propisuje politiku i procedure koje se odnose na raspodjelu medikamenata od strane kvalifikovanih osoba, vo]enje odgovaraju’e dokumentacije, ;uvanje ljekova, opreme i odlaganje otpada.

Svakom djetetu, jezikom koji ono može da razumije, potanko se objašnjava zašto je potrebno da uzima ljekove, kakve pozitivne efekte ljekovi donose, ali i koji se neželjeni efekti mogu pojaviti, tako da dijete i roditelji budu u punoj mjeri i ta;no obaviješteni o medikamentima koje uzima.

Osoba zadužena za raspodjelu medikamentozne terapije vodi propisnu dokumentaciju, koja uklju;uje: ime i prezime djeteta, ime i prezime ljekara koji je prepisao medikamente, datum, vrstu i dozu medikamenta, ime osobe koja je rasporedila medikament, eventualno odbijanje i razloge za to, zabilješku o efektima i neželjenim efektima medikamentozne terapije.

 5.9.4. Zdravstveno prosvje’ivanje i obrazovanje Centar naro;itu pažnju posve’uje pravovremenom i razvojno primjerenom zdravstvenom prosvje’ivanju i obrazovanju djece. U tom pogledu se razvija ciklus savjetodavno-edukativnih grupa, ;iji je cilj da djecu obavijeste (znanje) i da kod njih razviju odgovaraju’e stavove i vještine neophodne za održavanje i unapre]enje sopstvenog zdravlja.

 5.9.5. Seksualnost i seksualno pona[anje Centar, naro;ito zato što djeca žive u izvjesnom stepenu homogenizovane grupe, ali u koedukacijskom programu, posebnu pažnju posve’uje psiho-edukativnom savjetovanju u pogledu razumijevanja sopstvene seksualnosti, razvoja zdravih stavova prema seksualnosti, kao i razvoju odgovornosti za sopstveno seksualno zdravlje i ponašanje.

U cilju obezbje]enja što kompetentije zaštite zravlja djece, prevencije prenosivih seksualnih oboljenja i razvoja uzrastu primjerenog seksualnog ponašanja i stavova kod djece, Centar tijesno sara]uje s odgovaraju’im medicinskim službama i stru;njacima u okruženju organizuju’i razli;ite forme edukacije djece, po mogu’nosti u inkluzivnom okruženju.

 5.9.6. Seksualna orijentacija Centar obezbje]uje atmosferu za nediskriminativno, nepristrasno, ravnopravno prihvatanje i tretman djece razli;ite seksualne orijentacije (heteroseksualnu, homoseksualnu, biseksualnu orijentaciju) i seksualnog identiteta djeteta odnosno prihvatanja sebe kao muške, ženske ili transseksualne osobe.

 140

Centar pruža odgovaraju’u mentalnohigijensku pomo’ djeci druga;ije seksualne orijentacije, ali ni na koji na;in ne postavlja pitanje potrebe promjene te orijentacije.

5.10. ISHRANA  5.10.1. Planiranje jelovnika za djecu Centar nastoji da planiranje, pripremu, serviranje i uzimanje hrane utemelji na nutricionisti;kim zahtjevima, socijalnim, kulturološkim, religioznim, zdravstvenim i drugim potrebama djece.

Osoba zadužena za ishranu djece u Centru nutricionisti;ki je obrazovana i odgovorna za dokumentovanje kvaliteta, vrste, koli;ine i hranljive vrijednosti hrane, kako bi se utvrdilo da je ishrana djece u skladu sa standardima koji važe za svu djecu tog uzrasta. Centar ima na raspolaganju profesionalnog nutricionistu kao konsultanta za meni, kupovinu i pripremu hrane, kao i osoblje koje rukuje, servira hranu i brine o opremi, kuhinji i trpezariji. Ako se hrana nabavlja spolja, onda je obaveza Centra da provjeri koliko ta hrana zadovoljava razvojne potrebe djece Centra, kao i da, po potrebi, izvrši dopunu jelovnika hranom koja nedostaje.

Centar nastoji da obezbijedi takav izbor hrane da djeca imaju priliku da probaju i uzimaju razli;itu vrstu hrane, a sam ;in objedovanja, shodno psiho-edukativnim ciljevima boravka djece u Centru, treba da bude u maloj (vaspitnoj) grupi pri ;emu ’e vaspitno osoblje, u najmanju ruku pomo’ni vaspita;i, sjedjeti zajedno s djecom i modelovati kulturu uzimanja hrane i manire za trpezarijskim stolom.

 5.10.2. :uvanje hrane Centar se pridržava najviših standarda u pogledu ;uvanja, pripreme i serviranja hrane za djecu. Strogo vode’i ra;una o ;isto’i, temperaturi na kojoj se hrana ;uva, kvalifikacijama i zdravlju onih koji pripremaju hranu ili rukuju hranom, o redovnom pranju, ;iš’enju i sterilizaciji opreme za pripremu i serviranje hrane, Centar se bori protiv infekcija i bolesti koje su vezane za hranu i ishranu djece.

 141

 142

6. DIO: ORGANIZACIONA STRUKTURA, UPRAVLJANJE I ODNOS S LOKALNOM ZAJEDNICOM 6-1 OSNIVANJE I ORGANIZACIONA STRUKTURA USTANOVA 6-2 ULOGA I ODGOVORNOST JAVNIH I PRIVATNIH AGENCIJA 6-3 SISTEM ORGANIZACIJE I :UVANJA PODATAKA 6-4 OSIGURANJE UNAPRE}ENJA KVALITETA USLUGA 6-5 ISTRAŽIVANJA 6-6 OSOBLJE 6-7 CENTAR I OKOLINA 6-8 ULOGA DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA I USTANOVA

 143

Organizaciona struktura, upravljanje i odnos s lokalnom zajednicom Kako je konceptualno-metodološki preobražaj Centra, a ne njegova reorganizacija, bio fokus rada UNICEF-ovog konsultanta u Centru, u okviru projekta „Sveobuhvatna reforma sistema maloljetničkog pravosuđa u Crnoj Gori,” ovdje će biti bliže analizirana samo ona organizaciona pitanja koja imaju direktnu implikaciju na konceptualnometodološko zasnivanje rada.

Pitanja organizacije, upravljanja i reciprociteta odnosa s lokalnom zajednicom izložena su krajnje koncizno tako da mogu da posluže organizacionom usklađivanju sistema sa standardima međunarodne zajednice ili makar biranju međukoraka na izgradnji tih kriterijuma i standarda.

Shodno tome, tekst može da pomogne samom Centru „Ljubović” koji se prihvatio izazova da odigra ulogu matičnog jezgra za izgradnju savremenog sistema ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom u Crnoj Gori, ali isto tako i nadležnom Ministarstvu za rad i socijalno staranje pri strateškom planiranju buduće mreže ustanova i službi za društvenu zaštitu djece i porodica.

Najzad, sam Centar „Ljubović” opredijelio se za novu fleksibilnu organizaciju, koja podrazumijeva otvoren odnos prema sredini u kojoj Centar djeluje, ali i prema sredinama iz kojih dolaze djeca koju Centar prihvata i o njima brine. Takva, nova orijentacija Centra zahtijeva niz suštinskih promjena u organizaciji rada Centra i njegov proaktivan odnos u uspostavljanju recipročne, višeslojne i kontinuirane razmjene s opštom društvenom sredinom, a posebno sa sistemom ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom i njihovim porodicama.

Na kraju, pored organizacionih i pozicionih pitanja, tekst nudi formulacije i rješenja koja mogu biti izutetno korisna pri nastojanju i Centra i nadležnog Ministarstva da sačine set odgovarajućih stručnih standarda, što svakako spada u korpus obaveza koje stoje pred njima.

Sistem je skup meðuzavisnih elemenata koji stoje u recipročnom odnosu stalne i dinamične razmjene. Promjena na jednoj komponenti sistema direktno se ili indirektno prenosi na sve ostale komponente i izaziva promjene u sistemu kao cjelini.  144

Op[ta pitanja svrhe, upravljanja i organizacije ustanove I

Osnovna svrha politike, procedura i prakse ustanove jeste da obezbijedi, na dje;jim pravima, zakonu, eti;kim i profesionalim standardima zasnovane, pravovremene, kvalitetne i kulturološki senzitivne usluge djeci i porodicama u lokalnoj zajednici.

II

Ustanova održava, razvija i unapre]uje svoju politiku, organizaciju, procedure i praksu radi usmjeravanja procesa direktnog pružanja usluga djeci i porodicama prema proklamovanim standardima, ciljevima i željenim ishodima, i ta uputstva stavlja na raspolaganje zaposlenima, organima kontrole i društvenoj zajednici unutar koje djeluju.

III

Zaposleni u ustanovi posjeduju odgovaraju’u nivo i vrstu stru;ne kompetencije, odgovaraju’e obrazovanje i vještine, a obezbije]en im je kontinuirani trening, neophodni resursi, primjerena radna angažovanost i administrativna podrška da kvalitetno i efikasno pomažu djeci i porodicama i doprinose ostvarivanju proklamovanih ciljeva ustanove.

IV Ustanova zapošljava, zadržava i podržava profesionalni razvoj kvalifikovanih i kompetentnih stru;njaka sposobnih da koncipiraju, upravljaju, primjenjuju i unapre]uju proces pružanja usluga.

V

Djeci i porodicama ustanova, direktno ili indirektno, obezbje]uje odgovaraju’i nivo i vrstu podrške i pomo’i, kao i druge intervencije, koje su visoko individualizovane, sveobuhvatne, koordinisane, kompetentne i bazirane na resursima lokalne zajednice, a usmjerene podsticanju razvoja djeteta i osnaživanju porodice.

VI Ustanova aktivno uklju;uje djecu i porodice u proces formulisanja, primjene, nadgledanja i evaluacije kako programa rada s datom porodicom i djetetom, tako i programa i usluga koje pruža ustanova kao cjelina.

VII Informacioni sistem ustanove ažurira podatke zna;ajne za direktno pružanje usluga, uklju;uju’i pra’enje toka i efekata rada s djecom i porodicama, evaluaciju programa i fiskalnu politiku i menadžment.

VIII Ustanova, preko pogodnih upitnika, fokus grupa, revizije plana tretama, kao i na druge pogodne na;ine, sistematski traži povratnu informaciju od strane korisnika usluga, djece i porodica, uputnih organa, predstavnika lokalne zajednice, zaposlenog osoblja, ;lanova upravnog odbora i nadzornih državnih organa.

IX Ustanova koristi prikupljene informacije za pažljivu evaluaciju sopstvenih programa, unapre]enje procesa pružanja usluga i argumentovano obezbje]ivanje odgovaraju’eg osoblja, fiskalne podrške i drugih neophodnih resursa.

 145

6.1. OSNIVANJE I ORGANIZACIONA STRUKTURA USTANOVA  6.1.1. Tipovi ustanova prema na;inu osnivanja Ustanove mogu biti osnovane kao javne ili privatne, a funkcionisati kao profitne ili neprofitne.

Osnivanje i ovlaš’enje za rad javnih organizacija regulisano je zakonom, dok privatne (profitne ili neprofitne) organizacije ili neke lokalne ustanove i službe moraju biti inkorporirane u sistem u skladu s državnim ili regionalnim procedurama, regulativama i standardima.

Privatne ili lokalne organizacije, ustanove ili programi koji se bave djecom i mladima u sukobu sa zakonom moraju u potpunosti ispuniti sve kriterijume i zahtjeve koje ispunjavaju i javne ustanove, da bi mogle biti inkorporirane u sistem, odnosno da bi im moglo biti izdato odobrenje za pružanje usluga djeci i njihovim porodicama.

Nadzor nad svim (javnim i privatnim) ustanovama zavodskog tretmana, pružanjem neophodne stru;ne pomo’i, izdavanjem i povla;enjem licenci, obavlja posebna javna ustanova, odnosno posebna služba javne uprave – ministarstva.

Država nastoji da obezbijedi stubove sistema, dok nevladin sektor obezbje]uje razu]en sistem servisa dobro integrisanih u lokalni ambijent. Svejedno da li se radi o javnim ili privatnim, profitnim ili neprofitnim ustanovama, država preuzima ingerenciju za propisivanje standarda i kontrolu kvaliteta rada.

 6.1.2. Administrativna struktura ustanova za zavodski tretman Administrativna struktura ustanove treba da obezbijedi pogodan okvir za pružanje kvalitetnih usluga djeci i porodicama. Sistem i proces pružanja usluga treba da budu tako kreirani da na najbolji mogu’i na;in zadovoljavaju potrebe djece i porodica, u isto vrijeme promovišu’i proklamovane ciljeve i obezbje]uju’i ostvarivanje zadataka odnosno rezultata.

 6.1.3. Misija i vizija  Misija. .

Ustanova treba da ima jasno formulisanu misiju. Misija definiše identitet i svrhu postojanja ustanove, odnosno reflektuje smisao zbog kog je ustanova osnovana i nastavlja da funkcioniše. Misija opisuje fokus, ciljanu populaciju i oblast koju ustanova pokriva.  Vizija. Ustanova tako]e treba da ima jasno formulisanu viziju, odnosno dugoro;ne razvojne aspiracije i ciljeve. Vizija skicira ono što ustanova nastoji da ostvari, ono što u perspektivi nastoji da postane.

Razvojni ciljevi ustanove pomažu da se uspostavi veza izme]u misije i vizije, odnosno da se ustanova, kvalitetno obavljaju’i svoju osnovnu funkciju, kre’e

 146

prema dugoro;no postavljenim razvojnim aspiracijama. Misija, vizija i ciljevi ustanove obezbje]uju koherentan i fleksibilan okvir za kvalitetno pružanje usluga na na;in koji ’e voditi sistematskom unapre]enju politike, procedura i prakse u promjenljivim društvenim uslovima.

Misija, kao relativno stabilna definicija identiteta i neposredne svrhe i društvene uloge, i vizija, kao ideal ili kompas koji odre]uje kurs daljeg razvoja ustanove, treba da budu preispitivani i uskla]ivani s promijenjenim društvenim uslovima, postoje’om regulativom, dostignu’ima i razvojnim izazovima i ambicijama ustanove.

Centar „Ljubovi’” se upravo nalazi u fazi dubokog preispitivanja sopstvene misije (društvene uloge) i radikalne rekonceptualizacije dugoro;ne vizije razvoja.

Shodno prihva’enoj viziji razvoja, dalji tok reformi Centra razvija’e se u sljede’e tri faze: (1) rekonstrukcija (prostorna i konceptualna); (2) razvoj i osamostaljivanje posebnih programa; (3) razu]ivanje programa i svo]enje djelatnosti Centra u domen jedne od komponenata sistema koji je dobrim dijelom sam stvorio.

 147

 6.1.4. Strate[ki plan Ustanova treba da ima strateški plan razvoja koji ’e konkretizovati i operacionalizovati misiju i viziju preko izbora strategija i aktivnosti, a koje u periodu od tri do pet godina treba da budu preduzete da bi se unaprijedili kvalitet i efikasnost usluga (misija) i da bi se kretalo prema ostvarivanju postavljenih dugoro;nih ciljeva (vizija). Strateški plan se usmjerava na resurse i aktivnosti ustanove, prvenstveno usmjerene na iznalaženje najbojih na;ina zadovoljavanja potreba djece i porodica u promjenljivim društvenim uslovima, ali tako da ustanova progresivno napreduje u pravcu ostvarivanja ciljeva svog dugoro;nog razvoja.

 6.1.5. Godi[nji operativni plan Ustanova treba dalje da operacionalizuje strateški plan tako što ’e formulisati godišnji operativni plan, koji integriše dugoro;ne ciljeve stratešog plana s dnevnim aktivnostima ustanove. Taj operativni plan baziran je na objektivnim, mjerljivim, vremenski oro;enim zadacima, koji lako mogu biti pra’eni i evaluirani. Osnovni izazov godišnjeg operativnog plana je koherentnost, odnosno zahtjev da se individualne komponente i diprinosi harmonizuju i postave u integrisanu-koherentnu cjelinu, koja ’e služiti kao ;vrsta ali fleksibilna struktura za planiranje, organizovanje, vo]enje, nadgledanje, uskla]ivanje i modifikovanje etapnih i konkretnih radnih zadataka ustanove.

 6.1.6. Identifikovanje željenih ishoda – rezultata Ustanova treba da formuliše mjerljive kriterijume za procjenu progresa u pravcu ostvarivanja željenih ishoda rada s djecom i porodicama. Treba da predvidi o;ekivane rezultate za sistem kao cjelinu, kako bi lako, objektivizirano i nepristrasno mogla da dokumentuje ostvarivanje postavljenih ciljeva i zadataka i dokaže ispunjavanje preuzetih obaveza u odnosu na djecu i porodice, kao i zajednicu kao cjelinu.

Ustanova treba da se fokusira na rezultate, ali isto tako i na kvalitet usluga koje pruža.

Ishodi usluga treba da uklju;e bezbjednost djece, kontinuitet zaštite, dje;ja prava i njihovu trajnu dobrobit, kao i obezbje]enje razu]enog kontinuiteta zaštite djece u sukobu sa zakonom.

Ishodi treba da proisti;u iz namjene, ciljeva i na;ina rada ustanove, kao i da su mjerljivi.

6.2. ULOGA I ODGOVORNOST JAVNIH I PRIVATNIH AGENCIJA  6.2.1. Državni, regionalni ili lokalni organi socijalnog staranja Državni, regionalni ili lokalni organi socijalnog staranja, koji su odgovorni za institucionalni tretman, treba da obezbijede uslove da sva djeca i porodice ;ije stanje

 148

i potrebe zahtijevaju takve usluge imaju otvoren pristup tim ustanovama i da nesmetano koriste njihove usluge.

Javne agencije odgovorne za obezbje]enje zavodskog tretmana moraju da obezbijede adekvatne organizacione, finansijske i regulatorne preduslove, kako bi se uspostavio odgovaraju’i kontinuum zaštite, koji bi bio pristupa;an djeci i porodicama kojima je potreban i kako bi mogao da ostvari rezultate koji su propisani zakonom. Radi stalnog podizanja standarda kvaliteta zaštite, javne agencije propisuju i održavaju minimum standarda zaštite, obezbje]uju propisani nadzor nad stru;nim radom i pružaju odgovaraju’u stru;nu pomo’, odnosno konsultacije, podršku i pomo’ u razvoju politike, procedura, organizacionog vo]enja, odobravaju ili oduzimaju licence onim ustanovama i programima koji dalje ne ispunjavaju propisane uslove.

 6.2.2. Privatne agencije Privatne agencije koje obezbje]uju neposredne usluge zavodskog tretmana treba jasno da odrede svoju kompetentnost u odnosu na potrebe djece i porodica s kojima rade; da obezbje]uju usluge u skladu s propisanim standardima kvaliteta, te da, samostalno ili u saradnji s drugim ustanovama, programima i servisima obezbje]uju zadovljavanje potreba djece i porodica.

 6.2.3. Formulisanje politike i procedura Sve ustanove i agencije koje pružaju usluge zavodskog tretmana treba da razviju i održavaju odgovaraju’u politiku i procedure, koje ’e biti stavljene na raspolaganje zaposlenima i predstavnicima lokalne zajednice sa svim ostalim informacijama koje se odnose na filozofiju, misiju, viziju, svrhu, organizacionu strukturu i praksu.

 6.2.4. Interni priru;nik Sve ustanove i agencije koje pružaju usluge zavodskog tretmana treba da formulišu interni priru;nik, koji ’e biti stavljen na raspolaganje svim zaposlenima, a sadrža’e jasno definisanu politiku i procedure, primjere dobre prakse, opis usluga koje ustanova nudi, organizaciju rada i odgovornosti supervizora, kao i sve druge informacije neophodne za pravilnu primjenu i unapre]enje standarda kvaliteta usluga.

6.3. SISTEM ORGANIZACIJE I :UVANJA PODATAKA Ustanova koja obezbje]uje zavodski tretman treba da razvije i održava dvije me]usobno povezane linije informacionih sistema: jednu vezanu za opšte funkcionisanje i poslovanje ustanove i drugu, usmjerenu na informacije neophodne za pravilno vo]enje slu;ajeva, odnosno neposredan rad s djecom i porodicama.

 149

 6.3.1. Poslovna dokumentacija Ustanova treba da razvije i unapre]uje sistem prikupljanja, ;uvanja i koriš’enja informacija koje mogu biti upotrijebljene za strategijsko planiranje, unapre]enje direktnog pružanja usluga, razvoj programa, unapre]enje kvaliteta, procjenu kvaliteta rada od strane stru;njaka i evaluaciju rada ustanove kao cjeline.

 6.3.2. Radna – klini;ka dokumentacija Dokumentacija o socijalno-vaspitnom radu s djecom i porodicama. Ustanova treba da održava sistem bilježenja pruženih usluga za svako dijete i porodicu od samog po;etka pa do trenutka kada je pružanje usluga završeno. Podaci koji se unose u dosije o djetetu treba da budu koncizni, bazirani na ;injenicama, jasno formulisani i direktno vezani za klju;na pitanja i probleme s kojima se djeca i porodice suo;avaju, odnosno na ;ijem rješavanju rade. Takvi dosijei traba da su u skladu s državnim zahtjevima i regulativom u pogledu pristupa informacijama, povjerljivosti, ;uvanja podataka i drugim regulatornim procedurama.

PREPORU:ENI SADRŽAJ DOSIJEA O SLU:AJU  identifikacioni podaci o djetetu, porodici i drugim ;lanovima pro[irene porodice;  razlog upu’ivanja, agencija koja je dijete uputila, kao i kvalitet angažovanosti uputnog organa na planiranju i provo]enju mjera tretmana;  rezultati procjene potreba i potencijala djeteta i porodice i njihove motivacije za angažovanje u tretmanu i spremnosti za promjene;  dokumentacija o adekvatnosti informisansti porodice i djeteta o njihovim pravima i politici u pogledu prijavljivanja zlostavljanja i zanemarivanja djece;  dokumentacija o upoznavanju djeteta i porodice s obavezom ustanove u pogledu ;uvanja privatnosti i povjerljivosti;  .dokumentacija o izvje[tajima upu’enim sudu, organima socijalnog staranja, medicinskim ustanovama, [kolama, policiji i drugima, naro;ito izvje[tajima vezanim za bezbjednost djeteta, kriti;ne incidente, permanentnost pružanja usluga, dobrobit djeteta itd.;  generalni plan tretmana koji sadrži jasno definisane ciljeve, etapne i konkretne zadatke, kao i strategije i metode kojima ’e ti ciljevi i zadaci biti ostvareni, uklju;uju’i i naznaku o tome kako su dijete, porodica i uputni organ bili uklju;eni u razvoj i utvr]ivanje tog plana rada;  preciznu dokumentaciju o vrsti, u;estalosti, kvalitetu i vremenskom trajanju pruženih usluga, uz napomenu o tome kako su dijete i porodica prihvatili proces pružanja usluga i koliko su u;estvovali u njemu;

 150

 održavanje i ;uvanje svih dokumenata, izvje[taja i prepiske vezane za pružanje usluga djetetu i porodicama;  dokumentaciju o [kolovanju, profesionalnom usmjeravanju, obu;avanju i radu djeteta tokom njegovog tretmana u ustanovi;  medicinsku dokumentaciju, uklju;uju’i i zubarske usluge i intervencije;  dokumentaciju o kontaktima osoblja zaposlenog u ustanovi s ;lanovima porodice, uklju;uju’i posjete, telefonske pozive i druge vrste interakcija;  dokumentaciju o svim žalbama, pritužbama ili zvani;no podnesenim žalbama na kvalitet rada pojedinih stru;njaka ili ustanove u cjelini, naro;ito onih koje se odnose na zlostavljanje, zanemarivanje, diskriminaciju i sl., uklju;uju’i i podatke o tome kako su ta pitanja bila razrije[ena;  dokumentaciju o zna;ajnim incidentima, uklju;uju’i fizi;ke intervencije, samopovrje]ivanje, suicidalne ideje ili postupke, seksualizovano pona[anje itd.;  dokumentaciju o svim zna;ajnim akcijama, intervencijama, odlukama donijetim od strane zaposlenih.

 6.3.3. Privatnost i povjerljivost Ustanova treba, u skladu s državnim, me]unarodnim i eti;kim standardima, da razvije i održava politiku i procedure ;uvanja privatnosti i povjerljivosti informacija o djetetu i porodici prije prijema u ustanovu, tokom boravka djeteta u programima ustanove i nakon otpusta i pra’enja. Ustanova tako]e treba da razvije mehanizme kojima ’e obezbijediti integritet i povjerljivost podataka o djeci i porodici, bilo da su te informacije iskazane u pisanoj ili elektronskoj formi. O politici i procedurama ustanova, blagovremeno i na pogodan na;in, koriste’i jezik koji oni razumiju, obavještava djecu i roditelje.

 6.3.4. Održavanje dosijea i podataka Ustanova treba da održava dosijea o svoj djeci u svojim programima tokom sedam godina poslije otpusta djeteta iz ustanove, osim ako to nije druga;ije odre]eno zakonom. Ustanova treba da osigura da zna;ajni podaci o djetetu budu na odgovaraju’i na;in ;uvani kako bi kasnije mogli biti koriš’eni u najboljem interesu samog djeteta.

 151

 6.3.5. :uvanje i uni[tavanje dosijea Ustanova razvija pisane procedure za ;uvanje, arhiviranje i uništavanje zastarjelih dosijea i podataka. Te procedure treba da budu uklju;ene u protokole ustanove i bazirane na državnim uputstvima i standardima. Protokoli treba da obuhvate postupak u slu;ajevima:  zaštite privatnosti i povjerljivosti;  postupka u slu;aju zakonski zasnovanog zahtjeva bivšeg korisnika za uvid u dokumentaciju;  postupka u slu;aju zahtjeva za uvid u dokumentaciju o preminulom bivšem korisniku;  .postupka u slu;aju prestanka rada ustanove.

 6.3.6. Za[tita prava djece i porodica Ustanova treba da razvije i održava takvu politiku koja direktno štiti fundamentalna ljudska, gra]anska, ustavna i druga prava korisnika, a posebno prava djeteta u skladu sa UN Konvencijom o pravima djeteta, kao i eti;kim standardima relevantih profesionalnih udruženja.

Ova prava ;ine integralni dio politike i procedura ustanove i sastavni su dio orijentacionog programa obu;avanja novozaposlenih radnika.

6.4. OSIGURANJE UNAPRE}ENJA KVALITETA USLUGA Ustanova treba da razvije i primjenjuje program kontinuiranog unapre]enja kvaliteta usluga koji obuhvata sve segmente i faze rada ustanove. Ustanova tako]e treba da redovno evaluira svoje programe, provjeravaju’i da li se usluge nude u skladu s najvišim standardima, najboljom praksom, kao i da su intervencije i tretman zasnovani na pristupima koji su u praksi provjereni.

6.5. ISTRAŽIVANJA Ustanova može samostalno ili u saradnji s nau;noistraživa;kim institucijama preduzimati istraživa;ke projekte, naro;ito one koji su usmjereni ka evaluaciji toka i ishoda tretmana, primjeni novih programa (pilotiranje) ili boljem razumijevanju karakteristika, potreba i mogu’nosti populacije djece i porodica s kojima ustanova radi.

Ustanova mora da garantuje apsolutnu dobrovoljnost u;eš’e djece i porodica u istraživa;kim projektima, kao i da:  .informiše djecu i porodice o prirodi i svrsi istraživanja, na;inu rada, eventualnim rizicima i svim drugim okolnostima koje mogu uticati na odluku o participaciji;

 152

 izri;ito izbjegne makar i aluziju na uskra’ivanje usluga ili drugu vrstu nadoknade za odbijanje u;eš’a u istraživa;kim projektima;  zabrani koriš’enje nov;ane nagrade za one koji pristanu na u;eš’e u istraživa;kim projektima.

Rezultati istraživanja treba da budu objašnjeni djeci i porodicama i stavljeni na raspolaganje osoblju ustanove, stru;noj i široj javnosti, a kad god je to indikovano, inkorporirani u politiku i praksu ustanove.

6.6. OSOBLJE Da bi bila u stanju da ostvari svoju misiju, ustanova mora da privu;e, zadrži i njeguje kvalifikovano i kompetentno osoblje. Osoblje mora da posjeduje odgovaraju’i nivo znanja – koje sti;e redovnim i kontinuiranim obrazovanjem, vještine – koje sti;e kroz supervizirani profesionalni trening i praksu, kao i stavove i li;ne kvalitete primjerene specifi;nim radnim zadacima s djecom i porodicama. Svo osoblje mora da posjeduje odgovaraju’i nivo zrelosti da bi donosilo razumne odluke i li;ne karakteristike neophodne za neposredan rad s djecom i porodicama. Osoblje tako]e treba da ima odgovaraju’e životno iskustvo kako bi moglo da razumije djecu i porodice, lokalnu zajednicu i kulturološke osobenosti onih s kojima radi.

 6.6.1. Regrutovanje i selekcija Ustanova treba da razvije sveobuhvatan i proaktivan plan regrutovanja i selekcije osoblja kompetentnog za razli;ite zadatke vezane za rad s djecom u sukobu sa zakonom. Regrutovanje je naro;ito zna;ajno u situacijama u kojima su zahtjevi radnog mjesta veoma visoki, nov;ana nadoknada niska, a na tržištu radne snage nema dovoljno kvalifikovanog osoblja. Osoblje treba da posjeduje vještine za rad s djecom, mladima i porodicama, da unapre]uje i promoviše individualne i porodi;ne kapacitete na na;in koji podržava snage i potencijale djeteta i porodice, odnosno osnažuje i osamostaljuje djecu i porodice. Osoblje tako]e treba da dobro poznaje društvenu zajednicu u kojoj djeluje, kao i da ima razvijene vještine komunikacije i saradnje, kako bi dosljedno koristilo pristupe usmjerene na lokalnu zajednicu radi koriš’enja svih pogodnih resursa u pravcu osnaživanja i osamostaljivanja djece i porodica.

 6.6.2. Selekcija osoblja Ustanova treba da ima razra]en plan i objektivizirane kriterijume selekcije osoblja kako bi obezbijedila da novoizabrano osoblje posjeduje odgovaraju’e obrazovanje, znanja, vještine, stavove, sposobnosti i li;ne kvalitete neophodne za ostvarivanje misije ustanove. Transparentan proces i objektivni kriterijumi spre;avaju spoljne pritiske i razrješavaju dileme u pogledu izbora i prijema.

 153

 6.6.3. Kvalifikacije i kompetencije direktora Direktori ustanova treba da imaju: master nivo edukacije u oblasti specijalne pedagogije, socijalnog rada, psihologije ili srodnih stru;nih disciplina, odnosno srodnih profesija. Tako]e je poželjan odgovaraju’i profesionalni trening, koji obezbje]uje kompetenciju (znanje i vještine) i relevantno profesionalno iskustvo u radu s djecom u sukobu sa zakonom, po mogu’nosti u institucionalnim uslovima. Direktori ustanova treba da imaju li;ne karakteristike i potvr]eno znanje i vještine neophodne za uspješno upravljanje zavodskim programima tretmana i optimalan senzibilitet za rad s djecom i njihovim porodicama.

 6.6.4. Odgovornosti koordinatora socijalno-vaspitnog programa – klini;kog direktora Funkcija klini;kog direktora, odnosno koordinatora svih socijalno-vaspitno-savjetodavnih programa klju;na je pozicija u ustanovi. Ukoliko sam direktor nije uskostru;no lice, ili se, zbog obima i dinamike posla, usmjerava na administrativno rukovo]enje, neophodno je da za pomo’nika ima kompetentnu stru;nu osobu.

U zemljama gdje postoje licence, postoji izri;it zahtjev da klini;ki direktor bude licenciran, dok za poziciju direktora to nije neophodan zahtjev. Primarna odgovornost klini;kog direktora je postavljanje, održavanje i razvoj programa rada u ustanovi, odnosno sistematska supervizija programa, ali i stru;njaka koji te programe vode. Supervizija treba da bude izvo]ena kao administrativna funkcija kroz regularne, planirane, individualne instruktivne, podržavaju’e, usmjeravaju’e, osposobljavaju’e i evaluativne seanse sa superviziranim osobljem. Supervizija treba da bude sistematska i planirana kako bi zadovoljila dvije povezane funkcije: (1) da provjeri sposobnost i efikasnost i (2) da podrži i promoviše razvoj sposobnosti osoblja da na kvalitetan na;in obavlja svoje radne obaveze. Smatra se razumnim profesionalnim zahtjevom da klini;ki direktor, kao što je to slu;aj kod ljekara, tako]e bude angažovan u direktnom radu sa slu;ajevima, ne samo da rukovodi ve’ i da izvodi pojedine programe.

Klini;ki direktor – supervizor treba da posjeduje master nivo specijalne edukacije, socijalnog rada, psihologije ili srodnih disciplina, kao i iskustvo, znanje, vještine i kvalitete koji omogu’avaju uspješan rad na superviziji programa, stru;njaka, koordinacije s drugim programima i sistematskom konceptualnom unapre]enju i metodološkom oplemenjivanju socijalno-vaspitnog rada.

 6.6.5. Kompetencija koordinatora organizacione radne jedinice Ukoliko je ustanova složena i razu]ena – sadrži više relativno nezavisnih organizacionih cjelina, kakav je slu;aj u Centru „Ljubovi’”, razumljivo je da je potrebno postaviti rukovodioce – supervizore tih organizacionih jedinica kako bi se uspostavio neprekinuti lanac odgovornosti. Postoje dvije vrste takvih organizacionih jedinica: programske cjeline i životne/radne zajednice. Programske cjeline se odnose na zaokružen programski klaster koji ima tendenciju da se u budu’nosti osamostali i radi potpuno nezavisno, kao što je to npr. Prihvatilište s prihvatnom stanicom ili Zavod za vaspitanje. Kvalifikacije za taj program su prakti;no sli;ne

 154

gore opisanim za klini;kog direktora. Druga vrsta organizacionih jedinica odnosi se na rukovo]enje životnim i radnim prostorom u kome borave i rade djeca – vaspitne grupe.

Rukovodilac takve jedinice može biti osoba koja ima odgovaraju’e iskustvo i dokazanu uspješnost u vo]enju ra;una o organizaciji rada, radnom prostoru, rasporedu i odgovornostima (pomo’nog) osoblja itd. Takva osoba može da bude i neko ko je „izrastao” iz pozicije pomo’nog vaspita;a.

 6.6.6. Kvalifikacije i kompetencije neposrednih stru;nih radnika Neposredni stru;ni rad s djecom i porodicama treba da bude povjeren stru;njacima koji imaju odgovaraju’u kompetenciju (obrazovanje, vještine, iskustvo), ali i odgovaraju’e li;ne kvalitete, kao što su:  sposobnost da se iskaže toplina i prihvatanje;  stav koji izražava spremnost da se djeci, ali i odraslima, pruži potrebna njega;  sposobnost da otvoreno i direktno razgovaraju o delikatnim pitanjima, uklju;uju’i i emocionalna pitanja i bolna, traumati;na iskustva;  .sposobnost da primjenjuju dosljedan, ;ist profesionalan odnos i fleksibilan pristup u radu s djecom i porodicama.

 6.6.7. .Kvalifikacije pomo’nog vaspitnog osoblja Pomo’no osoblje tako]e treba da ima odgovaraju’e obrazovanje, znanje, vještine, kompetenciju primjerenu nivou radnih zadataka koji su im povjereni.

Ustanove razvijaju ozbiljne programe „interne kvalifikacije” kojima se pogodni kandidati obu;avaju za obavljanje poslova podrške i pomo’i vaspitno-terapeutskom osoblju i kojima se kompetencija pomo’nog osoblja podiže na zavidan nivo. Jasna definicija i opis radnih zadataka pomo’nog osoblja, zajedno s pravilnom instruktažom i kontinuiranom supervizijom, mogu pomo’no osoblje u;initi izuzetno korisnim, ;ak i „nose’im” u pojedinim aspektima rada s djecom u zavodskim uslovima. Pošto pomo’no osoblje ima ;este i neposredne odnose s djecom i porodicama, naro;ita pažnja se posve’uje njihovim li;nim karakteristikama, vrijednostima i stavovima.

 6.6.8. Volonteri Ustanove za zavodski tretman mogu, radi unapre]enja kvaliteta usluga, koristiti pomo’ volontera iz lokalne zajednice. Volonteri mogu obavljati sljede’e funkcije:  pomagati redovnom osoblju nadopunjavaju’i njihovu ulogu i zadatke, ali ne mogu zamjenjivati redovno osoblje na njihovim regularnim radnim zadacima i radnim mjestima;

 155

 služiti kao efektivna i pouzdana zamjena za osoblje koja se u svom radu oslanja na svoje specijalne sposobnosti, interesovanja i talente ili ranije iskustvo na sli;nim poslovima;  promovisati misiju i programe ustanove u društvenoj zajednici nastoje’i da angažuju nove resurse i podršku;  .služiti kao advokati djeci i porodicama u ostvarivanju njihovih prava i olakšavati im pristup resursima na koje ve’ imaju prava;  oboga’ivati i proširivati kapaciteta redovnog osoblja u obezbje]enju usluga.

Volonterima treba da bude obezbije]ena odgovaraju’a orijentacija, trening, supervizija i stalna podrška kako bi mogli efikasno i kvalitetno da pruže svoj dragocjen doprinos oboga’ivanju programa rada ustanove.

 6.6.9. Kriminolo[ka provjera Kriminološka provjera ;ini sastavni dio procedure provjere podobnost i treba da obuhvati svo osoblje koje dolazi u direktan kontakt s djecom i porodicama. Ta provjera podrazumijeva da:  bude sprovedena kod svih kandidata koji su predloženi za prijem, a treba da obuhvati kako krivi;nopravnu provjeru tako i provjeru u odnosu na zlostavljanje djece;  .ustanova može da naloži provjeru zloupotrebe supstanci za one koji ’e direktno raditi s djecom;  .provjeru prekršaja zakona o saobra’aju koja treba da bude obavljena kod svog osoblja koje ’e makar i povremeno prevoziti djecu.

Ako kandidat nije prošao na provjeri, ustanova ima pravo i obavezu da pažljivo razmotri svaku takvu situaciju, ali i obavezu da ne primi, odnosno da otpusti osobu koja može ugroziti bezbjednost, zdravlje ili dobrobit djece ili porodica.

 6.6.10. Stvaranje zdravog i podržavaju’eg radnog ambijenta Ustanova treba da stvori i njeguje takvu radnu atmosferu koja ’e biti stimulativna i podržavaju’a za sve zaposlene. Takva atmosfera doprinosi zadržavanju osoblja, podizanju njihove radne produktivnosti, kao i stvaranju opšte radnoterapeutske atmosfere u ustanovi.

 156

6.7. CENTAR I OKOLINA  6.7.1. Op[te napomene o reciprocitetu odnosa ustanova i okruženja I

Ustanove za zavodski tretman djeluju kao „otovoren sistem”, odnosno svoje mjesto i ulogu u društvenom okruženju i sistemu ustanova i službi za rad s djecom u sukobu sa zakonom zasnivaju na otvorenoj razmjeni ideja i koncepata, utvr]ivanju potreba i traganju za na;inima njihovog zadovoljavanja. Ta razmjena je recipro;na i razvojno dinami;na, što zna;i da ustanove „odgovaraju” na potrebe društvene zajednice, dok društvena zajednica podržava i pomaže ustanove i njene programe.

II

Ustanove sistematski uspostavljaju i razvijaju odnose saradnje s ostalim ustanovama i službama koje pružaju sli;ne usluge djeci i porodicama u sukobu sa zakonom, odnosno djeci s posebnim potrebama, uputnim organima, sudom, policijom, školama, osniva;ima i finansijerima programa i drugim relevantnim faktorima koji podržavaju, u;estvuju ili doprinose njihovom radu.

III

Društvena zajednica posjeduje i dalje izgra]uje bogatu formalnu i neformalanu mrežu resursa koji preko spleta saradni;kih odnosa obavljaju procjenu potreba, obezbje]uju usluge ili podržavaju, evaluiraju i unapre]uju kvalitet i efikasnost procesa usluga djeci i porodicama.

IV Društvena zajednica, odnosno komponente društvene zajednice, razumiju i prihvataju svoju ulogu u pružanju podrške ustanovama za zavodski tretman DSZ, kao i djeci i porodicama s kojima te ustanove rade.

V

Ustanove proaktivno u;estvuju u procjeni potreba društvene zajednice i utvr]ivanju potreba koje nijesu zadovoljene rade’i kolaborativno s drugim društvenim faktorima na kreiranju programa za zadovoljavanje takvih potreba zajednice, odnosno stanovništva.

VI Ustanove za zavodski tretman preuzimaju odgovornost i vode’u ulogu u kreiranju i vo]enju osmišljenih aktivnosti u pravcu objašnjenja potreba za odre]enim programima i uslugama i obezbje]enja potrebne podrške ustanovi, djeci i porodicama.

Ustanove za zavodski tretman mogu produktivno funkcionisati samo ako imaju izgra]ene bogate, stabilne i konstruktivne odnose s društvenom zajednicom unutar koje djeluju, odnosno samo ako je ustanova adekvatno „umrežena”.

Mada je odre]en krug „društvenih faktora” relativno zajedni;ki za svaku društvenu zajednicu, vrsta i tip ustanova i službi saradnika, kao i intenzitet i na;ini saradnje mogu zna;ajno varirati od jedne do druge lokalne zajednice, zavisno od potreba i mogu’nosti te zajednice. Važno je podvu’i da ustanove za zavodski tretman treba podjednako da razvijaju i formalne i neformalne kontakte i saradnju

 157

kako sa državnim sektorom tako i sa sektorom koji nije pod državnom ingerencijom. Ustanova, a ne društvena zajednica, preuzima odgovornost i vode’u ulogu u informisanju i edukovanju javnosti u pogledu potreba djece i porodica, kao i potreba same ustanove za podrškom i pomo’i. Shodno tome, ustanova ’e u tom podru;ju „brati plodove” sopstvenog proaktivnog angažovanja i rada.

Podrška ustanovi, djeci i porodicama od strane (lokalne) društvene zajednice rezultat je dugoro;nog procesa sistematskog zajedni;kog rada državnih i drugih institucija i službi na više nivoa. Propusti u komunikaciji i njegovanju saradnje, kao uostalom i konstruktivni napori u tom pravcu, možda ne pokažu rezultate u neposrednoj budu’nosti, ali ’e oni, kao tok ponornice, uvijek iza’i na površinu.

Iz tih razloga, uspostavljanje, njegovanje i izgradnja konstruktivnih odnosa s okolinom treba da bude integralni dio strateškog plana razvoja, ali i operativnog godišnjeg plana, koji ’e se redovno pratiti, evaluirati i dogra]ivati.

Centar „Ljubovi’” je prepoznao potrebu intenziviranja i podizanja na viši nivo saradnje s lokalnom zajednicom, Ministarstvom za rad i socijalno staranje, odnosno relevantnim ministarstvima, drugim ustanovama socijalnog staranja i nevladinim sektorom, kako bi se ostvario ambiciozni strateški plan razvoja ustanove u okviru teku’ih društvenih reformi u Crnoj Gori.

 6.7.2. Uspostavljanje odnosa saradnje Sve ustanove, agencije i pojedinci u društvenoj zajednici, koji se na bilo koji na;in bave djecom i porodicama, treba da se organizuju i zajedni;ki rade na zastupanju interesa i potreba djece i porodica, da se argumentovano zalažu za razvoj i adekvatno primjene i evaluiraju usluge koje su djeci i porodicama potrebne.

Nezavisno od forme (formalno-neformalno) i širine (ustanove za zavodski tretman, ustanove socijalne zaštite, sve ustanove i službe za djecu i porodicu…) povezivanja, svako takvo organizovanje zna;ajno ’e pove’ati kapacitet pojedina;ne ustanove da ostvari svoje ciljeve, ispuni svoj društveni zadatak i unaprijedi kvalitet usluga djeci i porodicama.

 6.7.3. Razja[njavanje uloga i odgovornosti Ustanove, agencije i programi imaju obavezu da jasno definišu svoju ulogu i svoje neposredne odgovornosti u odnosu na djecu, porodice i lokalnu zajednicu, kako bi se izbjegla preklapanja programa, odnosno lokalizovala nepokrivena podru;ja.

Najefikasnija društvena zaštita djece i porodica ostvaruje se preko koordiniranih aktivnosti razli;itih agencija i programa, koji imaju me]usobno komplementarne uloge, a oslanjaju se na otvorenu ravnopravnu saradnju.

 158

 6.7.4.. Zastupanje interesa i prava Ustanova zajedno s drugim saradnicima treba da zastupa interese i prava i objašnjava realne potrebe djece i porodica za društvenom zaštitom. Ta vrsta informisanja, edukovanja i animiranja javnosti može se odvijati na lokalnom, regionalnom ili/i državnom nivou, ali uvijek mora biti argumentovana – bazirana na ;injenicama, dosljedna i dugoro;no postavljena.

 6.7.5. Obezbje]enje [iroke mreže ustanova, službi, programa i sistema podr[ke djeci i porodicama Osnovne ustanove i programi koji obezbje]uju zadovoljavanje utvr]enih potreba djece i porodica treba da budu pristupa;ne djeci i porodicama u svakoj lokalnoj zajednici. Takva mreža ili sistem treba da bude „kontinuiran” – da obezbje]uje sve potrebne usluge od ranog otkrivanja, procjene potreba i potencijala, tretmana do socijalne reintegracije, ali i „razu]en”– da na svakoj ta;ki kontinuuma nudi više razli;itih programa ;ime se omogu’ava fleksibilnost i „individualizacija” pružanja usluga.

 6.7.6. Stvaranje uslova za zadovoljavanje zanemarenih potreba Ustanova ima obavezu da, elaboriraju’i sopstvena iskustva i zapažanja i angažuju’i se u sistematskoj procjeni potreba društvene zajednice, zapaža i artikuliše zanemarene potrebe djece i porodica i argumentovano se bori za stvaranje društvenih uslova za njihovo zadovoljavanje.

Ako društvena zajednica nema ustaljenu praksu sistematske procjene potreba te zajednice, ustanova može sama da inicira takvu procjenu podnose’i projekat za finansiranje kod odgovaraju’ih državnih fondova.

Ustanova izražava spremnost ne samo da sa;ini odgovaraju’u procjenu potreba djece i porodica u odre]enoj društvenoj zajednici, ve’ isto tako i da razvije, postavi, pilotira i „rasadi” programe koji ’e zadovoljiti nasušne a zanemarene potrebe djece i porodica.

 6.7.7.. Predstavljanje ustanove i programa Ustanova ima obavezu da informiše i edukuje (lokalnu) društvenu zajednicu o svojoj društvenoj misiji, organizaciji, programima, o društvenoj potrebi za takvom ustanovom i uslugama, kao i o postignutim rezultatima u radu sa DSZ i njihovim porodicama.

Ustanova tako]e upoznaje društvenu zajednicu sa svojim razvojnim planovima i, koriste’i pogodna sredstva masovne komunikacije, pogodne brošure i pamflete, u;eš’e na tribinama i javnim raspravama, nastoji da postane integralni dio društvene zajednice, privu;e pažnju, podršku i pomo’ za svoje programe i djecu i porodice kojima pruža usluge.

 159

6.8. ULOGA DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA I USTANOVA Najadekvatnija društvena zaštita djece i porodica ostvaruje se kada su im svi potrebni resursi društvene zajednice stavljeni na raspolaganje i kada ti resursi funkcionišu kao dio organizovanog sistema unutar koga organizacije, ustanove, programi, grupe itd. uskla]eno pružaju neophodnu podršku i pomo’. Ustanova za zavodski tretman bi’e utoliko uspješnija ukoliko je više integrisana u društveno bi’e lokalne zajednice i mrežu njenih socijalnih servisa.

Ustanova za zavodski tretman treba dobro da upozna promjenljivo mjesto i ulogu klju;nih institucija sistema (formalnog ili neformalnog) te da sistematski radi na njihovom okupljanju i angažovanju na pitanjima i problemima kojima se ustanova bavi.

 160

 6.8.1. Uloga socijalnih, kulturnih i rekreacionih organizacija Mreža socijalnih ustanova i servisa, nevladinih organizacija i programa, vjerskih, rekreacionih, kulturnih i drugih organizacija i progama u lokalnoj zajednici ima trostruki zna;aj za ustanovu za zavodski tretman. Prije svega, takve organizacije, razvijaju’i diverzione i alternativne programe i prihvataju’i djecu kojoj nije po svaku cijenu neophodan smještaj u zavod, igraju ulogu „;uvara prednje kapije” odnosno smanjenja pritiska talasa novih slu;ajeva na zavod.

Drugo, takve organizacije i programi mogu podržavati i bogatiti redovnu djelatnost i programe ustanove, omogu’avaju’i izvo]enje ;itavog kaleidoskopa pomo’nih programa i aktivnosti, ;ime se zna;ajno poboljšava kvalitet rada s djecom i porodicama. Na kraju, uloga ovih organizacija i progama u prihvatu djece po izlasku iz programa ustanove i pružanju neophodne podrške i pomo’i u njihovoj socijalnoj reintegraciji je neprocjenjiva. Što je širi krug lokalnih organizacija i programa s kojima ustanova kontinuirano konstruktivno sara]uje to su ve’e mogu’nosti za postinstitucionalnu brigu i socijalnu reintegraciju djece.

Te organizacije, službe i servisi zapravo su „;uvari zadnje kapije Centra”, one spre;avaju recidivizam i potrebu da oni koji su jednom bili u Centru, ili na neko drugo sli;no mjesto, budu ponovo tamo upu’eni.

 6.8.2. Uloga [kole Škole, odnosno obrazovne institucije, nude obrazovanje i podršku djeci koja su smještena u ustanove, domove ili zavode. Obrazovanje se obavlja na osnovu posebno formulisanog individualnog plana obrazovanja tako da se, u neposrednoj saradnji s vaspitnim osobljem ustanove, obezbijedi najadekvatniji, individualizovan, kompenzacioni plan za svako dijete. Zadatak škole i ustanove je da u tijesnoj saradnji obezbijede „dvostruku podršku” djetetu, pomognu mu da popuni praznine i propuste i ostvari maksimalan nivo obrazovanja koji ’e mu omogu’iti nesmetano uklju;enje u proces rada.

Ustanova za zavodski tretman zauzvrat obezbje]uje nadzor nad djecom u inkluzivnim programima lokalne škole, a po potrebi razvija i kolaborativno izvodi programe za rad s djecom u riziku i programe podizanja vaspitne kompetencije roditelja takve djece. Centar „Ljubovi’” vidi svoju po;etnu razvojnu šansu upravo u ovim programima.

 6.8.3. Uloga zdravstvenih ustanova i službi Neophodan uslov za adekvatnu zaštitu zdravlja djece i unapre]enje njihove zdravstvene prosvije’enosti jeste uspostavljanje direktnih, ugovornih odnosa izme]u ustanove i jedne ili više zdravstvenih ustanova i stru;njaka.

Zdravstvena zaštita, odnosno intervencije vezane za zaštitu zdravlja odvijaju se po planiranom planu, po pravilu u ustanovi za djecu, a samo izuzetno, u hitnim slu;ajevima i slu;ajevima ozbiljnih ili visokostru;nih zahvata, u za to pogodnim zdravstvenim institucijama.

 161

Obaveza je obje strane, ustanove tako što ’e predo;iti potrebe i specifi;ne izazove, a zdravstvene organizacije tako što ’e razviti specifi;ne strategije i mjere, da razviju najpogodniji i najkompetentniji na;in zaštite fizi;kog i mentalnog zdravlja djece u zavodima i domovima.

 6.8.4. Uloga pravosudnih organa Ustanova za zavodski tretman ujedno je i socijalna i ustanova za izvršenje krivi;nih sankcija, prema tome, ona je direktno upu’ena na saradnju sa sudom u mjeri u kojoj su i sudovi upu’eni na direktnu saradnju s ustanovom. Sud ili tužilaštvo nemaju upravno-administrativnu premo’ u odnosu na ustanovu, odnosno Centar, ve’ samo razli;ite ingerencije i odgovornosti koje zahtijevaju ravnopravnu i otvorenu saradnju na organizovanju i pružanju pomo’i DSZ i njihovim porodicama.

Ustanova ’e uvijek u;initi dobro ako preuzme inicijativu i pokrene aktivnosti u pravcu uspostavljanja neposredne saradnje i zajedni;kih aktivnosti sa sudom, tužilaštvom, advokaturom, kancelarijom Ombudsmana, nevladinim organizacijama i drugim službama i institucijama radi poboljšanja kvaliteta pravne zaštite djece u sukobu sa zakonom duž kontinuuma krivi;nopravnog procesa. Naro;ita pažnja treba da bude posve’ena djeci i porodicama koje ne govore ili slabo razumiju crnogorski jezik (djeca ilegalni imigranti, djeca žrtve trafikinga).

Pravosu]e, iako nema pravo administrativne supervizije nad radom Centra, odnosno zavoda za vaspitanje, ima punu odgovornost i sve ingerencije da supervizira izvršenje mjere, odnosno kvalitet tretmana djece upu’ene u zavod na izvršenje vaspitnih mjera.

 6.8.5. Uloga policije Ustanova treba da ima ustaljene kontakte i jasno definisane protokole saradnje s policijom. Naro;ito s odjeljenjem za djecu i maloljetnike, odnosno s policajcima za djecu i maloljetnike, ako postoje tako izdiferencirana i specijalizovana radna mjesta. Ta saradnja je naro;ito bitna zbog djece koja su privo]ena od strane službenika policije u programe prihvatne stanice, djece žrtava zlostavljanja, zanemarivanja i porodi;nog nasilja, kao i djece koja se nalaze u bjekstvu iz ustanove, a mogu biti sklona nasilju, vršenju krivi;nih djela, ili postati žrtve zlostavljanja.

Tijesna saradnja s policijom neophodna je i zbog izgradnje, održavanja i provjere sistema bezbjednosti u ustanovi. U slu;ajevima potrebe za hitnim intervencijama, obje strane – policija i ustanova – ima’e blagodeti od prethodno uspostavljene saradnje i poznavanja situacije i uslova u ustanovi.

 6.8.6. Uloga službi za zapo[ljavanje Zavodi za zapošljavanje, odnosno tržište rada, tako]e treba da su jedan od klju;nih saradnika ustanove, Centra. S obzirom na uzrast djece i njihove obrazovne potrebe, ve’ina te djece ima (naro;ito pri izlasku iz Centra) potrebu za profesio-

 162

nalnom orijentacijom, usmjeravanjem, obukom ili zapošljavanjem. Organizacije i službe za zapošljavanje mogu ponuditi klju;nu podršku djeci na njihovom putu prema osamostaljivanju i zauzimanju svog mjesta u procesu rada.

 6.8.7. Uloga poslovnih organizacija i kompanija Ustanove za zavodski tretman mogu i treba da stupaju u direktne kontakte s poslovnim organizacijama i kompanijama u namjeri da ih privole da podrže ustanovu i njene programe i na taj na;in pomognu djecu i porodice, odnosno društvenu zajednicu ;iji su i ustanova i poslovne firme integralni dio. Poslovna preduze’a i kompanije mogu:  obezbijediti profesionalni trening i mogu’nosti zapošljavanja (privremenog ili trajnog) za djecu iz ustanove;  obezbijediti odre]en broj radnih mjesta za djecu po tipu „zašti’enih radionica”;  .obezbijediti sredstva za sportsko-rekreativne aktivnosti ili stipendiranje posebnih talenata me]u djecom u ustanovi;  u;estvovati u radu upravnog odbora ili savjetodavnih tijela ustanove;  u;estvovati u formiranju i radu lokalnih koalicija koje doprinose poziciji i radu službi za društvenu zaštitu djece i porodica;  obezbijediti odgovaraju’u finansijsku podršku za ukupnu djelatnost ili odre]ene programe ustanove.

 6.8.8. Uloga medija Sredstva javnog informisanja svojim pravovremenim, nepristrasnim i konciznim informacijama o stanju i problemima u oblasti društvene zaštite djece i porodica zna;ajno doprinose formiranju javnog mnjenja, razumijevanju stanja i potreba DSZ i njihovih porodica i mogu’nosti i stremljenja ustanove da te potrebe zadovolji. Ustanova i mediji treba zajedno da:  obezbijede pravovremeno, precizno, na ;injenicama zasnovano izvještavanje o ozbiljnim incidentima i doga]ajima;  pripreme karakteristi;ne životne pri;e koje ilustruju uspjeh djece u programu i bude nadu u mogu’nosti promjena i napredovanja;  zalažu se za neutralan, objektivan i senzitivan pristup u izvještavanju o stanju i problemima u ovoj oblasti;  .zaštite djecu od kršenja na;ela privatnosti i povjerljivosti, kao i bilo koje vrste eksploatacije ili zloupotrebe od strane medija;  .zastupaju jasne eti;ke standarde u pogledu socijalne zaštite DSZ i njihovih porodica.

 163

 6.8.9. Uloga uglednih osoba, politi;kih funkcionera i izabranih predstavnika lokalne zajednice Ustanova treba da razvije sistem sistematskog i kontinuiranog upoznavanja uglednih javnih li;nosti i predstavnika lokalne društvene zajednice u politi;kim forumima o stanju, problemima i potrebama u ustanovi, njenim progamima i goru’im potrebama djece i porodica.

Uzvratno, osobe na takvim pozicijama treba da informišu ustanovu o situacijama kada se priprema rasprava i donose odluke o pitanjima koja direktno ili indirektno mogu pogoditi status ili funkcionisanje ustanove i djece i porodica s kojima ustanova radi.

Javne li;nosti mogu biti veoma mo’ni propagatori i promoteri programa ustanove, a obaveza i jednih i drugih je organizovan, sistematski i uporan rad na podizanju kvaliteta društvene zaštite DSZ i njihovih porodica.

 6.8.10. Uloga institucija za licenciranje, nadzor i stru;nu pomo’ Ustanove ili službe zadužene za licenciranje, nadzor nad stru;nim radom i pružanje stru;ne pomo’i ustanovama za zavodski tretman treba da vode ra;una o tome da se kriterijumi i standardi dobre prakse u punoj mjeri poštuju i primjenjuju u svim ustanovama i programima.

 164

O autoru: prof. dr }ura] - }uka Staki’

}ura] - }uka Staki’, prof. Državnog univerziteta Pensilvanija, SAD, ro]en je 1.1.1948. god. u Krupnju, Srbija. Filozofski fakultet – grupa Psihologija – završio je u Beogradu 1971. godine. Kao psiholog radio je u Centru za socijalni rad, Novi Beograd, od 1971. do 1975. godine, kada prihvata zvanje asistenta Defektološkog fakulteta u Beogradu.

Docent postaje 1980. godine, vanredni profesor 1985. godine, a redovni 1991. godine.

Na istom fakultetu doktorirao je 1980. godine, predavao je na Višoj školi za socijalne radnike u Beogradu, Defektološkom fakultetu, Fakultetu politi;kih nauka, Filozofskom fakultetu u Beogradu, kao i Filozofskom fakultetu u Skoplju.

Godine 1995. prof. Staki’ se s porodicom seli u Ameriku, gdje po;inje da radi kao profesor na Pensilvanija univerzitetu i direktor klini;kih programa Psihijatrijske klinike za adolescentnu populaciju s težim poreme’ajima u ponašanju. Tokom 2002-2003. godine, na poziv Vlade Srbije, kao stipendista Fulbrajtove fondacije boravi u Beogradu, kao savjetnik za socijalna pitanja Republike Srbije, u Vladi Zorana }in]i’a, a poslije ubistva premijera Srbije ponovo se vra’a u Ameriku, gdje i danas živi i radi.

Brojni su angažmani prof. Staki’a:  šef katedre za razvoj ;ovjeka i studije porodice,  upravnik grupacije univerziteta,

medicinskih

i

humanitarnih

fakulteta

Pensilvanija

 ;lan ameri;ke akademije forenzi;kih eksperata za razvojnu klini;ku psihologiju,  .;lan Fulbrajtove akademije nauka i tehnologije,  .konsultant UNICEF-a za dje;iju zaštitu i maloljetni;ko pravosu]e,  direktor programa Socijalni rad i klini;ke intervencije na Nezavisnom me]unarodnom univerzitetu za postdiplomske studije u Dubrovniku.

Na Državnom univerzitetu Pensilvanija prof. Staki’ predaje razvojnu klini;ku psihologiju, Savjetovanje i psihologiju, Porodi;nu etiku i intervencije u radu s djecom i omladinom, porodicama i grupama.

Do sada je objavio devet knjiga, od toga dva univerzitetska udžbenika, 11 poglavlja u knjigama i više od 70 nau;nih radova. Prof. Staki’ je od 1980. godine prisutan u Crnoj Gori. Bio je ;lan tima (prof. dr Ž. Jašovi’, prof. dr S. Uzelac, prof. dr Z. Ili’) koji je 1980. godine s ;lanovima vaspitne službe Zavoda za vaspitanje i obrazovanje djece i omladine uradio i objavio do tada najpotpunije istraživanje o maloljetni;koj delikvenciji u Crnoj Gori. Kao ekspert UNICEF-a, 2007, 2008. i 2009. godine radio je na programima ;iji je cilj bio unapre]enje rada s djecom u sukobu sa zakonom i unapre]enje rada centara za socijalni rad.

 165