INFORMAZIO-GENEROAK

INFORMAZIO-GENEROAK Javier Díaz Noci

eman ta zabal zazu

Universidad del País Vasco servicio editorial

Euskal Herriko Unibertsitatea argitalpen zerbitzua

Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu infomatikoa ematea edota liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman. Š Informazio-generoak 2000, Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua I.S.B.N.: 84-8373-263-7 Lege gordailua: BI - 933-2000 Fotokonposaketa: Ipar, S. Coop. - Bilbao Particular de Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao Inprimaketa: Itxaropena, S.A. Araba Kalea, 45 - 20800 Zarautz (Gipuzkoa)

Jaincoac Guiçonari eman çioen gauçaric abantaillatuena, eta premiazcoëna, içan cen mintçoa; ceren solasaren, eta hitcen bidez adiarazten baititu bere gogoan estaliric, eta gorderic daduzcan gauzac (Joannes ETCHEBERRY SARACOA: Lau-Urdiri gomendiozco carta, edo guthuna, 1718) Words, words. They’re all we have to go on (Tom STOPPARD: Rosencrantz and Guildenstern are dead, 1966)

Aurkibidea

Hitzaurrea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

1. Gaia: Kazetaritzako hizkuntzaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

1.

2.

3.

4.

Kazetaritzako hizkuntza hizkuntza berezi gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hizkuntza komuna, hizkuntza espezializatua, kazetaritzako hizkuntza . . . . . . . . . .

Irakurgarritasuna eta ulergarritasuna kazetaritza-mezuan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikus-entzunezko komunikabideen kazetaritza-hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 18 19 22

4.1. Ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.2. Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22 26

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

2. Gaia: Kazetaritzako estiloa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

1. Kazetaritzako estiloaren definizioa eta ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kazetaritzako hizkuntzaren kodeketa eta araugintza. Estilo-liburuen zereginak.

Euskarazko estilo-liburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 33

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37

3. Gaia: Kazetaritzako euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

1. Kazetaritzako euskararen ezaugarriak historian zehar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

1.1. Bizkaieraren eredua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Gipuzkeraren eredua. Argiaren eredua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Nafar idazleen jarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

42 44 45

2. Euskara batua eta kazetaritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47

2.1. Euskara batuaren sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Euskara batuaren erabilera komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47 48

10

AURKIBIDEA

2.3. Euskara batuaren erabilera eta ahoskera ikus-entzunezko komunikabideetan

51

3. Euskalki eta tokian tokiko hizkeren erabilera komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . .

53

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

4. Gaia: Kazetaritza-testuaren teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

1. Testuaren zientzia eta Kazetaritzarekiko lotura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kazetaritza-testuaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 66

2.1. Goi-egiturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Azpiegiturak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66 69

3. Testuingurua Kazetaritzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

74

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

76

5. Gaia: Berriaren ekoizpena: Albistegintza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77

1. Orainaldiaren eraketa eta giza kognizioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Gertakizuna, berriaren oinarri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Kazetari-lana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 79 83

3.1. Kazetaria, gizarte-tartekaria, atezaina eta abokatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Kazetari-lanaren faseak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

84 86

4. Iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Agendaren ezarketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88 93

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95

6. Gaia: Kazetaritza-generoak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

97

1. Kazetaritza-generoak historian zehar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

97

1.1. Kazetaritza-generoen garapen historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Generoak euskal kazetaritzaren historian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

97 99

2. Kazetaritza-generoen sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

2.1. Generoen zergatia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Kazetaritza-generoen ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Informazio-generoak eta iritzia eskatzeko generoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 105 110

3. Generoak irratian eta telebistan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112

3.1. Ikusentzunezko generoen kontzeptua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Sailkapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Generoen tratamendua zuzenean eta ez zuzenean. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112 113 117

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119

AURKIBIDEA

11

7. Gaia: Albistea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121

1. Albistearen definizioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Albistea idatzizko kazetaritzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121 122

2.1. Albistearen testu-osagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Albistearen irudi-osagarriak eta beraientzako testuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

122 128

3. Albistearen egitura-ereduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

130

3.1. Eredu klasikoa: hankaz gorako piramidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Bestelako ereduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Kontaketaren egitura orokorra ikus-entzunezko komunikabideetan . . . . . . . .

130 131 134

4. Agentziako berriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Albistea ikus-entzunezko komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135 136

5.1.

5.2.

5.3.

5.4.

5.5.

Albistearen esanahia irratian eta telebistan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Albistearen tipologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Albistea irratian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Albistea telebistan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136 138 139 143 146

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148

8. Gaia: Erreportajea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

1. Erreportajearen planteamendu orokorra eta jatorri historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

1.1. Erreportajearen jatorri historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2. Kontzeptua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3. Erreportajearen ezaugarri nagusiak irratian eta telebistan . . . . . . . . . . . . . . . . .

149 152 155

2. Kontaera burutzeko aukerak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157

2.1. Diakronia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Flash back . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Gero eta interes txikiagoko ordena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158 159 160

Izenburuak erreportajean. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportajearen sarrera eta atariko lerrokada. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportajearen corpusa: osagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportajearen amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egitura orokorra ikus-entzunezko komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportaje-motak prentsan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

160 161 162 163 164 165

8.1.

8.2.

8.3.

8.4.

8.5.

8.6.

Erreportaje laburra (duela gutxi gertatutakoaren sormen-kontaera) . . . . . . . .

Aipu-erreportajea, edo gertakizunaren kontaera lekukotasunen bitartez . . . . . .

Gaurkotasun-erreportajea: garrantzi handiko berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportajea handia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikerkuntza-erreportajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Literatur erreportajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165 166 168 169 172 175

9. Erreportaje-motak ikus-entzunezko komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177

9.1. Sailkapena egiteko irizpideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

177

3.

4.

5.

6.

7.

8.

12

AURKIBIDEA

9.2.

9.3.

9.4.

9.5.

9.6.

Kaleko erreportajea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Mahaiko erreportajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ikerketa-erreportajea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aipu-erreportajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erreportaje handia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

178 178 179 180 180

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181

9. Gaia: Elkarrizketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183

1. Planteamendu teorikoa. Ahozko elkarrizketatik kazetaritza-elkarrizketara. . . . . . .

2. Elkarrizketaren baldintzak eta prestaketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

183 186

2.1. Elkarrizketatzailearen presentzia eta egoneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Elementu grafikoak. Argazkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Trataera: zuka eta hika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

188 189 189

3. Elkarrizketaren egitura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

192

3.1.

3.2.

3.3.

3.4.

Sarrera eta atariko lerrokada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Elkarrizketatuaren soslaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Corpusa: Aipuak, galde-erantzunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Egitura eta teknika ikusentzunezko komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

192 193 194 195

4. Elkarrizketa-motak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198

4.1.

4.2.

4.3.

4.4.

Gaurkotasun-elkarrizketa edo aipu-elkarrizketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nortasun-elkarrizketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sormen-elkarrizketa edo literatur elkarrizketa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Formula-elkarrizketak: Marcel Proust elkarrizketa, sorpresa elkarrizketa, blinfold test. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.5. Elkarrizketa-motak ikus-entzunezko komunikabideetan . . . . . . . . . . . . . . . . . .

198 199 199

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

203

10. Gaia: Kronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

205

1. Planteamendu teorikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kronika-motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Kronika eta bestelako informazio-generoak ikus-entzunezko komunikabideetan .

205 208 211

3.1. Kronika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Txostena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3. Soslaia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

211 213 214

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

215

11. Gaia: Kazetaritza-idazkera Interneten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217

Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217

1. Internet kazetarientzako iturri gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Kazetaritza elektronikoaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

217 219

2.1. Multimediatasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219

200 200

AURKIBIDEA

13

2.2. Sekuentzialtasun eza, hipertestua eta hipermedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3. Aldizkatasuna, gainditua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4. Elkarrekintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

219 220 220

3. Komunikabide elektronikoa nola egin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221

3.1. HTML kodea eta WYSIWYG programak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Diskurtso multimediaren osagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

221 222

4. Azken burutazioak: Kazetaritza egiteko modu berria ote? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

224

Bibliografia hautatua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

225

Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227

Hitzaurrea

Eskuartean duzun eskuliburu hau, irakurle —ziur aski ikasle— unibertsitate-irakasle egin nintzen bezain laster egindakoaren bigarren bertsioa duzu, ez berrargitalpen hutsa. Liburu haren hitzaurreko azken hitzak dira liburu honen lehenak, hain zuzen ere: «Apaltasun handiz datorkizu lantxo hau, eta hurrengo argitalpenetan osatu, moldatu eta hobetzeko gogoarekin, beti ere, irakurle, zure laguntzaz». Orduan agindutakoa betetzera gatozkizu oraingoan. 1995ean liburu hori plazaratu zenetik gauza asko gertatu dira: lehenik eta behin, plangintza berria dela eta, urtekoa zen ikasgaia lau hilabeteko bihurtu da. Aldi berean, gure plangintza berri honetan beste ikasgai batzuk ere eratu dira, hirugarren urteko Idazketa irratian eta telebistan, adibidez. Beste alde batetik, lerro honen eta liburu haren egileak gehiago ikasi du hobeto irakatsi ahal izateko.

Beste gauza batzuk, aldiz, ez dira horrenbeste aldatu, urratsik egin bada ere.

Gure lehen eskuliburu haren hitzaurrean zera genioen: «1994. urtean Euskal Herriko Unibertsitatean Leioako Gizarte eta Informazio Zientzien Fakultatean eskolak ematen hasi nintzenean, ziur aski irakasle euskaldun askori eta askori gertatutakoa jazo zitzaidan niri ere: ikasgaiak prestatzeko orduan, euskarazko testuen falta».

Orain ere, beste ikasgai batzuetarako euskal eskuliburuak prestatu badira ere, beste hainbatetan ere ezer gabe gaude. Besteren faltan, beharrezkotzat jo dugu gure eskuliburu hari jarraia ematea.

Horregatik, izenburu luze samarra (Kazetaritza-idazkuntzarako eskuliburua: Informazio generoak) zuen liburu horretan zenbait aldaketa, osaketa eta hobekuntza egin ditugu. Lehena, izenburua bera: Informazio-generoak, besterik ez, nahikoa dela iruditu zaigu. Informazioko genero horien artean, lehen ez bezala prentsakoak edo idatziak ez ezik, irratikoak eta telebistakoak ere aipatuko ditugu. Areago: Interneteko eta, oro har, hedabide digital multimedietako kazetaritza-erretorika eta generoari buruzko ataltxo bat ekarri dugu, horixe baita azken urteotan batik bat landu dugun ikerkuntza-arloa. Horixe, eta 1995ean aipatzen genuen beste originaltasun apurra ere (euskal kazetaritzako generoen historiaren izpiak han hemenka isurtzea) dituzu, irakurle, liburu honen ekarpen nagusiak, baten bat egotekotan bederen.

16

INFORMAZIO-GENEROAK

Liburua, bestalde, pixka bat osatu eta berriz ordenatu ere egin da. Bibliografia ahalik eta osoena ematen dugu liburuaren bukaeran, hainbat hizkuntzatako liburuen berri emanez. Euskarazko liburuak, gazteleniazkoak (eskuliburu gertuagoak hauexek baitira), ingelesezkoak, katalanezkoak, italierazkoak eta frantsesezkoak.

Eskuliburu hau, kazetariak prestatzea baitu helburu —eta gure artean badira kazetari euskaldunak, baina gehienak, zoritxarrez edo zorionez, elebidunak gara eta hizkuntza bat baino gehiagotan lan egin behar dugu— batik bat Idazkuntzaz ari da, eta bertan esandakoa edozein hizkuntzatako Kazetaritzan aplikagarri da.

Ikaslearentzat erabilgarriagoa delakoan, atal bakoitzaren amaieran (eta ez, lehen egin genuen bezala, hasieran) liburu eta artikulu zerrendatxo bat eskaintzen dugu. Gure asmoa, zer esanik ez, ahalik eta zehatzen, argien eta zuzenen aritzea izan da. Erabat ulergarriak, alegia. Idazkera Euskaltzaindiaren azken arauetara moldatu dugu. Ikasleei zuzendutako eskuliburua izanik, egokiagoa iruditu zaigu irakurketa oztopa dezaketen oharrak eman beharrean, sistema parentetikoa erabiltzea. Adibideak ere gutxi, liburua pottoloagoa ez egitearren. Eguneroko komunikabideetan aurki ditzakegu adibide horiek.

Gainontzeko gehiena 1995eko liburutik dator. Baita gure jarrera ere. Horregatik, hango hitzaurrean esandako esaldi batzuk errepikatzea baino ez zaigu hoberik iruditu. Batzuen ustez, beste jakintza-arloetan ez bezala, Kazetaritza ezaguera intuitibo bat da, ikasten ez dena. Quod Natura non dat, Salmantica non docet, zioten antzinako jakintsuek; Quod Natura non dat, Vasconica non docet, esan genezake guk esaldi hori parafraseatuz: Naturak ematen ez duena, ezin du Unibertsitateak irakatsi. Eta agian horregatik, askotan, gure Informazio-Zientzien Fakultateetan ikasgai hau aholku-sorta bat baino ez da izan. Baina, gure uste apalean behintzat, Kazetaritza-Idazkuntza zerbait gehiago da. Teknika bat, azken batean, ikasi eta praktikatu egin behar dena. Eduki oso praktikoa izan arren, gure helburua kazetariak prestatzea baita, ezin genuen alde batera utzi teknika horren oinarrian dagoen teoria (plangintza berriko ikasgai trinkoetan teoriari denbora gehiegi ematerik ez badago ere).

Momentu orotan saiatu gara euskal kazetaritza gogoan eduki, eta ahalik eta alderdi gehienez aritzea, baita eztabaidatsuenez ere: hitanoaren edota euskalkien erabileraz, adibidez. Behin betiko konponbideetara iritsi gabe, noski: Giza Zientzietan, eta Kazetaritza ez da salbuespena, formula magikorik ez dago, eta irakasleon zeregina —gure ustez behintzat— ez da bakarrik erantzunak ematea; baita (eta batik bat) galderak sorraraztea ere, norberak bere adimenaren bitartez balizko bideak atera ditzan. Informazio-Zientziak, eta Kazetaritza lanbide moduan ere, filosofia eta etika baten barru-barruan garatu behar baitira. Teknika edo, nahi bada —eta hemen etimologikoki hitzak daukan esanahira jotzen dugu— arte honek balore sendoz eraikitako sistema batean kokaturik egon behar du.

Liburu ezberdin samarra, eguneratua eta egokitua, baina helburu bera duena: ikasleek testu-liburu bat edukitzea, non ikasgaiak prestatu, eta non ikasketak sakontzeko bibliografia bat bilatu ahal izan.

Gasteiz, 1999ko negua

1. gaia

Kazetaritzako hizkuntzaren ezaugarriak

1. KAZETARITZAKO HIZKUNTZA, HIZKUNTZA BEREZI GISA Ahozko hizkuntzatik abiatu behar dugu, Esnalek gomendatzen duen bezala: «Belarriaren araberakoa izan behar du aho-idatzizko Kazetaritzako euskarak» (Esnal, 1991: 36). Dena den, Kazetaritzaren hizkuntzak badu berezitasunik. Horretaz gehien idatzi duena Luis Núñez Ladevéze da. Eta berak oso kontuan hartzen du guretzat ezin garrantzitsuago den faktore bat: publikoa, irakurleria hain zuzen ere.

Berak dioenez, «hizkuntza uniforme bihurtzen da publiko zehatz batentzat, ez edozein publiko motarentzat: hizkuntza homogeneoa da hizkuntza horretarako moldatu behar den publikoa behin aukeratuta». Lehenengo eta behin irakurlego bat hautatu behar dugu, eta gero hizkuntza moldatu, egokitu.

Núñez Ladevézek gehiago dio: «Publiko bat, irakurlego bat, balizko jasotzaile oso zabala den hizlari guztien murrizketa bat da. Irakurlegoa masatik aldentzen da, bereizten da» («Un público es un círculo discriminador entre un destinatario posible muy amplio que potencialmente son todos los hablantes. El público se recorta en la masa y se distingue de ella»). Beraz, hiztun guztien artean talde bat hautatzen dugu gure mezuaren hartzaile bezala. Orduan, kazetaritzako hizkuntza aukeratzen duen hizkuntza bat da, bere jasotzaileak hautatzen baitu; dena den, hori da hizkuntza mota guztiek egiten dutena, esate baterako literatur hizkuntzak (aipatzen duguna askotan kazetaritzako hizkuntzarekin gonbaratzen delako). Horrek ez du esan nahi, eta oso kontuan hartu behar dugu, elite batentzako hizkuntza izan behar duenik: ahalik eta irakurle gehienengana iritsi nahi duen hizkuntza da. Berriro ere, Ladevézek argitzen du hori: «Edukin publikoa duen hizkuntza baten agerpena, hasiera batean diskriminatzailea ematen badu ere, aurreko desberdintasun minoritarioak deuseztatu nahi ditu» («La aparición de un lenguaje de contenido público, aunque parezca discriminatoria al principio, conlleva el germen de la di-

18

INFORMAZIO-GENEROAK

solución de diferencias minoritarias previas»). Desberdintasunak ezabatzen dituen hizkuntza baten bila goaz. Hizkuntza honek zerikusia badu hizkuntzaren erabilera arruntarekin, «izaki plural batek, gizaki arruntak azken buruan, deskodifikatu behar duen hizkuntza baita». «Un lenguaje mediador de validez común», dio Ladevézek. Beraz, hizkuntza naturaletik, ahozko hizkuntzatik, jendeak normalean erabiltzen duen hizkuntzatik abiatzen gara, nolabait kodetu egiten dugu, idatziz aurkeztu eta berriro jendeari, gizaki arruntari, eskaintzen diogu deskodetu dezan.

Historian zehar ere hori egin da, euskaraz ere bai, hori da esaterako Argiaren kasua, Gerra aurreko Kazetaritzan, eta hortik zetorkion bere garaian lortu zuen arrakasta.

2. HIZKUNTZA KOMUNA, HIZKUNTZA BEREZITUA, KAZETARITZAKO HIZKUNTZA Gauzak horrela, zeintzuk dira kazetaritzako hizkuntzaren ezaugarriak eta, batez ere, kazetaritzako hizkuntza idatziarenak? Lehenik eta behin, hizkuntza landua eta hizkuntza idatziaren ezaugarriak dira. Hizkuntza idatzia eta ahozko hizkuntza ez dira gauza bera; azken buruan, hizkuntza idatzia ahozko hizkuntzaren nolabaiteko kodeketa da.

Zeintzuk lirateke kazetaritzako hizkuntzaren ezaugarriak? Emil Dovifat-ek hiru aipatzen ditu, nahiko klasikoak: argitasuna, zehaztasuna eta irakurlearen arreta lortzeko gai den hizkuntza bat izatea. Neale Copple-k ere berdintsu dio.

Bestalde, Emil Gabel-ek beste aholku bat eransten du, 1921ean Scott-ek eman zuena: keep readers in mind, hau da, irakurlea beti gogoan eduki. Urrezko arau bihurtu da kazetariontzat. Gabel-ek zioen Kazetaritza hiru osagaik osatua zela: teknika bat erabiltzea, mezu bat igortzea, eta publiko bat lortzea. Arreta lortzeko, hiru aholku ematen zituen: a) Eskematizazioa: Gertaerak, nahiz eta konplexuak izan, modu xehe batez aurkeztu behar dira. b) Dramatizazioa, edo giza interesa. c) Noizbehinkako interesaren aldaketa.

Beste aholku bat oraindik: kazetariak irakurlea beti ondo tratatu behar du, ondo kontsideratua izan behar da. Gainera, kontuan hartu behar dugu komunikabideak nola irakurtzen diren: batzuetan presarik gabe, baina gehienetan partzialki, presaka, berri batzuk bakarrik irakurriz, eta ez beti osorik.

Argitasuna lortzeko, kazetaritzako hizkuntza, batez ere idazpuruetan, nominala da gehienbat: izena nagusitzen da, eta aditza aldiz ez. Jarrera hori hizkuntza gehienetan gertatzen da. Zergatik? Izen-eraiketak motzagoak direlako, eta badirudi haietan objektibotasuna eta inpertsonalitatea nagusitzen dela, eta horiek Kazetaritzan oso ezaugarri garrantzitsuak direla. Dena den, aditza ez da alde batera utzi behar: aditzak ekintza dakar, halako mugimendua erakusten digu, eta aditz-

KAZETARITZAKO HIZKUNTZAREN EZAUGARRIAK

19

esaldiek ez dute zertan konplikatuak izan behar. Hori bai, esaldiek motzak (baina ez telegrafikoak) izan behar dute.

3. IRAKURGARRITASUNA ETA ULERGARRITASUNA KAZETARITZA-MEZUAN Kazetaritzako hizkuntzan ere beste bi osagai azpimarratzen dituzte adituek, batez ere amerikarrek: leggibility (irakurgarritasuna) eta readibility (ulergarritasuna). Lehenengoa aspektu tipografikoei dagokie, eta bigarrena idazkerari: esaldi motzak, oztoporik gabeak, menpekoak asko erabili gabe, izenak erabiliz (izenesaldiak)... Batzuek ere indize batzuk ezarri dituzte, nahiko konplikatuak, guk aipatuko ez ditugunak, hitzak zenbat errepikatzen diren kontuan hartuz.

Laburbilduz, mende honetan zehar egindako gogoetaren ondorioz, esan daiteke Kazetaritzaren hizkuntzaren ezaugarriak sei direla, Martínez Albertos-ek (1992) bildu dituenak: 1. Zuzentasuna, landutako ahozko hizkuntzatik gertu dago kazetaritzako hizkuntza.

2. Laburtasuna: izen-sintagma nagusi dira esaldi laburrak lortzeko (erdaraz, Martínez Albertos-ek 15-17 hitz gomendatzen ditu esaldi bakoitzean).

3. Argitasuna: Komunikazioa eraginkorra izateko, aditz egokiak erabili behar dira, forma aktiboan eta indikatiboan.

4. Jasotzailearen arreta lortzeko helburua duen hizkuntza bat da: hasiera-hasieratik irakurlea erakarri behar da. Horregatik sarreraren teoria oso bat sortu da aspalditik (5 w’ren araua, edo Erretorikak proposatzen zuen antzeko araua).

5. Ekoizpen komuneko hizkuntza da: Askok parte hartzen dute irakurleak jasotzen duen testuan, kazetariak, argazkilariak, idazketa-buruak... Gainera, komunikabideak ezarritako arau eta ezaugarrietara egokitua da. Arau hauek estilo-liburuaren bitartez adierazten dira.

6. Hizkuntza mistoa da: Kazetaritzan denetariko hizkuntzak erabiltzen dira, gaien arabera batez ere. Epaiketa bati buruz hitz egin behar dugunean, adibidez, abokatuen hizkera erabili eta gure irakurleari ulerrarazi behar diogu.

Excursus: Forma aktiboa erabiltzeko gomendioa, batez ere, euskaraz oso aplikagarria da, gure hizkuntzan ez baita beti posible esaldi pasiboak egitea. Batzuetan, forma pasiboa erabiltzen da inpertsonalitatea emateko (erdaraz asko esaten da «No se sabe»), baina euskaraz hobe izaten da forma aktiboa erabiltzea («Ez dakigu»). Gainera, maizegi erakusten dugun erdararen menpekotasunagatik, honelako esaldiak ere irakurtzen dira: «gizonak etxea egin du» esan beharrean, «etxea egina da gizonarengandik» edo «gizonagatik». Azken esaldi hau erabat okerra da, «-gandik» eta «-gatik» atzizkiak ez baitira erdarazko «por» hitzaren itzulpena. Gainera, bai euskaraz bai erdaraz, esaldi pasiboak dotoregoak direlako ustea oso okerra da.

Agian uste bat hedatuegi dagoelako, zoritxarrez: zenbat eta zailagoa, ulergaitzagoa izan irakurtzen duguna, hainbat eta hobeagoa da estiloa eta idazlea. Ez da