Printzea

AURKIBIDEA

Aurkezpena: Makiavelo eta Printzea

VII

Sarrera

XI

Kronologia laburra

XXXV

Bibliografia hautatua

XXXIX 1

PRINTZEA

—V—

AURKEZPENA

Makiavelo eta Printzea : eskuliburu baten genesia

Nikolas Makiavelo Florentzian jaio zen 1469ko maiatzaren hiruan, gizarte-maila ertaineko hiri-familia batean, landa-aristokrazia zaharreko arbasoak bazituen ere. Makiavelo ironia zalea eta zorrotza zen, Errenazimenduko Italia hartan nagusi zen estiloaren arabera; hipokresia baztertuz, leial portatu zen lagunekin, beti ere bere egoera propioa arriskuan jarri gabe. Errepublika florentziarraren zerbitzari fidela izanik, haren erorialdia gertatu ondoren, Makiavelok bilatu zuen, aurkitu gabe, Medicitarren menpeko lanpostu publiko bat.

1498ko maiatzaren 28an, ustekabean, Bigarren Kantzelari eta Jaurerriko Idazkari izendatu zuten Makiavelo.

Ondorioz, Errepublikako magistratuentzat lagungarriak izan zitezkeen txostenak idaztea egokitu zitzaion, gai politiko eta militarretan—bereziki kanpo-harremanetarako—, magistratu haien aholkulari gisa.

Garai zailak ziren hiri harentzat: batetik, handizalea zen Errepublika veneziarraren presioak zeuden; bestetik, begi bistakoak ziren Erromaren eta aitasantutzaren botere mundutarra berreskuratzeko asmoak. Eta hori gutxi balitz,

— VII —

Aurkezpena

Alexandro VI.a aita santuaren semea, Zesar Borgia, Romagnakoak ziren jaurerri independenteak estatu zentralizatu batean batzeko ahaleginetan ari zen. Horri guztiari gaineratu behar zaio Frantziaren eta Espainiaren handinahi inperialista, beraien armada boteretsuek Milango eta Napoliko lurraldeak okupatuta baitzituzten.

Egoera berezi horretan, diplomazia arrisku eta fintasun handiko artea zen, ahultasunari amore eman gabe jokatu beharreko partida, zalantzak eta hutsegiteak komunitatearen hondamena ekar zezaketelako. Larrialdi- egoera jarrai haren adierazle argia da Makiaveloren obra politikoa.

Horrela, bada, karrera politiko eta diplomatikoari esker ezagutu zituen Makiavelok bere sorterriko arazo handiak.

Pisako gerra zela eta, armada mertzenarioekiko mesfidati izaten ikasi zuen; Pio III.a eta Julio II.a aita santuen izendapenak zirela eta, Erromako gortearen aurreko legazioei esker ezagutu zuen Elizaren botere mundutarraren azpikarien barne funtzionamendua, harrez geroztik, harekiko ezinikusi sakon eta erabatekoa sentituz; Frantziako erregearen aurreko bere misioek erakutsi zioten Florentzako barnebatasun falta eta ahultasuna mespretxagarriak zirela atzerrian. Maximiliano enperadorearekin izan zituen tratuetan, Makiavelok ezagutu eta, azkenik, miretsi egin zuen hiri germaniarren vivere civile; hori eta Antzinako Erromakoa dira bere obran azaltzen diren «ideial politiko»en adibideak. Seguru aski, gehiegikeria da esatea Zesar Borgiaren aurreko bere misioek «makiavelismoa» erakutsi ziotenik,

— VIII —

Makiavelo

Borgia bera baita legenda baten subjektua; izan ere, haren ezpatan Aut Cæsar aut nihil irakur zitekeen, eta dudarik ez dago Makiavelok miretsi eta haren erabakitasuna, maltzurkeria, botere-nahia eta, hitz batez, haren virtù adierazita daudela Printzean. Baina bien arteko harremana ez zen inoiz ez lagunartekoa, ez konfiantzazkoa izan.

«Speculum princeps» izeneko aholku-liburuen tradizioaren baitan kokatu behar da Printzea. Makiavelok bere egin zuen genero hori, bai obraren ordenari dagokionean, bai gaiaren estrukturari dagokionean ere. Alabaina, tradizio horrekiko haustura puntu bat antzeman daiteke: zenbait gai arrunten tratamendua eta argumentazioa berriak eta orijinalak dira, eskuliburuetan ez-ohikoak. Esplotazio eta menperatze politiko, zehatza, hotza eta eskrupulorik gabeko tratatua da, lehena agian, ideien historian. Realpolitikeskuliburu bat, moralitateari kontzesio faltsurik gabea, eta gauzak nolakoak izan beharko luketen alde batera utzita, ahaltsuak boterea eskuratzeko eta gordetzeko eskuen artean zer duen deskribapen fidela dugu Printzea. Egun, bizirik dirauen liburu bat da, biziegia akaso, Tito Livioren lehen hamarkadari buruzko mintzaldiak, Makiaveloren obra nagusia, itzali egin baitu.

1513an idatzi zen Printzea, Giuliano de Mediciri opari gisa emateko asmoz. Aipatu Medicitarrak berreskuratua zuen Florentzia 1512an, Errepublikaren porrotaren ondorioz, Makiavelok zorigaitza, atxilotzea eta tortura ezagutu zituen urte berean. Baina Makiavelo ez zen inoiz ausartu

— IX —

Aurkezpena

Giulianori bere oparia ematera. Dakigun gauza bakarra da hori hil eta gero, medicitarren oinordea zen Lorenzorentzako eskaintza bat idatzi zuela Makiavelok, eta liburuaren azken atalean Italia barbaroengandik askatzeko erregua ere luzatzen diola agintari berriari. Anekdota modura geratu zaigu, oparia oinordeari emateko erabakia, azkenean, hartu zuenean, hori nola izan zen jasoa: dirudienez, Makiavelorekin batera, beste menpeko bat aurkeztu zen Lorenzoren harrera-ekitaldi berean, bi ehiza-zakur eskaintzera. Medicitarrak ez zien ez gure autore ez gure obrari arreta handirik eskaini, nonbait.

—X—

SARRERA Iñaki Vázquez Larrea.

Printzea: Estatua artelan gisa

Esaten dute Makiavelok, 1527ko ekainaren 21an hil baino lehen, amets bat kontatu ziela azken uneraino lagundu zioten adiskideei, mendeak igaro ahala «Makiaveloren ametsa» izenaz famatu egin dena.

Gaizki jantzitako eta behartsu itxurako gizatalde handi bat ikusi omen zuen, sufrikario handia erakusten zuena. Ea zein ziren galdetu zien, eta erantzun zioten: «Santuak eta beatoak gara, eta paradisu aldera goaz». Gero, itxura noble eta serioko gizatalde handi bat ikusi omen zuen, arropa dotorez jantzia eta arazo politiko garrantzitsuen gainean eztabaidan ari zena. Haien artean, politikaz eta estatuez oinarrizko obrak idatzi zituzten Antzinateko filosofo eta historialariak ezagutu zituen: han ziren, esate baterako, Platon, Plutarko eta Tazito. Hauei ere galdetu zien zein ziren eta nora zihoazen. «Infernura kondenatutakoak gara», erantzun zioten. Kontakizuna amaitu zuenean, bere lagunei esan zien nahiago zuela mila aldiz Antzinateko gizon handiekin politikaz hitz egitera infernura joatea, santu eta beatoekin paradisuan asperduraz hiltzea baino1.

1

Mauricio Viroli, La Sonrisa de Maquiavelo, Tusquets Editores, Bartzelona, 2000, 15. o.

— XI —

Sarrera

1. PRINTZEA: MITOAREN ASMAZIOA

Printzearen egile Makiaveloren irudia nahasia izan da beti, batzuen maitasuna eta besteen gorrotoa dela bide, eta aldatuz joan da etengabe historian zehar; horregatik, ez da samurra bereizten gizonaren benetako erretratua eta liburuaren gaia.

Bere garaikideen lehen erreakzioa beldur izutia izan zen. Macaulayk deabruarekin parekatu zuen Makiavelo.

Gainera, Ingalaterra isabeldarrak (XVII. mendea) sendotu egingo zuen Makiaveloren eta Printzearen legenda beltza.

Marlowe, Fletcher edo eta Shakespeare beraren obra dramatikoetan, makiavelismoa eta azpikeria, zinismoa edo hipokresia gauza bera dira. Sentimendu honen adierazpiderik garbiena Shakespeareren Enrike IV.a erregean agertzen da: Why, I can smile and murder whiles I smile/ and cry content to that which grieves my heart/ and wet my cheeks with artificial tears/ and frame my face to all occasions/ I will drown more sailors than the mermaid shall/ I will slay more gazers than the basilisk, I will play the orator as well as Nestor/ Deceive more slyly than the Ulysses could/ And, like a Sinon, take another Troy/ I can add colours to the chameleon/ change shapes with Proteus for advantages/ and set the murderous Machiavel to school2.

XVII. mendeko filosofoek asko lagundu zuten Makiaveloren legenda beltza desegiten. Bakonek legenda zuriaren oinarriak jarri zituen, eta Spinozak forma emango zion horri XVIII. mendean zehar. Bakonek esaten zuen Makia-

— XII —

Iñaki Vázquez Larrea

veloren espiritua berea bezalakoa zela, Erdi Aroko eskolastika hautsi eta politikara bide enpirikoetatik hurbiltzen zelako; Spinozak, berriz, Makiaveloren asmamen ezkutuaren mitoa sortzen du. Spinozak bere Tractatus Theologico politicusean, tiraniaren salaketatzat eta herrien askatasunaren aldeko kantutzat hartzen du Printzea, eta, aldi berean, Makiavelo aliatu naturala bihurtzen da Argien Mendeko filosofoentzat.

Hauxe izan zen Voltaireren kasua ere: Makiaveloren Mintzaldiak obrak irekitako tradizio antiklerikalaren jarraitzailetzat zuen bere burua. Humanitatearen aurrerapenerako gutunak lanean, Herderrek esaten zuen okerra zela Makiaveloren Printzea satiratzat hartzea, bere garaikideentzat idatzitako politikako maisulana zelako, beste ezer baino gehiago.

Nolanahi ere, Hegel izan zen Makiaveloren lehen apologista, italiarren eta alemaniarren ahulezia nazionalari berdintsua iritzirik, nonbait; antza aurkitzen baitzuen Alemaniako bizitza publikoaren eta Makiaveloren garaiko Florentziaren artean: Zorigaitza nagusi zen garaietan, Italia lur-jota zegoenean, printze atzerritarren borroka-leku bihurtu zenean, 2

«Irribarre egin dezaket eta norbait hil irribarrez nagoen bitartean/ eta poza deitu nire bihotza nahigabetzen duenari/ eta nire masailak gezurrezko malkoekin busti/ eta aurpegia moldatu edozein okasiotarako.

Nik sirenak baino marinel gehiago itoko ditut/ lilurapeko gehiago hilko ditut basiliskoak baino/ Nestor bezain hizlari trebea izango naiz/ eta Ulises baino maltzurragoa jendea engainatzen/ eta Troia berri bat konkistatu ahal izango dut. Kameleoiak baino kolore gehiago ditut/ Proteo baino hobea naiz itxuraz aldatzen/ eta asko erakuts diezaioket Makiavelo odolzaleari.»

— XIII —

Sarrera

gerra horien bitartekoak eskaintzen zituenean, eta, aldi berean, gerra horien prezioa zenean; alemaniarrek, espainiarrek, frantsesek eta suitzarrek lapurretan egiten zutenean, eta gobernu atzerritarrek haren etorkizuna erabakitzen zutenean; orduan, miseria orokor honen sentimen sakonetik, gorrototik, desordenatik eta itsumenetik, politiko italiar batek buru hotzez aldarrikatu zuen Italia askatu eta Estatu bakar batean elkartu beharreko ideia3.

Iritzi berekoa zen Fichtek ere saiakera bat argitaratu zuen Königsbergen (1807). Printzeari buruzko proiekzio erromantiko eta historizista bat eginez, heroi nazional bihurtzen du Makiavelo, hots, genio nazional italiarraren interprete, Carlyleren Heroiaken gisara, nazioen eta nazionalismoen aroaren atarian.

2. PRINTZEA, «ZIBILIZAZIO PROZESUAREN» AURREAN: ESTATU MODERNOAREN SORRERAREN KONTZIENTZIA

XVI. mendearen hasieran, monarkia absolutua bihurtu zen gobernatzeko era nagusi Europa Mendebaldean.

Monarkia konstituzional feudala garatu zen Europa Mendebaldeko herrialde gehienetan. Espainian, Aragoi eta Gaztela elkartu ziren Isabel eta Fernando Errege Katolikoen ezkontzarekin, monarkia absolutuari hasiera emanez; aldi berean, Europako potentzia nagusia izango zen XVI. mendearen zati gehienean.

3

Ernst Cassirer, El Mito del Estado, FCE, México, 1987, 141. o.

— XIV —

Iñaki Vázquez Larrea

Horrela, Max Weber eta Norbert Eliasen arabera, modernitatearen baldintza sine qua non bat betetzen zen zibilizazio prozesuaren barruan: Estatuak indarkeriaren monopolioa bereganatzea «errege-mekanismoa»ren bidez.

Norbert Eliasen hitzetan: Nahiz eta monopolio politikoaren sozializazioak bere behin-betiko forma aro honetan hartu, eta bere nagusitasuna berandu samar agertu, egoera honetara daramaten egitura eta hariak agerian daude aurretik, eta era guztietako lehia eta borroketan nabarmentzen dira. Horrela, poliki-poliki, jabego pribatuaren baitan eratuko den monopolio politikoa etorriko da.

Beste berba batzuk erabilita, garai horretan gertatzen den aldaketa sozialaren baitan, multzo burgesak gero eta indartsuagoak dira ikuspegi funtzional batetik, eta nobleziako multzoak gero eta ahulagoak; aro honetan bi multzo funtzional hauek orekatu egiten dira, orokorrean, nahiz eta hirugarren batzuekiko tentsioak ez diren ahazten, eta ezta euren artekoak ere. Horrela, epe luze edo laburrago batean, gorago errege-mekanismoa deitu diogun egitura sortuko da. Handiegiak dira bi multzo nagusien arteko kontraesanak, eta ez dute behin-betiko adostasunera heltzeko biderik ematen4.

Italian, zibilizazio prozesuak sarraskia handiak egin zituen; besteak beste, erakunde zaharrak lurperatu zituen: erresuma txikiak, dukerriak eta errepublika aristokratikoak. Estatu protonazionalen indar zakarrak menperatu eta 4

Nobert Elias, El Proceso de Civilización (investigaciones sociogenéticas y psicogenéticas), FCE, México, 1989. 409. o.

— XV —

Sarrera

baztertu egin zituen, batez ere Errege Katolikoen monarkiak Espainian eta Frantzisko I.arenak Frantzian. Prozesuak bere gailurra joko du Karlos V.ak Erroma arpilatzen duenean, eta 1627an Medicitarrak Florentziatik botatzen dituztenean5.

Printzea benetako modernitate-mugarria bada, honakoagatik da: Makiavelo jabetu zelako arkaismo bat zela hiriErrepublika italiarra, eta, gainera bazekien gainbehera zihoazela ordura arteko unibertso morala eta res publica erromatarrarekin lotutako leialtasun-ohiturak; kontuan izan behar da antzinako Erromaren Inperio Unibertsalak noraino liluratu zuen Italiaren Berpizkundea, eta baita Mintzaldiak idatzi zituen Makiavelo berbera ere, Estatuaren egitura berria hartzen ari zen indarraz jabetuta.

Egia da Makiavelok Danteren miresmen berbera sentitu zuela antzinakoen leialtasun erromatar patriotiko errepublikazalearen aurrean (Italiako Berpizkundearen ezaugarrietariko bat da). Divina Comediaren egileak zera esaten baitzuen: ÂŤErromako hormetako harriek miresmena merezi dute, eta hiria eraikita dagoen zorua gizonek esaten dutena baino bikainagoa daÂť. Makiaveloren bigarren obra garrantzitsuena, Tito Livioren lehen hamarkadari buruzko mintzaldiak, errepublikazalea da garbi-garbi; batez ere mesprezuz tratatzen dituelako gentiluominiak (jaun feudalak) eta konbentzitua dagoelako herriak defenditu behar 5

Makiavelok idazten zuen garaian, Italia bost estatu handitan banatua zegoen: Napoliko erresuma hegoaldean, Milango dukerria ipar-mendebaldean, Veneziako Errepublika aristokratikoa ipar-ekialdean eta Florentziako Errepublika eta Elizaren Estatuak erdialdean.

— XVI —

IĂąaki VĂĄzquez Larrea

dituela askatasun publikoak, libre bizitzea, alegia, patrizioek menperatzeko, morroi-bizitza ezartzeko joera duten bitartean.

Egia esan, Printzea ez da ulertzen Mintzaldiak (15131520) obraren egitura orokorraren baitan ez bada. Mauricio Virolik gogora ekartzen duen bezala, Printzea ez da zinismoak edo pragmatismo politikoak eragindako kontakizuna. Antzinakoen balio erromatar errepublikazaleetan sinesten duen eta 1512an politikatik gogoz kontra baztertu duten gizon baten desliluraren kontakizuna da, beste ezer baino gehiago6.

Ezinezkoa litzateke errepublikak sortzea, gobernu monarkiko baten bidez soilik berrantola daitezkeen herrialdeetan; zeren eta legeek ezin diotenean herri baten ustelkeriari eutsi, ezinbestekoa bihurtzen da errege-esku baten indarra, botere guztizko eta absolutuekin handikien diru-gose eta ustekeriari aurre egin ahal izango diona.

Ezin da ezer onik espero hain ustelduta ageri diren herriengandik, Italiarengandik bereziki, baina Frantzia eta Espainiarengandik ere ez, ustelkeria nabarmena baita herrialde hauetan ere. Eta egunero Italian beste istilu ikusten ez badugu, ez da herriaren zintzotasunagatik, elkartuta mantentzen dituen errege bat dutelako baizik7.

1513rako, Makiavelorentzat geldiezina zen Florentziako Errepublikaren gainbehera (Karlos VIII.aren inbasioak eta Savonarolaren exekuzioak abiatu zuten prozesua). Egi6

Bock, G., Skinner, y M, Viroli, Machiavelli and Republicanism, Cambridge University Press, Cambridge, 1990.

7 Makiavelo, Mintzaldiak, II, 55. o.

— XVII —

Sarrera

tate politikoek garbi azaltzen zuten errealitate enpirikoa zen, eta antzinakoen tradizioarekin lotutako historiaren filosofiak ere gauza bera adierazten zion; horri gaineratu behar zaio Espainiaren eta Frantziako Frantzisko I.aren esku-hartze gero eta handiagoa Italiako arazo politikoetan.

Horiek naturaren lege unibertsalak ziren Makiaveloren kosmologia errenazentistarentzat, eta horregatik Printzean aipatu ere ez ditu egiten civitas erromatarraren bertuteak, eta, ostera, italiarrei burua berotzen ahalegintzen da barbaroengandik askatu eta Estatua sor dezaten: Inor harritu ez dadin printzerri zeharo berriez, printzeaz eta estatuaz egingo dudan azalpena irakurtzean, adibide oso mardulak ekarriko ditut. Izan ere, gizonak ia beti beste batzuek zabaldutako bideetatik ibiltzen dira, eta beste batzuek egindakoak errepikatzen dituzte8.

Eta, lehen esan dudan bezala, beharrezkoa gertatu zen Israelgo herria Egipton esklabo egotea Moisesen bertutea azaleratzeko, eta medoek pertsiarrak zapaldu izana Ziroren adorea nabarmentzeko, eta Atenastarrak sakabanaturik egotea Teseoren handitasuna ezagutzeko. Era berean, une honetan, espiritu italiarraren bertutea ezagutu ahal izateko, beharrezkoa zen Italia egungo egoera tristean egotea, hebrearrak baino esklaboago, pertsiarrak baino menpekoago, atenastarrak baino sakabanatuago, buruzagirik gabe, erakunderik gabe; jipoitua, espoliatua, urratua, zapaldua eta era guztietako ezbeharrak igaroa9.

8 9

Makiavelo. Printzea. VI. atala.

Makiavelo. Printzea. XVI. atala.

— XVIII —

Iñaki Vázquez Larrea

Edo Jacob Burckhardten hitzetan: Printzean egiten den botere-kontzentrazioaren aurrean, Estatuaren barnean sor daitekeen edozein erresistentzia alferrikakoa da. Hiri-errepublika bat bizi ahal izateko baldintzak ezabatuak ziren betiko, eta dena zegoen boterera eta indarraren erabilerara bideratuta10.

Horrela ulertzen da Makiavelok Zesar Borgiari zion miresmena, Florentziako errepublika Medicitarraren etsai deklaratua izanagatik ere, eta liburua Lorenzo de Mediciri eskaini izanaren ustezko paradoxa; «Ez dut zalantzarik izango Zesar Borgia eta bere ekintzak eredutzat ipintzeko orduan», esaten du Makiavelok Printzean. Garbi ikusten da ez zegoela gizonarekin liluratuta, printze berria sortzen zuen Estatu berriaren egiturarekin baizik. Makiavelo izan zen, zentzu honetan, egitura politiko berri horren esanahiaz osoki jabetu zen lehen pentsalari politikoa11.

3. PRINTZEA, ERRENAZIMENTUKO GIZONA

Dagoeneko klasikoa den bere Errenazimentuko Gizonan, Agnes Hellerrek horrela definitzen du garai hori: iragan bat libreki hautatu zuen lehen aroa. Errenazimentuko kulturak oinarrizko bi galdera antropologikori erantzun nahi 10

Jacob Burckhardt, La Cultura del Renacimiento en Italia, Editorial Iberia, Bartzelona, 1984. 43. o.

11 Makiavelo. Printzea. XIII. atala.

— XIX —