EGUNGO EUSKAL HAUR ETA GAZTE LITERATURAREN HISTORIA Jon Kortazar
(Zuzendaria) Xabier Etxaniz José Manuel López Gaseni
(Alearen zuzendariak) Miren Billelabeitia, Ibon Egaña, Xabier Etxaniz, Miren Ibarluzea, Jon Kortazar, José Manuel López Gaseni, Iratxe Martin, Alvaro Rabelli, Fco. Javier Rojo Cobos, Amaia Serrano
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 5
17/6/11 14:24:25
Cip. Biblioteca Universitaria Egungo euskal haur eta gazte literaturaren historia / Jon Kortazar (zuzendaria) ; Xabier Etxaniz, José Manuel López Gaseni (alearen zuzendariak) ; Miren Billelabeitia … [et al.]. — Bilbao : Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea. Argitalpen Zerbitzua = Servicio Editorial, D.L. 2011. — 240 p. : il. ; 22 cm. — (Euskal Literatura Saila ; 9) D.L.: BI-1759-2011. — ISBN: 978-84-9860-542-6 1. Literatura juvenil vasca — Siglo XX. 2. Literatura juvenil vasca — Siglo XXI. I. Kortazar, Jon, ed. lit. II. Etxaniz, Xabier, ed. lit. III. López Gaseni, José Manuel, ed. lit. IV. Billelabeitia, Miren, coaut. 821.361-93”19/20”
Azaleko irudia: Jesus Mari Lazkano. Izenburua: Amanecer naranja o la imposible espera del regreso de los antiguos. Akrilikoa ohial gainean. © VGAP Lan hau Euskal Herriko Unibertsitateak babesten duen GIC 10/100 eta Euskal Jaurlaritzak bultzatzen duen IT 495/10 ikerketa proiektuen barnean egin da. KUTXA FUNDAZIOAK lagundu du ikerketa hau burutzen.
© Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua ISBN: 978-84-9860-542-6 Lege gordailua: BI - 1759-2011 Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Zurbaran, 2-4 - 48007 Bilbao Inprimatzea: Itxaropena, S.A. Araba Kalea, 45 - 20800 Zarautz (Gipuzkoa)
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 6
17/6/11 14:24:25
AURKIBIDEA
Aurkezpena, Jon Kortazar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Sarrera, Xabier Etxaniz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
Fco. Javier Rojo Cobos, Joxe Arratibel: Kontu zaharrak (1980). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
97
Iratxe Martin, Anjel Lertxundi: Tristeak kontsolatzeko makina (1981) . . . . . . .
107
Xabier Etxaniz Erle, Bernardo Atxaga: Bi letter jaso nituen oso denbora gutxian (1984). .
113
Miren Ibarluzea, Mariasun Landa: Iholdi (1988) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
121
Jon Kortazar, Javi Cillero: Eddy Merckxen gurpila (1994) . . . . . . . . . . . . . . . .
127
Ibon Egaña, Aingeru Epaltza: Lur zabaletan (1994) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
José Manuel López Gaseni, Patxi Zubizarreta: Atlas sentimentala (1998) . . . . . . . . . . . . . . .
143
Xabier Etxaniz Erle, Aizpea Goenaga: Antzezten... teketen, ten! (1999) . . . . . . . . . . .
151
Jon Kortazar, Felipe Juaristi: Animalien Inauteria (1999) . . . . . . . . . . . . . . . .
157
Amaia Serrano Mariezkurrena, Mariasun Landa: Krokodiloa ohe azpian (2002) . . . . . . . . . . . . .
169
Miren Billelabeitia, Juan Kruz Igerabide: Hosto gorri, hosto berde (2002) . . . . . . . . .
181 7
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 7
17/6/11 17:10:19
Fco. Javier Rojo Cobos, Jesus Mari Olaizola, «Txiliku»: Osaba Bin Floren (2003) . . . . . .
189
Xabier Etxaniz Erle, Xabier Olaso: Papuan trapua (2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
199
Alvaro Rabelli, Kirmen Uribe: Garmendia Errege (2004) . . . . . . . . . . . . . . . . .
207
Ibon Egaña, Arantxa Iturbe: Amona basoan galdu zenekoa (2005) . . . . . . . . .
213
José Manuel López Gaseni, Miren Agur Meabe: Urtebete itsasargian (2006) . . . . . . . . . . . .
223
Miren Ibarluzea, Joxantonio Ormazabal: Ilunorduak eta argilaurdenak (2007) . . .
231
8
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 8
17/6/11 16:45:44
AURKEZPENA
Ikerketa-talde baten aurkezpena Ezer baino lehen, literaturaren alorrean ari den ikerketa-talde baten fruitua dugu liburu hau. Lehendik ere hainbat sailetan literaturaren inguruko ikerketan eta irakaskuntzan aritutako talde baten sendotze-lana da esku artean duzuen hau. Taldean ikertzaile ezberdinak daudela azpimarratu behar dugu, eta eraberritua agertzen dela sei urtean (2004-2009) elkarrekin lanean aritu ondoren. Zenbait, unibertsitateko irakasleak dira (I単aki Aldekoa, Ur Apalategi, Ibon Ega単a, Xabier Etxaniz, Manu L坦pez Gaseni, Iratxe Retolaza, Javier Rojo). Bestalde, unibertsitate barneko bekadunak ere badira, tesiak bidean dituztenak (Amaia Serrano, Iratxe Martin), bai eta bigarren mailako irakaskuntzan aritu eta trebatutakoak (Miren Billelabeitia), itzulpengintza-lanetan trebatutakoak (Miren Ibarluzea), azken urteotako euskal literaturaz hitz egin dutenak (Alvaro Rabelli) zein egunkarietan eguneroko kritikaz ari direnak (Ibon Ega単a, Alvaro Rabelli, Javier Rojo) ere. Taldearen sendotasuna eta koherentzia ezin dira ukatu, eta, batik bat, bertakoen gaztetasuna eta etorkizuna aipatu beharrean gaude. Gazteak dira batez ere lanean dabiltzanak, baina horrek ez du esan nahi ongi prestatuak ez direnik. Batek baino gehiagok Euskal Herritik kanpoko Unibertsitateetan ikasi ditu literatur kritikaren lan-esparruak. Ez da gaurkoa, halere, taldea. Pixkana-pixkanaka joan da sendotzen. Lehen agerpena Quimera aldizkariaren eskutik etorri zen. 2003ko irailean Bartzelonako aldizkariak Literatura Vasca actual lana aurkeztu zuen, eta bera izan zen taldeak monografikoak egiteko duen trebeziaren froga eta lehen bultzada. 1990eko hamarkadan euskal literatura egiten hasi zirenen azterketa zehatza da aldizkariak erakusten duena. 9
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 9
17/6/11 14:24:25
Ondoren, Hiria eta Literatura Mintegian parte hartu du taldeak, bai eta Alemaniako Kiel-eko unibertsitateak eraturiko Hiria Modernitatean eta Modernitatea ondorengoko irudimen literarioan mintegian ere parte hartu zuen, 2004ko maiatzean, Sehlendorf/Ostsee hirian, Kiel, Bartzelona, Paris VIII eta Tartuko unibertsitateko lan-taldeekin batera. Han aurkezturiko hitzaldiak Bilboko Aequus arkitektura-aldizkariak argitaratu zituen, banan-banan —eta ez monografia gisa— izan bazen ere. Nazioarteko II. Mintegia Estoniako Tartuko unibertsitatean (Tartu Unikool) egin zen 2005eko ekainean, Literatura eta hiria Modernitatearen eta Ultra-modernitatearen artean izenburupean; han aurkezturiko hitzaldiak Cuadernos de Alzate aldizkariak emango ditu argitara monografiko gisa. III. Mintegia Donostian egin zen 2006ko uztailean (Literatura eta hiria: hausnarketa teorikoak eta aplikapen praktikoak), eta IV.a Kielen berriro ere, urte bereko abenduan. V.ak Parisko VII Unibertsitatea izan zuen aurkezpen-tokitzat, eta, oraingoz, azkena 2009ko maiatzean ospatu zen Compostelan. Euskal Literatura eta Gerra Zibila gaitzat harturik taldeak bere emankizuna erakutsi zuen 2008ko urrian Argentinako La Platako Unibertsitate Nazionalean. Taldearen jarraibidea aldatu egin da azken urteotan, eta Haur eta Gazte Literaturari zein Feminismoari buruzko hainbat kongresutan hartu dute parte kideek, hainbat unibertsitatetan: Bartzelonan, Alacanten edo Vigon, esaterako. Cuadernos de Alzate aldizkariak taldearen beste monografiko bat eman zuen argitara, 2005eko uztailean, Ficción, historia y memoria izenburupean. 2006an La ciudad y la literatura eman genuen argitara, eta, 2007an, horren osagarri gisa, Literatura y Ciudad. Perspectivas teóricas lana Santiago de Compostelako Unibertsitateko irakasleekin lankidetzan osaturiko obra etorri zen. 2009ko uztailean Literatura de la postmodernidad monografikoa argitaratuzen, hori ere Santiago de Compostelako iraksleekin lankidetzan. Laster argitaratuko du aldizkari horrek La Guerra Civil en la literatura vasca monografikoa, bestalde. Orain arteko indarrak neurtzeko ahaleginak izan diren arren, ikerketa-talde honek nahikoa frogatu du zein den bere ahalbidea, eta oraindik ez dago esaterik noraino iritsi daitekeen. Taldeak Euskal Literatura Hiztegia deituriko asmoa ere bideratu du. Ale bi argitaratu ditu orain artean: Euskal Literaturako Hiztegia I. Idazlanak lanean 221 idazlanen kritikak ikus ditzake irakurleak. Literatura Hiztegia II. Idazleak lanean, berriz, 200 bat euskal idazleren ibilbideak ikus ditzake; biak ala biak Euskal Herriko Unibertsitateko Euskal Institutuko orrialdean daude ikusgai (http://www.ehu.es/ehg/literatura/). 10
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 10
17/6/11 14:24:25
Proiektu nagusia Gaur artekoak, baina, proiektu nagusi baten inguruko lanak baino ez dira izan. Esku artean duzun Egungo euskal haur eta gazte literaturaren historia asmo horretako bosgarren pausoa da. Egungo euskal literaturaren historia nagusi baten bosgarren atala. Egungo euskal eleberriaren historia argitaratu zuen lehenik ikerketa-taldeak 2007an, eta Egungo euskal poesiaren historia 2008an. Egungo euskal nobela eta zinema (2009) zinemaren eta nobelaren arteko elkarrizketaz hitz egiten duen liburua da, eta gure literaturaren historiaren alde berria aztertu nahi izan du. Egungo euskal ipuingintzaren historia etorri zen ondoren, 2011n. Joko-antzera hasi ginen lanean. 1980-2000 urteen arteko garaia berraztertu eta berrikusi nahi genuen, beti ere lanak ongi irakurriz, nahiz eta pixkanaka-pixkanaka azken urte-muga hori gure egunetara hurbiltzen joan garen, urte hori ez zelako guretzako hautsi ezineko muga. Ikuspegi zabalago baten mesedetan, 2008koa da hemen aipatzen den azken ipuin-liburua. Jokoaren trama-lanak aukeratu, aztertu eta aipaturiko urteen buruan gertatu izan den garapena ikustea zen. Esan dezagun gure asmoa urrunago doala, bada. Aldi horretako euskal literaturaren historia egin nahi genuke, generoka. Eleberria sail nagusi baten lehen alea besterik ez da. Aurrerantzean ere, Egungo euskal literaturaren historia honen genero ezberdinei buruzko azterketak argitaratzen jarraitu nahi genuke. Antzerkia, saiakera eta komikiaren historiak falta dira oraindik gure garaiko euskal literaturak eman duen guztiaren historia dinamikoa eta gaurkotua egin arte. Literaturaren historia bat egitea garaiak literaturari buruz egiten duen irakurketaren historia egitea dela esan ohi da, ez dugula literaturaren historia bat egiten, gure irakurketen historia baino. Eta hortxe datza gure asmo nagusia. Gure indarren neurrian, irakurketa sakon eta originalen historia bat egin nahiko genuke sail osoaren bidez. Ikerketa-proiektu hau aurrera eramaten lagundu gaituzten erakundeei eskerrak eman behar dizkiegu. Lehen-lehenik, KUTXA FUNDAZIOAri, itsu-itsurik sinetsi zuelako egingo genuen lanean. Ondoren, UPV/EHU Unibertsitateari, eman digun laguntzagatik. Bego berton erakunde bioi zor diegun errespetua, eta har bedi lan hau haien konfiantzari emandako erantzun gisa. Jon KORTAZAR 11
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 11
17/6/11 14:24:25
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 12
17/6/11 14:24:25
Sarrera Egungo euskal haur eta gazte literatura
1. SARRERA HISTORIKOA Herri baten literatura aztertzerakoan, idazleak, obrak, instituzioen jokabidea‌ aztertu behar dira, baina baita literatura horren hizkuntza ere. Gure kasuan, euskararen bereizgarritasuna, ezaugarriak, egoera soziokulturala eta abar kontuan hartu beharko ditugu; izan ere, berauek, neurri handi batean, euskal hizkuntza eta literaturaren bilakaerari eragiten diote. Euskaldunen erkidegoa oso txikia da, 700.000 hiztun ingurukoa. Bestalde, gazte alfabetatuak anitz izan arren, heldu alfabetatuen kopuruari dagokionez, ezin da gauza bera esan. Euskara ez da hizkuntza latindarra, baina hizkuntza erromantzez inguratua dago, eta horrez gain, euskaldun ez direnek nekez ulertzen dute. Bereizgarritasun horrek euskal kulturaren isolamendua areagotu egiten du. Erdaldun batek katalanez edo galegoz egunkaria irakur dezake, baita gehiena ulertu ere. Haatik, Euskal Herrian jaiotako ez-euskaldun batentzat ezinezkoa izango da Berria irakurtzea. Gauza bera gertatzen da Haur eta Gazte Literaturako1 sari nazionalen epaimahaikideak biltzen direnean: euskarazko lanak euren itzulpenarekin batera aurkeztu behar dira, eta ez, ordea, gailego edo katalanezkoak. Baina isolamendu hori etxe barruan ere bizi izan dugu. 40 urte baino ez dira euskara literarioa batzeari ekin zitzaionetik, eta, horren ondorioz, hizkuntza estandarra sortu zen maila idatzian. Horrenbestez, 1969a baino lehenagoko testuak (baita ondorengo batzuk ere)
1
Hemendik aurrera HGL laburdura agertuko da liburu osoan, aipuetan salbu.
13
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 13
17/6/11 14:24:25
tokian tokiko euskalkietan idatzita daude. Horren ondorioz, testu horiek elkarren artean alde handiak izan ditzakete. Egon ere badago kasuren bat non idazleren batek herri edo eskualde jakin bateko biztanleentzat bakarrik idatzi zuen (Adibidez: J. San Martinen Pernando plaentziarra, 1957). Hizkuntza sakabanatuta egoteak eta merkatua txikia izateak ez dute lagundu; izan ere, euskal literaturako lanak gutxi izan dira eta horrez gain zabalkunde sozial urria izan dute. Beste alde batetik, euskal literaturaren tradizioa nahiko pobrea izan da lan-kopuruari dagokionez, eta berantiarra, gure inguruko literatur korronteen aldean. Euskarazko literatur produkzioak oso kutsu erlijioso markatua izan du. Euskal Herriko xix. mendeko burgesiak gaztelaniaz idazten zituen obra erromantikoak, eta xx. mendearen azken laurdenera arte itxaron behar izan genuen erlijiosoa ez den euskal literatura garrantzitsua edukitzeko. Aipatu berri duguna garbiago ikus daiteke Sarasolak emandako datuetan (Sarasola, 1975): 1545etik 1900era bitartean, euskarazko ia 600 liburu argitaratu ziren, baina horietatik 12 baizik ez dira erlijioaz kanpoko gaiei buruzkoak (eta, horietatik, 4 bakarrik dira literatur lanak). Koordenada horietan, hots, hizkuntza gutxitua eta ia-ia literatura tradiziorik gabea, txertatu behar da euskal HGLaren historia. Egia ere bada ahozko literaturak garrantzi eta zabalkunde handia izan dituela Euskal Herriko baserri-munduan oraintsu arte. Euskaraz idatzitako estreinako haurrentzako liburua 1803an plazaratutako katixima bat da; hortaz, berantiarra eta aipatu dugun erlijio-tradizioaren sailekoa dugu. Urte bete geroago, 1804an, Ipui onac izeneko lana kaleratu zen. Esoporen elezahar-bilduma dugu Bizenta Mogelek itzulitako liburu hori, eta egileak obraren izenburuan garbi utzi bezala, bere asmoa ÂŤirakatsi gozarazizÂť egitea da. Asmo honen ildotik, bere elezaharrak eta berauek dakartzaten irakaspenak kontrajartzen ditu xede pedagogiko garbirik ez duten ipuinekin, hots, gazteentzat kaltegarriak direnekin. xix. mendean zehar, bai Iturriagak, bai Goyhetxhek elezaharbildumak plazaratu zituzten (La Fontainek argitara eman eta 200 urte geroago; eta Samaniegok edo Iriartek argitaratu baino mende erdi geroago), baina obra didaktiko horiek izan ezik, ez dago bestelako lanik, ez zuzenean, ez zeharka, haurrekin zerikusirik duenik. 1890ean A. Apaolazak Patxiko Txerren argitaratu zuen. Baserrimundua islatzen duen nobela horretan kutsu erromantikoa nabaria da, eta Truebaren El Judas de la casa eleberrian oinarrituta dago. Ezbairik gabe, mende hartan izan bazen gazteek gustura hartutako obrarik, hura Patxiko Txerren izan zen; izan ere, obra horrek eskain14
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 14
17/6/11 14:24:26
tzen ditu gure suposizio hori indartzen duten elementuak: giza-gatazka, ongiaren eta gaizkiaren borroka, testuaren bizitasuna… Bestalde, Euskal Herrian bizi zen W. Webster predikaria, eta Basque Legends liburua plazaratu zuen, ingelesez, 1877an. Berau euskaraz izan den herri-literaturako bildumarik onenetarikoa dugu. Begi-bistan dago haur eta gazteentzako euskarazko argitalpenak bakar batzuk baino ez direla. 1876an foruak galtzearen ondorioz eta mende amaieran sortutako ideia nazionalisten eraginez, xx. mendeko lehen urteetan HGL berri bat ernetzen hasi zen, orduko eta lehenagoko obra unibertsaletatik aldenduta, bai gaien, bai tekniken aldetik. XX.
mendearen hasiera
Mende horren hasieran Euskal Herriko eskola elebidunak hasi ziren sortzen, eta horrekin batera euskarazko materialen beharra etorri zen. Horren ildotik, haurrentzako argitalpen-sail batzuk argitara eman ziren. Calleja argitaletxeak gaztelaniazko testuekin egiten duen bezala, euskaraz ere badago Tolosako argitaratzaile bat, Lopez de Mendizabal tolosarra, hain zuzen ere, xx. mendeko hiru hamarkadetan haurrentzako hainbat irakurketa- eta testu-liburu argitaratu zituena. Horiez gain, haurrentzako zenbait erlijio-liburu ere plazaratu ziren, baita herri ipuinak ere, eta euskaraz idatzitako lehen haur-antzezlana ere bai. Halaxe, 1911n haurrentzako beste katixima bat kaleratu zen: Umiak Autortuten eta Jaunartuten, Imanol Arriandiagak idatzia. Liburu hori lehenengo, eta tankera bereko beste batzuk ondoren, baliagarriak izan ziren, ez hainbeste haur-literatura bat sortzeko, baina haur-literaturako hizkera ernarazteko eta haur-argitalpenak bultzatzeko. Meza-liburuak, ebanjelioak edo santuen bizitzei buruzkoak arrakastaz argitaratu ziren lehen urte horietan Euskal Herria osoan. Irakatsi eta kontzientziatu gozaraziz 1914an Bilboko Grijelmo argitaletxea haurrentzat literatur balio gutxi-asko zuten obrak argitaratzen hasi zen. Jon Gauzekaitzek hiru lan argitaratu zituen «Umientzako ipuiñak» izenpean; protagonistak haurrak dira, eta egilea Sabino Aranaren ideia abertzaleak bideratzen saiatzen da. Margarite’ren ames ixukorra (1914) ipuinean, esaterako, 15
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 15
17/6/11 14:24:26
askozaz ere garrantzitsuagoak eta zehatzagoak dira protagonistaren sentimendu nazionalistak, bere deskripzio fisikoa baino. Eta obraren momenturik dramatikoenetarikoan, hots, Margariteren ama hiltzean, Margarite eta Karmele, bere laguna, solasean agertzen ziren. Margaritek bere lagunari galdetzen zion euskarari zion maitasunaz: «Esan egidan, ba; ¿zergatik mate-don ainbeste euzkerea?» (Gauzekaitz, 1914, 16). Egileak ekintza horren dramatismoa baliatzen du, bere ideiek irakurleen baitan eragin biziagoa izan dezaten. Urte horretan bertan, 1914an, Karmele Erraztik ¿Amesa? argitara kaleratu zuen. Ipuin moralizatzaile hori «kontzientziatu gozaraziz» eskolakoa ere bada. Kutsu ideologiko nazionalista beste obra batzuetan ere agertzen da, eta, horrekin batera baina oraindik ere garbiago, irakasteko gutizia: Ipuin laburrak umetxoentzat (Garitaonandia, 1922) ipuinean ikus daitekeen bezala eta, batik bat, euskarazko lehen antzezlan Nekane edo Neskuntzaren babesa (Tene Mujika, 1922) —Nekane edo ama birjinaren babesa—. Garitaonandiaren ipuinek amaieran irakaspena dakarte. Bere antzezlanean asmo erlijiosoa gainerako asmoen gainetik dago, baita estetikoaren gainetik ere. Irabazitako literatura xix. mendeko literatura unibertsalean gertatu legez, euskal literaturan ere gazteek bere egin zituzten xx. mendearen hasieran argitaratutako hainbat liburu, eta gaur egun HGLko bildumetan daude. Horien artean nabarmenenak Abarrak (Kirikiño, 1918) eta Pernando Amezketarra (G. Mujika, 1927) dira. Biak baserri-munduan girotuta daude eta biek badakartzate egoera umoristikoak, txisteak eta pasadizoak. Pernando Amezketarrari dagokionez, askotariko pasarte barregarriak biltzen ditu, eta bere protagonista Pernando Amezketarraren graziari esker, irakurleak sarri egiten du barre. Biek arrakasta handia izan zuten: Abarrak lanaren beste liburuki bat 1930ean plazaratu zen, egilea hil eta hurrengo urtean. 80ko hamarkadaren hasieran Elkar argitaletxeak bi obra horiekin beste bilduma bati ekin zion, eta hamarkada horretan, liburuen 10 argitaraldi baino gehiago egin ziren. 90eko hamarkadan, berriz, telesail bat egin zen non Pernando Amezketarraren bitxikeriak eta burutazioak kontatzen baitziren. Herri edo ahozko literaturak arrakasta handia izan du haurren artean ere. Barbierren (1931) edo Mayi Ariztiaren (1934) ipuin-bildumak, eta horiekin batera 1926an Oxobik plazaratutako alegiak 16
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 16
17/6/11 14:24:26
(batzuen ustez, euskal alegia-kontalaririk onena) balio izan zuten ahozko literatura haurren mundura eramateko. Obra horiek, herri ipuinak bezala, oso hizkuntza eta oso ilustrazio zainduak dituztelako nabarmentzen dira. Garai hartan ohikoak ziren. Dar-Dar-Dar (1929) edo Txomin Arlote (1929) dira horren adibide garbiak. Herriipuin horiek oso argitalpen zainduan aurkeztu ziren, eta antzekotasun handia zuten Espainiako Calleja argitaletxeak egiten zuenarekin. Bi obra horien ilustrazioak «Txiki»k (John Zabalo) eginak dira. Izan ere, bera izan zen euskal ilustrazio-lanetan aitzindaria eta ilustrazio- egilerik onena xx. mendearen lehenengo erdian. Euskaratutako lanak HGLaren hirugarren zutabea (sorkuntza-lanak eta gazteek bere egindako literaturaz gain) euskarara egindako itzulpenak dira. Aipagarria da zenbat obra euskaratu zen hasiera hartan. Alegiez gain, badira Grimm anaien (1929) edo Schmid-en (1929) ipuinak, eta horikin batera O. Wilderen (1927) eta Croceren (1932) obrak edo Tormes’ko itsu-mutila (1929) anonimoa. Gainontzeko euskal produkzioan bezala, arlo honetan ere argitalpenak ez dira franko, baina lehen urratsen xedea sistema literarioa da finkatzea, hainbat kasutan xedea hizkuntza bera dela ahaztu gabe. Esandakoaren bidetik, hizkuntzari zor zaion maitasuna garbi ageri da, jatorrizko obretan bezala arlo honetan ere, esate baterako, J. Altunaren kasuan; izan ere, horrek O. Wilderen ipuinen sarreran bere euskaratzaile-lana justifikatzen du, euskarari oparitxo bat egin nahi diola esanez: «gure Ama Euzkerari opari txiki au egin gura ixan dautsot». Asmo hori itzulpen gehienetan ageri da, eta horrekin batera, bestelako bi asmo ere sumatzen dira; bata, literatura unibertsaleko obrarik garrantzitsuenak euskara eta euskal kulturara eramatea; bestea, funtzio hezitzailea, zenbait obratan nabari dena, esaterako, Cristoph Schmid alemaniarraren ipuinak, non asmo hori besteen gainetik nabarmentzen den. Hona hemen ordura arte HGLan egindako lanak: obra unibertsalen itzulpenen hasiera, herri-folklorearen bildumak… eta, horrekin batera, liburu hezitzaileen eginkizuna —horien artean badira elementu literarioak dituztenak, adibidez, Lerxundiren Gauzen ikaskizunak umientzako, 1925, non gazte talde baten eta bere irakaslearen bidaia Euskal Herrian zehar kontatzen duen— edo Ixaka LopezMendizabal argitaratzailea bezalako pertsonaiak, hainbat haur-liburu idatzi zituena, tartean Xabiertxo (1925), hainbat belaunalditako ira17
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 17
17/6/11 16:45:45
kurketa-liburua. Obra horiek guztiak euskal HGL baten hastapenak izan zitezkeen; hala ere, Espainiako 1936ko gerra eta honen ondorengo krisialdia, baita Bigarren Munduko Gerrak Ipar Euskadin izan zuen eragina ere, erabakigarriak izan ziren literatur ibilbide hura hausteko, eta lorategi hasberria basamortu bihurtzeko. Basamortu literarioa 1936az geroztik euskarazko lanen kopurua murriztu egin zen, eta horrez gain, nabarmendu behar da horietako hainbat obra irakurleengandik urrun argitaratu zirela: Parisen edo Hegoamerikan, erbesteratuen kolonietan. Gerrateak, ohi bezala, gizarte-mailan eta maila materialean galera handia ekarri zuen, baina horrez gainera, Euskal Herrian euskara erabiltzea debekatzea izan zen aldi hartako ezaugarririk nabarmenena. Pirinioen hegoaldean 1948a arte umeei zuzendutako euskarazko obrarik ez zela argitaratu esan behar da, eta estreinakoak erlijio-liburuak izan zirela (Iesu Aurraren Bizitza, 1948; Haurren Eliz-liburutxoa, 1949, edo Kristau-Ikasbidea Bertsotan, 1950). Berriz ere Eliza eta erlijio-liburuak jaun eta jabe ziren euskal letretan. Haurrentzako literatur produkzio urritasunean badira bi lan, bata poesia liburu bat (Haur elhe haurrentzat, 1944), Nafarroa Behereko Oxobik idatzia, eta bestea, argazki handiak dituen ipuina, Leoi-kumea, (badirudi liburu ilustratu baten itzulpena edo bertsio librea dela) 1948an Parisen bizi zen Orixek idatzi, Eusko Jaurlaritzaren enkarguz. Bi obra horiek Espainiatik kanpo argitaratu ziren, Espainiako debeku-trabak gaindituta, baina, era berean, nekez iritsi ziren irakurleengana. Egoera kritiko hori ez da Euskal Herrikoa bakarrik. Gaztelaniazko HGLak urte horietan bazuen kutsu ideologikoa: Francoren erregimenak inposatzen zuena; horren ildotik, García Padrinok aipatzen du (1992, 410-411) Flechas y Pelayos sortu berria den aldizkariaren helburuak direla: «baliabide bat izatea, bere mezu ideologikoak haurren artean hedatzeko (…) etorkizuneko historia egingo duen belaunaldia moldeatzen laguntzeko». Gauzak horrela, gazteleraz esaterako, 1945-1950 arteko produkzioa 100 liburu urtean baino gutxiagokoa izan zen (Cendán, 1986, 69). Teresa Rovirak (Rovira, 1988, 460) katalan literaturari dagokionez azaltzen duen bezala, ia-ia ezin da klandestinitateko edo erbesteko HGL bati buruz mintzatu; beraz, egoera literarioa normalizatu arte itxaron behar da, HGL bati buruz hitz egin ahal izateko. 18
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 18
17/6/11 14:24:26
Gerraostean, HGLaren lehen aldaketa garrantzitsuak 50eko hamarkadaren hasieran gertatu ziren; izan ere, «liberazio intelektualaren» aldia izan zen, García Padrinok bere obran, (op. cit., 513), aipatzen duen bezala. J. Etxaidek Alos-Torrea (1950) plazaratu zuen; historikoa da, baina gazteentzako obratzat har daitekeen lan hori 80ko hamarkadaren hasieran berriz argitaratu zen HGLko bilduma batean. Alabaina, euskal letretan aldaketarik garrantzitsuena «Kuliska sorta»ren eskutik etorri zen; askotariko estilo eta gaiez osaturiko bilduma horretan, HGLak nahiz gazteek bere egindako literaturak ere tokia izan zuten; bildumako lehen alea Svensson jesuitaren Noni eta Mani (1952) liburuaren itzulpena izan zen, Plazido Muxika jesuitak euskaratua. Bertan, alde erlijiosoa balio orori nagusitzen zaio. Hurrengo urtean Purra! Purra! (1953) izenpean pasarte umoristikoen bilduma kaleratu zuen. Obra horrekin, euskal HGLan sail umoristiko bati hasiera eman zion, eta joera horrek gaur egun arte iraun du, produkzioaren baitan pisu handia izanda. 1984an argitaratutako elkarrizketa batean, Etxaidek garbiro azaldu zuen zer-nolako zailtasunak gainditu behar izan zituen euskarazko kontakizun umoristiko horiek plazaratzeko: «oso garai gogorrak ziren Purra Purra kaleratu nahi baina baimena ukatu zidaten Donostian. Orduan, Madrilera jo nuen zuzenean, eta influentzien bidez baimena eman baina obra itzularazi egin zidaten aldez aurretik». Ekinaren ekinez, eta influentzia politikoak tarteko, 25 kontakizun umoristiko haiek plazaratu ahal izan ziren. Obra horren atzetik antzeko beste batzuk ere etorri ziren, hala nola, Pernando Plaentxiatarra (1957), Ipuin barreka (1958) edo Zirikadak (1958), umorea baliabide izanik literatura gazteengana eramateko. Euskaltzaindiak ere borroka egin zuen euskaraz argitaratzeko debekuaren aurka. Langintza horri begira bere lehiaketen eta argitalpenen bidez lagundu zuen gutxienezko produkzioa egon zedin, baita orduko gabezia bat edo beste kitatzeko ere, gabeziak guztiak izan arren. Lehiaketa baten eskutik, 1955ean Amabost egun Urgain’en argitara eman zen, euskarazko lehen polizia-nobela. Obra horretan antzematen diren eraginak ondoko autoreenak dira: Poe, Chejov, Alarcón, Verne, Simenon edo Dickens. Loidik idatzitako lanak arrakasta handia izan zuen Euskal Herrian, eta 1958an gaztelaniaz eta hiru urte beranduago katalanez argitaratu zen. Horixe da erdaraz argitaraturiko lehen euskal lana. Aspaldi lurperatutako gorpu bat, buruan tiro bat zuela kasualitatez aurkitu eta heriotza bortitz hori argitzen zaigu nobelan. Ikertzaileak lan eskerga egin behar du datuak lotzeko, urteen poderioz eta aztarna-falta bere ikerlanaren ilungarri izango baitira. 50 urte geroago polizia nobela zale 19
Egungo Euskal Haur ELS 9.indd 19
17/6/11 14:24:26