Hizkuntza eta hizkuntzalaritza: hastapenak Editoreak: RALPH FASOLD eta JEFF CONNOR-LINTON
Hizkuntza.indd v
2/8/10 09:46:39
Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILA DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN, UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN
Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu informatikoa ematea edo liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman. UPV/EHUko Euskara Zerbitzuak koordinatutako itzulpena. Itzultzailea: Elhuyar Fundazioa. Itziar Mendizabal. Idoia Santamaría. Hizkuntza-begiralea: Itziar Laka. Begirale teknikoa: Arantzazu Elordieta.
Lanaren egilea eta jatorrizko izenburua: © An Introduction to Language and Linguistics Ralph Fasold & Jeff Connor-Linton Cambridge University Press 2006 The Edinburg Building, Cambridge CB2 8RU, UK www.cambridge.org © Hizkuntza eta hizkuntzalaritza: hastapenak 2010, Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua www.argitalpenak.ehu.es - editorial@ehu.es I.S.B.N.: 978-84-9860-427-6 Lege gordailua: BI - 2.364-2010 Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Zurbaran, 2-4, 48007 Bilbao Inprimatzea: Itxaropena, S.A. Araba kalea, 45, 20800 Zarautz (Gipuzkoa)
Hizkuntza.indd vi
20/9/10 16:56:29
Aurkibidea Aurkibide xehatua Esker ona
Sarrera
ix xviii 1
Ralph Fasold eta Jeff Connor-Linton
1 Hizkuntzaren hotsak
13
Elizabeth Zsiga
2 Hitzak eta haien zatiak
57
Donna Lardiere
3 Perpausen egitura
103
David Lightfoot eta Ralph Fasold
4 Esanahia
147
Paul Portner
5 Berbaldia
183
Deborah Schiffrin
6 Haurren hizkuntza-jabekuntza
223
Kendall A. King
7 Hizkuntza eta garuna
255
Michael T. Ullman
8 Hizkuntza-aldaketa
297
Shaligram Shukla eta Jeff Connor-Linton
9 Aldakuntza dialektala
335
Natalie Schilling-Estes
10 Hizkuntza eta kultura
367
Deborah Tannen
11 Hizkuntzaren inguruko politika
399
Ralph Fasold
12 Idazkera
429
Jeff Connor-Linton
Hizkuntza.indd vii
2/8/10 09:46:41
viii
AURKIBIDEA
13 Bigarren hizkuntzaren jabekuntza
463
Alison Mackey
14 Hizkuntzalaritza konputazionala
497
Inderjeet Mani Glosarioa Bibliografia aipatua Aurkibide alfabetikoa Hiztegia Euskara - Ingelesa Ingelesa - Euskara
Hizkuntza.indd viii
527 553 565 573 573 589
20/9/10 17:03:00
Aurkibide xehatua Sarrera Hizkuntzaren ezaugarri unibertsalak Egitura modularra Osagaiak eta errekurtsioa Diskretutasuna Sormena Arbitrariotasuna Testuinguruan oinarritzea Aldagarritasuna Ikuspegi deskriptiboa Hizkuntza definitzen Hizkuntzalaritzaren aniztasuna Liburua nola erabili
1 Hizkuntzaren hotsak Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Fonetika artikulatorioa Fonetikako lanabesak Ahots-bidea Artikulazioa Artikulatzeko moduak Hotsak idaztea: transkribatzea Kontsonanteak Bokalak Segmentuz gaindikoak Luzera Tonua eta intonazioa Silaba-egitura Azentua Fonetika akustikoa Hots-uhinak Hots bakunak eta konplexuak Entzumena Hizketa neurtzen Fonologia Fonemak eta alofonoak Fonotaktika Alternantzia eta alomorfoak Alternantzia fonologiko motak
Hizkuntza.indd ix
1 1 2 2 3 4 5 6 6 7 9 10 11 13 13 13 14 14 14 14 17 18 20 22 25 28 29 29 30 31 32 33 33 34 35 38 38 41 44 45
30/8/10 09:39:58
x
AURKIBIDE XEHATUA
Teoria fonologikoa Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
48 50 51 55
2 Hitzak eta haien zatiak
57 57 57 58 58 62 63 66 69 69 70 72 74 75 75 77 84 94 96 97 101
Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Zer da hitza? Morfologia: hitzen egitura aztertzea Morfemak Morfemen formak Munduko hizkuntzen prozesu morfologiko batzuk Afixazioa Beste zenbait afixazio mota Errepikapena Apofonia eta ordezkatzea Tonua eta azentua Morfologiaren bi helburuak: eratorpena eta flexioa Eratorpena Flexioa Flexio-kontrasteez jabetzea Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
3 Perpausen egitura Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Estimuluen urritasuna Saskibaloian jokatzen duen robot harrigarria Metafora hori perpausen egiturara ekartzea Konposizionalitatea Islapena Bat-egitea Adjunkzioa Mugimendua eta ezabaketa Gramatikak finituak dira; hizkuntzak ez Errekurtsioa Errekurtsioaren garrantzia Murriztapenak That gabe konpon gaitezke batzuetan, baina ez beti Determinatzaile-sintagma astunen mugimendua Uztardura Teoria Laburpena
Hizkuntza.indd x
103 103 103 104 104 104 105 106 106 108 114 116 118 119 120 120 121 123 125 129
2/8/10 09:46:42
Aurkibide xehatua
Sintaxi-ezberdintasunak hizkuntzen artean Buru-osagarrien ordena hindiz NZ-hitz mugiezinak thailandieraz Generoa hizkuntzetan Sintaxi funtzionala Izenordainen analisi funtzionala Analisi formala eta funtzionala alderatuz Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
4 Esanahia Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Hiztunaren esanahia eta esanahi semantikoa Semantika Semantikaren oinarrizko kontzeptuak eta konposizionalitatea Subjektuak, predikatuak eta argumentuak Rol tematikoak eta semantika lexikala Hitz logikoak Modifikatzaileak Kuantifikazioa Intentsionaltasuna Semantikari buruzko laburpena Pragmatika 1: esanahia eta testuingurua Indizetasuna, testuinguruarekiko mendekotasuna eta anafora Aurresuposizioa Pragmatika 2: esanahia eta komunikatzeko asmoa Esanahia: Grice-ren ikuspegia Inplikazioa Hitzezko ekintzak Pragmatikaren laburpena Filosofia-arazoak Ikuspegi psikologikoa Ikuspegi erreferentziala Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
5 Berbaldia Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Hizkuntzaren perpausaz gaineko eta kanpoko erabilera Datuak: hizkuntzaren erabilera eguneroko bizitzan
Hizkuntza.indd xi
xi
130 130 131 131 134 134 137 138 139 145 147 147 147 148 148 149 151 152 153 157 158 160 163 168 168 169 170 171 171 172 174 175 176 176 178 178 179 182 183 183 183 184 184 187
2/8/10 09:46:42
xii
AURKIBIDE XEHATUA
Ahozko berbaldia eta berbaldi idatzia: lehen begirada Ahozko berbaldia Analisi sekuentziala eta banaketa-analisia Zuzenketa eta hartzailearen diseinua Transkripzioak konparatuz Alboko bikoteak Parte-hartzearen esparruak Kontakizunak Laburpena: ahozko berbaldia Berbaldi idatzia Fragmentazioa eta integrazioa Irakurtzeko idaztea Hizkuntzaren funtzioak Berbaldiko planoak Parte-hartzearen esparrua Truke-egitura Ekintza-egiturak Informazio-egoera Ideia-egitura Berbaldiko planoak elkartzea Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
6 Haurren hizkuntza-jabekuntza Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Hizkuntza-jabekuntzari buruzko datuak biltzea Gurasoen egunkariak Behaketan oinarritutako ikerketak Ikerketa esperimentalak Datuak: haur-hizkuntzaren garapenaren mugarriak Lehen hotsak Lehen hitzak Lehen perpausak: garapen morfologikoa eta sintaktikoa Hizkuntza-jabekuntzan dauden hizkuntza-arteko eta kultura-arteko alderdiak Datuak azalduz Behaviorismoa Natibismoa Konexionismoa Interakzionismo soziala Zer dago jokoan haurren hizkuntzaren gaineko eztabaidan? Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
Hizkuntza.indd xii
190 191 193 193 196 199 200 201 202 204 204 205 211 213 214 214 215 215 216 216 217 219 222 223 223 223 224 224 224 225 227 228 228 230 232 238 243 243 244 246 247 249 250 251 253
2/8/10 09:46:42
Aurkibide xehatua
7 Hizkuntza eta garuna Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Garunaren biologia Burmuina Kortexa eta haren neuronak Zitoarkitektura: neuronen banaketa kortexean Zerebeloa, egitura subkortikalak eta garuneko sareak Hizkuntzaren biologiaren gaineko galderak Oinarri biologikoak: zein dira hizkuntzaren oinarri biologikoak? Dinamika biotenporala: zer itxura du garunaren aktibitatearen irudiak hizkuntza erabiltzen dugunean? Banagarritasuna: hizkuntza-funtzio bakoitza oinarri biologiko baten mende ote dago? Esparru-espezifikotasuna: hizkuntzaren oinarri biologikoak hizkuntzari soilik atxikita daude? Hizkuntzaren biologia ikertzeko metodoak Lesioen metodoa Neuroirudi hemodinamikoak Gertaerei lotutako potentzialak Magnetoentzefalografia Garunaren zuzeneko grabaketa eta estimulazioa Estimulazio Magnetiko Transkraniala Ebidentziak eta azalpenak Lexikoia, semantika kontzeptuala eta fonologia Sintaxia Morfologia Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
8 Hizkuntza-aldaketa Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Hizkuntza-aldaketa Hizkuntza zergatik aldatzen den Artikulazioa sinplifikatzea Erregularizazioa Hizkuntzen arteko kontaktua Hizkuntza-aldaketa motak Aldaketa fonologikoa Aldaketa morfologikoa Aldaketa sintaktikoa Aldaketa semantikoa
Hizkuntza.indd xiii
xiii
255 255 255 256 256 257 258 258 261 262 262 264 264 265 266 267 268 271 273 274 275 276 276 285 292 295 295 296 297 297 297 298 298 299 299 300 300 303 303 305 306 306
2/8/10 09:46:42
xiv
AURKIBIDE XEHATUA
Hizkuntza-aldaketaren mekanismoak Hots-aldaketa Mailegutza Analogia Hizkuntzen berreraikuntza eta hizkuntza-familiak Metodo konparatiboa Barne-berreraikuntza Hizkuntzalaritza historikoa eta kultura Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
9 Aldakuntza dialektala Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Aldakuntza dialektalen izaera Hizkuntzak, dialektoak eta estandarrak Dialektoen eredu erregularrak Zergatik goresten dira horrenbeste hizkuntza estandarrak? Zergatik dialektoak? Berezko aldagarritasuna Aldakuntza dialektalen mailak Aldakuntza lexikala Aldakuntza fonologikoa Aldakuntza morfosintaktikoa Aldakuntza pragmatikoa Dialektoek partekatzen dituzten ezaugarriak Aldakuntza dialektal motak Klase soziala eta sare soziala Sexuan oinarritutako aldakuntza-ereduak Etniaren araberako aldakuntza Dialektoa eta estiloa Adinaren araberako aldakuntza eta hizkuntza-aldaketa Aldakuntza dialektalaren patua Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
10 Hizkuntza eta kultura Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Kulturaren eraginpean dauden hizkuntza-alderdiak Hizkuntza, kultura eta enkoadratzea Kulturen arteko komunikazio-arazoak Adeitasuna eta elkarrekintza
Hizkuntza.indd xiv
308 308 316 319 321 323 326 327 328 329 333 335 335 335 336 336 336 338 338 339 340 343 344 345 347 348 348 350 350 352 354 357 358 359 362 362 366 367 367 367 368 368 371 373 376
2/8/10 09:46:43
Aurkibide xehatua
Inplikazio- eta adeitasun-maila handiko estiloak Gainjartzea Arreta-adierazgarriak Txanda hartzea Galderak Zeharkakotasuna Batak besteari buruz dituen estereotipoak Elkarrizketaren erritu-izaera Hizkuntza eta generoa Eskismogenesi osagarria Hizkuntza eta erlatibotasun kulturala Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
11 Hizkuntzaren inguruko politika Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Identitate-politika eta hizkuntza Identitatea hizkuntzan Funtsezko kontzeptuak Zenbait kasuren interpretazioa Hizkuntzaren estandarizazioa Gutxieneko estandarrak eta estandar arbitrarioak Hizkuntza ez-estandarra: ebonics aldaera Hizkuntza-arazoak Txinan eta Singapurren Estandarizazio-politika Diglosia ‘Hizkuntzak’ eta ‘dialektoak’ Hizkuntzen eta dialektoen inguruko politika Ingeles ofiziala Hizkuntza-eskubideak AEBn Elebitasuna Elebitasunari eustea: etengabeko immigrazioa Elebitasunari eustea: talde-identitatea Hizketaren edukia kontrolatzea Blasfemia eta biraoak Gorroto-hizketa Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
12 Idazkera Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Idaztea eta hitz egitea
Hizkuntza.indd xv
xv
378 379 381 382 385 386 388 388 389 391 393 396 397 398 399 399 399 400 400 401 401 403 404 406 408 410 412 412 413 415 416 418 418 419 422 423 423 424 426 426 428 429 429 429 430 430
2/8/10 09:46:43
xvi
AURKIBIDE XEHATUA
Idazkera-sistema motak Sistema logografikoak Sistema silabikoak Sistema alfabetikoak Alfabeto kontsonantikoen sistemak Idazkeraren garapena Protoidazkera Kuneiformea Egiptoerako hieroglifoak Antzinako alfabetoak Alfabetatzearen ondorioak Kontserbadorismoa Demokratizazioa Estandarizazioa Abantaila erlatiboa Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
13 Bigarren hizkuntzaren jabekuntza Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Bigarren hizkuntzaren jabekuntzari buruzko teoriak Behaviorismoa Input ulergarria eta hurrenkera naturalaren hipotesia Interakzio-hipotesia Soziokulturalismoa Gramatika unibertsala Maiztasunean oinarritutako hurbilpenak Laburpena Banakoen arteko aldeak bigarren hizkuntzaren jabekuntzan Lehen hizkuntza (H1) Adina Sexua Lanerako memoria Motibazioa Bigarren hizkuntza ikasteko testuingurua BHJko prozesuak Atentzioa Garapen-sekuentziak Fosilizazioa Irakaskuntza Irakasteko metodoak Teoriaren eta pedagogiaren arteko tartea gaindituz Atazetan oinarritutako hizkuntza-irakaskuntza eta -ikasketa
Hizkuntza.indd xvi
432 433 437 439 442 445 445 448 450 452 454 454 455 456 457 458 459 461 463 463 463 464 464 464 465 468 471 472 474 476 477 477 478 479 479 479 480 481 481 482 483 485 486 488 490
2/8/10 09:46:43
Aurkibide xehatua
Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
14 Hizkuntzalaritza konputazionala Termino garrantzitsuak Kapituluaren laburpena Helburuak Ikuspegi konputazionala Prozesamendu morfologikoa Tokenizazioa Analisi morfologikoa eta sintesia Prozesamendu sintaktikoa Testuingururik gabeko gramatikak Analisi sintaktikoa Kategoriak etiketatzea Testuingururik gabeko gramatikez haratago Analisi sintaktiko estatistikoa Prozesamendu semantikoa Hitzen esanahia Perpausen esanahia Hizkuntza naturala sortzea Teoria probabilistikoak Erlazionatutako teknologiak Informazio-erauzketa Hizketa ezagutzea Hizketaren sintesia Itzulpen automatikoa Hizkuntzalaritza konputazionaleko erronka nagusiak Kapituluaren laburpena Ariketak Bibliografia osagarria
Hizkuntza.indd xvii
xvii
491 492 495 497 497 497 498 498 499 500 500 503 503 504 506 506 508 511 511 512 514 515 517 518 518 519 520 521 523 523 525
2/8/10 09:46:43
Esker ona 6. kapitulua Haurren hizkuntza-jabekuntza Eskerrik asko Donna Lardiere, Alison Mackey eta Gigliana Melzi-ri, kapitulu honi buruz egindako iruzkin ugari eta mesedegarriengatik, baita Rebekha Abbuhl-i ere, ikerketan eta testua moldatzen eskainitako laguntza paregabearengatik.
Ned Sahin, Karsten Steinhauer, Tamara Swaab, Michael Thomas, Sharon Thompson-Schill, John van Meter, Jill Weisberg, eta, bereziki, Matthew Walenskiri, kapitulu hau prestatzean eginiko iradokizun mesedegarriengatik eta emandako laguntzagatik.
9. kapitulua Aldakuntza dialektala 7. kapitulua Hizkuntza eta garuna Kapitulu hau idazteko NSF SBR-9905273 eta NIH R01 HD049347-ren laguntza jaso dugu, bai eta National Alliance for Autism Research, Mabel Flory Trust eta Pfizer erakundeen ikerketarako diru-laguntzak ere. Egileak eskerrak eman nahi dizkie irakasle hauei guztiei: Paul Aisen, Sherry Ash, Harriet Bowden, Stefano Cappa, Alfonso Caramazza, Jeff Connor-Linton, Antonio Damasio, John Drury, Ivy Estabrooke, Angela Friederici, Jennifer Ganger, Matthew Gelfand, Jordan Grafman, Yosef Grodzinsky, Gregory Hickok, Argye Hillis, Peter Indefrey, Edith Kaan, Amy Knight, Sonja Kotz, Alex Martin, Robbin Miranda, Matthew Moffa, Susan Nitzberg Lott, Aaron Newman, Alvaro PascualLeone, David Poeppel, Brenda Rapp, Ardi Roelofs,
Hizkuntza.indd xviii
Eskerrik asko irakasle hauei guztiei: Philip Carter, Ipar Carolinako Unibertsitate Publikoa Kirk Hazen, Virginia Mendebaldeko Unibertsitatea Aida Premilovac, Georgetown Unibertsitatea Ryan Rowe, Ipar Carolinako Unibertsitate Publikoa Daniel Schreier, Regensburg-eko Unibertsitatea Walt Wolfram, Ipar Carolinako Unibertsitate Publikoa
14. kapitulua Hizkuntzalaritza konputazionala Eskerrik asko Jonathan Frank-i, kapitulu honen zirriborroaren gainean eginiko iruzkinengatik.
2/8/10 09:46:43
Sarrera RALPH FASOLD ETA JEFF CONNOR-LINTON
‘Historia unibertsala eta oinarrizkoa da’ esan zuen unibertsitateko historia-irakasle batek irakasle-bilera batean; ‘une oro eta leku oro, pertsona guztiekin zerikusia duten gertaera guztiak barne hartzen ditu’. ‘Bai’, erantzun zion lankide hizkuntzalari batek, ‘baina nola jaso eta interpretatuko genuke historia hori hizkuntzarik gabe?’ Izan ere, zaila da imajinatzea nola egon litekeen historiarik hizkuntza gabe; hots, idazketa sortu aurretik ere, belaunaldiz belaunaldi gertaeren berri emateko errepikatzen ziren istorio eta kondairarik gabe. Gizakion historia (eta historiaurrea), neurri handi batean, behar ugari asetzeko lanabesak garatzea eta egokitzea izan da: adibidez, gurpila, animalia basatiak etxekotzea, lurrun-makina, ordenagailuak eta Internet. Lanabes horiek eta beste hainbat ezin izango ziren garatu eta findu hizkuntzarik gabe. Gizakiok gure buruaz ohartzeko eta modu abstraktuan pentsatzeko dugun gaitasuna hizkuntzak ahalbidetzen du, eta haren mende dago. Informazio konplexua transferitzeko gaitasuna, gertaeren esanahia eta bestelako ekintzen ondorioak azaltzeko ahalmena, sentipenak eta ideiak partekatzekoa, ezinezkoak dira hizkuntzarik gabe. Hizkuntzaren jatorria oso iluna da, baina aurkikuntza arkeologikoen arabera, hizkuntza bidezko komunikazioa duela 200.000 urte inguru sortu zen. Gizakiak mundua bere erara moldatzeko gaitasuna, eta gizakion artean hizkuntza erabiliz komunikatzeko trebetasuna izan da, ziur asko, gizakiak eboluzioan erdietsi duen egokitzapenik onuragarriena.
Hizkuntzaren ezaugarri unibertsalak Milaka urteko eboluzioan, giza espezieak hots multzo zabala egiteko gai den ahots-bide malgua garatu du, baita hots horien artean ezberdintasunak hautemateko ahalmena ere. Baina hori baino are garrantzitsuagoa den zerbait ere garatu du: hots horiek esanahia komunikatzeko gai diren sistemetan erabiltzeko gaitasuna. Inork ez daki nola gertatu zen hori. Beharbada, berez beste helburu batzuk betetzeko garatu ziren gaitasun mentalak (esaterako, eskuen eta begien arteko mugimendu-koordinazioa) beste helburu batzuetara bideratuko ziren, eta, hala, sinbolo- eta komunikazio-sistema konplexuaren oinarri bihurtuko ziren. Agian, gaitasun mental batzuk hizkuntzarekin bakarrik lotuta daude, eta gradualki garatu ziren, giza komunikazioaren konplexutasuna handitu ahala. Edo, beharbada, konplexutasun neurologiko eta kognitibo maila jakin batera iritsi ondoren, garuneko sinapsiak beste nolabait berrantolatuko ziren, eta horrek hizkuntza garatzeko aukera eman zuen. Nolanahi ere, hizkuntza gizakion gaitasun bereizgarria da.
Hizkuntza.indd 1
2/8/10 09:46:43