David Vi単as Piquer
Literaturaren kritikaren historia
Literaturaren Kritikaren historia.indd 5
21/11/11 08:18:48
Liburu hau Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailaren laguntzaz argitaratu da.
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE ETA IKERKETA SAILA DEPARTAMENTO DE EDUCACIÓN, UNIVERSIDADES E INVESTIGACIÓN
Debekatuta dago liburu hau osorik edo zatika kopiatzea, bai eta berorri tratamendu informatikoa ematea edo liburua ezein modutan transmititzea, dela bide elektronikoz, mekanikoz, fotokopiaz, erregistroz edo beste edozein eratara, baldin eta copyrightaren jabeek ez badute horretarako baimena aurretik eta idatziz eman.
UPV/EHUko Euskara Zerbitzuak koordinatutako itzulpena. Itzultzailea: Iñaki Iñurrieta Labaien. Hizkuntza-begiralea: Juan Kruz Igerabide Sarasola. Begirale teknikoa: Lourdes Otaegi Imaz.
Lanaren egilea eta jatorrizko izenburua: © Historia de la crítica literaria David Viñas Piquer, Editorial Ariel, S.A., 2007 © Literaturaren kritikaren historia 2011, Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua www.argitalpenak.ehu.es – editorial@ehu.es
I.S.B.N.: 978-84-9860-574-7 Lege Gordailua: BI-2914-2011 Fotokonposizioa: Ipar, S. Coop. Zurbaran, 2-4, 48007 Bilbao Inprimatzea: Itxaropena, S.A. Araba kalea 45, 20800 Zarautz (Gipuzkoa)
Literaturaren Kritikaren historia.indd 6
21/11/11 08:18:54
... Eta ni joango naiz. Eta txoriak geratuko dira kantari. (J. R. J., El viaje definitivo)
Aitari, heriotzaren kontra.
Eta Jordi Llovet nire maisuari, zor kitaezina gogoan.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 7
24/10/11 09:15:35
Literaturaren Kritikaren historia.indd 8
24/10/11 09:15:35
Aurkibidea
Eskerrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
Hasi aurreko oharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
Antzinate klasikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
1. Poesiaren interpretazio alegorikoak K. a. VI. mendean. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Sofistak eta Aristofanes (K. a. V. mendearen hondarrean) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Platonen ideia estetiko-literarioak (K. a. 427-348). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Sokratesen eta sofisten arrastoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Platonen elkarrizketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Poesia, paideia eta polisa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Goi-arnas poetikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Imitazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Poesiaren generoak eta esakuntza moduak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Idazketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Aristoteles: Poetika (K. a. IV. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Poetikaren oinarrizko ideiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Mimesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Egiantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. Literatura-generoen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.4. Tragediaren berariazko printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Aldi helenistikoko autore greziarrak (K. a. III. m. - K. o. III. m.) . . . . . . . . . . . . . 5.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Demetrio: Estiloaz (K. a. III. m. edo K. o. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.2. Prosaren erritmo-unitateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2.3. Lau estiloen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Plutarko: Nola aditu behar duen gazteak poesia (K. o. I-II. m.) . . . . . . . . . 5.3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 3.2. Tratatuaren ideia nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Longino: Sublime denaz (K. o. I. edo III. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23 25 29 29 32 34 37 41 45 46 50 50 52 53 54 55 57 65 65 66 66 66 67 68 68 69 73 73
I. KAPITULUA.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 9
11/11/11 10:47:49
10
LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
5.4.2. Sublime dena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.3. Sublime denaren efektuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.4. Natura vs. artea: jenioaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4.5. Sublimetasunaren iturriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Plotino: Eneadak (K. o. III. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.2. Filosofia-postulatu nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5.3. Mimesiaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Literaturaren kritika Erroma klasikoan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Horazio: Epistola ad Pisones (K. a. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.1. Testuaren ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2. Epistola testuinguruan jarriz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3. Epistolaren oinarrizko printzipioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4. Horazioren dualtasun nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Zizeron: Hizlaria (K.a. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.2. Estiloaren betegintzarrearen bila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.3. ÂŤElokuentzia gorenaÂť. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.4. Jakintza interdisziplinarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.5. Prosaren erritmoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Kintiliano: Institutio Oratoria (K. o. I. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.2. Institutio Oratoriaren X. liburua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4.3. Erretorika klasikoaren sistema. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
74 76 77 79 81 81 83 83 84 84 85 85 87 88 93 94 94 95 96 98 99 99 99 100 101
Erdi Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
103
Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tradizio neoplatonikoaren eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alegorismoaren praktika, kritika-metodo gisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dante Alighieri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Epistola Can Grande della Scala-ri (1319). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. De vulgari eloquentia (1304-1307) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Francesco Petrarca: Le Familiariko X, 4 gutuna (1349) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Giovanni Boccaccio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Danteren bizitza (1360-1362) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Jainko paganoen genealogia (1360) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Literaturaren kritika XV. mendean: Juan Alfonso de Baena, Juan del Encina eta Santillanako Markesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
103 105 106 110 110 114 119 123 123 127
Humanismoa eta ziklo klasizista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
139
1. Klasizismorako sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Errenazimentuko kritikariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Pentsaera preskribatzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Poesiaren alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Sir Philip Sidney: The Defense of Poesy (1583) . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Sir Thomas Elyot: The Book named The Governor (1531) . . . . . . . 2.3. Imitatio auctoris delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. El Brocensek (1574) eta Fernando de Herrerak (1580) Garcilaso de la Vegaren poesiari egindako oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
139 140 142 143 144 146 150
II. KAPITULUA. 1. 2. 3. 4.
III. KAPITULUA.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 10
133
150
11/11/11 10:47:49
AURKIBIDEA
2.4. Herri-hizkuntzen duintzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5. Poesia-zailtasunaren gurtza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.1. Carta de don Luis de G贸ngora en respuesta de la que le escribieron (1613 edo 1615) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Lope de Vega: Arte nuevo de hacer comedias en este tiempo (1609) . . . . . 3. XVII. mendeko klasizismo frantziarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Querelle des Anciens et des Modernes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Querelle du Cid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Nicolas Boileau: Art po茅tique (1674) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. Kredo klasizistaren oinarrizko hastapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. XVIII. mendeko Neoklasizismo europarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Garaiko ideia nagusiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Joera berriak XVIII. mendearen bigarren erdian: Neoklasizismoarekiko haustura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1.1. Joseph Addison: Irudimenaren plazerak (1712) . . . . . . . . 4.2.1.2. Giambattista Vico: Scienza nuova (1725) . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Pentsaera berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2.1. Edmund Burke: Sublime denaz eta eder denaz ditugun ideiei buruzko filosofia-azterketa (1757) . . . . . . . . . . . . 4.2.2.2. David Hume: Gustuaren arauaz (1757) . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2.3. Gotthold Ephraim Lessing: Laokoon (1766) . . . . . . . . . . . 4.2.2.4. Immanuel Kant: Juzgamenaren kritika (1790) . . . . . . . . . 4.2.2.5. Friedrich Schiller: Poesia xaloaz eta poesia sentimentalaz (1795-1796) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11 157 163 169 174 181 181 182 183 185 185 187 201 201 206 210 210 217 222 222 230 238 245 261
Erromantizismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
273
1. Kritika erromantikoa: sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Friedrich Schegel: Poesiari buruzko elkarrizketa (1800). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Friedrich Schlegel-en literatura-kritika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1. Antzinatearen mirespena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.2. Kontzientzia historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.3. Antzinako poesia eta poesia modernoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Poesiari buruzko elkarrizketaren ideia nagusiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Literatura-aldiak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Mitologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Ironia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.4. Poesia erromantikoa eta poesia modernoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.5. Klasikotasunaren eta modernotasunaren sintesia: Goethe. . . . . . . . 2.2.6. Metodo historikoaren apologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.7. Witz delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. William Wordsworth: Preface to Lyrical Ballads (1800) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Prefaceren aurkezpena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Poesia-hizkuntzaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Teoria asoziazionistaren eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Natura eta zibilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Berezkotasunaren alde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Emozioak adierazteaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Sorkuntza-prozesuaren deskribapena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
273 275 275 276 276 278 279 280 282 283 284 286 287 288 289 289 289 292 293 294 294 295
IV. KAPITULUA.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 11
14/11/11 11:04:51
12
LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
4. Samuel Taylor Coleridge: Biographia Literaria (1817). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Lyrical Ballads direlakoen inguruko eztabaida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Wordsworth-ekiko desadostasunak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Artifizialtasun neoklasikoaren kontra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Poesiaren ikuspegi organikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Poesia-jenioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Percy Bysshe Shelley: Defence of Poetry (1821) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Peackoc-ekiko eztabaida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Poetaren irudia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Malenkoniaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Poesia eta moraltasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. Platonen eragina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Victor Hugo: Cromwell (1827) lanaren «Aitzin-solasa» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Neoklasizismoarekiko aurrez aurrekoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. «Aitzin-solas»aren ideia nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.1. Generoen hibridismoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.2. Poesiaren aroak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3. Hiru unitate dramatikoez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.4. Ereduen imitazioaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.5. Artearen beregaintasunaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Georg W. F. Hegel: Estetikako ikasgaiak (1835) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Mundu espirituala eta mundu enpirikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Arte-bilakaeraz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Artearen betekizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Jenioaren soslaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6. Erudizioaren gutxiegitasunaz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Literatura-generoez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
296 296 297 299 301 301 303 303 303 304 305 306 308 309 309 311 311 312 314 315 316 318 318 318 320 322 324 324 325
Literaturaren kritikaren joerak XIX. mendearen bigarren erdian. . .
329
1. Sarrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Edgar Allan Poe: The Philosophy of Composition (1846) eta The Poetic Principle (1850) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Sainte-Beuve eta metodo biografikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Metodo historiko-positibista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Hippolyte Taine: Histoire de la littérature anglaiseren «sarrera» (1863) . . 4.2. Émile Zola: Le roman expérimental (1880). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Ferdinand Brunetière: L’évolution des genres dans l’histoire de la littérature (1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Gustave Lanson: Histoire de la littérature françaiseren «hitzaurrea» (1894) 5. Kritika inpresionista: Jules Lemaître, Anatole France eta Leopoldo Alas «Clarín» 6. Poeta sinbolisten kritika: Baudelaire, Mallarmé, Verlaine, Rimbaud, Valéry . . .
329
349 352 356 362
Literaturaren kritika XX. mendean: metodo nagusiak . . . . . . . . . .
367
1. Formalismo errusiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Ingurune historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Doktrina teorikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
367 367 369
V. KAPITULUA.
VI. KAPITULUA.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 12
330 336 339 341 345
21/11/11 08:18:54
AURKIBIDEA
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.2.1. Asmo zientifista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.2. Formalismoaren helburuak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.3. V. Shklovski: «Artea artifizio gisa» (1917) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.4. Desautomatizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.5. Literatura-bilakaeraz: Dominantearen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.6. Prosaren teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Formalismoari egindako kritikak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estrukturalismo Txekiarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Pragako Linguistika Zirkulua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Jan Mukarovski: Artefaktutik objektu estetikora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Félix Vodicka: Literaturaren Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estilistika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Joerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Aurrekariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Oinarrizko ideiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Charles Bally-ren Estilistika deskribatzailea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Estilistika idealista edo genetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Estilistika estrukturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Estilistika generatibista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Espainiar eskola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . New Criticism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Jarrera kritiko berri baten sorrera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Eragin nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. I. A. Richards . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. T. S. Eliot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.3. T. E. Hulme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Printzipio estetikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. New Criticismi egindako kritikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturaren teoria soziologikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Sarrera: literatura eta gizartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Ikuspegi historikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Teoria marxistak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Marxismoa Errusian. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.2. Georg Lukács-en literaturaren soziologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3. Frankfurt-eko Eskola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.3.1. Theodor W. Adorno eta arte-abangoardia . . . . . . . . . . . . . 5.3.3.2. Walter Benjamin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.4. Marxismo estrukturalista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Estrukturalismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Metodo baten filosofia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Estrukturalismo frantsesa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.1. Roland Barthes eta Nouvelle critique delakoa . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Literatura-gaitasunaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Jonathan Culler: Irakurketaren konbentzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Estrukturalismoaren krisia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Roman Jakobson-en teoria linguistiko-poetikoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. «Hizkuntzalaritza eta Poetika» hitzaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Poesia-diskurtsoaren eraketa errepikariaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1. Samuel R. Levin: Couplings edo binakatzeak . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.2. Algirdas Julien Greimas: Isotopia nozioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Jakobson-en teoria linguistiko-poetikoari egindako kritika nagusiak . . . . .
Literaturaren Kritikaren historia.indd 13
13 369 371 372 373 376 378 388 389 389 393 397 398 398 398 400 401 402 406 408 408 410 410 411 411 414 416 416 419 421 421 423 424 426 433 438 439 440 445 447 447 453 453 460 461 466 467 467 471 471 474 476
11/11/11 10:47:50
14
LITERATURAREN KRITIKAREN HISTORIA
8. Posformalismo errusiarra Bakhtin-en Zirkulua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Bakhtin-en ideien jardun-eremua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.1. Subjektuaren teoria bat: Freud-en aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.2. Literatura-teoria bat: Formalismoaren aurka . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1.3. Literatura-komunikazioaren teoria bat: Hizkuntzalaritza estrukturalaren aurka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Bakhtin-en kontzeptu nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.1. Polifonia eta dialogismoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.2. Inauteriketa eta iraulketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.3. Parodia, ironia, estilizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.4. Marko barruko ahotsak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.5. Esandakoa eta inplikaturikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2.6. Kronotopoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Literaturaren semiotika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2. Semiotika sobietarra: Juri Lotman eta Tartuko Eskola . . . . . . . . . . . . . . . 9.3. Julia Kristevaren semanalisia eta Umberto Ecoren Teoria Semiotikoa . . . 9.4. Literaturaren semiotikari ateratako ondorioak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Erretorika eta Neorretorika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.1. Erretorikaren berpiztea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2. Erretorika-sistema klasikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.1. Inventioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.2. Dispositioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.3. Elocutioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.2.4. Memoria eta Pronuntiatio edo Actioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Harreraren Estetika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.1. Aitzindariak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.2. Husserl, Heidegger eta Gadamer-en eragina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.3. Irakurle historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11.4. Irakurle inplizitua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Literatura-pragmatika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Literatura-komunikazioaren berezitasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3. Fikziotasuna: mundu erreala versus fikzioaren mundua . . . . . . . . . . . . . 12.4. Hizketa-ekintzen teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5. Fikzio-diskurtsoaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6. Hizkuntza-zoriona eta lankidetza-printzipioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.7. Esandakotik inplikaturikora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. Dekonstrukzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.1. Estrukturalismoaren ondoko erreakzioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.2. Jacques Derrida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.3. Ipar Amerikako Dekonstrukzioa: Paul de Man, J. Hillis Miller, Geoffrey Hartman eta Harold Bloom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Teoria psikoanalitikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.1. Oinarrizko kontzeptuak: Freud, Jung, Lacan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.2. Psikoanalisia eta literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14.3. Literatura-sorkuntzaz eta harreraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. Kritika feminista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.1. Kritika feminista angloamerikarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15.2. Teoria feminista frantziarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. Teoria Enpirikoa eta Polisistemen Teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literaturaren Kritikaren historia.indd 14
476 477 477 478 479 480 480 486 487 488 488 489 490 490 492 500 502 502 502 503 506 508 509 516 516 517 519 524 531 535 535 536 539 544 545 548 550 553 553 554 564 566 566 576 577 581 581 588 589
11/11/11 10:47:50
AURKIBIDEA
15
16.1. Norabide berriak literatura-azterketetan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.2. Literaturaren Teoria Enpirikoa: Siegfried J. Schmidt eta NIKOL taldea . . 16.3. Polisistemen Teoria Itamar Even-Zohar eta Culture Research Group delakoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.1. Literatura-sistemaren faktoreak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.2. Polisistemen arteko erlazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.3. Interferentzia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.3.4. Literaturaren historia eta literatura nazionalak. . . . . . . . . . . . . . 17. Kultura Azterketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.1. Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.2. Modalitateak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.3. Interesgune nagusiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.4. Artikulazioa eta muga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
589 590 592 596 598 598 599 600 600 601 602 605
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
607
Hiztegia Euskara-Gaztelania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gaztelania-Euskara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Literaturaren Kritikaren historia.indd 15
631 639
21/11/11 08:18:55
Literaturaren Kritikaren historia.indd 16
24/10/11 09:15:36
Eskerrak
Badakit inoiz ez nuela liburu hau idatziko baldin eta nire bizitzan —nire bizitza hobetzeko, noski— zenbait lagun gurutzatu ez balira. Adiskidantzari buruz irakatsi didatenagatik, hemen aipatu nahi ditut. Honako hauez ari naiz: Esther Artigas, Túa Blesa, Nora Catelli, Teresa Español, Jordi Llovet, Elena Pallarés, Isabel de Riquer, M.a Ángeles Rodríguez Fontela, Antonio Sánchez Trigueros, Augusto C. Sarrochi eta Rosa Vila. Esker bereziak merezi ditu Mireia Francok. Honezkero, ez dut uste zergatikoa azaldu beharrik dudanik.
Literaturaren Kritikaren historia.indd 17
24/10/11 09:15:36
Literaturaren Kritikaren historia.indd 18
24/10/11 09:15:36
Hasi aurreko oharra
Literaturaren Kritika Mendebaldekoaren Historiaz ikuspegi osatu samarra eskaintzea da lan honen helburu nagusia. Honezkero topiko ere bihurtu da, literaturaazterketak osatzen dituzten jakintza-arloak analizatzen direnean, zera azpimarratzea: den-denek —orain berdin dio zenbat hartu behar diren aintzat— elkar-lanean jardun behar dutela emaitza benetan zorrotza izango bada. Jakintza-adarren arteko ikuspegi hori, ezbairik gabe, sinesmen baten ondorio da: interdisziplinariotasuna ezinbestekoa izan dela literatura-ikerkuntzaren historian. Ikuspegi diakronikoari esker ohar gaitezke halaxe izan dela; maiz, beste barruti batzuetatik hurbildu izan direla aztertzaileak literaturara: Filosofia, Estetika, Erretorika, Etika, Politika, Soziologia, Hizkuntzalaritza edo Psikoanalisitik, besteak beste. Eta, jakina, baita literatura-esparruko jakintza-alorretatik ere: Literaturaren Historiatik, Testuaren Kritikatik, Literaturaren Teoriatik, Literaturaren Kritikatik, Literatura Konparatutik. Ikuspegiak askotarikoak dira, eta kasuan kasuko interesak desberdinak izan daitezke, baina, literaturaren arloa aztertzerakoan izan duten bateratzeari esker, modu batuan irakur daiteke —modu barne-hartzailean, beraz, eta ez baztertzailean— zer izan den literaturaren azterketa historian zehar. Horrexegatik, hain zuzen, iruditu zaigu egokia «literaturaren kritika» sintagma adierarik zabalenean, orohartzailean, erabiltzea. Azken batean, René Wellek-ek A History of Modern Criticism (Kritika modernoaren historia) lanean darabilen adiera berean. Honela dio Wellek-ek lan horren «Hitzaurrea»n: Kritika hitza adiera zabalean hartzen dut: ez bakarrik liburu eta autore jakin batzuei buruzko iritziak, «epaitzeko» kritika, kritika profesionala, literatura-gustu onaren adibideak adierazteko; horiez gainera, beste honako hauek ere, eta batez ere hauek, adierazteko: literaturaren printzipio eta teoriez, literaturaren izateaz, betekizunaz eta ondorioez pentsatu dena; beste giza jarduerekin dituen erlazioak; motak, prozedurak eta teknikak; jatorria eta historia (1989: 7-8).
Literaturaren Kritikaren adiera generiko horretaz ari da T. S. Eliot ere, The Use of Poetry and the Use of Criticism (Poesiaren betekizuna eta kritikaren betekizuna) laneko orrialdeetan: Adiera honetan darabilt kritika hitza hemen: poesia zer den, zer betekizun duen, zergatik idazten, irakurtzen edo errezitatzen den jakitea helburu duen jarduera intelektuala, edo —emanik hori kontzienteki edo ez hain kontzienteki badakigula— benetako poesia balioestea helburu duen jarduera intelektuala (1999: 44).
Literaturaren Kritikaren historia.indd 19
24/10/11 09:15:36