Nowa Atlantyda | The New Atlantis by Uniwersytet Śląski

NOWA ATLANTYDA THE NEW ATLANTIS

Katowice 2023

Nie-naturalne, dzikie tereny Antropocenu powinny być rozumiane jako wielogatunkowe dobra wspólne. Jamie Lorimer

WSTĘP Rawa jest jedyna w swoim rodzaju. Jest i jednocześnie nie jest rzeką. Kiedyś stanowiła nieodłączny element krajobrazu Katowic, dziś bywa zapomniana, pomijana i odrzucana, choć przecież płyną w niej historie przemysłu, miasta i ludzi. Członkowie Konsorcjum Akademickiego – Katowice Miasto Nauki dostrzegli w Rawie potencjał i podjęli się działań, które mają przywrócić tę przestrzeń mieszkańcom, tworząc przyjazne miejsce dla rekreacji oraz eksperymentów naukowych i społecznych. Kluczowe zagadnienia to oczyszczenie wody i rewitalizacja bulwarów, a zmiany podejmowane są z zaangażowaniem samych mieszkańców. Działania wpisują się w ideę Zielonej Strefy Nauki – jednego z fundamentów Europejskiego Miasta Nauki Katowice 2024. Tematu historii i dziedzictwa Rawy podjął się również zespół studentek i studentów kulturoznawstwa, w ramach Akademii Interpretacji Dziedzictwa Antropocenu działającej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w roku 2022/2023. Celem ich projektu – pod nazwą Nowa Atlantyda – jest przywrócenie pamięci o Rawie: zatrutej, zniszczonej i ratowanej rzece, która pozostaje ważną częścią Katowic i życia mieszkańców miasta. Uczestnicy projektu zapraszają na spacer wzdłuż Rawy – dosłowny i w przenośni, który pozwoli lepiej poznać rzekę i jej okolicę, a także poćwiczyć uważnoś na miejsca na co dzień ignorowane. Jak przekonują, Rawa nie jest i pewnie nigdy nie będzie ani wyłącznie dzika, ani tylko udomowiona, ujarzmiona lub zdziczała. Rawa ma wiele twarzy.

INTRODUCTION The Rawa is the only one of its kind. Both river and non-river. Once a permanent feature of the Katowice landscape, nowadays largely forgotten, omitted and rejected, although there are stories of industry, city and people flowing in the Rawa. The organisation of the 5th Silesian Science Festival KATOWICE as an outdoor event by the river banks in 2021 was the turning point in the perception of the Rawa. It was then that a new potential of the river was discovered. As a result, the members of the Academic Consortium - Katowice City of Science took actions to restore the space for the inhabitants by creating a friendly space for recreation as well as scientific and social experiments. The key issues include the purification of water and revitalisation of the boulevards. All changes are introduced with the involvement of the inhabitants. Such activities fit into the idea of Green Science Zone, which is one of the pillars of the European City of Science Katowice 2024. The subject of history and heritage of the Rawa was also taken up by a team of Culture Studies students under the Academy for the Interpretation of Anthropocene Heritage at the Faculty of Humanities of the University of Silesia in 2022/2023. Their project named The New Atlantis was intended to restore the memory of the Rawa: a poisoned, destroyed and rescued river, which still remains an important part of Katowice and the life of the city’s inhabitants. You are invited to a physical and metaphorical walk along the Rawa, which will help you get to know the river and its surroundings better, as well as practise attentiveness to places ignored on a daily basis. As the project participants claim, the Rawa isn’t and will likely never be exclusively wild, or domesticated, tamed or feral. The Rawa has many faces.

CZYM JEST

NOWA ATLANTYDA? W Rawie płyną historie przemysłu, miasta, mieszkających przy rzece ludzi i różnorodnych stworzeń. Historie rozkwitu i ekobójstwa, życia i śmierci, nadziei i rozczarowań. Rawa – Nowa Atlantyda chowa je pod taflami wody i betonu. Jest pomnikiem Antropocenu, pozostając ważną lokalną aktorką. Artzin poświęcony jest katowickiej Rawie, rzece która zniknęła. Rzece, która jest i nie jest rzeką. Rzece, która została wyparta ze świadomości mieszkańców miasta. Naszym celem jest przywrócenie pamięci o niej. Rawa pozostaje tuż obok i jest ważną częścią historii Katowic. Zapraszamy do ćwiczenia uważności – uwrażliwienia na nowe dobra wspólne i życie w poprzemysłowych przestrzeniach. Szukamy języka, którym można opowiadać o nim poza naturą i kulturą, poza poszukiwaniami nieistniejącej Arkadii i wizjami katastrofy.

O projekcie Nowa Atlantyda to efekt prac projektowych prowadzonych w ramach Akademii Interpretacji Dziedzictwa Antropocenu działającej na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Śląskiego w roku 2022/2023. Zespół studentek i studentów kulturoznawstwa przez kilka miesięcy odkrywał Rawę jako część kłopotliwego, naturokulturowego dziedzictwa miasta. Spacerując, obserwując, rozmawiając, grzebiąc w archiwaliach i opracowaniach naukowych, starali się poznać lepiej rzekę i jej okolicę. Następnie zaprosili społeczność akademicką uniwersytetu na spacer performatywny, który łączył opowieść o historii i współcze6

sności Rawy z nauką włączania w indywidualne doświadczenie miejsc wykluczonych, zmarginalizowanych, wypartych. Powstała także strona internetowa stanowiąca próbę poszukiwania języka dla opowieści o zatrutej, zniszczonej i ratowanej rzece, która jednocześnie pozostaje ważną częścią Katowic i życia mieszkańców miasta. Te działania wpisują się w idee Zielonej Strefy Nauki i starań podjętych przez Katowice jako Europejskie Miasto Nauki, by rewitalizować rzekę i tereny wokół niej. Projekt był formą odkrywania bogactwa życia umierającego i rozkwitającego nad Rawą. Wpisywał się też w myślenie o rewitalizacji nie jako działaniu infrastrukturalnym, lecz zaczynającym się od ludzi: mapowania ich wyobrażeń, obaw i nadziei. Przyświecała mu myśl, że jeśli nie poznamy lepiej historii rzeki, nie zrozumiemy nas samych i nie poradzimy sobie dobrze z działaniami na rzecz przyszłości tego miejsca.

WHAT IS THE NEW ATLANTIS? There are stories of industry, city, people living by the river and various creatures flowing in the Rawa. The stories of blooming and ecocide, life and death, hope and disillusionment. The Rawa – the New Atlantis hides them under the sheets of water and concrete. It is a monument of Anthropocene, but it remains a key local player. The art zine is dedicated to the Rawa, the river in Katowice that disappeared. The river which both is and isn’t a river. The river that was repressed from the consciousness of the city’s inhabitants. Our goal is to restore the memory of the Rawa, which is still right here as an important part of the history of Katowice. Please join our exercise in attentiveness, sensitivity to new common goods and life in post-industrial areas. We are looking for the language to talk about it beyond nature and culture, beyond searching for non– existent Arcadia and catastrophic visions.

About the project The New Atlantis is the outcome of the project carried out under the Academy for the Interpretation of Anthropocene Heritage at the Faculty of Humanities of the University of Silesia in the academic year 2022/2023. A team of Culture Studies students undertook to discover the Rawa as part of the troublesome, natural and cultural heritage of the city over a couple of months. By walking, watching, talking, searching through archival materials and scientific studies, they were trying to get to know the river and its surroundings better. Next, they invited 8

The unnatural wilds of the Anthropocene should be understood as multispecies commons. Jamie Lorimer

the academic community of their university to a performative walk that combined tales about the history and present day of Rawa with learning how to integrate the rejected, marginalised and repressed places into individual experience. A website was also created in an attempt to look for the language to tell about the poisoned, destroyed and rescued river, which still remains an important part of Katowice and the life of its inhabitants. All these activities fit into the ideas of Green Science Zone and the efforts undertaken by Katowice as the European City of Science to revitalise the river and its surroundings. The project was a form of discovering the richness of life dying and blooming by the Rawa. It was also consistent with the way of thinking about revitalisation as an act that begins with people rather than infrastructure, by mapping their visions, fears and hopes. It was inspired by the thought that we cannot understand ourselves or take proper care of the future of this place without getting to know the history of the river better. 9

KOCHAM CIĘ, RAWO Nie ma jednej natury. Nie ma jednej Rawy. Nie ma jednej przyszłości.

Rawa ma wiele twarzy: z jednej strony samotna i odrzucona, płynie własnymi drogami, żeby podkreślić swoją siłę i niezależność. Istniała od zawsze, choć jej tożsamość zmieniała się wielokrotnie. Jest niezbywalną częścią Katowic, której nie da się zapomnieć, choć wielu próbowało. Nie jest i pewnie nigdy nie będzie ani wyłącznie dzika, ani tylko udomowiona, ujarzmiona lub zdziczała.

I LOVE YOU, RAWA There is no single nature. There is no single Rawa. There is no single future. The Rawa has many faces: on the one hand it’s lonely and rejected, flowing in its own ways to emphasize its strength and independence. It has always existed, although its identity has changed multiple times. The Rawa is an integral part of Katowice that cannot be forgotten, though many people tried. It isn’t and will likely never be exclusively wild or domesticated, tamed or feral.

NOWA ATLANTYDA. DZIKA Ryzykowna, ujmująca, charyzmatyczna i nieznana dzika przyroda jest częścią naszego miejskiego świata, w którym podział na naturę i kulturę dawno się rozmył. Jamie Lorimer

Kaczki krzyżówki, kokoszki wodne, remisy, kukułki, nietoperze, żaby, komary, muszki, pająki, szczury, koty, psy, ludzie. Dzika Rawa płynie własnym biegiem w czasie i przestrzeni. Nie zniknęła, nie da się jej zamknąć w wyobrażeniu raju i czystej natury. Jest wielością zamieszkujących jej koryto i brzegi istot, przepływem łączącym przeszłość z możliwymi przyszłościami miasta.

18530 rok. Budynek po prawej stronie, który góruje nad resztą krajobrazu to katowicka karczma, która spłonęła w drugiej połowie XIX wieku. Dzisiaj na jej miejscu stoi Skarbek, wokół rozciąg się rynek. Rawa płynie pod betonem. Drzewa już dawno nie ma. Litografia pochodzi z okolic 1850 roku i jest autorstwa Ernsta von Knippela.

THE NEW ATLANTIS. WILD Risky, endearing, charismatic, and unknown, wildlife persists on our post-Natural world, where the division into nature and culture was blurred a long time ago. Jamie Lorimer

Mallards, common moorhens, penduline tits, cuckoos, bats, frogs, mosquitoes, flies, spiders, rats, cats, dogs, people. The Wild Rawa flows down its own course in time and space. It hasn’t disappeared and cannot be enclosed within the vision of paradise and pure nature. The river is a plurality of creatures living in its bed and on its banks, a flow connecting the past with potential futures of the city. 1850. The building on the right towering above the rest of the landscape is the Katowice inn, which burnt in the second half of the 19th century. The site is now occupied by Skarbek, with the Market Square around it. The Rawa flows under concrete. The trees have long been gone now. The lithography was made by Ernst von Knippel around 1850.

NOWA ATLANTYDA. UDOMOWIONA Udomowiona Rawa to rzeka przekształcona. Rzeka, której naturalny bieg został zmieniony, ale równocześnie toczyło się wokół niej życie. Proces dostosowywania rzeki do ludzi trwał przez prawie cały XIX i XX wiek. W pewnym momencie wymknął się spod kontroli, a rzeka umarła. A potem wróciła jak upiór zza grobu, zbuntowała się, zaczęła zatapiać pobliskie budynki. A jednak spotkania nad Rawą wciąż się odbywają. Na ławkach, pod mostami, w pubach, na rynku. Może z nich wyłonią się nowe formy zagospodarowania rzeki.

Rzeka Rawa ze względu na swoją wielkość jest zaledwie potokiem IV rzędu według skali polskiej ustawy wodnej. Istotnie ani jej wielkość, ani jej znaczenie jako szlaku wodnego nie przeznaczają jej do żadnej żadnej większej o ogólniejszym znaczeniu roli, jednakże ta niewielka, gdyż zaledwie 19,5 km, długości licząca rzeczka, ma pierwszorzędne lokalne znaczenie. W jej dorzeczu o powierzchni 88,5 km2, ulokował się ze względu na bogactwa przyrodzone największy polski przemysł górniczy i hutniczy. Józef Grabowski, Edward Maszczyński, Związek Rawa, 1938.

THE NEW ATLANTIS. DOMESTICATED In terms of its size, the Rawa is only a 4th class stream according to the Polish Water Law. Indeed, neither its size nor its significance as a waterway could assign any important general role to it, but this small river, which is only 19.5 kilometre long, has primary local importance. The biggest Polish mining and metallurgic industry in terms of natural resources was located within its basin with a surface of 88.5 km2. Józef Grabowski, Edward Maszczyński, Związek Rawa, 1938.

The domesticated Rawa is the river transformed, whose natural course has been changed, but at the same time the life around it has always been going on. The process of adjusting the river to people lasted almost throughout the entire 19th and 20th century. At one point it got out of control and the river died. And then it came back like a ghost from behind the grave, rebelled and began to sink the nearby buildings. However, meetings by the Rawa still take place. On the benches, under the bridges, win pubs, at the Market Square. Perhaps some new forms of the river’s development will emerge from them. 17

NOWA ATLANTYDA. UJARZMIONA Rawa, czyli rzeka, ciek wodny, ściek. Świadek i ofiara historii miasta. Uważna obserwatorka współczesności. Związana z Katowicami, które między innymi dzięki niej zaczęły rysować własne granice, kreować swoją tożsamość i rozwijać przemysł. Sekwana. Wisła. Tamiza. Dunaj. Gdzie tutaj miejsce dla Rawy? Katowice to także miasto zbudowane przy wodzie. Jednak procesy jej ujarzmiania związane z epoką industrializacji doprowadziły do śmierci rzeki. Wyparta została pamięć o niej, a jej współczesne relacje z mieszkańcami są trudne. Rawa jest piętnowana, oskarżana i wyrzucana ze świadomości katowiczan.

Czym jest rzeka bez miasta? Czym miasto bez rzeki? Czym miasto z rzeką, której nikt nie chce zobaczyć? Rawa w XX wieku stopniowo ulegała degradacji, będąc podporządkowywana rozrastającej się zabudowie miejskiej i przemysłowi wokół. Nikła coraz to bardziej w zagęszczającej się tkance miejskiej. Zamiast Rawy płynącej przez rynek w Katowicach, dziś znajdziemy tu symboliczną imitację rzeki, wokół której sezonowo pojawiają się palmy w donicach. Ujarzmiona Rawa nie jest do końca rzeką. Wypływa z oczyszczalni, płynie pod rynkiem, ukrywa się pod ulicami. Ciężko dostępna, zasłonięta zabudową, ograniczana betonowymi płytami. Uwięziona w betonie. Ale jednak płynie.

THE NEW ATLANTIS. TAMED The Rawa – a river, a watercourse, a sewer. Both a witness and a victim of the history of the city. A careful observer of the present day. Associated with Katowice: the city which began to draw its boundaries, create its identity and develop its industry thanks to the Rawa. The Seine. The Vistula. The Thames. The Danube. Where is the place for the Rawa in this company? Katowice is a city built by the water. However, the processes of taming the river during the age of industrialisation led to its death. The memory of the Rawa was suppressed, and its present–day relations with the inhabitants are difficult. The Rawa is stigmatised, accused and repressed from the consciousness of the people of Katowice. In the 20th century, the Rawa was gradually degraded and subjected to the growing urban sprawl and industry around it. It increasingly disappeared within the ever congesting urban tissue. Instead of the Rawa flowing through the Katowice Market Square, nowadays we will find there a symbolic imitation of the river around which palm trees in plant pots are placed in warm seasons. The tamed Rawa is not entirely a river. It comes out of a water treatment plant, flows under a market square and hides under streets. Hardly available, overshadowed by the urban sprawl, restricted within concrete slabs. Imprisoned in concrete. But it still flows.

What is the river without the city? What is the city without the river? What is the city with the river that nobody wants to see?

NOWA ATLANTYDA. ZDZICZAŁA Dzika przyroda jest częścią naszego świata, w którym podział na naturę i kulturę dawno się rozmył.

Przy Rawie to, co ukryte, znajduje sposób, by wydostać się na powierzchnię i zaznaczyć swoją obecność w przestrzeni miasta. Życie, nawet w warunkach nie do życia, przedziera się przez stworzone przez człowieka infrastruktury i wybucha. Przypomina o tym, co było, zarazem kształtując to, co będzie. Spacer wzdłuż Rawy może okazać się wizytą w plenerowym muzeum Antropocenu. Na betonowych ścianach dzieło otwarte – ciąg graffiti wchodzących w relacje z wyrastającą z betonu zielenią. Pływające po rzece kaczki zaglądające do zatopionego wózka z Lidla. Znaki drogowe oplecione glonami. Odpady higieniczne zawinięte o krzewy i kłącza. Kalejdoskop rozbitego szkła i tęczowe kolory wody. Rawa mówi o naszych relacjach z tym, czego nie chcemy dostrzegać. Mówi też o tym, że zdziczałe życie znajdzie dla siebie drogę, również bez naszego udziału.

THE NEW ATLANTIS. FERAL Wild nature is a part of our world where the division into nature and culture was blurred a long time ago.

Whatever is hidden by the Rawa finds a way to get out to the surface and mark its presence within the city space. Life, even in non–living conditions, tears through the man–made infrastructure and explodes. It reminds us of what it used to be, and at the same time shapes the future. A walk along the Rawa may turn out to be a visit to the outdoor museum of Anthropocene. An open work on the concrete walls – a series of graffiti interacting with the greenery growing out of concrete. Ducks swimming in the river and looking into the sunk Lidl shopping trolley. Road signs wrapped in algae. Hygienic waste wrapped around bushes and rhizomes. The kaleidoscope of broken glass and rainbow colours of the water. The Rawa tells us about our relations with what we don’t want to notice. It also tells us that feral life will find a way for itself, with or without us.

SPACEROWNIK Zapraszamy na wycieczkę wzdłuż Rawy. Zachęcamy do uruchomienia wszystkich zmysłów i wytężenia uwagi. Wiele jest jeszcze do odkrycia wzdłuż zabetonowanego koryta rzeki.

💠 💠 💠

💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠

Pierwsze spotkanie z Rawą Most przy Rawie: wieloryb i graffiti W stronę Zawodzia i Bogucic - Osiedle Gwiazdy Ujście Potoku Leśnego do Rawy Zejście w dół: bulwary Rynek w Katowicach Supersam, czyli dawna Hala Targowa Grodzenia rzeki Załęże Zdziczała przyroda Huta Baildon

💠 💠 💠 💠

💠

WALKING ROUTE Welcome to the trip along the Rawa. We encourage you to open up all your senses and stay alert. There is still a lot to discover along the concrete river bed.

💠 💠 💠

💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 💠 32

First meeting with the Rawa Bridge on the Rawa: the whale and graffiti Towards Zawodzie and Bogucice Stars Housing Estate Outlet of Potok Leśny to the Rawa Descent into the boulevard Market Square in Katowice Supersam (former Market Hall) River fencing Załęże Feral nature Baildon Steelworks

💠 💠 💠 💠

💠

PIERWSZE SPOTKANIE Z RAWĄ Rawa, czyli rzeka/nie rzeka. Zapomniana, pomijana, odrzucana, omijana szerokim łukiem. Niegdyś stały element krajobrazu Katowic, dzisiaj raczej element „okazjonalny”. Przez lata Rawa wskutek nieprawidłowego zagospodarowywania jej otoczenia stawała się obiektem powszechnej stygmatyzacji mieszkańców. Mieli do tego konkretne powody. Wymienić należy choćby zalewanie okolicznych terenów, epidemię tyfusu, czy po prostu roznoszący się szybko nieprzyjemny zapach. Uważamy, że Rawa zasługuje na więcej uwagi. Przede wszystkim z powodu jej tragicznej, ale równocześnie niezwykle interesującej historii, która jest nieodwracalnie związana z historią samego miasta Katowice. Również ze względu na nasze przekonanie, że historia ta jeszcze się nie skończyła, a Rawa, mimo że zdewastowana, ma dalej wiele do powiedzenia. Cele spaceru, na który się wybieracie są proste: wpisanie Rawy w historię miasta Katowice, doświadczenie miasta poprzez rzekę oraz ćwiczenie uważności na miejsca na co dzień ignorowane. Trasa poprowadzi Was następująco: najpierw pójdziecie bulwarem w kierunku Uniwersytetu Ekonomicznego, po czym, wracając tą samą trasą, przejdziecie przez rynek, ulicę Sokolską i traficie na Załęże i w okolice Huty Baildon. Wytężcie uwagę.

💠 34

FIRST MEETING WITH THE RAWA The Rawa, a river/non–river. Forgotten, omitted, rejected, given a wide berth. Once a permanent feature of the Katowice landscape, nowadays rarely visible. For years, due to the inappropriate development of its surroundings, the Rawa has been universally stigmatised by the inhabitants. They had specific reasons for that. One could mention flooding of the nearby areas, an epidemics of typhus, or simply the quickly spreading unpleasant smell. We think that the Rawa deserves more. Particularly because of its tragic, but also extremely interesting history, which is inseparably linked with the history of Katowice as a city. But also because we believe that this history is not over yet, and the Rawa, although destroyed, still has a lot to tell. The goals of the walk you are about to take are simple: to set the Rawa in the history of Katowice, to experience the city through the river and to practise attentiveness to places which are ignored on a daily basis. The route is as follows: first you walk down the boulevard towards the University of Economics, and then you go back the same route through the Market Square and Sokolska Street to Załęże and Huta Baildon. Stay alert.

MOST PRZY RAWIE: WIELORYB I GRAFFITI Przeszliście pierwszy odcinek. Co zauważyliście? Ogromna liczba graffiti, szklane i plastikowe butelki, inne śmieci oraz — zdawałoby się — niespodziewane przedmioty jak np. krzesła czy hulajnogi elektryczne. Świadczą o złożonych i skomplikowanych relacjach mieszkańców miasta z rzeką/nie-rzeką. Wszędzie wokół wszechobecny beton. Ale także sztuka. W 2022 roku za sprawą Jagody Woźny w ramach Śląskiego Festiwalu Nauki powstał projekt Świadomość Wody. Jego celem było sprowokowanie interakcji między rzeką a strumieniem przechodniów. Poszukajcie niebieskiego wieloryba.

💠 36

BRIDGE ON THE RAWA: THE WHALE AND GRAFFITI You walked past the first section. What did you notice? A huge amount of graffiti, glass and plastic bottles, other trash and seemingly unexpected objects, such as chairs and electric scooters. They are the evidence of complex and complicated relations between the inhabitants and the river/non–river. The omnipresent concrete all around, but also art. Świadomość Wody (The awareness of water) was the name of the project carried out by Jagoda Woźny in 2022 as part of the Silesian Science Festival. Its purpose was to provoke interaction between the river and a stream of passers–by. Look for a blue whale.

W STRONĘ ZAWODZIA I BOGUCIC Jeśli poszlibyśmy dalej wzdłuż rzeki, ujrzymy Bogucice oraz Zawodzie. Bogucice powstała na długo przed samymi Katowicami. Zapiski o nich sięgają 1360 roku. Bogucice miały charakter typowo rolniczy. Z czasem powstała tam huta cynku oraz kopalnia. Po drugiej stronie Rawy, nad jej południowym brzegiem, rozwinęła się kolonia Bogucic - Zawodzie. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z zapisków z roku 1700. Nazwa dzielnicy nawiązuje do jej położenia po drugiej stronie Rawy - „za wodą”. Wiąże się także z występowaniem na tym terenie licznych wód i gruntów podmokłych. Choć na początku również była to kolonia rolnicza, wraz z przybyciem nowej ludności, przemieniła się w obszar przemysłowy. Bogucice oraz Zawodzie stały się prężnie rozwijającymi miejscami do życia blisko rzeki. Przemysł przyniósł jednak ostatecznie także zniszczenia środowiska naturalnego. Podmokły krajobraz rolniczy tych terenów należy do odległej przeszłości.

💠 38

TOWARDS ZAWODZIE AND BOGUCICE If we continue along the river, we will see Bogucice and Zawodzie. Bogucice was founded long before Katowice. The earliest records come from 1360. Bogucice was a typically agricultural village. Over time a zinc smelter and coal mine were built there. Zawodzie, the colony of Bogucice, developed on the other side of Rawa, on its southern bank. The first mentions date back to the records from 1700. The name of the district originates from its location on the other side of Rawa – „behind the water”. It is also related to the presence of numerous waters and wetlands there. Originally an agricultural colony, with the arrival of new population it was transformed into an industrial area. Bogucice and Zawodzie became dynamically developing places to live near the river. However, ultimately the industry brought the destruction of natural environment. The wetland agricultural landscape in these area is long gone now.

OSIEDLE GWIAZDY W latach 70. XX wieku tereny, które tu widzicie stały się jednymi z najbardziej zanieczyszczonych części Katowic. Rzekę zatruto. W tym samym czasie, w latach 1970-1978, zaczęto budowę osiedla mieszkaniowego „Gwiazdy”. Charakterystyczną nazwę zawdzięcza ono blokom zbudowanym na planie ośmioboku. Oficjalnie to jednak Osiedle Walentego Roździeńskiego - miało uczcić bowiem pamięć polskiego hutnika i poety. Są też tacy, którzy twierdzą, że nazwa pochodzi od samej Rawy, dawniej znanej jako Rozdzianka.

💠 40

STARS HOUSING ESTATE In the 1970s, the areas which you see here became some of the most polluted parts of Katowice. The river was poisoned. At the same time, in 1970–1978, construction of the Gwiazdy (Stars) housing estate began. It owes its characteristic name to the blocks of flats built on an octagonal plan. However, the official name is Osiedle Walentego Roździeńskiego to commemorate the Polish steelworker and poet. Some claim that the name comes from the Rawa, which was originally known as Rozdzianka.

UJŚCIE POTOKU LEŚNEGO DO RAWY Doszliśmy do miejsca, w którym Rawa staje się rzeką. Tu łączy się z nią naturalny dopływ, czyli Potok Leśny. Wcześniej jej głównym składnikiem były oczyszczone ścieki z oczyszczalni Klimzowiec w Chorzowie. Czy widzicie jakieś zmiany?

💠 42

OUTLET OF POTOK LEŚNY TO THE RAWA We have come to the place where the Rawa becomes a river. This is where it connects with its natural tributary, namely Potok Leśny (Forest Stream). Until that point its main component is purified effluent from the Klimzowiec sewage treatment plant in Chorzów. Can you notice any changes?

ZEJŚCIE W DÓŁ: BULWARY Na mapie znajdziecie punkt, w którym bezpiecznie możecie zejść schodami nad samą Rawę. Spróbujcie zobaczyć rzekę z nowej perspektywy. A równocześnie posłuchajcie o bulwarach. Bulwar to szeroka, zadrzewiona ulica nad brzegiem rzeki, stawu, jeziora. To teren związany z naturą. Bulwary Rawy, uporządkowany teren rekreacyjny, istniały już w XIX wieku. W XX wieku przy Rawie powstał Torkat, jedno z pierwszych sztucznych lodowisk w Polsce. Po degradacji rzeki, bulwary wróciły dopiero w nowym tysiącleciu wraz z pierwszymi współczesnymi próbami rewitalizacji. W 2012 roku przebudowano brzeg rzeki, a w 2018 zaczęto kompleksowo oczyszczać jej koryto na tym odcinku. A teraz, jeśli jesteście już tuż przy Rawie, spróbujcie z tej perspektywy zobaczyć ważne instytucje znajdujące się nad rzeką: budynki Uniwersytetu Śląskiego lub dalej położone związane z Akademią Ekonomiczną. Są niewidoczne, prawda? Tak jak zwykle niewidoczna jest Rawa z perspektywy chodnika.

💠

DESCENT INTO THE BOULEVARD On the map you will find the point where you can safely go down the stairs to the Rawa bank. Try to see the river from a new perspective and listen about the boulevard, which is a broad, tree–lined street on the bank of a river, pond or lake. It is an area associated with nature. The Rawa Boulevard as a fine recreational area existed as early as the 19th century. Torkat, one of the first artificial ice skating rinks in Poland, was built near the Rawa in the 20th century. After the degradation of the river, the boulevard was not restored until the new millennium, when the first modern revitalisation attempts were conducted. The river bank was rebuilt in 2012, whereas complex cleaning of the river bed at this section began in 2018. Right now, if you are already near the Rawa, try to see the important institutions situated by the river from this perspective: buildings of the University of Silesia and premises of the University of Economics. They’re invisible, aren’t they? Just like the Rawa is usually invisible from the perspective of the pavement.

RYNEK W KATOWICACH Katowice to miasto powstające i rozwijające się nad rzeką. Takimi miastami były i Warszawa, i Paryż, i Londyn, i Wiedeń. Losy Rawy są jednak inne niż losy Wisły, Sekwany, Tamizy czy Dunaju. Przy rynku widać to wyraźnie. Patrzycie na symulację rzeki, która zakrywa Rawę. Ta wstydliwie płynie tunelami. Sztucznemu fragmentowi towarzyszą w sezonie letnim palmy z palmiarni w Gliwicach. Ocieplanie wizerunku? W latach 2010-2016 rynek przeszedł gruntowną modernizację. Zdecydowano wtedy, że dla prawdziwej Rawy w centrum nadal nie ma miejsca, choć pojawiały się pomysły, by ją odsłonić.

💠

MARKET SQUARE IN KATOWICE Katowice is a city established and developing by the river, just like Warsaw, Paris, London and Vienna. However, the history of Rawa is different than the history of the Vistula, the Seine, the Thames and the Danube. This is clear to see at the Market Square. You are looking at the fake river which “flows” above the Rawa. The actual river flows humbly in the tunnels underneath. During the summer season, the artificial section is accompanied by palm trees from the palm house in Gliwice. Profile raising? In 2012–2016, the market square underwent a thorough modernisation. Back then it was decided that there’s still no place for the real Rawa in the city centre, although there were ideas to uncover it.

SUPERSAM, CZYLI DAWNA HALA TARGOWA Gdyby cofnąć się do 1937 roku, w miejscu galerii handlowej Supersam ujrzelibyśmy Halę Targową zaprojektowaną przez Lucjana Sikorskiego (konstrukcję stalową zaprojektował natomiast prof. Stanisław Bryła pomysłodawca katowickiego Drapacza Chmur z ulicy Żwirki i Wigury). Z hali korzystało w dni targowe ponad 10 tysięcy osób, była ona swego czasu jedną z największych budowli tego typu w Polsce. Miejsce, w którym jesteście, przeszło znaczącą przemianę, tak samo jak cała okolica. Pobliska ulica Stawowa nazwą przypomina o stawie, który niegdyś się tam znajdował. W pobliżu znajdowała się również huta żelaza Jakub, zlikwidowana po koniec XIX wieku i przeniesiona na Zawodzie. Tuż potem zaczęto stawiać tu kamienice, miasto rosło nad rzeką. Poszukajcie teraz miejsca, gdzie Rawa na chwilę wypływa na powierzchnię. Pomyślcie o tym, że to procesy rozwoju miasta i przemysłu doprowadziły do tego, że w wodach rzeki znajdziecie dziś siarczany i chlorki, ale także duże ilości kofeiny i środków farmaceutycznych. Skład Rawy łączy ją z naszym miastem i naszą codziennością.

💠 48

SUPERSAM, (FORMER MARKET HALL)

If we moved back in time to 1937, instead of the Supersam shopping mall we would have seen the Market Hall designed by Lucjan Sikorski. Its steel structure was designed by Prof. Stanisław Bryła, founder of the Katowice Skyscraper at Żwirki i Wigury Street. The hall was used by over 10,000 people on fair days. At that time it was one of the largest buildings of this type in Poland. The place where you are now has undergone significant changes, just like the whole neighbourhood. The name of the nearby Stawowa Street reminds us of the pond which used to be there, just like the Jakub ironworks, which was liquidated at the end of the 19th century and moved to Zawodzie. Right afterwards, the first apartment buildings began to be built, and the city grew by the river. Now look for the place where Rawa comes to the surface for a while. Think about the urban and industrial development processes due to which you will now find sulphates and chlorides, as well as huge amounts of caffeine and pharmaceuticals in the river’s waters. The composition of the Rawa connects it with our city and our daily lives.

GRODZENIA RZEKI Ciąg dalszy spaceru będzie prowadził w kierunku Załęża i Huty Baildon. Nie ujrzycie rzeki przez najbliższe kilkanaście minut. Możecie to potraktować jako część doświadczenia, do którego Was zaprosiliśmy. Jeśli jednak nie macie czasu, możecie się tu zatrzymać, pożegnać z Rawą i zastanowić nad utrudnionym dostępem do jej koryta w ścisłym centrum miasta. Rzeka została odgrodzona, jest niedostępna, sprywatyzowana. Jak włączyć ją ponownie w zasoby dóbr wspólnych?

💠

RIVER FENCING The walk is continued towards Załęże and Huta Baildon. You will not see the river for the next quarter or so. You can treat it as part of the experience to which you were invited. However, if you have no time, you can stop here, say farewell to the Rawa and reflect on the difficult access to its bed in the very city centre. The river has been fenced, it’s unavailable, privatised. How to make it part of common goods again?

ZAŁĘŻE Nazwa Załęże pochodzi od obszaru położonego na wysokości Dębu na południowym brzegu Rawy „za łęgiem”. Od średniowiecza występowały następujące wariacje: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze. Las łęgowy to po prostu zbiorowisko leśne nad rzeką czy potokiem. Powyższe odwołania etymologiczne jasno wskazują, iż Załęże było blisko związane z Rawą oraz terenami zielonymi, a jego położenie w zlewni miało istotny wpływ na kształtowanie się przemysłu. Na terenie Załęża powstawały np. kuźnice żelaza i młyn wodny. Znajdował się tu również folwark. Warto dodać, iż motywem przewodnim godła Załęża od zawsze był świat przyrody.

💠

ZAŁĘŻE

The name Załęże comes from the area located near Dąb on the southern bank of the Rawa, “behind the marshy forest”. The following name variants were used from the Middle Ages: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze. Riparian (marshy) forest is simply adjacent to a body of water such as a river or a stream. The above etymological references clearly indicate that Załęże was closely associated with the Rawa and green areas, and its location in the catchment had a significant impact on the development of the local industry. The establishments such as iron workshops and watermill were founded in Załęże. There was also a farm here. It’s worth adding that the world of nature has always been the leading theme of the emblem of Załęże.

ZDZICZAŁA PRZYRODA W 1895 roku Rawa wciąż tętniła nadrzecznym życiem. Kumaki, ropuchy i żaby trawne wybrały Rawę jako swoje bezpieczne miejsce. Na wodzie unosiły się kokoszki wodne, łyski, rzadziej kaczki krzyżówki. Zaskakujące jest gniazdowanie ptaka remiza, który do budowania gniazda używał wierzby i topoli, rosnących przy Rawie. Na szczytach pobliskich wieżowców gniazdowały pustułki, a wieczorami można było spotkać nietoperze. Obecnie nad Rawą nie sposób jest przeoczyć pokaźnych rozmiarów szczurów. Choć nie ma już ryb, na taflach wody nadal pływają kaczki, a w trzcinach chowają się żaby. W powietrzu roi się od much, komarów i muszek. Między murami wyrastają krzaki oraz małe drzewka. Ptaki wciąż budują swoje gniazda na pobliskich drzewach kwitnących wiosną. Choć to teren ekologicznie zdewastowany, życie wydeptuje swoje nowe ścieżki.

💠

FERAL NATURE In 1895 Rawa was still bustling with the riverside life. Toads and frogs chose Rawa as a safe haven. There were moorhens, coots and less frequently mallards floating on the water. It’s surprising to come across the nesting of remiz, a bird that uses willows and poplars growing near the Rawa to build its nest. There were also kestrels nesting at the top of the nearby high–rise buildings. In the evening you were able to see bats. Nowadays, you cannot overlook rats of considerable size by the Rawa. Although fish are no longer there, there are still ducks swimming in the water and frogs hiding in reeds. The air is filled with flies, mosquitoes and midges. Bushes and small trees keep growing between the walls. The birds still build their nests on the nearby trees blooming in the spring. Although the area is ecologically degraded, life finds its ways.

HUTA BAILDON Początek działalności huty wiązał się z obecnością na granicy Załęża i Dębu kuźnicy załęskiej, na terenie której w późniejszym czasie została wybudowana huta. Kuźnica ta funkcjonowała już w XV wieku. Na jej obszarze, w 1823 roku John Baildon zainicjował budowę pudlingarni. Była ona wówczas drugim tego typu zakładem w Europie. W okresie 1863–1864 huta była nieczynna. Na przełomie XIX i XX w. zakład rozbudowano. Dzięki tym inwestycjom i oferowanym przez zakład nowym produktom huta Baildon była przed I wojną światową jednym z czołowych producentów stali w Europie. To ostatni punkt spaceru. Jeśli odwrócicie teraz wzrok w stronę centrum, zobaczycie rzekę i górujące nad nią miasto. Perspektywa się zmienia. Rzeka jest w centrum, miasto rośnie wokół niej. Właśnie z takiej perspektywy chcieliśmy opowiedzieć naszą historię Katowic.

💠

BAILDON STEELWORKS The origins of the steelworks are related to the existence of the ironworks at the border of Załęże and Dąb. The steelworks was later built in its place. The ironworks operated as early as the 15th century. In 1823, John Baildon initiated the construction of puddling furnace in this area. At the time it was the second plant of this type in Europe. In 1863–1864, the steelworks was inactive. At the turn of the 19th century it was further developed. Thanks to these investments and new products offered by the factory, Baildon Steelworks was one of the leading steel manufacturers in Europe before the First World War. This is the last point of the walk. If you turn your eyes towards the centre, you will see the river and the city towering above it. The perspective is changing. The river is in the centre, and the city grows around it. It is exactly from this perspective that we wanted to tell you our history of Katowice.

CO NAS INSPIROWAŁO? WHAT INSPIRED US? Bińczyk Ewa, Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Warszawa 2018. Feral Atlas, https://feralatlas.org/, data dostępu: 17.09.2023. Kowalczyk Andrzej, Sadzikowska Lucyna, Tomczok Marta, Tomczok Paweł, Antropocenna Rawa. Akwafilologia rzeki przemysłowej, „Teksty Drugie” 2022, nr 4. Lorimer Jamie, Wildlife in the Anthropocene. Conservation after Nature, Minneapolis 2015. Pomniki w epoce antropocenu, red. Małgorzata Praczyk, Poznań 2017. Wykorzystane rysunki: Rysunek 1. Litografia: Knippel, Ernst Wilhelm. Źródło: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/34079/ edition/30768/content?ref=L2NvbGxlY3Rpb25kZXNjcmlwdGlvbi8yMg Rysunek 2. Pocztówka. Źródło: https://polska-org.pl/7726928,Katowice,Rzeka_Rawa_w_Katowicach.html

SPIS STREŚCI Wstęp

Introduction

Czym jest Nowa Atlantyda?

What is the New Atlantis?

Kocham Cię Rawo

I love you, Rawa

Nowa Atlantyda. Dzika

The New Atlantis. Wild

Nowa Atlantyda. Udomowiona

The New Atlantis. Domesticated

Nowa Atlantyda. Ujarzmiona

The New Atlantis. Tamed

Nowa Atlantyda. Zdziczała

The New Atlantis. Feral

Spacerownik

Walking route

Pierwsze spotkanie z Rawą

First meeting with the Rawa

Most przy Rawie: wieloryb i graffiti

Bridge on the Rawa: the whale and graffiti

W stronę Zawodzia i Bogucic

Towards Zawodzie and Bogucice

Osiedle Gwiazdy

Stars housing estate

Ujście Potoku Leśnego do Rawy

Outlet of Potok Leśny to the Rawa

Zejście w dół: bulwary

Descent into the boulevard

Rynek w Katowicach

Market Square in Katowice

Supersam, czyli dawna Hala Targowa

Supersam (former Market Hall)

Grodzenia rzeki

River fencing

Załęże

Zdziczała przyroda

Feral nature

Huta Baildon

Baildon Steelworks

Co nas inspirowało?

What inspired us?

Tytuł / Title: Nowa Atlantyda. The New Atlantis Opieka nad projektem oraz redakcja / Project supervision and editing: dr Adam Pisarek Autorzy projektu i tekstów / Authors: Martyna Puzio, Emilia Król, Paweł Kosiński, Paulina Michaleskul Zdjęcia / Photos: Grzegorz Helik Tłumaczenie / Translation: Tomasz Grząślewicz Koordynacja / Coordination: Martyna Fołta Projekt i skład / Design and typesetting: Jakub Pszoniak

W projekcie wykorzystano kolory z Wzornika kolorów Rawy Justyny Lauer. Projekt studentów i pracowników kulturoznawstwa Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Colours taken from Wzornik kolorów Rawy (Rawa colour template) by Justyna Lauer have been used in the project. The project has been carried out by students and academic staff of Culture Studies at the University of Silesia in Katowice

Nakład / Circulation: 3000 Katowice 2023

Publikacja towarzyszy 7. edycji Śląskiego Festiwalu Nauki KATOWICE, którego liderem jest Uniwersytet Śląski w Katowicach, Miastem Gospodarzem – Katowice, a Współgospodarzami Województwo Śląskie oraz Metropolia Górnośląsko-Zagłębiowska. The publication is released on the occasion of the 7th Silesian Science Festival KATOWICE. The leader of the event is the University of Silesia in Katowice, the host is the City of Katowice, and the co-hosts are the Silesian Voivodeship and Metropolis GZM.