Üsküdar Panoramas›n›n Sanatç› Yorumlar›yla ‹liflkilendirilmesi D O Ç .
D R .
M U T L U
E R B A Y
Bo¤aziçi Üniversitesi
Üsküdar konumu itibar› ile sanatç›lar›n ilgi oda¤› olmay› baflarm›fl ‹stanbul’un semtlerinden biridir. Bugün Selimiye üstünden Haydarpafla ve Kad›köy’e birleflmifl genifl bir alana yay›lmaktad›r. Marmararay kaz›lar› ile ispatland›¤› gibi tarihi çok eskilere dayanan bir semttir. Co¤rafi aç›dan ‹stanbul’un tarihi yönetim merkezi olan Topkap› Saray›’n›n -tarihî yar›madan›n- tam karfl›s›ndad›r. Üsküdar semti, bal›kç›lar, vapurlar, kay›kç›lar, mezarl›klar (Kandilli, Karacahmet, ‹ngiliz, Ermeni, Rum Yahudi mezarlar›) iskele meydan›, hamamlar, çarfl›lar, Çaml›ca mesireleri, Do¤anc›lar, Salacak, fiemsi Pafla, Alemda¤ Mesireleri, K›z kulesi, Mihrimah Cami ve Medresesi, çeflmeleri gibi mimari unsurlar› ile ayr› bir öneme sahiptir. Bu unsurlar sanatkarlar›n tablolar›nda, flâirlerin m›sralar›nda, bestelerde, fliirlerde ve gezginlerin yaz›lar› ile Üsküdar, hak etti¤i övgüye her zaman ulaflt›. Bir sanat yap›t›n›n ortaya ç›kmas›nda, temel faktör; eser, sanatç› ve çevresidir. Sanatç› çevresinden etkilenir ve eserini üretir. Bu eser bir anlamda sanatç›n›n ve çevrenin sentezidir. Baflka bir gözün dikkat etmedi¤i küçük ayr›nt›lar› görür, yazar, dillendirir yada resmeder. Sanatç›lar etraflar›nda olup biteni herkesin göremedi¤i biçimde yorumlamalar›yla ünlüdür. Bir mart›n›n kanad›ndaki ›fl›k, K›z Kulesi’nin günün çeflitli saatlerindeki görüntüsü, vapurlar›n su üzerinde b›rakt›¤› iz bize yaflad›¤›m›z içinde bulundu¤umuz hayat›, kültürü, duygular›, etkileniflleri, kendimizi, çevremizi ve hayat›n anlam›n› ve belki de kayda geçemediklerimizi bize gösterir. Bu yolla izleyenlere kiflilerin farkl› görüfl aç›lar› gösterilir. Üsküdar; sanatç›lar üzerinde etkisi fazla olan bir semttir. Bu semt bozulmam›fl yap›lar› ile geçmiflin yal›nl›¤›n› bize hat›rlat›r. Bugün internet, sinema ve televizyon gibi kitle iletiflim araçlar›n›n yayg›nlaflmas› ile birlikte etkisi azalan, sözlü kültürümüzün bir parças› olan ve zaman›n bir
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Melling’in çizimiyle Kad›köy ve Üsküdar
anlamda tiyatro gelene¤i olan meddahlar, âfl›klar XVIII. yüzy›l kahvehanelerinde ortaoyunlar› sergilediler. Büyük ihtimalle de Üsküdar kahvehaneleri ve mesire yerleri meddahlar›n, orta oyuncular›n, hokkabazlar›n, âfl›klar›n u¤rak yerleriydi. Kay›flda¤›, Alemda¤, Tafldelen bölgenin, k›rl›k mesire yerleriydi. (Alemda¤, Harem-i Humayun’a ait bir bölgeydi.) Özdemir Nutku’nun da belirtti¤i gibi meddahlar, âfl›klar, kuklalar mesire yerlerinin vazgeçilmez unsurlar›yd›. Buralar› zaman›n sandal sefalar›, çalg›c›lar› ile halk›n buluflma ve e¤lence merkeziydi.
I. Avrupal› Ressamlar›n Gözünde Üsküdar A. Seyyahlar›n Gözünden Üsküdar XV. yüzy›l sonlar›ndan itibaren Osmanl›lar ‹stanbul’u alarak baflkent yapmalar› ve Bat›’ya do¤ru ilerlemeleri ile birlikte yeni küreselleflme e¤ilimleri bafllam›flt›. Bu ticaretin öncülü¤ünü de ‹stanbul’a o dönemde yak›n olan Venedik Dükal›¤› yapm›flt›. S›ras› ile bunlar› Frans›z, ‹ngiliz ve Hollandal›lar izledi. Bat›l› tacirlerin pahal› ve lüks mallar›n› talep eden en önemli müflteriler saray ve çevresiydi. Ticaret Avrupal› elçilerin ‹stanbul’a gönderilmesinin önde gelen nedeni olmufltu. Pefllerinden bu zengin flehre farkl› amaçlarla çok say›da gezgin geldi. Bu gezginlerden baz›lar› Üsküdar’› da ziyaret etmifl resimleri ve yazd›klar› eserlerde semti konu alm›fllard›r. Özellikle XV-XVI. yüzy›l yabanc› seyahatnamelerde Üsküdar’›n resimler, gravürler ile yer ald›¤›n› biliyoruz. Andre Thevet, Ludwig von Ranter, Salomon Schweiger, Michel-Francois Preault ‹stanbul ile ilgili arafl636
S A N A T Ç I
Leonardo Mango
Ü S K Ü D A R P A N A R O M A S I N I N Y O R U M L A R I Y L A ‹ L ‹ fi K ‹ L E N D ‹ R ‹ L M E S ‹
Fausto Zonaro
t›rmalar haz›rlam›fllar ve bu araflt›rmalar da anlatt›klar›n› aç›klamak amac› ile, gravürler ile süslemifllerdir.(Seyyahlar ülkelerine döndüklerinde konu ile ilgili kitaplar yay›nlam›fl ve bu kitaplar›n baz›lar›n› bir çeflit resim olan gravürlerle süslemifllerdir.) Antoine Laurent Castellan (1772-1838) XVIII. yüzy›l gravürlerinde bize II. Mahmud dönemi, K›z Kulenin gördü¤ü onar›mdan önceki durumunu göstermektedir. William Henry Bartlett, Warwick Gable, Jean-Baptiste Hilair, Carlo Bossoli, Eugene Flandin XIX. yüzy›l yaflam›fl Üsküdar’da Mezarl›k Çeflmesi gravürleri bilinmektedir. Flandin XIX. yüzy›l Üsküdar iskele meydan›n›n resmini de yapm›flt›r. Germain Fabius Brest, Abdülmecid dönemi Üsküdar ressam›d›r. Michel François Preault’un deseninde Üsküdar’›n Dolmabahçe vadisinden görünümünü gösterir gravürler yapm›fllard›r. Leonardo da Mango, Amadeo Preziosi, William Henry Bartlett, Üsküdar Mezarl›¤›nda Türbe, Thomas Allom, gravürlerinde Salacak iskelesinden denize giren tulumbac›lar› resmetmifltir. Yukar›da sayd›¤›m›z gravür ustalar› arac›l›¤› ile pek çok Üsküdar görüntüsünü ya¤l›boyadan farkl› olarak kitaplara basmak ve ço¤altmak f›rsat› bu yolla do¤mufltur. Gravür o dönemin teknik imkanlar› çerçevesinde bugünün (fotokopi gibi ço¤altma) bask› tekni¤i ile ayn› anlama gelmekte ve levha üzerindeki görüntülerin ka¤›da bas›l›p ço¤altma imkan› veren bir teknikti. (Foto¤raf sanat›n›n yayg›nlaflmas› ile Üsküdar ve görüntüleri daha h›zl› bir flekilde tan›nacak ve yayg›nlaflacakt›.) Seyahatnameler, ‹stanbul’u konu almaktayd›. Ya¤l›boya ve gravürlerde; Üsküdar görünümleri, kap›lar, çeflmeler, mimari, giyim tarz›, sosyal yap›, ibadethaneleri ve yaflam tarz›n› anlatan, bizlere o dönem hakk›nda bilgi veren görsel kaynaklard›. Üsküdar ile ilgili yaz›lar do¤al olarak ‹stanbul yaz›lar›n›n bir parças› Avrupal›’n›n görüfl aç›s›n›, Türk halk›na bak›fl›n› göstermek aç›s›ndan da önemlidir. B. Davet edilen Sanatç›lar›n Üsküdar Yorumlar› Osmanl› Dönemi’nde saraya yurtd›fl›ndan davet edilen kendi alanlar›nda uzman sanatç›lar vard›. Bu sanatç›lar taraf›ndan ‹stanbul’u ve onun parças› olan Üsküdar s›kl›kla ifllenmifltir. ‹stanbul da yaflam›fl Fausto Zonaro (1854-1929) ise Sa637
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Germain Fabius Brest
lacak ve ‹skele resimleri, Jean Baptiste Van Mour (1671-1731), Antoine de Favray (1706-1792) resimlerinden baz›lar›nda Üsküdar panoramas› görülmektedir.1 Ayvazovsky’nin Fenerli K›z Kulesi, Antoine-Ignace Melling K›z Kulesi’ni, Pera’dan Üsküdar’›n görünüflünü resmetmifllerdir. Bugün Türk sanat›ndaki ününü K›z Kulesi ve Üsküdar gravürleri ve ya¤l›boya ile elde etmifltir. Bu dört ismin saray için resim yapt›klar› bilinmektedir. Van Mour di¤erlerinden farkl› olarak Osmanl› topraklar›nda Hollanda-Fransa elçili¤i ad›na görev yapm›fl bir ressamd›r. Kendisinden Osmanl› halk kültürü ve Osmanl› hanedanl›¤› ile ilgili resimler yapmas› istenmifltir.2 Van Mour, Üsküdar k›y›lar›, Üsküdar’da bir Türk cenaze törenini, kimi kez Taksim tepelerinde mezar bafl›nda a¤layan gayrimüslim kad›nlar› resmediyordu. Baz› tuvallerinde de ressam›n seçti¤i baz› etnik dü¤ün törenlerini görüyoruz. Mour Osmanl› k›yafetleri, elçilerin kabul törenlerine ait resimleri, gündelik yaflam sahneleri ve ‹stanbul görünümleri dolayl› olarak Avrupa’da Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na olan ilginin artmas›na da sebep olmufltur.3
II. Üsküdar›n Etkiledi¤i Sanatç›lar A. Ressamlar Üsküdar sanatç› yorumlar›yla iliflkilendirildi¤inde yap›lan resimler önemlidir. Bir resim neyi anlat›r? Yaflam tarz›n›, ressam›n görüfllerini, do¤ay› alg›lama tarz›n›, etkilenifllerini, toplumun, ülkenin ulusun yada bir dönemin e¤ilimlerini, düflünce yap›s›n› ortaya koyar.Gerçe¤i gösterebilir, gerçek üzerinde yorumu gösterebilir, duygular› ve efsaneleri (inan›fllar›) anlatabilir. Üsküdar panoramas›, ço¤u sanatç›ya ilham kayna¤› olmufltur. Osmanl› minyatür resminde XVI. yüzy›l Hünername minyatürlerinde Matrakç› Nasuh, Mecmui Menazil ‹stanbul görünümleri ile doludur. 638
S A N A T Ç I
Ü S K Ü D A R P A N A R O M A S I N I N Y O R U M L A R I Y L A ‹ L ‹ fi K ‹ L E N D ‹ R ‹ L M E S ‹
1819 y›l›nda Osmanl› sivil yap›larda iç duvar süslenmelerinde K›z Kulesi motifi s›kl›kla kullan›lm›flt›r. Ali Üsküdarî XVIII. yüzy›lda yaflam›fl bezeme çiçekleriyle ünlü, dekoratif resimler yapan bir ressamd›r. Yapt›¤› resimlere imza atan ilk isimlerdendir. Bilindi¤i gibi Osmanl› döneminde sarayda yetiflen sanatç›lar yapt›klar› iflin bir parças›n› tamamlarlar ve esere imza atmak gerekti¤inde de Padiflaha ba¤l›l›klar›n› belirten- kulunuz fleklinde ibareyi esere düflmekteydiler. Üsküdarl› Ressam Süleyman Seyyid natürmort resimleri ile figür ve portreleri ile ünlüdür. Hoca Ali R›za bey (1858-1930) manzara ressam›d›r. Hoca Ali R›za Üsküdar’›n dar sokaklar›n› ve manzaralar›n› konu alan suluboya resimleri ile ünlüdür. Ressam Osmanl› Ressamlar Cemiyeti Mecmuas› içinde (1914) çizim yapt›¤› bilinmektedir. Hoca Ali R›za, Süleyman Seyyid (1842-1913), Halil Pafla XIX. yüzy›l ressamlar› olarak ‹stanbul ressaml›¤› kavram›n› sanat tarihine kazand›rm›fllard›r. Halil Pafla Salacaktan, Hoca Ali R›za K›z Kulesi ay ›fl›¤›nda, Hüseyin Zekayi Pafla(1860-1919) ‹stanbul K›z Kulesi adl› ya¤l›boya resimleri bulunmaktad›r. fieker Ahmet Pafla’da dahil olmak üzere bu kifliler asker kökenli ressamlar›m›zd›r. Son Halife Abdülmecid Efendi (1868-1944), Ali Sami (18671937), Mehmet Emin(1847-1905) Üsküdar’› resimlerine konu alan ressamlar›m›zdand›r. Yukar›da bahsedilen isimler Türk resim tarihi aç›s›ndan önemlidir. Bat› resim ö¤elerinin Türk resmine geliflini sa¤layan ressamlar›n bafl›nda Osman Hamdi Bey gelir. Osman Hamdi bey, Paris’te 12 y›l yaflam›flt›r. Avrupa’da yetiflmifl oryantalist ekolü Avrupal› dönem dafllar›ndan farkl› flekilde, sanat tarihimize kazand›rm›flt›r. Do¤u gizemine hayran yap›s› ile tarihi araflt›rmalarda bulunmufl ve müze müdürlü¤ü yapm›flt›r. Fakat çeliflkili olan taraf onun Avrupa’da biraz önce yaflanan realizm ak›m›ndan hiç etkilenmemifl olmas›d›r. (Osman Hamdi Bey, Jaque Louis David gibi karakteri olan eserler toplamakta ve bunlar› tablolar›nda kullanmaktayd›. Fakat David’in seçti¤i neoklasik üslubu ve siyasi sanat tarz›n› resimlerinde kullanmam›flt›r.) Bunun sebebi hocas› olan Jean Leon Gerome etkisinde kalm›fl olmas›d›r. As›l ad› Ahmed Ali olan fieker Ahmet Pafla, Üsküdar da dünyaya gelmifl ve yetiflmifltir. fieker Ahmet Pafla, Orman adl› tablosunda tam bir tasavvufi tarz ile do¤an›n karfl›s›ndaki insan› bize yans›tm›flt›r. Hiçlik kavram› ile örtüflen bir oduncu efle¤i ile yok edici ormanda gösterilmifltir.Bu tarz iflleme daha çok Japon lavi manzara tekni¤inde ki resimlerde görülmektedir. ‹nsan›n do¤a karfl›s›ndaki yitikli¤i ve acizli¤i gösterilir.Bu da bize yine tasavvuf felsefesini hat›rlatmaktad›r. Hoca Ali R›za ise di¤erlerinden farkl› yap›ya sahiptir. Kendi halinde, ruh güzelli¤ine sahip, iyi ahlak sahibi biri olarak çevresinde tan›nmaktad›r. Yak›n çevresindeki insanlar büyük ihtimalle, portrelerini yapt›rmak isteyen kiflilerdir bunlar, örne¤in tapu kadastro memuru, -Lütfi Bey, Asaf Bey’in Tesbihi, fesli sakall› erkek portreleri, R›za Bey ve k›z kardeflini, Vefa ‹dadi Müdürü Memduh Bey’i, filinta Laga Beyi ki o çevreden insanlard›r-tan›mak onun resimleri ile mümkündür. 1943 y›l›nda yay›nlanan Türkiye’de Resim adl› kitapta Nurullah Berk, fieker Ahmet Pafla, Hüseyin Zekayi Pa639
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fla ve Hoca Ali R›za Bey’e övgüler ya¤d›rmaktayd›.Hoca Ali R›za’n›n kiflili¤i, alçak gönüllü, do¤aya karfl› teslimiyetçi, tasavvuf felsefesine uyan dünya görüflü, hassas, romantik, duygusal tarz olarak tan›mlanabilir. Resimlerinde yak›n çevresindeki objeleri, sokaklar›, camileri, evleri ve insanlar› izlenimci bir üslupla betimlemifltir.4 Ad› geçen fieker Ahmet Pafla ve Hoca Ali R›za’n›n Üsküdar resimlerinde genel olarak hakim olan tarz ise gerçekçi-izlenimci tarzd›r. Ressamlar gördüklerini duyarl›l›kla resmetmeye çal›flm›fllard›r. Üsküdar konulu resimler yapan sanatç›lar›m›z Halil Pafla (1857-1939), Osman Asaf (1868-1938), fievket Da¤ (1876-1944), Hikmet Onat (1882-1977) say›labilir. Nazmi Ziya Güran (1881-1937), Ahmet Ziya Akbulut (1896-1939), Albay Nüzhet ‹slimyeli (1913-2005), Hüseyin Avni Lifij’deki (1889-1927)yetene¤i keflfedip Paris’e göndermifltir. ‹brahim Çall› (1880-1960) ve daha pek çok ressam Üsküdar ile ilgili resim çal›flmalar› yapm›fllard›r. Kadiri fieyhi Sar› Hüsnü Efendi imzalar› ile Üsküdar resimlerinde tan›nmaktad›r. Bizler sanatç›lar›n bu çal›flmalar›ndan Üsküdar’›n tabiat›n›, peyzaj›n›, bitki örtüsünü, mimari yap›s›n›, sosyal hayat konular›nda bilgi edinmekteyiz. Üsküdar, Müstakil Ressamlar ve Heykelt›rafllar Birli¤i üyesi ve Cumhuriyet’in ilk kuflak ressamlar›ndan fieref Akdik, Sami Yetik, Nazmi Ziya, taraf›ndan da resmedilmifltir. Tablolarda ‹stanbul Salacak, K›z Kulesi’nin de¤iflim ve geliflimini görmek mümkündür. Ayn› zamanda Üsküdar’›n de¤iflen yüzü do¤al çevresi, bitki örtüsü, deniz seviyesi, k›y› fleridi de¤iflen mimari dokusu, bu tablolara yans›maktad›r. Cevat Göktengiz (1871-1939), Müfide Kadri (1889-1912), Nazl› Ecevit (19001985), Cevat Hamit Dereli (1900-1989), Hasan Vecih Bereketo¤lu (1892-1975), Prof Erol Deran (1937-) Üsküdar da ikamet etmifl, Üsküdar ile ilgili eserler vermifl sanatç›lar›m›zdan baz›lar›d›r. Bu kifliler yak›n dönem ressamlar›m›zdand›r. Ayn› zamanda hepsi aç›k hava ressamlar›d›r. Do¤al gün ›fl›¤›nda çal›flm›fl, kimi zaman da foto¤raf tekni¤inden yararlanarak resimler yapm›fllard›r.5 Geleneksel sanatlar›m›zdan ebru, bilindi¤i gibi kitaplar›n kenar, ön ve arka kapaklar›nda ciltleri kapama ve süsleme amac›yla kullan›lm›flt›r. Üsküdarl› ebru sanatç›lar› da mevcuttur. Ebru sanat› ustas› Mustafa Düzgünman, ebru ve hat ustas› Necmeddin Okyay ilk akla gelenlerdendir. Necmeddin Okyay Hoca ebrular› kendi ad›n› tafl›yan ekol olmufltur. Üsküdar’da Dutlu ya da Çiçekçi Kahve ad›nda bir yerin bir çok sanatç›n›n toplanma yeri oldu¤u kay›tlarda mevcuttur. Bu yerin Hoca Ali R›za gibi ressam, flâirler, edebiyatç›lar ve müzisyenlerin buluflma ve bilgilerini paylaflma yeri oldu¤u bilinmektedir…Bu yerin Harem ‹skele caddesin’de bulundu¤u san›lmaktad›r.6 B. fiâirler ve Edebiyatç›lar Edebi alanda Üsküdar afl›¤› olan sanatç›lar da vard›. Bu edebiyatç›lar yaz›lar›nda Üsküdar resmi çizmifl flehre hayranl›klar›n› ve Üsküdar’› bilmeyenlere onu anlatmaya çal›flm›flt›r. ‹stanbul yaz›lar›nda, Alphonse de Lamartine: 640
S A N A T Ç I
Ü S K Ü D A R P A N A R O M A S I N I N Y O R U M L A R I Y L A ‹ L ‹ fi K ‹ L E N D ‹ R ‹ L M E S ‹
Matrakç› Nasuh’un ‹stanbul minyatürü
641
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
“Tarlalar›n yanlar› a¤aç kümeleri ile çevrili iken k›rm›z› boyal› evler oraya buraya serpifltirilmifl. Uçurumlar›n, hendeklerin kenarlar› yeflillikleri ceviz a¤açlar›yla bezenmifl a¤açlar›n sarkan dallar› sulara uzanm›flt›r. Daha uzakta tepeler yükseliyordu bu Üsküdard›…” diyerek semti tarif etmifltir.7 fiâirler; içinde bulundu¤umuz, fark etmeden yan›ndan geçti¤imiz ve keflfedemedi¤imiz güzellikleri bize göstermifllerdir. XVIII. yüzy›l Üsküdar mesirelikleri, Vaniköy, Ayazma suyu, Balaban iskelelerinin varl›¤›n› biz Üsküdar için yaz›lm›fl fliirlerden ö¤renmekteyiz. Ayr›ca sokak isimlerinden Bestekar Ruhi Bey Soka¤› gibi örnekler bize bu sokaklarda ikamet eden fakat ismi unutulmufl ve yap›tlar› kaybolmufl sanatç›y› göstermektedir. Ali Kaflif Efendi Üsküdarl› flâirlerdendir. Aflki Üsküdarî (öl 1576) flâir yeniçeridir. Mehmet Talib (1097-1685) flâir âlimdir. Üsküdarl› Mustafa Enverî (18241872), Rauf Seyyid Ahmet Üsküdarl› (1171-1757) fleyh, flâir ve âlimdir. Halim Baba, Salim Süleyman, Safi Üsküdar(1319) flâirlerdendir. Bu flâir sanatç›lar›n ortak özelli¤i hepsinin Üsküdar da do¤mufl olmalar›d›r. Belirtilen adlar›n›n yan›nda Üsküdarl› tan›mlamas› vard›r. Gazeteci yazar, müzisyen Nezih Uzel (1938-), flâir ve edebiyatç› Muallim Naci, fiâir fieyh Vasfi Efendi, Hattat Mehmet ‹lmi Efendi, o¤lu ‹smail Hakk› Alt›nbezer, Burhan Felek’in babas› Mahmud Ziya Bey, Tanburi Ahmet bey, flâir ve hayat bilgisi ö¤retmeni Hüseyin Haflim Bey, Süheyl Ünver, Sad›k Efendi, ‹brahim Ethem, Mehmed Salih Efendi Üsküdar’›n bilinen baz› önemli flahsiyetlerindendir. Osmanl› döneminde, Tekkeler bir anlamda meslek ö¤renme yerleriydi.Buras› güzel söz söyleme, fliir, hat sanat›, ney ustas›, ses e¤itimi aç›s›ndan terbiye merkezleriydi. fiâirler, dili iyi kullanan, hattatlar ise yaz›s› estetik ve okunakl› olan kiflilerdendi. Bas›n›n bugünkü kadar h›zl› iletiflimi sa¤layamad›¤› dönemler ve sözel tarihin önemli oldu¤u o dönemde güzel söz ve güzel yaz› gibi özellikler kiflilere avantaj ve ayr›cal›k sa¤lamaktayd›. Yaz› yazabilme yetene¤i, kiflileri prestijli meslek sa¤lamakta ve bilginin yay›lmas› konular›nda avantajl› duruma getirmekteydi. Fazladan bir meziyet kiflinin toplumda sayg›nl›¤›n›z› artt›r›yordu. Abdullah, Ahmet Vakfi, Ali, Halil, Fil ‹brahim, Halil Hasan hat ustas›yd›; kuran, dilekçe yaz›yorlar, baz›lar› sarayda e¤itmenlik yapm›fllard›. Hasan Üsküdari (öl. 1614) hattat, Hasan R›za Efendi (1849-1920) hattat imamd›r. Necmeddin Okyay (1883-1976) hattat vaizdir. Üsküdarl› hattat Selim Fethi Üsküdarl›’d›r. Üsküdarl› Ebru Sanatç›lar› hattatl›k ile birlikte an›lm›flt›r. Ebru sanat›n› ve hattatl›¤› Özbekler Nakfli Tekkesi fleyhi Sad›k Efendi o¤ullar›na ö¤retmifl EdhemNazif Efendiler hattatl›¤›n ve ebru sanat›n› yayg›nlaflmas›na katk› sa¤lam›fllard›r. Seyh Sad›k Efendi (1846) o¤lu Seyh Hezarfen Efendi (1829), Edhem Efendi, Farsça, Türkçe, Arapça, Ça¤atayca biliyordu. Ayr›ca marangozluk, mühürcülük, dokuma, döküm, matbaac›l›k alanlar›nda meslek sahibiydi. Yetifltirdi¤i ö¤renciler Seyh Aziz Efendi(1871), Hattat Sami Efendi (1832), Necmeddin Oktay Efendiler semtin önde gelen tan›nm›fl isimleridir (1885).8 Üsküdarl› Haflim Baba XVIII. yüzy›l mutasavvuf flâiri, Üsküdarl› Osman fiems 642
S A N A T Ç I
Ü S K Ü D A R P A N A R O M A S I N I N Y O R U M L A R I Y L A ‹ L ‹ fi K ‹ L E N D ‹ R ‹ L M E S ‹
Efendi fliir ve mutasavv›f divan› vard›r. ‹stanbul grup vaktini anlatan flâirler, akflamlar› gün bat›m›n› Yahya Kemal Beyatl›, Asaf Halet Çelebi, Edip Ayel, ‹brahim Minneto¤lu, Ayd›n Hatipo¤lu, Necip Faz›l gibi flâirlerimiz baz›lar› konu alan edebi eserler ve fliirler yazm›fllard›r. Necip Faz›l Karacahmet adl› fliiri ölümü mezarl›kla özdefllefltirerek anlatan unutulmaz bir eserdir. Nam›k Kemal Çaml›ca afl›¤›d›r; yaz›lar›nda Çaml›ca’y› yüce cennet olarak tan›mlar. Yahya Kemal Beyatl› Ziyaret, Atik Valide’den inen Sokakta adl› fliirleri ve Üsküdar konulu Gazelleri vard›r. Hayal flehir Üsküdar‘›n Dost Ifl›klar›, ‹stanbul’un fethini gören ‹stanbul fliirleri, Üsküdar güzelli¤ini, duygu dolu sanatç› duyarl›l›¤› ile anlatman›n yan› s›ra dönemin olaylar›na ›fl›k tutmaktad›r. Bazen bir roman›n içinde, anlat›m› güçlendirmek için Üsküdar konulu çizimlere rastlar›z. Recaizade Mahmut Ekrem’e ait Araba Sevdas› adl› Roman’da, Üsküdar manzaral› resimler ile anlat›m görsellefltirilmifltir. Eser Tanzimat dönemi sonlar›nda yaz›lm›flt›r. Edebiyat tarihimizin ilk resimli roman›d›r. Bu roman toplumsal aç›dan Avrupa’dan gelen etkilerle geleneksel de¤erler aras›ndaki çeliflkili durumu anlatmaktad›r. Do¤u Bat› gelenekleri aras›ndaki kültür çat›flmas›n› ve yozlaflan kiflilik yap›lar›n› (Bihruz Bey karakteri ile) bize yans›tmaktad›r. Eser Servet-i Fünun dergisi’nde yay›nlanm›flt›r. ‹çinde 12 adet çizim vard›r. Romandaki çizimler ressam Halil Pafla’ya ve Diran adl› bir flahsa aittir. Kitaptaki çizimler d›fl alan resimleri Üsküdar, Kad›köy, Fener, Göksu resimleridir. Resimler Üsküdar ve çevresindeki baz› mekanlar›n XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaki durumlar›n› do¤rulukla anlatmaktad›r.Bunlar flehircilik, sanat tarihi aç›s›ndan önemli bilgi tafl›yan belgelerdir.9 C. Müzisyenler XVIII. ve XIX. yüzy›l sanatç›lar aras›nda sanat dallar›nda tam ayr›m söz konusu olmad›¤› için flâir, bestekar, tanburi, müezzin tan›mlamas› sesi güzel olan her birey için kullan›lm›flt›r. Bestekar Hac› Faik Bey (1309-1891), Hüseyin Halid Bey (1853-1920), Yusuf Da¤seven (1871-1945) müezzin ve bestekard›r. ‹brahim A¤a’n›n da besteleri bulunmaktad›r. Üsküdarl› Müzisyen Divan flâirleri, Besteci flâirler Talib, Abdi, fiermi, Reflid, R›fat Üsküdar da yetiflen müzisyenler say› bak›m›ndan önemli bir yere sahiptirler. Mehmed Muhyiddin Efendi flâir ve bestekard›r. Üsküdarl› Ahmet Talat 1858 müzisyen, flâir gazelleri, toplumsal fliirleri zarif tarifleri ile ünlüdür. Mustafa Tabii, padiflah›n müzisyeni, flâir söyledi¤i kasidelerle ünlüdür. Üsküdarl› ‹brahim Hakk›, XVIII-XIX. yüzy›lda yaflam›fl divan flâiridir, kaside ve gazel tarz›ndaki fliirleri ile ünlüdür. Üsküdar Musiki Cemiyeti, Cumhuriyet Dönemi’nde kurulan önemli bir sivil toplum örgütüdür. 1918 y›l›nda ordu mensuplar›ndan Albay Hac› Reflit Bey o¤lu Ata Bey taraf›ndan kurulmufltu.1923 y›l›nda Üsküdar Musiki Cemiyeti ad›n› ald›.Bu kurum müzisyenlerin yetiflmesine imkan sa¤lam›flt›r. fievket Bey (1894/1972) bestekar neyzen, keman, piyano, ud ve kemankefltir. Emin Ongan 643
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdarl› Musiki Cemiyeti temsilcisi, Halid Lemi Atl›, Rauf Yekta Bey, Fehmi Tokay, Neveser Kökdefl, Selahattin P›nar, Niyazi Say›n, Arif Sami Toker müzisyen sanatç›lar, Üsküdarl› ‹brahim Hakk› Bey, Ahmet Talak (1858), Tezhipçi Ali, Mustafa Zekâyî Efendi, Ahmed Remzi Dede, Melek Celal Sofu Üsküdarl› ve Üsküdar da oturmufl baz› sanatç›lard›r.(9) Atatürk Dönemi’nde Üsküdar Halkevinde Güzel Sanatlar fiubesi, 1935 y›l›nda 12 konser, çok say›da resim sergileri, kermes, caz, bando, klasik müzik konserleri gerçeklefltirmifltir. Yukar›da ad› Müstakil Ressamlar ve heykeltrafllar Birli¤i üyeleri’de Üsküdar konulu resimler yapm›fllard›r, Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin ve Halkevleri’nin sanat flubelerinin Üsküdar’daki kültür hayat›na katk›lar› da inkar edilemez.10
III. Sonuç ve De¤erlendirme Üsküdar, Bizans döneminde alt›n flehir diye an›l›rd›. Gerçekten de mimari yap›lar›, askeri seferlerin hareket noktas› olmas› aç›s›ndan, zaman›n e¤itimini sa¤layan medreseleri, al›fl verifle imkan sa¤layan çarfl›lar›, mesirelik toplanma yerleri, flehit mezarlar› ile gerçekten de bizler için de alt›n de¤erinde bir semttir. Ahmet Hamdi Tanp›nar, ‹stanbul’u tan›mad›kça kendimizi bulamay›z diyor. Kendimizi bulmak, kentimizi anlamak ve anlay›nca da sevmekle mümkün olur.Üsküdar’› bilmek, gezmek, tan›mak, sahip ç›kmakla mümkündür. Bu yüzden co¤rafyas›n›, tarihini korumak, tan›mak ve tan›tmak, ‹stanbullular için hem ulusal hem de evrensel sorumluluktur. D‹PNOTLAR 1 Auguste Boppe, 18. Yüzy›l Bo¤aziçi Ressamlar› (çev. Nevin Yücel, Celbifl), ‹stanbul 1998. Ayr›ca Hasan Boynukara, “15-16. Yüzy›l Yabanc› Seyahatnamelerde Üsküdar”, Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 12-13 Mart 2004, II. 2 ‹.H.Konyal›, Üsküdar Tarihi, I, I-II. Ayr›ca Gül Sar›dikmen Ahraz, “Gravür ve Resimlerle Üsküdar Çeflme ve Sebillerine Bak›fl”, I-II Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 23-25 May›s 2003, I. 3 Mutlu Erbay, “Ressam Van Mour’un Tablolar›nda Hollandal› Elçi Cornelis Calcoen”, Türkiye’de Sanat Plastik Sanatlar Dergisi, sy. 38, Mart – Nisan 1999. 4 Ahmed Yüksel Özemre, “Çocuklu¤umun Üsküdar’›n› Özlüyorum”, Kültür, sy. 6, Bahar 2007. 5 Mehmet Üstünipek, “Üsküdarl› Ressam fieker Ahmet Pafla ve Türk Resmindeki Yeri”, I-II Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 23-25 May›s 2003, I. 6 Mehmet Üstünipek, “Türk Resminde K›z Kulesi, Salacak Görünümleri”, I- II Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 12-13 Mart 2004, II. 7 Semavi Eyice, “‹stanbul Tarihçileri ve Eserleri”, Kültür, sy. 6, Bahar 2007. 8 M.U¤ur Derman, “Hezarfen Hattat Üsküdarl› Necmeddin Okyay”, I-II Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 2325 May›s 2003, I, 182-192. 9 Recep Duymaz, “Araba Sevdas› Roman›ndaki Üsküdar Manzaralar”, Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, 2004, s. 197. 10 Orhan Özacun, “Atatürk Dönemi Halkevleri Faaliyetleri”, 12-14 Mart 2004, I- II Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, II.
644