Üsküdar Selimiye Vakfı

Y›ll›k Muhasebe Bilançolar›na Göre Üsküdar Selimiye Vakf› D R .

F E H M ‹

Y I L M A Z

Marmara Üniversitesi

Günümüz Osmanl› tarihi çal›flmalar› eskiye nazaran askerî ve siyasî olaylardan daha çok toplum ve toplumsal gruplar› incelemeye yöneldi. Bu ilgi de¤iflimi, bir taraftan yeni bilgilere ulafl›lmas›n› sa¤larken, di¤er taraftan da yeni problemlerin ortaya ç›kmas›na, dolay›s›yla yeni veri gereklili¤ini zorunlu k›ld›. Bu durum, at›l durumda bulunan pek çok kaynak çeflidinin, özellikle de kanditatif veriler içerenlerin ele al›nmas›na, çal›flmalar›n bunlar üzerinde yo¤unlaflt›r›lmas›na sebep oldu. Bu yeni kaynaklar›n kullan›m› ile daha objektif ve kalitatif sonuçlar› olan çal›flmalar ortaya ç›kar hale heldi. Türkiye’de bu kaynaklar›n kullan›m› ve sonuçlar› konusunda Ömer Lütfi Barkan’›n bafllatt›¤› örnek çal›flmalar1, kendisinden sonraki Osmanistler taraf›ndan gelifltirilerek devam ettirilmektedir.2 Bu sayede özellikle Tapu Tahrir Defterlerinin önemli kantitatif verileri ile XVI. yüzy›l Osmanl› Devleti’nin hemen hemen her bölgesi için yönetim, nüfus, yerleflim, ziraat ve vergi çeflitleriyle alakal› çok önemli ve sa¤l›kl› bilgilere ulafl›ld›.3 Yine önemli veriler içeren ve Tahrir Defterlerine göre çok daha zengin kantitatif veriler içeren XIX. yüzy›la ait Temettuat Defterleri üzerinden yap›lan çal›flmalar,4 Osmanl› sosyal ve iktisat tarihi olaylar›n›n daha mikro düzeyde incelenmesini ve önemli sonuçlara ulafl›lmas›n› sa¤lad›. Yine önemli verilere sahip oldu¤u anlafl›lan Gümrük Defterleri ve benzeri kaynaklar üzerine yap›lan çal›flmalarla Osmanl› Devleti’nin çok yönlü ticareti ve ekonomi dünyas› hakk›nda mevcut olanlar› altüst edecek yeni bilgilerin5, mahkeme sicillerinin kullan›m›yla da baflta para vak›flar› konusunda Osmanl› finans tarihi6 ile ilgili pek çok iktisadî konu a盤a ç›kt›. Yine Barkan taraf›ndan bafllat›lan ve bu makalenin de konusu olan vak›flarla ile ilgili çal›flmalar özellikle de vak›flar›n y›ll›k muhasebe bilançolar›na ait olanlar›7, Osmanl› iktisat ve sosyal tarihi aç›s›ndan çok daha güvenilir veriler oldu¤unu ispatlarken, fievket Pamuk’un haz›rlad›¤› fiyat tarihi çal›flmas›-

Ü S K Ü D A R

Selimiye Camii

228

S E M P O Z Y U M U

V

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

229

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V

n›n da en önemli verilerinden birini oluflturdu.8 Bu konuda yap›lan son çal›flmalardan biri olan, y›ll›k muhasebe bilançolar›na göre Süleymaniye Vakf› ve Süleyman Pafla vak›flar› üzerine Tevfik Güran’›n çal›flmas› da sadece bu iki vakf›n detayl› bir muhasebesini ortaya koymakla kalmad›, ayn› zamanda vak›f kay›tlar›n›n Osmanl› iktisat tarihi ile alakal› önemli problemlerin çözülmesini ve anlafl›lmas›n› sa¤layan ehemmiyetli kaynaklar oldu¤unu aç›k bir flekilde ortaya koydu.9 Biz de bu çal›flmam›zla Osmanl› tarihinin önemli ve yenilikçi padiflahlar›ndan biri olan III. Selim’e ait Selimiye Vakf›n›n y›ll›k muhasebe bilançolar›ndan yola ç›karak XVIII. yüzy›l sonunda kurulan bu vakf›n 1860’lara kadar devam eden mali serüvenini incelemeye çal›flaca¤›z.

Selimiye Vakf›, III. Selim tahta ç›kmadan önce 1797 y›l›nda kurulmufltur.10 Bu nedenle vakf›n muhasebe kay›tlar›na ait ilk bilgiler de bu tarihte bafllamakta ve y›ll›k muhasebe bilançosu özet olarak verilmektedir. Vakf›n ulaflabildi¤imiz düzenli muhasebe bilançolar›, 1802 y›l›ndan itibaren bafllamakta ve düzenli bir flekilde yüzy›l›n ortalar›na (1846) kadar devam etmektedir. Yüzy›l›n ikinci yar›s›na ait muhasebe defterlerine ise, Osmanl› Arflivindeki mikrofilm çal›flmalar› sebebiyle flimdilik ulafl›lamam›flt›r. Buna ra¤men 1846-1860 y›llar›n›n sadece giderlerine ait detayl› verilere ulaflmak mümkün olmufltur. Ayr›ca XIX. yüzy›l›n sonlar›nda haz›rland›¤›n› düflündü¤ümüz vakf›n emlak tahrir defteri de bu çal›flmada kullan›lm›flt›r.11 Selimiye Vakf›n›n muhasebe defterleri, genel olarak iki ana bölümden oluflmaktad›r. Birincisi ani’l-irâd veya ani’l-mahsûlât ad› alt›nda gelir, ikincisi de mesârif ad› alt›ndaki gider bölümüdür.

Gelir bölümü genel olarak gelirlerin cinsine ve bulunduklar› semte göre alt bafll›klar alt›nda ayr› ayr› verilmifl olup her bir kalemin ad› ve y›l› ile y›ll›k miktar› düzenli bir flekilde kaydedilmifltir. Bu bölümde tahsil edilemeyenler, ilgili kalemin alt›nda belirtilmektedir. Ayr›ca önceki y›llara ait tahsil edilen bakiyyeler, et-tahsilat ad›yla ayr› bir bafll›k alt›nda toplanarak gelirlere dâhil edilmifltir.

Gider bölümü de, gelirdeki gibi harcama çeflitlerine göre alt bafll›klar halinde her bir gider kaleminin ad› ve y›l› ile y›ll›k miktar› belirtilerek yaz›lm›flt›r. Her iki bölümün sonunda da ceman yekun ad› alt›nda toplam rakamlar verilmektedir. Bunu takiben el-mizan bafll›¤› alt›nda gelir ve giderlerin muhasebesi yap›lmakta, genelde kasaya kalan fazla para der kise ad›yla kaydedilmektedir. Vak›f kasas›na giren bu miktar, bir sonraki y›l›n muhasebe bilançosuna dahil edilmemektedir. “el-Mîzân” bafll›¤› alt›nda yap›lan muhasebelerin baz›lar›, gelir ve giderlerin alt bafll›klar›n› da içerirken, baz›lar›nda sadece toplam gelir ve gider rakamlar› verilmektedir. Baz› y›llara ait olanlar, çok detayl› kaydedilmifl günlük muhasebe bilançolar›d›r. Ayr›ca bunlar aras›nda çeflitli dönemlere ait tam bir y›l› kapsamayan günlük, ayl›k veya birkaç ay› içeren muhasebe bilançolar› da bulunmaktad›r. Hesap birimi olarak hemen hemen tamam›nda kurufl kullan›lm›flt›r. Muhasebe bilançolar›n›n sonunda vak›f mütevellisinin, vakf›n muhasebesini yaz›l› olarak anlatan bir arzuhali bulunmaktad›r.

230

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

Vakf›n Gelirleri Selimiye Vakf›n›n gelirleri iki ana grupta toplanmaktad›r. Bunlar›n birincisi, vak›f ad›na infla edilmifl olan han, dükkân, ev, oda, hamam, de¤irmen gibi gayrimenkuller ile bahçe-bostan ve arsalardan elde edilen gelirlerdir. Bunlar, icâre-i müeccele veya müflâherât olarak adland›r›lan ayl›k gelirler ile icâre-i muaccele olarak bilinen, kiraya verilen gayrimenkullerden elde edilen peflin kiralar idi.

Düzenli gelir kayna¤› durumunda olan ayl›k kiralara göre muacceleler, ar›zî gelir kaynaklar›d›r. Bu nedenle miktarlar› y›ldan y›la de¤iflmekte, büyük farkl›l›klar göstermekte ve afla¤›da anlat›laca¤› üzere, vakf›n gelir trendinde ani yükselmelere sebep olmaktad›r. Bu nedenle peflin kira gelirleri, gelirler trendindeki de¤ifliklikleri aç›klamada önemli bir unsur oldu¤undan, bu çal›flmada ayr› bir bafll›k alt›nda gösterilmifltir. Fakat sonuçta her iki kira gelir grubunun kayna¤›, gayrimenkullerdir. Dolay›s›yla Selimiye Vakf›n›n toplam gelir kayna¤›n›n neredeyse tamam›na yak›n›n›n gayrimenkullerden elde edildi¤i söylenebilir.

Vakf›n ikinci gelir kayna¤› ise, mukataalar idi. Fakat Selimiye Vakf›n›n mukataalardan elde etti¤i gelir, daha önceki dönemlerde kurulmufl padiflah ve sultan vak›flar›na göre karfl›laflt›r›lamayacak kadar azd›r. Pek çok sultan vakf›n›n gelirinin % 90’lara varan k›sm› devlet hazinesine ödenmesi gereken mukataa gelirlerinin bu vak›flara transferiyle gerçekleflirken,12 Selimiye Vakf›nda bu oran ilk y›llarda % 7 civar›ndad›r. Zamanla bu oran, vakf›n gelirlerinin art›fl›na ba¤l› olarak düflmüfltür. Selimiye Vakf›n›n iltizam ad› alt›ndaki mukataa çeflitlerine bak›ld›¤›nda bunlar›n iki grupta topland›¤› görülmektedir. Biri, çeflitli yerlerdeki çiftliklerin iltizam bedelleri ve bu çiftlik topraklar›nda yaflayan gayrimüslim reayan›n cizyeleri,13 di¤eri ise, kazzaz, dolamac›, ibriflimci, bükmeci, dökmeci ve sar›kç› esnaf› kethüdal›klar›na ait iltizam bedelleridir.

Vakf›n di¤er bir gelir grubu da, malikane hisse gelirleridir. Harcamalar yap›ld›ktan sonra Selimiye Vakf›n›n, kasas›na kalan para ile, bir taraftan yeni gayrimenkuller ile gelirlerini art›rma yönünde giriflimlerine devam etti¤i, di¤er taraftan da malikane sektörüne girerek buradan yeni gelirler elde etme çabas›nda oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Örne¤in vak›f, Bursa Parça Mukataas›n› malikane olarak alm›flt›r. Mukataan›n y›ll›k bedelini düzenli olarak devlet hazinesine yat›rmakta, geri kalan miktar›, yani mukataadan elde etti¤i kar›, vakf›n gelirleri aras›na dahil etmektedir.14 Bu konuda muhasebe defterlerinin mutad giderler k›sm›nda önemli ve detayl› bilgiler bulunmaktad›r.

Vakf›n bir di¤er gelir kayna¤› da tereke intikalleridir. Bunlar, vak›f gayrimenkullerini kullan›p da varis b›rakmadan ölenlerin b›rakt›klar› mallar›n sat›lmas›ndan elde edilen gelirlerdir. Ayr›ca Mihriflah Sultan ile Tahir Efendi Vak›flar›n›n Selimiye Vakf›na kat›lmas› da ayr› bir gelir kayna¤› olmufltur.

Bu kaynaklar ›fl›¤›nda, vakf›n kuruldu¤u 1797 y›l› bilançosuna göre, toplam geliri, 122.000 kurufl civar›ndad›r. Bu tarihten 1846 y›l›na kadar geçen dönemde gelirlerin 380.000 kurufla yükseldi¤i görülmektedir. Fakat 1846 y›l›ndaki 231

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V

Selimiye Camii haziresi

380.000 kuruflluk miktar›n istisnaî bir durum oldu¤u söylenebilir. Afla¤›da detayl› bir flekilde anlat›laca¤› gibi, vak›f gelirlerinin tek kayna¤› olan gayr› menkullerin bir k›sm›, bu tarihte yeniden kiraya verilmifl ve bunlardan peflin al›nan muaccelelerin geliri önceki y›la göre, % 212 oran›nda art›fl göstermifltir. Söz konusu y›l hesaba kat›lmazsa, vakf›n gelirleri, 1797 y›l›nda 122.000 kurufltan bafllayarak 1840’larda 160.000 kurufl seviyesine yükselmifltir. Yani vak›f gelirlerinde ortalama olarak % 30-40 aras›nda bir art›fl meydana gelmifltir. Genel olarak XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda vakf›n gelirleri 150.000-160.000 kurufl aras›nda seyretmifltir.

Baz› y›llarda bu seviyenin üzerine ç›k›ld›¤› görülmektedir. Bunun sebepleri ise, vakf›n yeni gayr›menkul gelirlerinin, boflalan gayr›menkullerin tekrar kiraya verilmesinde al›nan muaccelelerin, gayrimenkullerde oturup da varis b›rakmadan ölenlerin terekelerinin ve di¤er baz› vak›flar›n, gelirlere ilave edilmesidir. Selimiye vakf›n›n y›ll›k gelirlerinin, giderlere oranla, genel olarak devaml› fazla oldu¤u görülmektedir. Harcamalar yap›ld›ktan sonra geriye kalan kasa bakiyyesi, der kise olarak belirtilmekte ve bir sonraki y›l›n gelirine dahil edilmeyerek ayr› tutulmaktad›r. Da¤›t›lmam›fl kazanç veya vak›f sermayesi mahiyetindeki giderlerden arta kalan bu miktar, genel olarak vakf›n yeni yat›r›mlar›n›n ana kayna¤›n› oluflturmakta, giderlerin gelirlerden fazla oldu¤u y›llarda da a盤› kapatmak için, giderleri, zararlar› mahsupta kullan›ld›¤› anlafl›lmaktad›r (Tablo 1, Grafik 1, Grafik 2).

Selimiye Vakf›n›n elimizde detayl› verisi olan 1802 y›l›n›n gelir bileflenlerine bak›ld›¤›nda, toplam 134.712 kuruflluk toplam gelirinin % 72’sinin kiralardan, % 232

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

21’nin gayr›menkullerin ilk kiraya veriliflinde al›nan muaccele olarak adland›r›lan peflin paradan, % 7 oran›ndaki mikratar›n da vakfa ait mukataalar›n iltizam bedellerinden olufltu¤u görülmektedir. Bu verilere göre, Selimiye Vakf›n›n 19. yüzy›l bafl›nda gelirlerinin % 93’ü gayrimenkullerden elde edilmifltir (Grafik 3).

Bu gayr›menkullerin çeflitlerine bak›ld›¤›nda, toplam 133 adet gayr›menkulun % 66’s›n› oluflturan 85’inin çeflitli esnaflar› içinde bar›nd›ran dükkan, % 8 oran›ndaki 11’nin imalathane, % 5 oran›ndaki 7’sinin debba¤hane, % 5 oran›ndaki 6’s›n›n arsa, % 5 oran›ndaki 6’s›n›n çiftlik, % 2 oran›ndaki 4’ünün bahçe ve bostan, % 2 oran›ndaki 4’ünün han, % 2 oran›ndaki 3’ünün de¤irmen ve %1 oran›ndaki 1’inin de hamam oldu¤u görülmektedir( Grafik 4). Bunlar›n bulunduklar› semt/bölgelere bak›ld›¤›nda, % 35’ini oluflturan 47 dükkan ile Üsküdar’da Selimiye semti, ilk s›rada, % 28’ini meydana getiren 37 dükkan ile Galatasaray, ikinci durumdad›r. % 4 oran›ndaki 5 dükkan, Cebehane semtinde, geri kalanlar›, ‹stanbul’un çeflitli semtlerindedir. Vakf›n ‹stanbul d›fl›nda, Tatarpazar›, Bursa ve Manisa’da da gayri menkulleri bulunmaktad›r (Grafik 5). Toplam mal varl›klar›ndan elde edilen gelirlerin y›ll›k genel ortalamas›, gayrimenkul bafl›na 1.000 kurufl civar›ndad›r. Bunlar›n % 86’s›, genel ortalaman›n alt›nda, % 14’ü de, üzerinde ödeme yapmaktad›rlar.

1803 y›l›na ait verilere bak›ld›¤›nda, vakf›n gelirlerinin 187.047,5 kurufla ulaflft›¤› görülmektedir. Yaklafl›k % 40 oran›ndaki bu art›fl›n sebebi, vakfa kat›lan yeni gayr›menkullerin kira ve özellikle muaccele gelirleridir (Grafik 6).

1805 y›l›na ait verilere bak›ld›¤›nda, vakf›n gelirleri 158.767,5 kurufla gerilemifltir. Bunun sebebi ise, 1805’te vakfa yeni gayr›menkul kat›l›m›n›n az olmas› ve dolay›s›yla peflin al›nan muaccele gelirlerinin bulunmamas›d›r. Ayr›ca bu düflüflün di¤er bir sebebi de, tahsil edilemeyen kira gelirleridir. Vak›f gelirlerinin 1805 y›l›yla birlikte reel seviyesine ulaflt›¤›, bundan sonra ortalama olarak 150.000-160.000 kurufl aral›¤›nda seyretti¤i söylenebilir. Fakat baz› y›llarda bu seviyenin üzerine ç›k›ld›¤› görülmektedir. Bunun sebepleri ise, özellikle daha önceki y›llar›n bakiyyelerinin tahsil edilmesi, çeflitli tereke gelirlerinin ve yeni gayr›menkullerin vakfa kat›l›m› olmal›d›r. (Grafik 6).

Vakf›n 150.000-160.000 kurufl aral›¤›nda seyreden gelirleri 1830 y›l›nda bir önceki y›la göre yaklafl›k % 20 oran›nda düflüflle 134.923,5 kurufla gerilemifltir.

1831 y›l›nda ise, 23.653 kurufla inmifltir. 1830 y›l›na göre % 82, 1829 y›l›na göre de % 85 oran›ndaki bu ani düflüflün sebebi, Mora ayaklanmas›n›n sonuçlar›d›r. Bu y›llarda vak›f gayr›menkullerinde kirac› olarak ifl yapan ve isyana yard›m eden veya ‹stanbul’dan ayr›lan gayrimüslim kirac›lardan tahsilat yap›lamam›flt›r. Fakat ertesi y›l yap›lamayan tahsilatlar yap›lm›fl, bofl kalan vak›f yerleri tekrar kiraya verilerek 1831 y›l›nda gelirler, 160.000 kurufl civar›ndaki normal seviyesine ç›km›flt›r. 1833 ve 1834 y›llar›nda gelirlerin 200.000 kurufls›n›r›na dayanmas›n›n sebebi ise, ‹stanbul’u terkeden veya isyana yard›m etti¤i tespit edilen Rum kirac›lar›n terekelerinin sat›fl›ndan elde edilen miktarlardan ve muaccelelerden kaynaklanmaktad›r.15 233

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V

1846 y›l›nda ise vakf›n gelirleri % 100 civar›nda bir art›flla 380.329,5 kurufla ç›km›flt›r. Fakat bu art›fl, baz› eski ve özellikle yeni gayr› menkullerin muaccele gelirleri ile tereke intikallerinden kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle h›zl› yükseliflin, yukar›da da belirtildi¤i üzere geçici oldu¤u söylenebilir.

Selimiye vakf›n›n gayr›menkul say›s›, 19. yüzy›l boyunca % 276 oran›nda artarak 20. yüzy›l bafl›nda 135’ten 507’e ulaflt›. Bunlar›n % 15’ini oluflturan oran›nda 74’ü dükkan, % 34 oran›ndaki 174’ü ev, geri kalan % 51 oran›ndaki 259’u da, bekar odalar› idi.16

Vakf›n Giderleri Vakf›n giderleri de, gelirleri gibi, çeflitli harcama kalemlerinden oluflmaktayd›.

Bu harcamalar, genel olarak üç ana bafll›k alt›nda toplanmaktayd›. Bunlar, vezaif veya maafl, muayyene veya mutâde ve zuhurat idi.

Vezaif bafll›¤› alt›ndaki giderler, vak›fta çal›flan idareci, memur, görevli ve hizmetçilere ödenen maafllar› kapsamaktad›r. Fakat bu maafllar, sadece Selimiye vakf› çal›flanlar›n›nki ile s›n›rl› de¤ildi. Eyüb camii hademelerinin, Üsküdar’daki Nakflibendi Dergâh› fleyhi ve hademelerinin, Kasr-› Hümayun bekçilerinin, Befliktafl Mevlevihanesi görevlileri ve taamiyesinin, Pirifltine’deki medresenin müderrisi ve hizmetlileri ile bekçilerinin de maafllar›, Selimiye Vakf› taraf›ndan karfl›lanmaktayd›.

Muayyene ve mutâde bafll›¤› alt›nda vakfa al›nan temel tüketim g›da maddeleri, ›s›tma ve ayd›nlatmada kullan›lan odun kömür, ya¤, mum ve benzeri maddeler, malikane olarak al›nm›fl olan mukataalar›n hazineye yat›r›lan y›ll›k bedelleri, muhasebe ve bürokratik ifllemlere verilen harçlar, ba¤ ve bostan korucular› ile baz› kiflilerin taamiye, masraf ve ayl›k maafllar›, tafl›ma ve hammaliye ücretleri, mektebin masraflar›, çeflitli kira bedelleri ile Evkaf Nezaretine yap›lan ödeme ve benzeri harcamalar bulunmaktad›r.

Zuhurat bafll›¤› alt›nda ise, zaman zaman ortaya ç›kan beklenmedik masraflar yer almaktad›r. Bunlar, özellikle gayr›menkullerin tamirat ve inflaat masraflar› ile bunlara yap›lan di¤er harcamalard›r. Ayr›ca zaman zaman görevlilere al›nan kumafl ve elbise giderleri ile baz› ödemeler bu masraf kalemi içinde bulunuyordu.

Vakf›n toplam harcama rakamlar›na bak›ld›¤›nda genel olarak gelir rakamlar›n›n alt›nda seyretti¤i, kimi zaman ise gelir seviyesinin üzerine ç›kt›¤› görülmektedir. Bunlar›n sebepleri afla¤›da aç›klanacakt›r. Toplam gider rakamlar›yla ilgili ilk verilere 1802 y›l›nda rastlanmakta ve 1860 y›l›na kadar devam etmektedir.

1802-1835 y›llar›na ait olan gider verileri, vakfa ait muhasebe defterlerinden elde edilmifltir. 1846-1860 y›llar›na ait olanlar ise, muhtemelen vak›f yöneticileri taraf›ndan haz›rlanm›fl olan onbefl y›ll›k giderlerini içeren cetvelden al›nm›flt›r.

Bu cetvelde sadece harcama kalemleri detayl› bir flekilde belirtilmifl olup, gelir234

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

ler hakk›nda herhangi bir bilgi bulunmamaktad›r. Bu nedenle 1846-1860 y›l›na ait gider verileri, afla¤›da müstakil olarak de¤erlendirilecektir.

1802 y›l›na ait rakamlara bak›ld›¤›nda, toplam giderin gelirden daha fazla oldu¤u ve bunun birkaç y›l boyunca, 1806 y›l›na kadar artarak devam etti¤i görülmektedir. ‹ki y›l içinde gider toplam›, 160.000 kurufl civar›ndan yaklafl›k % 7080 oran›nda art›fl ile 286.000 kurufla yükselmifltir. Bunun sebebi, yap›m›na bafllanan Selimiye Camii ve külliyesi ile di¤er gayr›menkullere yap›lan harcamalard›r. Toplam giderler, 1806 y›l›nda 140.000 kuruflun alt›na inmifl, çeflitli sebeplere ba¤l› olarak baz› y›llar hariç, bu seviyenin üzerine ç›kmadan dalgal› olarak ortalama 100.000-140.000 kurufl aras›nda seyretmifltir. 1830 y›l›ndaki düflüflün sebebi, gelirler bölümünde belirtildi¤i gibi, Mora isyan› sonuçlar›d›r. Bu tarihten itibaren gider rakamlar› normal seviyesine ç›km›flt›r. Giderler, 1835 y›l›ndan itibaren 180.000 kurufl üzerine yükselmifltir. Bunun sebebi ise, hem Mihriflah Sultan Vakf›n›n Selimiye Vakf›na ilave edilmesi, hem de vakf›n Evkaf Nezaretin’e ba¤lanmas› sebebiyle nezarete her y›l yap›lan ödemelerdir. Gider rakamlar›, 1850 y›l›nda 320.000 kurufl seviyesine ç›km›flt›r. Bunun sebebi ise, zaman zaman ortaya ç›kan vakfa ait cami ve külliyenin tamirat ve benzeri masraflar›ndan ve özellikle de vakfa bu tarihlerde kat›lan yeni gayrimenkul harcamalar›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu tarihten itibaren giderler, dereceli olarak 180.000 kurufl seviyesine, hatta 1852 ve 1853 y›llar›nda bu seviyenin de alt›na inmifltir. Ancak 1855 tarihinden itibaren bu seviye, 200.000 kurufla yükselmifl ve 5 y›l içinde % 25 oran›nda art›fl göstererek 1860 y›l›na gelindi¤inde 250.000 kurufl seviyesine ulaflm›flt›r. Befl y›l içindeki bu önemli art›fl›n sebebi, bu dönemde enflasyondaki art›fl olmal›d›r (Tablo 1, Grafik 1, Grafik 2).

Vakf›n baz› y›llara ait giderlerine bak›ld›¤›nda, bu konuda ilk detayl› veriler 1802 y›l›na ait muhasebe bilançolar›nda görülmektedir. Buna göre toplam 159.631 kurufl gider içinde % 93 oran›ndaki 149.306,5 kurufl ile zuhurat›n, birinci s›rada, % 5 oran›ndaki 8.434 kurufl ile mutad veya muayyen harcamalar›n ikinci s›rada, % 2 oran›ndaki 3.780 kurufl vazife ve maafl harcamalar›n›n ise, üçüncü s›rada oldu¤u görülmektedir (Grafik 7).

1803 y›l›na ait gider rakamlar›na bak›ld›¤›nda, zuhurat kalemi harcamalar› 250.390 kurufla yükselmifltir. Bu kalemin giderleri, yaklafl›k % 68 oran›nda artmas›na ra¤men, toplam harcama rakamlar› içindeki oran›, bir sene öncesine göre, % 93’ten % 91’e gerilemifltir. Mutad giderler, toplam harcamalar›n % 3’ünü oluflturan 9.338 kurufltur. 1802 y›l›na göre % 11 oran›nda art›fl göstermifltir. Maafl ve vazifelere yap›lan harcamalar ise, toplam giderlerin % 6’s› oran›ndaki 16.530 kurufltur. Bu rakam, bir önceki y›la nazaran % 337 oran›nda bir büyümenin oldu¤unu gösterir. Özellikle maafl ve vazifelilere yap›lan harcamalardaki bu art›fl, vak›ftaki büyüme ve geliflmenin bir göstergesi olarak kabul edilebilir (Grafik 8) 1805 y›l›na ait gider rakamlar›na bak›ld›¤›nda da, vak›ftaki bu büyümenin devam etti¤i görülmektedir. Bu y›lda zuhurat giderleri, toplam harcamalar›n % 63’ünü meydana getiren oran›nda 243.135 kurufltur. 1803 y›l›na göre % 3 ora235

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V

n›nda gerileme göstermifltir. Zuhurat kalemindeki bu gerilemeye karfl›l›k, di¤er harcama kalemlerinden muayyen giderler toplam harcamalar›n % 5 oran›ndaki 18.814,5 kurufl olmufltur. 1803 y›l›na göre % 100’e yak›n bir art›fl göstermifltir.

Maafl giderleri ise, % 32 oran›ndaki 124.124 kurufltur. 1803 y›l›na göre bu gider kalemi % 651 oran›yla büyük bir art›fl göstermifltir (Grafik 8).

Gelir ve giderlerin belirli bir seviyede seyretti¤i y›llardan, örne¤in1821 y›l› giderlerinin da¤›l›m›na bak›ld›¤›nda, toplam 138.242 kuruflluk giderin % 48’inin maafllara, % 42 oran›ndaki miktar›n muayyen kalemine, geriye kalan % 12 oran›ndaki k›sm›n zuhurat harcamalar›na gitti¤i görülmektedir. Buradan da anlafl›laca¤› üzere, vakf›n kurulufl y›llar›nda yat›r›m ve inflaat harcamalar› fazla oldu¤undan, zuhurat giderleri yüksek olmufltur. Fakat zamanla yeni yap›lar tamamlan›p faaliyete geçtikçe vak›fta çal›flanlar›n say›s›nda ve y›ll›k muayyen harcamalarda da art›fl olmufltur (Grafik 8).

Vakf›n 1846-1860 y›llar› aras›ndaki giderlerini inceleyecek olursak, 15 y›l içinde toplam 3.530.134,5 kurufl harcama yap›lm›flt›r. Bu rakama göre, y›ll›k ortalama gider tutar› ortalamas›, 235.342 kurufltur. 1846-1860 y›llar› aras›nda yap›lan toplam harcamalar› ana kalemlerine göre de¤erlendirecek olursak, % 34’ünün maafllara, % 53’ünün mutad harcamalara, % 13’ünün de zuhurata transfer edildi¤i görülmektedir. Mevcut verilere göre buradaki harcama kalemlerini detayland›racak olursak, vak›f giderlerini maafl, mutad, zuhurat yiyecek-içecek, Evkaf Nezareti’ne yap›lan y›ll›k ödeme ve harçlar, kira, elbise ve kumafllara yap›lan harcamalar olarak yedi ana kalem alt›nda de¤erlendirmek mümkün gözükmektedir. Buna göre toplam harcamalarda % 34’lük payla maafllar›n ilk s›rada oldu¤u görülmektedir. Bunu % 28 oranla vakfa al›nan zahire, yiyecek ve içecekler ile zeytinya¤› harcamalar› takip etmektedir. Bu dönemde vak›f giderleri aras›nda önemli bir paya sahip olarak karfl›m›za ç›kan harcama kalemi ise, Evkaf Nezareti’ne yap›lan y›ll›k ödeme ve bürokratik ifllemlere yap›lan harcamalard›r. Bu kaleme yap›lan harcama toplam giderlerin % 17’sini oluflturan547.447 kurufltur.

Bu miktar›n % 83 oran›ndaki 456.600 kuruflu Evkaf Nezareti’ne gitmifltir. Yani Selimiye Vakf›, Evkaf Nezaretin’e her y›l 30.400 kurufl ödeme yapm›flt›r. Bu dönemde zuhuratlara yap›lan harcama, % 13 oran›ndaki 442.473 kurufltur. Bunu % 3 oran›ndaki 122.966 kurufl ile kiralar, yine % 3 oran›ndaki 99.861,5 kuruflla mutade ve % 2 oran›ndaki 83.312 kuruflla da elbise ve elbiselik kumafllara yap›lan harcamalar takip etmektedir ( Tablo 2, Grafik 9, Grafik 10, Grafik 11).

Sonuç olarak Selimiye Vakf› ile ilgili flunlar söylenebilir. Osmanl› tarihinde ilk dönemlerden XVIII. yüzy›l ortalar›na kadar kurulan sultan vak›flar›na bak›ld›¤›nda, bunlar›n gelirlerinin % 90’dan fazlas›n› devlet hazinesinden transfer edilen mukataalar›n, yani kamu gelirlerinin oluflturdu¤u görülür. Bu durum, 18. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren devletin uzun süren ve yenilgiyle biten savafllar sonunda içine düfltü¤ü malî bunal›m› aflmada uygulamaya koydu¤u merkezileflme ve modernleflme çabalar› ile de¤iflmeye bafllam›flt›r. Yeni uygulama ile kamu gelirleri, vak›flar yerine, devlet taraf›ndan vergilendirilerek merkezi hazineye aktar›lmaya bafllanm›flt›r17 ‹flte Selimiye Vakf›, bu süreçte kuruldu¤u 236

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

Grafik 1: Selimiye Vakf› muhasebesi (1797-1860)

Grafik 2: Selimiye Vakf› muhasebesi (1797-1860)

237

Ü S K Ü D A R

Grafik 3: 1802 y›l› gelir bileflenleri

Grafik 4: Gelir bileflenleri miktar› %

238

S E M P O Z Y U M U

V

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

Grafik 5: Gayrimenkullerin semt/bölge da¤›l›m› (1802 y›l›)

Grafik 6: Gelir bileflenleri (1802-1805)

239

Ü S K Ü D A R

Grafik 7: Vakf›n 1802 y›l› gider da¤›l›m›

Grafik 8: Vakf›n giderleri (1802-1805)

240

S E M P O Z Y U M U

V

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

Grafik 9: Vakf›n gider birimleri

Grafik 10: Vakf›n gider birimleri miktar› (1846/1860)

Grafik 11: Vakf›n gider birimleri (1846-1860) 241

Ü S K Ü D A R

242

S E M P O Z Y U M U

V

Y I L L I K

M U H A S E B E B ‹ L A N Ç O L A R I N A Ü S K Ü D A R S E L ‹ M ‹ Y E V A K F I

G Ö R E

için gelirleri aras›nda merkezî hazine yard›m› neredeyse yok gibidir. Dolay›s›yla Selimiye Vakf›, öncekilerin aksine, devletten herhangi bir yard›m almadan sadece kendi öz kaynaklar›yla kurulan bir vak›f niteli¤indedir. Sonuçta merkezi idarenin yeni uygulamas› karfl›s›nda, gelirlerinin büyük bölümünü kaybeden devlet destekli vak›flar, XIX. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren gücünü hissetiren yüksek enflasyon karfl›s›nda da dayanamayarak icra ettikleri pek çok fonksiyonu ya durdurarak ya da zamanla ömürlerini tamamlayarak tarih sahnesinden çekilmifllerdir. Buna karfl›l›k kendi öz kaynaklar› ile kurulan ve yat›r›mlar›n› ço¤unlukla gayr›menkulere dayand›ran Selimiye vakf›, varl›¤›n› devam ettirmekle kalmam›fl, özel giriflimcilik olarak nitelendirilebilecek yeni yat›r›mlar›yla, birçok sektöre fizikî altyap›lar ve mekanlar sa¤layarak hem kendisinden sonra kurulan vak›flara örnek olmufl hem de ‹stanbul’un ekonomisine, bizce az›msanmayacak katk›larda bulunmufltur.

243

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V

D‹PNOTLAR

1 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Bir ‹skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vak›flar ve Temlikler”, Vak›flar Dergisi, II (Ankara 1942), s. 279-386; Ömer Lütfi Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ‹maret Sistemlerinin Kurulufl ve ‹flletifl Tarz›na Dair Araflt›rmalar”, ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XXIII/1-2 (‹stanbul 1962), s. 242-86; Ömer Lütfi Barkan-Ekrem Hakk› Ayverdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, 953 (1546) Tarihli, ‹stanbul 1970.

2 Murat Koraltürk, “Cumhuriyet Dönemi Türkiye ‹ktisat Tarihi Çal›flmalar› Hakk›nda Genel Bir De¤erlendirme”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1 (‹stanbul 2003), s. 65-80; Ayr›ca Osmanl› tarihçilerinin bu konuda yapt›klar› çal›flmalar› için bk. ayn› derginin di¤er makaleleri.

3 Erhan Afyoncu, “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Olarak Haz›rlanm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1, 267-286.

4 Said Öztürk, “Türkiye’de Temettuat Çal›flmalar›”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1 (‹stanbul 2003), s. 287-304; Ahmet Uzun, “19. Yüzy›l Osmanl› Ter›m›na ‹liflkin Çal›flmalar”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1, 205-218.

5 Mehmet Bulut, “ Erken Modern Dönem, Osmanl› Ticaret Literatürüne Genel Bir Bak›fl”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1, 219-244.

6 Süleyman Kaya, “ Para Vak›flar› Üzerine”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1, 189-203; Yunus U¤ur, “(fieriye Siciller): Literatür De¤erlendirmesi ve Bibliyografya”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, I/1, 305344.

7 Ömer Lütfi Barkan, “Edirne ve Civar›ndaki Baz› ‹maret Tesislerinin Y›ll›k Muhasebe Bilançolar›”, Belgeler, I/2, 235-377; Ömer Lütfi Barkan, “Fatih Camii ve ‹mareti Tesislerinin 1489-1490 Y›llar›na ait Muhasebe Bilançolar›”, ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XXIII/1-2 (‹stanbul 1962), 297-341; Ömer Lütfi Barkan, “Süleymaniye Camii ve ‹mareti Tesislerine Ait Y›ll›k Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vak›flar Dergisi, IX ( Ankara 1971), 109-161; Ömer Lütfi Barkan, “Ayasofya ve Eyüb Camii ve Türbesinin 1489-1491 Y›llar›na Ait Muhasebe Bilançolar›”, ‹ktisat Fakültesi Mecmuas›, XXIII/1-2 (‹stanbul 1962), 342-379.

8 fievket Pamuk, ‹stanbul ve Di¤er Kentlerde 500 Y›ll›k Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, Ankara 2000.

9 Tevfik Güran, Ekonomik ve Malî Yönleriyle Vak›flar Süleymaniye ve fiehzade Süleyman Pafla Vak›flar›, ‹stanbul 2006.

10 Baflbakanl›k Osmanl› Arflivleri (BOA), Maliyeden Müdevver Defter (MM), no 19424.

11 Bu çal›flmada kullan›lan Selimiye Vakf› y›ll›k muhasebe bilançolar› ile ilgili arfliv kaynaklar› flunlard›r: BOA., MM. 19424 (1797 y›l›); EV. 7708, 7747 (1802 y›l›); EV. 7806 (1803 y›l›); EV. 7912 (1805); EV. 8564 ( 1819-1820 y›llar›); EV. HMH. 8668 (1821 y›l›); EV. 8564 (1822-1831 y›llar›); EV. 9414 (1832 y›l›); EV. 8564 (1833 y›l›); EV. 9769 (1834 y›l›); EV. 9857 (1835); EV. 12347 (1845-1846 y›llar›); EV. 32229 (1846-1860 y›llar›).

12 Tevfik Güran, a.g.e., s. 18.

13 BOA., Cevdet Evkaf 11326.

14 BOA., Cevdet Maliye 7583, 17196.

15 BOA., Cevdet Maliye 3831. Ayr›ca bk. Grafik 1.

16 BOA., EV. 25949.

17 Güran, a.g.e., s. 75-76.

244