Üsküdar’da Seçmen Davran›fllar› (2002-2007) P R O F .
D R .
O S M A N
Ö Z S O Y
Fatih Üniversitesi
Seçmenlerin oy verme davran›fl›yla ilgili literatürde çok say›da araflt›rma bulunmakla beraber, teori ve model üretme aç›s›ndan genel bir kavrama gidilememektedir. Araflt›rmalara göre oy verme davran›fllar› ülkeden ülkeye, ilden ile, hatta köyden köye farkl›l›klar göstermektedir. Oy verme ifllemi sosyal bir davran›fl biçimi oldu¤undan, sosyal olaylardaki de¤iflkenlik seçmen davran›fllar› üzerinde de kendini göstermektedir. Bununla birlikte, seçmenlerin oy verme davran›fl› üzerinde çeflitli etkili söylenebilecek baz› unsular› s›ralamak da mümkündür. Buna göre; Bir ülkede seçmenlerin genel e¤itim, kültür ve gelir düzeyi ile, o ülkede yap›lan siyasetin niteli¤i aras›nda paralellik vard›r. Bir ülkede seçmen davran›fllar›n›n iyi analiz edilmesi, o ülkenin gerek sosyoekonomik, gerekse de sosyo-kültürel göstergeleri itibariyle ciddiye al›nmas› gereken veriler ortaya koymaktad›r.
Seçmen Davran›fllar› Üzerine Çal›flma Yürüten Köklü Kurumlar Seçmen davran›fllar›n› inceleyen sosyal bilim ak›mlar›ndan önde gelenlerinden biri de Michigan Okulu’dur. Bu ak›ma göre bir seçmen, daha çocuk yafllarda belli bir partiye ya da siyasi çizgiye ba¤lan›r. Mesela anne babas› Cumhuriyetçiyse, o da Cumhuriyetçi olur. Bu analiz biçimi daha çok ABD ve ‹ngiltere gibi sistemi oturmufl, partileri kökleflmifl ülkeler için geçerlidir.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Spatial Voting Model (Mekânsal Oy Verme Modeli) ad› verilen ve Michigan Okulu’na karfl› gelifltirilmifl olan ak›m ise flöyle düflünüyor: Seçmen, her seçimde yeniden hesap yapar. “ Hangi partiye oy vermek bana daha uygundur “ diye düflünür ve sonuçta kendisine’ en yak›n’ buldu¤u partiye yönelir. Bu hesap esnas›nda seçmen ‘geçmifle’ de bakar. Yani partilerin o güne dek yapt›klar› icraat› gözden geçirir. Yar›n için ne kadar umut olabileceklerini de¤erlendirir. Michigan Okulu’nun savundu¤u oy verme davran›fl biçimine ülkemizde az da olsa rastlansa da, seçimlerin kaderi üzerinde tek bafl›na etkili oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Türkiye’de aile gelene¤inin seçmen davran›fllar› üzerindeki etkisi göz ard› edilemese de, bunu genellefltirmek zordur.
Seçmen De¤ifliyor… Kamuoyu araflt›rmalar› seçmen davran›fl›n›n son çeyrek yüzy›lda ciddi denebilecek düzeyde bir de¤iflim gösterdi¤ini ortaya koymaktad›r. Türk halk›n›n siyasi e¤ilimleri, tercihleri ve de¤erleri giderek de¤iflmektedir. Kald› ki, toplum hayat› pek çok konuda de¤iflim gösterdi¤ine göre, seçmen davran›fllar›nda da de¤iflme olmas› kaç›n›lmazd›r.
Seçmenlerin Sosyo-Ekonomik Tasnifi Türkiye’de sosyo-ekonomik göstergeleri itibariyle birbirinden farkl› üç ayr› sosyal kesim bulunmaktad›r. Bunlardan ilki; nüfusun yüzde 65’lik kesimini oluflturan ve krizden en çok etkilenen alt gelir grubudur. ‹kincisi, nüfusun yaklafl›k yüzde 30’unu oluflturan orta kesimdir. Bilgi beceri sahibi, üreten kesimdir. Ülkelerin dinamosunu bu kesim oluflturur. Üçüncü kesim ise, yüzde 5’lik kesimdir. Bu kesim toplumun en üst kesimidir. Ülkenin kaymak tabakas›n› oluflturmaktad›r. Oy verme gelene¤i aç›s›ndan en az yüzde 80’i sol a¤›rl›kl›d›r.
Seçmenlerin Karakteristik Özellikleri Seçmenlerin parti tercih ederken ço¤u defa rasyonel davranmad›¤› dikkati çekmektedir. Parti tercihini tak›m tutar gibi belirleyen seçmenlere rastlanmaktad›r. Uzun vadeli ülke ç›karlar›na göre de¤il, günübirlik durumlara göre oy verildi¤i yap›lan araflt›rmalarla da tespit edilmifltir. Mesela 1991 seçimleri bunun en güzel örneklerindendir. (‹ki anahtar ve erken emeklilik gibi vaatler…) Neticede bu 516
Ü S K Ü D A R ’ D A S E Ç M E N D A V R A N I fi L A R I ( 2 0 0 2 – 2 0 0 7 )
anlay›fl içindeki ekonomi yönetimi ülkeye üst üste a¤›r krizler yaflatm›flt›r. Seçmen davran›fllar›nda ideolojik kal›plar›n belirleyicili¤inde k›r›lmalar görülse de, etkisinin tamamen ortadan kalkt›¤›n› söylemek mümkün de¤ildir. Parti tercihinin aile boyu devam etti¤i, adeta babadan evlada intikal etti¤i ve bir miras gibi sürdürüldü¤ü yerler ve çevreler de bulunmaktad›r.
Siyasal etkenler… Siyasal durufl seçmen davran›fllar›nda önemli bir belirleyen olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Türk seçmeninin siyasal durufluyla, gündemdeki konulara yaklafl›m biçimi aras›nda do¤rudan ba¤›nt› vard›r. Seçmenin güncel konulara iliflkin yaklafl›m biçimini siyasal duruflundan ayr› mütalaa etmek zordur. 21 Ekim 2007 tarihinde yap›lan Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin referandumda görülen oy verme davran›fl› bunun klasik göstergelerinden birini oluflturmufltur. Ülkedeki toplam sol ve sa¤ oya karfl›l›k gelen bir rakam ‘evet’ ve ‘hay›r’ oy oran› olarak ortaya ç›km›flt›r.
Sa¤ – Sol faktörü… Ülkemizde sa¤ - sol oylar aras›nda dikkate al›nmaya de¤er ölçüde bir geçiflkenlik tespit edilememifltir. Sa¤ düfltükçe sol artm›yor, ya da sol artt›kça sa¤ azalm›yor. Her ikisi de paralel de¤iflim gösteriyor. Birlikte art›p birlikte azal›yorlar. Merkez sa¤ ile di¤er sa¤ aras›nda negatif korelasyon var. Merkez sa¤ artt›kça, di¤er sa¤›n düfltü¤ünü, merkez sa¤ azald›kça di¤er sa¤›n artt›¤›n›; merkez sol ile de di¤er sol aras›nda da benzer bir negatif korelasyon bulundu¤unu söylemek mümkün (CHP artt›kça DSP’nin düflmesi gibi). Buradan ç›kar›labilecek sonuç; Türkiye’de sa¤ ve sol kimli¤in bulundu¤u, oy verme davran›fl›nda siyasal kimliklerin etkisi oldu¤udur. Türkiye’de merkez sa¤›n ortalama %37, merkez d›fl› sa¤›n %13, merkez solun 25, güvercin oy dedi¤imiz protestocular›n ve tepkililerin oy oran›n›n ise ortalama 20-22 oldu¤unu söylemek mümkündür.
Oy Vermede Öncelik Kriterleri Yap›lan araflt›rmalar, seçmenlerin parti tercihinde flu s›ralaman›n öne ç›kt›¤›n› göstermektedir; 517
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Grafik 1: Partinizin baraj› aflamayaca¤›n› düflünürseniz, oyunuzu baraj› aflabilece¤ini düflündü¤ünüz bir partiye verebilir misiniz?
Lider, Siyasal görüfl, Partinin ‹deolojisi, Kadrosu, Hedefleri, Çal›flma Program›, Dine & Gelenek Göreneklere Yaklafl›m›d›r. K›sacas› lider faktörü önemli bir etkendir. Ancak yerel seçimlerde aday›n kimli¤i daha ön plana ç›kmaktad›r. Seçmenler iktidarda iken ekonomik sorunlar›n büyümesine yol açan; ülkeyi yönetmesini beceremeyen siyasetçileri iflbafl›nda tutmuyor. Daha önemlisi; ‹flbafl›nda olanlar›n gitmesi, kimin gelece¤inden daha önemli olarak alg›lan›yor. Tablo 1’de görüldü¤ü gibi, seçmenlerin yüzde 35’i, partisinin baraj›na aflamayaca¤›na kanaat getirmesi durumunda kendisine yak›n buldu¤u bir baflka partiye oy verebilece¤ini ifade ediyor ki, bu gerçekten seçim sonuçlar› üzerinde do¤rudan etkili olacak kadar büyük bir rakamd›r.
Seçmen Bildi¤inden fiaflm›yor Oy verme al›flkanl›klar›n›n bir iki olayla hemen çok kolay de¤iflmedi¤i görülüyor. Buna örnek olarak 22 Temmuz seçimlerinden flu iki olay› zikretmemiz mümkündür; Manisa’n›n Saruhanl› ilçesine ba¤l› Develi köylüleri, köy civar›na çöplük yap›laca¤›n› duyunca ayaklan›rlar. Engellemek için hangi kap›ya gittilerse yüzlerine kapan›r. Sonunda TKP’ye de giderler. Parti; “Develi çöplük olmas›n” kampanyas› bafllat›r. Avukat fiehrazat Mercan titiz bir hukuk mücadelesi yürütür. Sonun518
Ü S K Ü D A R ’ D A S E Ç M E N D A V R A N I fi L A R I ( 2 0 0 2 – 2 0 0 7 )
Tablo 1: Üsküdar’da 2004 yerel seçim sonuçlar›…
da ‹dare Mahkemesi çöplük projesi hakk›nda yürütmeyi durdurma karar› verir. Sonuç mu? 22 Temmuz seçimlerinde Develi köyünden ç›kan sand›k sonucu flöyledir: AKP 194, DP 164, MHP 72, TKP 0 (S›f›r...) MHP lideri Devlet Bahçeli 22 Temmuz seçim kampanyas› s›ras›nda Bursa’da yolu üzerinde bir köye de u¤rar. Köyde herkes iktidar partisi AKP’den flikâyetçidir. Hiçbir AKP’li yetkili köye u¤ramam›flt›r. Devlet Bahçeli köyün özelli¤ini anlat›rken; “köylülerin hepsi adaylar›m›z›n akrabalar›” der. Bahçeli köylülere sorar;. “AKP’liler gelirse ne yapacaks›n›z?” Derler ki; “Gelemezler ki… Gelseler de kovar›z.” Sonuç mu? Sand›klar aç›ld›¤›nda Say›n Bahçeli’nin sonuçlar›n› merakla bekledi¤i yerlerden birisi de buras›d›r. Teflkilat mensuplar›ndan hemen bilgi al›r. Köydeki seçim sand›¤›ndan MHP’ye 27 oy ç›kar, geri kalan oylar›n büyük bölümünü AKP al›r…
Seçmen Sadakati… Partisine olan aidiyet duygusu zay›fl›¤› nedeniyle oy verme sadakati olmayan ve ülkemizde ‘güvercin oylar’ olarak nitelendirilen seçmen profili ülkemizde seçim sonuçlar› üzerinde oldukça belirleyici olmaktad›r. 1999’da birinci olan DSP, 2002 Seçimi öncesi Meclis’te grubu bulunan partiler aras›nda seçimde sonuncu oldu. Böyle bir toplumda, bir sonraki seçimde ne tür sonuçla karfl›lafl›laca¤›n› öngörmek de zordur. 519
Ü S K Ü D A R
Tablo 2: 3 Kas›m 2002 & 22 Temmuz 2007… (Karfl›laflt›rmal› tablo)
Tablo 3: 22 Temmuz 2007 Seçimlerinde Üsküdar’da baz› semtlerde sand›k sonuçlar›
Tablo 4: ‹stanbul’un benzer di¤er semtlerindeki seçmen profili
520
S E M P O Z Y U M U
V
Ü S K Ü D A R ’ D A S E Ç M E N D A V R A N I fi L A R I ( 2 0 0 2 – 2 0 0 7 )
Tablo 5: AK Parti için son 3 Seçimde 3’lü k›yas…
Metropoll Stratejik ve Sosyal Araflt›rmalar Merkezi’nin fiubat 2007’de, Türkiye örneklemini en iyi yans›tan il, ilçe ve beldelerde 2403 kifli görüflerek yapt›¤› “Türkiye’de Siyasal Durum” araflt›rmas›, seçmenlerin büyük bölümün son ana kadar karars›z kald›¤›n› da göstermektedir.
2004 Yerel Seçimleri… Tablo 2’de görüldü¤ü gibi, 2004 Yerel seçimlerinde Üsküdar’da en yüksek oyu alan 3 partiden her birinin, Türkiye ortalamalar›ndan daha yüksek bir oy oran›na ulaflt›¤› görülmektedir.
22 Temmuz 2007 Seçimleri… ‹stanbul’un 32 ilçesinin 6’s›nda birinci parti olan CHP’nin seçmeni daha çok k›y›, AK Parti’nin ise iç kesimlerde yo¤unlafl›yor. Kuflkusuz bu durum, Karadeniz sahil fleridi hariç di¤er ülkenin Bat› k›y› kesimlerinde de benzer flekilde oldu¤u görülmektedir. AKP’nin baflar›l› oldu¤u Üsküdar, Beykoz, Sar›yer gibi ilçelerin denize k›y›s› olan mahallelerinde CHP öne ç›karken, iç kesimlerde AK Parti aç›k ara ilk s›rada yer al›yor. Tablo 3’te de görüldü¤ü gibi, 3 Kas›m 2002 seçimleriyle 22 Temmuz 2007 seçimleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda, örne¤in AK Parti’nin iki seçim aras›nda oylar›n› 7.7, MHP’nin 5.6, CHP’nin 3. 37 art›d›¤› görülmektedir. ‹ki seçim aras›ndaki fark aç›s›ndan en büyük düflüfl ise Genç Parti’de görülmektedir. Tablo 4’te de görüldü¤ü gibi, Üsküdar’da semt ve mahalle baz›nda sand›k sonuç521
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
lar›na bak›ld›¤›nda, sosyo ekonomik aç›dan zengin k›y› fleridinde CHP’nin bariz üstünlü¤ü dikkati çekmektedir. Türkiye’nin, özellikle de Üsküdar’›n ortalamas›ndan oldukça farkl›l›k gösteren bu sonuçlar›n üzerinde sosyal bilimcilerin daha ok kafa yormas› gerekmektedir. ‹stanbul’un de¤iflik semtlerinden sonuçlar yans›tan Tablo 5 ve Tablo 6 da, bunu do¤rulayan veriler sunmaktad›r. Bu sonuçlar, gerçekten de üzerinde durulmas›, düflünülmesi ve ciddi analiz edilmesi gereken tablolar yans›tmaktad›r. Bu veriler bize, ülkenin genel koflullar› ne olursa olsun, belli sosyal çevrelerin oy verme davran›fl›nda bir de¤ifliklik olmad›¤›n›, üretilen hizmetin olumlu ya da olumsuz olmas›n›n oy verme davran›fl›n› ço¤u defa birebir etkilemedi¤ini göstermektedir.
Referandum… Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin 21 Ekim 2007 tarihli referanduma ‹stanbul’da kat›l›m Türkiye ortalamas›n›n alt›nda gerçekleflti ve yüzde 59’da kald›. 22 Temmuz seçimlerinde CHP seçmeni daha çok denize yak›n, AK Parti seçmeni de iç kesimlerdeki mahallelerde yo¤undu. 21 Ekim 2007’de yap›lan referandumun sonuçlar› da, bu de¤erlendirmeleri do¤rulayan bir paralelde gerçekleflmifltir. Referandumda da “evet” diyenler yine ‹stanbul’un iç, “hay›r” diyenlerse yine k›y› kesimleri oldu. Bu veriler bize, genel alg›lar ve al›flkanl›klar üzerinden oy verme davran›fl›n›n belli sosyal çevrelerde büyük ölçüde sürdü¤ünü göstermektedir. ‹stanbul’un 32 ilçesinin alt›s›nda, yani Adalar, Bak›rköy, Befliktafl, Çatalca, Kad›köy ve Silivri’de “hay›r” oyu fazla ç›kt›. CHP 22 Temmuz’da da bu ilçelerde birinci parti olmufltu. CHP’nin güçlü oldu¤u ilçelerden sadece fiiflli’de referandumda “evet” yüzde 52 ç›kt›. Referandumda “Hay›r” diyenler, Befliktafl’ta yüzde 66, Bak›rköy’de yüzde 62 oldu. Kad›köy’de CHP’nin son genel seçimlerde oy oran› 48.9’du. Referandumda “hay›r” diyenlerin oran› yüzde 55 oldu. Üsküdar’da referandumda evet oyu kullananlar›n oran› yüzde 67, hay›r diyenler yüzde 33 oldu. Üsküdar’da denize yak›n semtlerde yine “hay›r” oran› yine fazla ç›kt›. Bu veriler bize, ideolojik kal›p, sosyo ekonomik durum ve geleneksel oy verme biçimiyle ilgili kal›plaflm›fl etkilerin oy verme davran›fl›nda bir ölçüde hala etkili oldu¤unu göstermektedir.
522
Ü S K Ü D A R ’ D A S E Ç M E N D A V R A N I fi L A R I ( 2 0 0 2 – 2 0 0 7 )
Sand›k bafl›nda seçmenler
Sonuç… Türkiye genelinde oldu¤u gibi Üsküdar’da yaflayan seçmenlerin oy verme davran›fl›nda da e¤itim ve gelir seviyesi, sosyal çevre, aile, kimlik olarak aidiyet duygusu ve ülkenin o günkü siyaset ortam›n›n içinde bulundu¤u flartlar ekseninde oy verme al›flkanl›¤›n›n yayg›n oldu¤u görülmektedir. Üsküdarl›lar oy verme davran›fl› itibariyle belli kal›plar içinde de¤erlendirilmesi mümkün olmayan, toplumun her dokusundan bir fleyler yans›tan, daha do¤rusu Türkiye ortalamas›n› yaklafl›k bir tablo ortaya koymaktad›r. Üsküdar’da seçim sonuçlar› itibariyle genel bir de¤erlendirme yap›ld›¤›nda, Türkiye geneli ile birebir ters düflen ve ayk›r›l›k gösteren bir seçmen davran›fl› görülmemektedir. Genel bir ifade ile Üsküdar’da seçmen davran›fllar› Türkiye foto¤raf›na yak›n bir tablo sunmaktad›r.
523
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
KAYNAKÇA Özsoy, Osman, Baflar›l› Siyasetçinin Eli Kitab›, ‹stanbul 2004. Özsoy, Osman, Politik Propaganda Teknikleri, ‹stanbul 1999. Özsoy, Osman, Propaganda ve Kamuoyu Oluflturma, ‹stanbul 1998. Özsoy, Osman, Seçim Kazanma Sanat›, ‹stanbul 2007. Özsoy, Osman, Türkiye’de Seçmen Davran›fllar› ve Etkin Propaganda, ‹stanbul 2002. www.ysk.gov.tr
524