Valideba¤ Korusunun Fonksiyonel De¤erleri P R O F .
D R .
Ü N A L
A S L A N
‹stanbul Üniversitesi
S E R H U N
S A ⁄ L A M
‹stanbul Üniversitesi
U L A fi
Y U N U S
Ö Z K A N
‹stanbul Üniversitesi
H A Y A T ‹
S E Z G ‹ N
‹stanbul Üniversitesi
1. Girifl Geliflmekte olan ülkelerde, h›zl› nüfus art›fl› ve buna paralel olarak da artan yo¤un yap›laflma ve plans›z kentleflme sonucunda kent ekosistemi ve kentsel yaflam kalitesi bozulmaktad›r. Son 20 y›lda h›zl› ve plans›z bir kentleflme sürecine giren ülkemizde, süregelen çarp›k yap›laflma, göç ve h›zl› nüfus art›fl› sonucu do¤an›n tahrip edilmifl olmas› nedeniyle günümüzde kentler yaflanabilir özelliklerini yitirmektedir. Yerleflim birimlerinin git gide metropol boyutlar›na varan yo¤un yap› sistemlerinin oluflturdu¤u do¤adan tamamen kopuk yapay alanlara dönüflmesi, kent insan›n› do¤al ortamlardan uzaklaflt›rmakta, monotonlaflt›rmakta, insan sa¤l›¤›n› ve yaflam kalitesini ciddi flekilde olumsuz etkilemektedir. Büyük boyutlara ulaflan çevre sorunlar› nedeniyle, özellikle çok fazla nüfusu bar›nd›ran endüstri kentlerinde, kentteki ekolojik çevre geliflimini sa¤lama yan›nda, estetik görünüm ve yaflam kalitesinin art›fl›n› gerçeklefltirmek için kent orman›n›n önemi her geçen gün artmaktad›r (Serin ve Gül, 2006). Kent ormanlar›, içinde yer ald›¤› kentlerin tarihi, mimari ve kültürel dokusu ile organik ba¤ içinde olan ve ana dokusu a¤açlardan oluflan canl› ekosistemlerdir. Bu ekosistemler, kent içindeki eski do¤al orman art›klar›ndan, koruluklardan,
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Valideba¤ Korusu Sultan Abdülaziz Av Köflkü
ya da do¤al ormanlar›n topluma sundu¤u ruh ve beden sa¤l›¤›n› koruma, yaflanabilir çevre koflullar›n› iyilefltirme ve böylece kent toplumunun fizyolojik ve psikolojik moral düzeyini yükseltme yönündeki kolektif fayda ve fonksiyonlar›n› görerek ve yaflayarak yararlanmalar›n› sa¤lamak için dikim yolu ile sonradan kurulan yeflil kuflak a¤açland›rmalar›ndan oluflur. Kent orman›n›n yasal tan›m› (Madde 4–¤); Geleneksel piknik anlay›fl›n›n d›fl›nda, daha çok ormanlar›n sa¤l›k, spor, estetik, kültürel ve benzeri gibi sosyal fonksiyonlar›n› halk›n hizmetine sunmak, ayn› zamanda teknik ormanc›l›k faaliyetleri ile yöredeki flora ve faunan›n da tan›t›lmas› amac›yla metropoller, iller ve büyük ilçeler gibi yerleflim yerleri bitifli¤inde veya civar›nda düzenlenen alanlar› ifade eder. Bu ba¤lamdaki uluslar aras› kabuller, metropol büyüklü¤üne göre kent merkezinden itibaren 25-50 km yar›çapl› daire içindeki tüm orman alanlar›d›r. Kent ormanlar›n›n topluma sundu¤u hizmetlerin bafl›nda çevreyi güzellefltirerek do¤al peyzaj›n estetik etkisini art›rmak ve sa¤lad›¤› çeflitli olanaklarla spor ve e¤lence etkinlikleri için uygun bir ortam yaratmak gelir. Bunlar›n yan› s›ra kent ormanlar›n›n, gürültüyü önleme, tozlar› emme, havay› temizleme, iklimi iyilefltirme, çevresindeki yerleflim alanlar›n› sel ve taflk›nlardan koruma, erozyonu önleme gibi topluma sundu¤u çok say›da faydalar› bulunmaktad›r. Ço¤u yerleflim alanlar› ile iç içe bulundu¤u için flehrin akci¤eri say›lan kent ormanlar›, çevre ve toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan normal ormanlardan daha büyük fonksiyonel de¤ere sahiptir. Üsküdar Tapu Sicilinde Altunizade Mahallesi, 166 Pafta, 1143 Ada ve 15 Parsel No ile kay›tl› mülkiyeti Hazineye, tasarruf hakk› Milli E¤itim Bakanl›¤›na ait 682
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
olan ve 1. Derece Sit alan› içinde yer alan 354076 m2 büyüklü¤e sahip Valideba¤ Korusu yasal aç›dan kent orman› statüsündedir. Valideba¤ Korusu, yaflanabilir çevre koflullar›n› iyilefltirme yönünde topluma sundu¤u kolektif fayda ve fonksiyonlar›ndan ötürü, kent halk› için hayati öneme sahiptir. Kent moza¤inin bir parças› olan Valideba¤ Korusu, bir taraftan kent peyzaj›n›n görsel etkisini zenginlefltirirken bir taraftan da içinde bar›nd›rd›¤› huzurevi, hastane, sanatoryum ile toplumun ortak sa¤l›¤›na, okullar ve izcilik kamp› ile de e¤itim ve ö¤retimine olumlu katk›lar yapmaktad›r. Keza, Türk sinema klasikleri aras›nda yer alan bir dizi filme sahne oluflturmas›ndan ötürü tüm halk›n belle¤inde özel yer edinen tarihi Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflkü de bu koru içinde yer almaktad›r. Bu bildiride, önce “Kent Orman›” kavram›n›n bilimsel ve yasal tan›mlar› yap›larak, bu ormanlarda biyolojik süreklili¤i sa¤laman›n gere¤i aç›klanm›flt›r. Valideba¤ Korusu’nun karbon ba¤lama, oksijen üretme ve toz tutma yoluyla sa¤lad›¤› faydalar say›sal olarak ortaya konduktan sonra, koruda öne ç›kan konumsal fonksiyonlar›n nas›l belirlendi¤i somut örnekler üzerinde gösterilmifl daha sonra da rekreasyon, toplum sa¤l›¤› ve estetik yönden do¤al çevreye ve ‹stanbul halk›na katk›lar› vurgulanm›flt›r.
2. Valideba¤ Korusu’nun Tarihsel Süreci Plan ünitesinin ana parças›n› oluflturan Altunizade Mahallesi, 166 Pafta, 1143 Ada ve 15 Parsel No.lu 354 076 m 2 büyüklü¤ündeki Valideba¤ Korusu’nda tarihsel süreç, Sultan Abdülaziz taraf›ndan Osmanl› Hanedan›’na mensup Adile Sultan ad›na mimar Niko¤os Balyan’a 1853 y›l›nda koru içinde yapt›r›lan Adile Sultan Kasr› ile bafllar. Koru içindeki av köflkü, Adile Sultan taraf›ndan Sultan Abdülaziz’in dinlenmesi amac›yla daha sonra infla ettirilir. Adile Sultan Kasr›, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yetimler yurdu (Dar-ül Eytam) olarak kullan›lm›flt›r. 27 May›s 1927 y›l›nda kas›r, dönemin Milli E¤itim Bakan› Mustafa Necati Bey taraf›ndan Atatürk’ün emri ile 60 yatakl› prevantoryum haline getirilmifltir. 22 Nisan 1928 tarihli T.B.M.M. Maarif Vekâleti bütçe görüflmeleri toplant› tutana¤›nda Kasr›n prevantoryuma dönüfltürülme amac› Mustafa Necati Bey taraf›ndan “Efendiler; geçen sene heyet-i âliyenizin kabul buyurdu¤u bir tahsisat ile aç›lan prevantoryum tasavvur etti¤imiz flekilde ifas› ile muvazzaf oldu¤u ifli bihakk›n yapm›flt›r. fiehit çocu¤u verem tehlikesinden kurtar›lm›flt›r. Prevantoryum bugünkünden fazla talebe ve muallim kabul edebilecek flekilde tevsii için laz›m gelen tahsisat heyet-i âliyenize teklif edilmifltir.” biçiminde aç›klanm›flt›r. Koruda bugün Huzurevi olarak kullan›lan bina, 1928 Y›l›nda aç›lan prevantoryumu ek binalar ile geniflletmek suretiyle hizmete sokulmufltur. Sanatoryum 1939 Y›l›nda, ‹hsan Mermerci çocuk prevantoryumu 1954 Y›l›nda hizmete girmifltir. 683
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Fiili kullan›m› Milli E¤itim Bakanl›¤› uhdesinde olan Valideba¤ Korusu’nun tüm arazi ile birlikte bu bakanl›¤a resmen devri 26 Eylül 1957 tarihinde gerçekleflmifltir. Maliye Bakanl›¤› Milli Emlak Müdürlü¤ü bu tarihte Valideba¤ Korusunun tamam›n›n tahsisini Milli E¤itim Bakanl›¤›na yapm›flt›r. Daha sonra 1973 Y›l›nda Ö¤retmenler Hastanesi, 1974 Y›l›nda Valideba¤ Sa¤l›k Meslek Lisesi, 1990 Y›l›nda ise Haydarpafla Lisesi hizmete sokulmufltur. Valideba¤ Korusu, ‹stanbul III Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulunun 25.04.1996 tarih ve 8006 say›l› karar› ile 1. Derece Sit Alan› olarak tespit ve ilan edilmifltir.
3. Valideba¤ Korusu’nun Biyolojik Çeflitlili¤i Valideba¤ Korusu biyolojik aç›dan oldukça zengin bir do¤al hazineye sahiptir. Korunun ‹stanbul gibi büyük bir metropolün göbe¤inde yer almas›, bu zenginli¤in önemini daha da artt›rmaktad›r. Prof. Dr. Ünal ASAN baflkanl›¤›nda, korunun Amenajman-Silvikültür plan›n›n haz›rlanmas› amac›yla 2006 y›l›n›n A¤ustos ay›nda yap›lan envanter çal›flmalar›na göre koruda 44 adedi a¤aç, 13 adedi a¤açç›k ve çal› olmak üzere 57 adet de¤iflik türden oluflan toplam 6321 adet birey bulunmaktad›r. Y›ll›k otsu ve çiçekli bitki türleri bu say›ya dâhil de¤ildir. A¤açlardan 13 adedi (5 Sak›z, 6 Mefle, 1 Ceviz, 1 Sö¤üt) an›tsal ve korunmaya de¤er nitelik tafl›maktad›r. Valideba¤ Korusu yaban›l hayat aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde; 2000 y›l›n›n A¤ustos Ay›nda, Ornitolog (Kufl Uzman›) Sn. Asaf ERTAN taraf›ndan koruda yap›lan gözlem sonuçlar›, koruda ikisi Mart›, ikisi Kumru, üçü Karga olmak üzere, 27 de¤iflik türde kufl (Güvercin, Yeflil Papa¤an, Kukumav, Ar›kuflu, Akkuyruksallayan, K›z›lgerdan, Karatavuk, Sö¤üt Bülbülü, Ç›vg›n, Saksa¤an, Çitkuflu, S›¤›rc›k, Serçe, ‹spinoz, Küçük ‹skete, Saka ) bulundu¤unu göstermifltir. Listenin bu türler ile s›n›rl› olmad›¤›, gözlemlerin bir y›ll›k zaman dilimine yay›lmas› halinde koruda bunlar d›fl›nda baflka türler ile de karfl›lafl›labilece¤i bu uzman taraf›ndan ayr›ca belirtilmektedir. Baz› göçmen kufllar›n ve özellikle de leyleklerin göç yollar› üzerinde yer alan Valideba¤ Korusu 1980 y›l›na kadar göçmen kufllar›n u¤rak alan› olmufltur. Bu y›llarda bafllayan yo¤un yap›laflmalar sonucunda korunun bu özelli¤inin 2000 li y›llara do¤ru kayboldu¤u, yaban›l hayata duyarl› pek çok gözlemci taraf›ndan ifade edilmektedir. Bu durum, 2006 y›l›nda yap›lan envanter çal›flmalar› s›ras›nda da gözlemlenmifltir. 1979 Y›l›nda do¤al hayat› koruma çal›flmalar› bir sürü do¤al varl›k gibi leylekleri de Afrika-Avrasya göçmen su kufllar› anlaflmas›na göre soyu tehlike alt›nda olan varl›klar kategorisine alm›flt›r. Bu karar, Valideba¤ Korusunun uluslararas› anlaflmalar aç›s›ndan da önemli bir rezerv oldu¤unu göstermektedir.
684
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
4. Valideba¤ Korusu’nun Fonksiyonel De¤erleri Valideba¤ Korusu, kendi varl›¤› ile bir taraftan do¤al peyzaj›n oluflumunu gerçeklefltirirken, bir taraftan da bulundu¤u yerdeki çevreyi çeflitli etkilere karfl› korumaktad›r. Koru hem çevre halk› için koruyucu ifllev görmekte, hem de içinde bar›nd›rd›¤› Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflkü gibi tarihi de¤erleri do¤an›n y›prat›c› etkilerine karfl› koruyucu ifllev görmektedir. Ayr›ca, içinde bar›nd›rd›¤› huzurevi, hastane, sanatoryum ile toplumun ortak sa¤l›¤›na, okullar ve izcilik kamp› ile de e¤itim ve ö¤retimine olumlu katk›lar yapmaktad›r. Bu ba¤lamda Valideba¤ Korusu’nun ‹stanbul halk›n›n yarar›na sundu¤u fayda ve fonksiyonlar› afla¤›daki gibi s›ralamak mümkündür; 1-S›rtlarda oluflturdu¤u ilginç siluetler ve yamaçlarda sergiledi¤i renkli mozaiklerden kaynaklanan sürekli de¤iflim halindeki canl› güzellikleri ile do¤al peyzaj› oluflturmak ve onun estetik etkisini artt›rmak, 2-Sahip oldu¤u görkemli tablolar ve kültür miras› ile, resim, müzik ve edebiyat ile u¤raflan sanatç›lara ilham vermek ve böylece sanat ve kültürün geliflip yayg›nlaflmas›na vesile olmak, 3-Çeflitli sportif aktivitelere, e¤lenme ve dinlenme biçimindeki rekreatif kullan›mlara olanak vermek ve keza kent gürültüsünü azaltmak suretiyle, toplumun ruh ve beden sa¤l›¤›na katk›da bulunmak, 4-Ya¤mur sular›n›n yüzeysel ak›fl›n› geciktirmek suretiyle koru s›n›r›n›n alçak kesimlerindeki yerleflim alanlar›n› sel ve taflk›nlardan korumak, 5- Arazi e¤iminin dik ve sarp oldu¤u vadi bafllang›c›nda toprak kaymas›na ve erozyona mani olmak, 6- Bol oksijen üretmek, havada as›l› di¤er materyali süzerek hava kalitesini yükseltmek ve böylece koru içindeki sanatoryum ve prevantoryumda tedavi gören hastalar›n iyileflme sürecini h›zland›rmak, 7-Atmosfer içindeki karbondioksiti emerek, sera etkisini geciktirmek ve böylece küresel ›s›nman›n önlenmesine olumlu katk›da bulunmak, 8- Rüzgar h›z›n› kesmek, ba¤›l hava nemini yükseltmek ve böylece ekstrem s›cakl›klar›n olumsuz etkilerini yumuflatmak suretiyle, iklim koflullar›n› iyilefltirmek, 9-Sahip oldu¤u çeflitli bitki ve hayvan türü ile toplumda ve izcilik kamp›na kat›lan genç beyinlerde do¤a bilinci ve sevgisinin oluflup geliflmesine vesile olmak, 10-Çeflitli kufl türleri baflta olmak üzere, böcek ve hayvan türlerine yaflam ortam› (Habitat) oluflturmak, 11-‹stanbul yöresinde do¤al olarak bulunmayan ancak 200 y›la ulaflan zaman içinde çevre koflullar›na adapte olan çok say›da egzotik (Yabanc›) a¤aç türünün 685
Ü S K Ü D A R
Adile Sultan Kasr›
S E M P O Z Y U M U
V
Valideba¤ Korusu Ö¤retmenler Huzurevi
do¤a bilimleri yönünden yap›lacak araflt›rmalar› için laboratuar ifllevi görmek, 12-‹çinde bulunan tarihsel ve kültürel an›tlar› do¤an›n y›prat›c› etkilerine karfl› korumak 13-Do¤al afetler s›ras›nda, yöre halk› için toplanma ve bar›nma mekân› olmak
5. Valideba¤ Korusu’nun Karbon Ba¤lama, Oksijen Üretme Ve Toz Tutma Kapasitelerinin Hesaplanmas› Korunun bir bütün halinde kendi varl›¤› ile meydana getirdi¤i fayda ve fonksiyonlar›n bafl›nda karbon birikimi yoluyla sera etkisi ve klimatik fonksiyona olan katk›s› ile, oksijen üretimi ve kirli havay› süzme yoluyla toplum sa¤l›¤›na yapt›¤› katk›lar gelmektedir. Dünya atmosferinde CO2 oran›n›n giderek yükselmesi, sera etkisi yapan di¤er gazlarla birlikte global iklim de¤iflimine ve s›cakl›k art›fl›na neden olmaktad›r. Global iklim de¤ifliminin nedenleri üzerine yap›lan araflt›rmalar, bu fenomen üzerinde CO2’nin etkisinin %55 - 80 oldu¤unu göstermifltir. Bütün bitkiler fotosentez yoluyla havadaki CO2’i alarak organik madde üretmekte ve bunu daha sonra bünyelerinde gerçeklefltirdikleri bir dizi kimyasal reaksiyonla di¤er organik maddelere dönüfltürmektedir. CO2 al›m›n›n bitkilerdeki yaprak miktar›na koflut artmas› ve di¤er bitki 686
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
topluluklar›na oranla en fazla yaprak miktar›n›n da ormanlarda bulunmas› nedeniyle CO2 tüketimi en fazla ormanlarda meydana gelmektedir. Bu gerçek nedeniyledir ki, yeryüzündeki orman alanlar›n›n korunmas› ve a¤açland›rma yoluyla geniflletilmesi, pek çok araflt›rmac› taraf›ndan global iklim de¤iflimini geciktirmede en etkin yöntem olarak önerilmektedir (Asan 1995). Karbon birikimini saptamaya yönelik çal›flmalarda önce ormanda fotosentez yoluyla oluflan bitkisel kütle miktar› f›r›n kurusu a¤›rl›k biçiminde saptanarak bu kütle içindeki karbon miktar› belirlenmekte, sonra da bu karbon miktar›na eflde¤er CO2 miktar› hesaplanmaktad›r. Belirli zaman dilimleri içindeki karbon bilançosu ise; ormanlar›n üretti¤i bitkisel kütle ile bu kütleden kesim, yang›n vb. gibi çeflitli nedenlerle eksilen bitkisel kütle fark›n› belirleyip birbirinden ç›karmak suretiyle ortaya konmaktad›r (Asan 1999). Kent içinde ve civar›ndaki yeflil alanlar, kentlerin akci¤eri olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in, 1600 m2 yaprak yüzeyine sahip bir Kay›n a¤ac›n›n üretti¤i oksijenin, on kiflinin y›ll›k oksijen gereksinimini karfl›lad›¤› belirlenmifltir (Asan ve ark., 2002). Ormanlar›n y›lda üretti¤i oksijen miktar›n›n yeryüzü genelinde hektar bafl›na ortalama 8-13 tondur. Bu konuda yurdumuzda yap›lan bir araflt›rma, bir hektar büyüklü¤ündeki bir Ladin orman›n›n duruma göre 2-20 ton/y›l oksijen üretti¤ini ortaya koymufltur (Gül 1998 ). Oksijen üretimi yan› s›ra, toplum sa¤l›¤› fonksiyonunun bir di¤er önemli unsuru da ormanlar›n toz tutmas›d›r. Havay› kirleten maddelerin zehirli gazlar yan›nda, toz, katran, de¤iflik metaller, fosfatlar, kireç, silis ve di¤er organik madde partiküllerinden olufltu¤u bilinmektedir. Orman örtüsünün kirli havay› tozdan ar›nd›rma fonksiyonu iki biçimde ortaya ç›kar ki bunlar; mekanik temizleme ve kondensasyonel etkidir. Mekanik temizleme, orman› oluflturan a¤aç ve di¤er bitkilerin yap›sal özelliklerine ba¤l› olarak kirli havay› filtre etmeleridir. Ormanlar›n toz tutma ve kirli havay› süzme kapasiteleri, kendilerini oluflturan a¤aç türlerinin toplam yaprak yüzeyi ile yaprak flekline ba¤l›d›r. Di¤er önemli bir etken de dikey ve yatay kapal›l›kt›r. Düfley kapal› form, ayn› yafll› ve tek katl› ormanlara k›yasla havay› % 15–25 oran›nda daha iyi filtre etmektedir. Bulgaristan’da yap›lan araflt›rmalar, baz› a¤aç türleri için toz tutma kapasitelerini ortalama de¤erler olarak Ladin için 30 ton/ha/y›l, Sar›çam, Kay›n ve Ihlamur için s›ras›yla 35, 68 ve 42 ton/ha/y›l olarak vermektedir (Asan ve ark., 2002). Valideba¤ Korusu’nun karbon birikimi, oksijen üretimi ve toz tutma kapasiteleri, her bir fonksiyonel de¤er için kendi tekni¤ine uygun biçimde hesaplanm›fl ve Tablo 1’de topluca gösterilmifltir.
6. Konumsal Orman Fonksiyonlar›n›n Belirlenmesi Koru içerisinde sadece belirli alanlarda öne ç›kan fonksiyonel de¤erler, konumsal fonksiyon haritalar› ve arazi gözlemlerine dayan›larak belirlenmifltir. Bu amaçla korunun her köflesi teknik olarak ayr›lan bölme ve bölmecikler itibariyle 687
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
ayr›nt›l› biçimde incelenerek hangi fonksiyonel de¤erin veya fonksiyonel de¤er gruplar›n›n öne ç›kt›¤›, giydirilmifl say›sal arazi modelleri yard›m›yla belirlenmifltir. Fonksiyonel alanlar belirlenirken her bir fonksiyon di¤erlerinden ba¤›ms›z olarak ele al›n›r ve her birisi için ayr› bir harita düzenlenir. ‹lgili fonksiyonun öne ç›kt›¤› alanlar›n harita üzerindeki s›n›rlar› fonksiyon özelli¤ine göre de¤iflen teknik ve bilimsel baz› göstergeler yard›m›yla do¤al hatlar ve bitki topluluklar›n›n s›n›rlar› esas al›narak kendi haritas› üzerine geçirilir. ‹lgili fonksiyonun o koruda söz konusu olup olmad›¤›, toplumsal talepler ve bu teknik göstergeler yard›m›yla belirlenir. Plan ünitesinde söz konusu olan fonksiyonel alanlar aç›klanan biçimde ayr›ld›ktan sonra bütün haritalar üst üste çak›flt›r›l›r. Yukar›da k›saca özetlenen sürecin temel altl›¤› Say›sal Arazi Modelleridir. Bu amaçla öncelikle, 1/5000 ölçekli topo¤rafik haritalardan yararlan›larak Say›sal Arazi Modelleri elde edilmifltir. 6.1. Su Koruma ve Hidrolojik Fonksiyon Valideba¤ Korusu’nda hidroljik fonksiyon görecek alanlar do¤al su kayna¤›n›n bulundu¤u derenin su toplama havzas› olarak belirlenmifltir. Böyle alanlar topo¤rafik harita üzerine çak›flt›r›lan bitkisel konum haritas› üzerinde mavi renk ile s›n›rland›r›ld›ktan sonra iç k›s›mlar› yine ayn› renk ile taranm›flt›r. 6.2. Toprak Koruma ve Erozyon Kontrolü Fonksiyonu Valideba¤ Korusu’nun bir bölümü halen yo¤un bitki örtüsü ile kapl› oldu¤u için, koru içinde afl›r› toprak tafl›nmas› ile karfl›lafl›lmamaktad›r. Ancak, gerek yüksek arazi e¤imi ve gerekse topra¤›n kumlu ve kaba tekstürlü yap›s›, bitki örtüsünün gevfletilmesi veya tahribi halinde özellikle dere vadisinin üst taraflar›nda önemli toprak kay›plar›n›n olaca¤›n› göstermektedir. Bu nedenle, koru alanlar›nda toprak koruma ve erozyon kontrol fonksiyonu öne ç›kan alanlar›n belirlenmesinde görünen fiili erozyon de¤il, gizli risk tafl›yan alanlar›n ayr›lmas›na çal›fl›lm›flt›r. Plan ünitesinde arazi e¤imi % 20 den fazla olan alanlar erozyon ve toprak koruma fonksiyonunun a¤›r bast›¤› alanlar olarak ele al›nm›flt›r. Bu amaçla plan ünitesinin topo¤rafik modelleri üzerinde e¤im gruplar› oluflturulmufl ve e¤imi %20 nin üzerinde olan alanlar bu fonksiyona ayr›lm›flt›r. 688
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
6.3. Görsel Etki ve Estetik Fonksiyon Valideba¤ Korusu’nda estetik fonksiyon görecek alanlar dört kategoride ele al›nm›flt›r. 6.3.1. Siluet Etkisine Sahip Alanlar›n Belirlenmesi 1-Üzerine orto-foto giydirilmifl arazi modeline bilgisayar ortam›nda de¤iflik noktalardan farkl› aç›larla bakarak, koru alan›n›n hangi tepe ve s›rtlarda silüet etkisi b›rakt›¤› araflt›r›lm›flt›r. 2-Daha sonra arazi modeli üzerine bitkisel konum haritas› transfer edilerek, bir önceki aflamaya göre silüet etkisine sahip oldu¤u anlafl›lan tepe ve s›rtlarda hangi a¤aç ve a¤açç›k topluluklar›n›n bulundu¤u, ve bu topluluklardaki çap / boy da¤›l›mlar›n›n hangi aral›kta de¤iflti¤i belirlenmifltir. 3-Silüet etkisine sahip tepe ve s›rtlardan, üzerinde halen görkemli (kal›n çapl› ve uzun boylu) a¤aç gruplar› bulunanlar 1.derece silüet etkisine sahip alanlar, üzerinde genç a¤açlar ya da a¤açç›k türleri bulanan alanlar ise 2. derece silüet etkisine sahip alanlar olarak ayr›lm›flt›r. 6.3.2. Mozaik Etkiye Sahip Alanlar›n Belirlenmesi 1- Giydirilmifl arazi modeline bilgisayar ortam›nda de¤iflik noktalardan farkl› aç›larla bakarak, koru alan›n›n özellikle ana karayollar›ndan bak›ld›¤›nda görüfl alan› içinde kalan ön görünümdeki s›rt ve yamaçlar› belirlenmifltir. 2- Daha sonra arazi modeli üzerine bitkisel konum haritas› transfer edilerek, bir önceki aflamaya göre öngörünüm alan› içinde kalan yamaçlar üzerindeki a¤aç ve a¤açç›k topluluklar›n›n türü ve kar›fl›m oranlar› belirlenmifltir. 3-Öngörünüm alanlar›nda hem a¤aç türü (yaprakl› / ibreli ), hem de renk tonlar› itibariyle kar›fl›k grup ve kümelerin bulundu¤u alanlar 1. derece mozaik etkiye sahip alanlar; tamam› yaprakl› veya ibreli grup ve kümelerden oluflan alanlar ise 2. derecede mozaik etkiye sahip alanlar olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. 6.3.3. Estetik Perdeleme fieritleri Valideba¤ Korusu s›n›rlar›n› oluflturan tafl duvarlar›n hemen bitifli¤indeki a¤aç s›ralar› ile yine koru s›n›r›n› oluflturan duvarlar›n koru içine bakan taraflar›nda bu plan çerçevesinde oluflturulacak fleritlerin bir bölümü estetik fonksiyon için uygun görülmüfltür. Bu fleritlerin konumu, hem bilgisayar ortam›nda ve hem de arazideki çal›flmalar s›ras›nda belirlenmifltir. Amaca uygun bulunan yerlerin arazideki konumlar› fonksiyon haritas›na iflaretlenmifltir. 6.3.4. Panoramik (Manzara Seyir) Noktalar›n›n Belirlenmesi Bulundu¤u konumda genifl bir panoramaya sahip olan ve yol ve patika ile hemen ulafl›labilecek durumda bulunan noktalar dinlenme ve manzara 689
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Valideba¤ Korusu koflu yolu
seyretme amac›yla bakacak noktalar› olarak belirlenmifltir. Bu noktalar›n seçiminde de yukar›da aç›klanan prosedür izlenmifltir. Valideba¤ Korusu içindeki dere vadisinin üst kesimleri ‹stanbul Bo¤az›’na, Marmara Denizi’ne ve kent panoramas›na hâkim konumdad›r. Bu s›rt üzerinde baz› noktalar hem bilgisayar ortam›nda ve hem de arazideki gerçek yerinde seçilerek belirlenmifltir. Yap›lan inceleme ve de¤erlendirmede uygun bulunan yerlerin arazideki konumu fonksiyon haritas›na iflaretlenmifltir. 6.4. Rekreatif Kullan›m ve Spor Alanlar›n›n Belirlenmesi Plan ünitesi içinde ‹stanbul halk›n›n özellikle günün belirli saatlerinde gelerek 690
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
dinlendikleri kafeler, Ö¤retmen evi ve huzurevi bitifli¤indeki alanlar ve keza, yürüyüfl yolu ve koflu parkuru olarak kulland›klar› mevcut ve mutasavver yol ve patikalar ile koru güneyinde imar uygulamas› sonucunda kamuya terk edilen yeflil alanlar üzerindeki spor kompleksleri bu amaçla ayr›lm›flt›r. Halen uygulanagelen atefl yakarak yeme-içme ve e¤lenme biçimindeki piknik anlay›fl› korunun gelece¤i aç›s›ndan sak›ncal› görüldü¤ü için, Valideba¤ Korusu’nda bu amaçla alan ayr›lmam›flt›r. 6.5. Ses ve Gürültüyü Önleme fieritleri Hastane ve huzurevi civar›nda trafik gürültüsünün geldi¤i yönlerde ünite 691
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
s›n›r›n›n hemen yan›ndaki estetik perdeleme fleritleri, ayn› zamanda ses ve gürültüyü önleme zonu olarak ayr›lm›flt›r. 6.6. Yaban›l Hayat Fonksiyonu Valideba¤ Korusu içindeki dere vadisi, sürekli akan kaynak sular› (mevcut kaynak suyu flu anda 2 m ötede kanalizasyona ak›t›lmaktad›r) ve halen tafl›d›¤› a¤aç türleri (Diflbudak, Sö¤üt, Karakavak) dikkate al›nd›¤›nda, yüksek taban suyundan ötürü bu vadinin yak›n zamana kadar sucul bitki ve hayvan türlerinin hâkim oldu¤u özgün bir sulak alan ekosistemine sahip oldu¤unu göstermektedir. Özellikle su kufllar› habitat› olarak Uluslararas› öneme sahip sulak alanlar›n korunmas›n› içeren RAMSAR Sözleflmesi’nde sulak alanlar, do¤al veya yapay, devaml› veya geçici, sular› durgun veya ak›nt›l›, tatl›, ac› veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde alt› metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan bütün sular, batakl›klar, sazl›klar biçiminde tan›mlanmaktad›r. Sahip oldu¤u biyolojik çeflitlilik nedeniyle dünyan›n do¤al zenginlik müzeleri oldu¤u var say›lan sulak alanlar; do¤al ifllevleri ve ekonomik de¤erleriyle yeryüzünün en önemli ekosistemleridir. Sulak alanlar, yeralt› sular›n› besleyerek veya boflaltarak, taban suyunu dengeleyerek, sel sular›n› depolayarak, taflk›nlar› kontrol ederek, k›y›larda deniz suyunun giriflini önleyerek bulunduklar› bölgelerin su rejimini düzenlerler. Sulak alanlar›n ekolojik yap›lar›, özellikle su kufllar› yönünden çok önemlidir. Çünkü su derinli¤i günefl ›fl›¤›n›n dibine kadar ulaflarak fito ve zooplanktonlar›n, su alt› ve su üstü bitkilerin, akuatik hayvanlar›n geliflmesine imkân verir. Keza çok yeri saz ve kam›fl gibi su yüzeyinden yüksek bitkiler ile kapl› oldu¤u için kufllar›n saklanmas›na, yuvalanmas›na ve bar›nmas›na çok uygundur. Say›lan bu özelliklerinden ötürü sulak alanlar baflta bal›klar ve su kufllar› olmak üzere birçok türün yaflamas›na olanak sa¤larlar. Türkiye’nin Avrupa, Asya ve Afrika k›talar› aras›ndaki geçifl noktas› üzerinde bulunuflu, üç taraf›n›n farkl› ekolojik karakterdeki denizlerle çevrili oluflu, deniz seviyesinden 5000 metreyi aflan yükseklik farkl›l›klar› ve k›r›k arazi yap›s›ndan ötürü ortaya ç›kan iklim çeflitlili¤i vb gibi nedenler, Türkiye’yi sulak alanlar bak›m›ndan bulundu¤u co¤rafyan›n en önemli ülkelerinden birisi konumuna getirmifltir. Anadolu’dan geçen dört göçmen kufl yolunun birisi ‹stanbul’dan ve Valideba¤ Korusu üzerinden geçmektedir. Hiç kuflkusuz, Valideba¤ Korusu, alansal büyüklük ve fizyolojik durum itibariyle RAMSAR Sözleflmesine konu olacak özelliklerden çok uzakt›r. Ancak, gerekli koflullar›n sa¤lanmas› halinde, korunun eski konuklar› için yeniden çekici hale getirilmesi ve dere vadisinde oluflturulacak küçük bir ekosistem yard›m›yla çok say›da bitki ve hayvan türüne habitat ve nifller yaratmak suretiyle biyolojik çeflitlili¤in zenginlefltirilmesi elbette mümkündür. 692
V A L ‹ D E B A ⁄
K O R U S U N U N
F O N K S ‹ Y O N E L
D E ⁄ E R L E R ‹
Valideba¤ Korusu 1980 y›l›na kadar göçmen kufllar›n u¤rak alan› olmufltur. Bu y›llarda bafllayan yo¤un yap›laflmalar sonucunda korunun bu özelli¤i 1999 y›l›ndan itibaren kaybolmufltur. Koru içindeki vadide bulunan do¤al su kayna¤› ve etraf›ndaki aç›k alanlar›n bir bölümünün yeni bir düzenleme ile özel koruma alt›na al›nmas› halinde, korudaki yaban hayat›n›n yeniden canlanaca¤› kuflkusuzdur. Valideba¤ Korusu’nun bu potansiyeli dikkate al›narak, koru içinde bir bölüm alan›n sulak alan ekosistemi oluflturmak ve çeflitli bitki ve hayvan türleri için habitatlar yaratmak düflüncesiyle yaban›l hayat› koruma fonksiyonuna ayr›lmas› uygun ve gerekli bulunmufltur. Vadi taban› bu amaca uygun koflullar› tafl›d›¤› için, fonksiyonel alan burada ayr›lm›flt›r. Fonksiyonel alan›n mutlak koruma zonu dere vadisinin her iki taraf›nda 30 ar, tampon zonu ise bu fleritlerin devam›nda 20 fler (Toplam 50 m) metre olarak belirlenmifltir. Valideba¤ Korusu’ndan beklenen fonksiyonlar, yukar›da 6 bafll›k alt›nda aç›kland›¤› gibi her bir fonksiyon ayr› ayr› ortaya konulduktan sonra, bunlar›n üst üste çak›flt›r›lmas›yla korunun konumsal fonksiyon haritas› oluflturulmufltur.
7. Sonuç ve Öneriler Yerleflim birimlerinin giderek yo¤unlaflan yap›laflmadan ötürü do¤adan tamamen kopuk yapay alanlara dönüflmesi, kent insan›n› do¤al ortamlardan uzaklaflt›rmakta, insan sa¤l›¤›n› ve yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Büyük boyutlara ulaflan çevre sorunlar› nedeniyle, özellikle çok fazla nüfusu bar›nd›ran endüstri kentlerinde, kentteki ekolojik çevre geliflimini sa¤lama yan›nda, estetik görünüm ve yaflam kalitesinin art›fl›n› gerçeklefltirmek için kent orman›n›n önemi her geçen gün artmaktad›r. Birinci Derece Sit alan› içinde yer alan ve 354076 m2 büyüklü¤e sahip Valideba¤ Korusu yasal aç›dan Kent Orman› statüsündedir. Koru, hem çevre halk› ve içinde bar›nd›rd›¤› Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflkü gibi tarihi de¤erler için koruyucu ifllev görmekte, hem de sahip oldu¤u çok say›daki yerli ve yabanc› (egzotik) otsu ve odunsu bitki türü ile kufl ve sürüngenlerin oluflturdu¤u faunan›n biyolojik çeflitlili¤e karfl›n bulunduklar› olumsuz koflullar nedeniyle bizatihi kendileri korunmaya muhtaç konumda gözükmektedir. Valideba¤ Korusu, yaflanabilir çevre koflullar›n› iyilefltirme yönünde topluma sundu¤u kolektif fayda ve fonksiyonlar›ndan ötürü, kent halk› için hayati öneme sahiptir. Ana dokusu birer canl› olan a¤aç, a¤açç›k, çal› ve bitki türlerinden oluflan bu korunun her canl› gibi bak›m ve korunmaya muhtaç oldu¤u bilimsel bir gerçektir. Tamamen çökme aflamas›na gelmeden önce bu korular›n gerekli bak›m, onar›m ve yenilemesini ormanc›l›k bilim ve teknikleri çerçevesinde gerçeklefltirerek, bunlar›n biyolojik sürekliliklerinin garanti alt›na al›nmas› gerekmektedir. Do¤a ve kültür miras›m›z olan Valideba¤ Korusunun bak›m ve korunmas›, hem 693
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
6831, hem de 2863 say›l› kanunlar›n amir hükmüdür. Ormanc›l›k bilim ve tekniklerini uygulayarak, tamamen çökme aflamas›na gelmeden önce hem Valideba¤ Korusundaki a¤aç ve a¤açç›klardan oluflan topluluklar›n gerekli bak›m ve yenilemesini gerçeklefltirmek, hem de koru içinde mevcut büyük boflluklar için uygun bir bitkilendirme projesi ortaya koyarak korudan beklenen fayda ve fonksiyonlar› en iyi sa¤layacak do¤al yap›n›n önce oluflturulmas›na, sonra da bu yap›n›n biyolojik sürdürülebilirli¤inin garantilenmesine yönelik teknik esaslar›n ortaya konmas›n› amaçlayan Amenajman-Silvikültür Plan›, ‹. Ü. Orman Fakültesi ile Üsküdar Belediyesi aras›nda yap›lan bir protokol gere¤ince, Prof. Dr. Ünal ASAN baflkanl›¤›nda oluflturulan bir heyet taraf›ndan 2006 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir. Haz›rlanan bu plan, bu yasal zorunlulu¤un getirdi¤i do¤al bir sonuçtur. Ancak, böyle bir zorunluluk olmasa dahi, “koruyarak yararlanma” gelecek kuflaklara devretmek zorunda oldu¤umuz bu miras için kaç›n›lmazd›r. Hepimize düflen görev bize miras kalan bu korunun yap›, kurulufl ve özelliklerini koruyarak ve iyilefltirerek bizden sonraki kuflaklara ulaflt›rmakt›r. KAYNAKLAR Ünal ASAN, “Global ‹klim De¤iflimi ve Türkiye Ormanlar›nda Karbon Birikimi”, ‹.Ü.Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, ‹stanbul, 1995. Ünal ASAN, “Climate Change, Carbon Sinks and The Forests of Turkey. Tropical Forests and Climate Change: Status, Issues and Challenges”, Proceedings of the International Conference, 1999, s. 157-170. Ünal ASAN, ‹brahim ÖZDEM‹R, “‹stanbul Korular›nda Konumsal Fonksiyonlar›n Belirlenmesi ve Haritalanmas›”, Orman Amenajman›’nda Kavramsal Aç›l›mlar ve Yeni Hedefler Sempozyumu, ‹stanbul 2002, s. 67-76. Altay U¤ur GÜL, Orman Amenajman›nda ‹fllevsel Planlaman›n Do¤rusal Programlama ‹le Gerçeklefltirilmesi, 1998, 60 sayfa (yay›mlanmam›fl çal›flma). Nilüfer SER‹N, Atila GÜL, “Kent Ormanc›l›¤› Kavram› ve Isparta Kent ‹çi Ölçe¤inde ‹rdelenmesi”, S.D.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Say›:2, Isparta, 2006, s. 97-115.
694