Marmara K›y›lar›n›n Tsunami Potansiyeli ve Üsküdar P R O F .
D R .
fi Ü K R Ü
E R S O Y
Y›ld›z Teknik Üniversitesi
Genellikle denizin içindeki depremlerden, bazen de heyelan, volkan ve gök ciminin denize düflmesinden kaynaklanan y›k›c› dalgalara tsunami ad› verilir. Bu dalgalar, liman dalgas› anlam›nda Japonca’da “tsunami” olarak adland›r›l›r. Bu makale kapsam›nda dalgan›n tan›mlamas› ve fiziksel özellikleri anlat›larak, derin denizden k›y›lara do¤ru hareketi, k›y›larda, s›¤ sularda ve karadaki davran›fllar›, Marmara k›y›lar›nda geçmifl ve gelecek tsunami potansiyeli, Üsküdar ilçesi k›y›lar› için tehlike boyutu hakk›nda bilgiler verilecektir. Söylencelerin (destan ya da efsane) önemli bir k›sm› da su bask›nlar› üzerinedir. Nuh Tufan›, Atlantis ve G›lgam›fl destan› gibi daha birçok öykü hep sular›n gücüyle ilgilidir. Yunan mitolojisinde depremleri ve tsunamileri oluflturan insan biçimli tanr› Poseidon (Roma tanr›s› olarak Neptün) öfkelenince deprem ve dev deniz dalgalan oluflturan bir tanr›d›r. Tsunamilerle ilgili ilk bilgiler M.Ö. VI. yüzy›ldan önce Anoksogoras, Demokritos, Aristotle, Starbo ve Pliny ile bafllar M.Ö. V. yüzy›lda Thucydides tsunamilere depremlerin neden oldu¤u görüflünü savunmufltur. Orta ça¤da ‹bn Sina ve Omar Al Alam’da bu görüflün üzerinde durmufltur. Ayn› görüfl Darwin ve di¤er araflt›nc›lar taraf›ndan paylafl›lm›flt›r. Tsunami konusunda en önemli çal›flmalar bundan en çok zarar gören Japonlar yapm›flt›r. Orta Do¤u’da tsunamiye iliflkin ilk bilgiler günümüzden 4000 y›l öncesine dayanan Ugarit ve günümüzden 3370 y›l öncesine dayanan Ras Samara’da bulunan tabletlerde yaz›l›d›r. Tsunami sözcü¤ü, 1896 y›l›nda Japonya’daki “Büyük Meiji Tsunamisi” afetinde yaklafl›k 22000 kiflinin ölümüne neden olmas›ndan sonra, Sanriku depreminden sonra kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Tsunami sözcü¤ü Çince kaynakl› olup, tsu (liman) ve nami (dalga) sözcüklerinin birlefliminden oluflarak, “liman dalgas›” an-
Ü S K Ü D A R
fiekil 1
S E M P O Z Y U M U
V
fiekil 2
lam›nda kullan›lmaktad›r. Tsunamiye Endonezya’da Smong, Güney Amerika’da Maremoto ad› verilir. Bu dalga Türkçe’de depreflim dalgas› (Yalç›ner ve di¤erleri, 2000), k›y› yutan dalga, süpüren dalga gibi Türkçe adlar verilmektedir. Yukar›daki tan›m de¤erlendirilerek, denizin herhangi bir bölgesinde yerel olarak oluflan depreflim nedeniyle ortaya ç›kan dalgalar için, “depreflim dalgas›” tan›mlamas› ilk kez Yalç›ner ve di¤erleri (2000) de verilmifltir. Tsunami dalgas›, deprem, deniz taban deformasyonu, çökmeler, oturmalar, zemin kaymalar›, göçmeler, volkanik hareketler, meteor çarpmalar›, deniz içi nükleer denemeler gibi kütle hareketleri biçimindeki olaylardan herhangi biri ya da birkaç›n›n birden oluflmas› s›ras›nda potansiyel enerji kinetik enerjiye dönüflerek deniz ortam›na k›sa sürede enerji aktar›lmas› gerçekleflir. Tsunami dalgalar›n›n boyu okyanuslarda 100 km’yi aflabilir. Periyotlar› 5 ila 60 dakika aras›nda de¤iflir. Bafllang›çtaki yüksekli¤i 50 cm kadard›r. Dalgalar k›y›ya yaklafl›rken s›¤laflan derinli¤e ba¤l› olarak h›zlar› azal›r. Tsunami dalgas› ilk olufltu¤unda genellikle tek bir dalga biçimindedir. Ancak k›sa bir süre içinde 4 veya 5 dalgaya bölünerek k›y›lara do¤ru hareket eder. Önde giden dalga “centilmen dalga” olarak tan›mlanabilir. Ancak ikinci ve üçüncü dalgalar etkili olabilecek niteliktedir. Arkadan gelen di¤er dalgalar daha küçük olup daha az etkilidirler (flekil-1). Tsunami dalgas›n›n büyüklü¤ü kara üzerinde araflt›r›l›rken su basma mesafesi ile suyun eriflti¤i en üst noktan›n deniz seviyesine göre olan yüksekli¤i hesaplan›r (flekil-2). Dalgan›n tafl›d›¤› molozlar›n, kumun ve çamurun incelenmesi ile de dalgan›n enerjisi konusunda bilgi almak olanakl›d›r. Tsunami dalgalar›n›n oluflmas› ve k›y›lar›m›zda etkileri konusunda çok say›da bilimsel makale bulunmaktad›r. Bu kaynaklarda yer alan genifl kapsaml› bilgilere karfl›n, bu önemli konu ülkemizde ancak, 17 A¤ustos 1999 depremi sonras›nda kamuoyu gündemine gelmifltir. Ambraseys, ve Finkel, (1990), Alt›nok, ve Er178
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
fiekil 3
soy, (1998), Yalç›ner, (1999), Alt›nok, (1999), Yalç›ner ve di¤.,(1999), Alt›nok ve di¤,(1999), Yalç›ner, Alt›nok, Synolakis,(2000), Alpar, Yalç›ner, Özbay, (2000), Alt›nok ve Ersoy (2000), Alt›nok ve di¤., (2000). 2004 Endonezya Depremi ve tsunamisi, do¤al afetlerin tarihine geçerken, yeryüzünde hemen her yafltan, milletten yetkili, sorumlu ya da sade vatandafl› üzüntüye sevk etmifltir. Bu konu dünya ve ülkemiz gündeminde en önemli s›raya yerleflmifltir.
Marmara K›y›lar›n›n Tarihsel Tsunamileri Tsunami, en fazla atefl çemberi ad› verilen Pasifik okyanusunda meydana gelmektedir ‹kinci s›rada Atlantik ve Hint okyanuslar› de¤il Akdeniz ülkeleri yer almaktad›r Dinamik bir tektonik yap›ya sahip Akdeniz’de say›ca tüm tsunami vakalar›n›n yüzde yirmibefli yani dörtte biri oluflmufltur. Akdeniz’deki tsunamilerin kökeni genellikle deprem olmakla birlikte ayn› zamanda volkanizma ve heyelanlard›r. Tsunami aç›s›ndan en riskli bölge Güneybat› Anadolu ve Akdeniz olmakla birlikte Marmara denizi de iç deniz olmas›na ra¤men bilinenlerin aksine önemli tsunami potansiyeline sahiptir. Marmara Denizi ani derinleflen bir derinli¤e sahip oldu¤u için dik yamaçlar üzerinde, az›msanmayacak bir heyelan riski vard›r (flekil-3, ‹mamura, 2005). Ciddi deprem riski olan Marmara Denizi’nde, hem fay hem heyelan kaynakl› tsunami tehlikesi kesinlikle var (flekil-4). Üstelik denizin küçük olmas› tsunami dalgalar›n›n k›sa zamanda sahillere ulaflaca¤› anlam›na geliyor (Sinan Özeren, ‹TÜ). Türkiye ve yak›n çevresinde 3500 y›ll›k bir gözlem süresi (M.Ö. 1500-M.S. 2000) içerisinde etkili olan tsunamilerin say›lar› 100’ün üzerindedir. Türkiye k›y›lar›nda etkili olan tsunamilerin yan› s›ra Türkiye’nin yak›n çevresinde olmufl ve k›y›lar›m›z› etkilemifl olanlar da vard›r. Marmara k›y›lar›nda meydana gelen y›k›c› tsunamilerin bilinen say›s› 30 kadard›r. Marmara k›y›lar›ndaki tarihsel tsunamilerde dalgalar›n 2000-3000 metre içeriye girdi¤i ve yüksekli¤inin de 6 metreyi aflt›¤› vakalar vard›r Bu dalgalar zaman zaman da bo¤aza girerek, Eyüp, Üsküdar gibi ilçeler yan›nda önemli vadileri de etkilemifltir. Bu tarihsel tsunamilerde Alt›nok ve Ersoy (2000) çal›flmas› temel al›nm›flt›r. Alpar ve di¤erlerine (2005) göre Marmara k›y›lar›nda en fazla etkilenen alanlar Kap›da¤ Yar›madas› (120/128), ‹zmit Körfezi (358, 447, 553, 557, 740, 989, 1754, 1999), ‹stanbul 179
ĂœskĂźdar sahili
180
181
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fiekil 4
(477/480, 553, 557, 740, 989, 1344, 1509, 1646, 1766, 1894), Trakya k›y›lar› (1344), Mudanya (1766, 1763), Marmara Adas› (1935) bölgeleridir (Ambraseys, 1962, Soysal, 1985; Alt›nok ve di¤., 2000, Yalç›ner ve di¤., 2002). Marmara denizinde oluflabilecek tsunamiler genellikle deprem kaynakl› olmakla birlikte deniz alt› heyelanlar› da tsunaminin oluflmas›na ve özellikle de dalga yüksekliklerinin artmas›na neden olabilir. Marmara içinde deprem oluflturabilecek faylar›n büyük ço¤unlu¤u Kuzey Anadolu fay zonunun devam› olan yanal at›ml› faylard›r. Normal koflullarda yanal at›ml› faylar›n tsunami oluflturdu¤u seyrek olarak görülse de bu sistem içerisinde yer alan normal ya da ters faylar düfley hareketleri sebebiyle tsunami oluflturabilirler. Tsunami konusunda Marmara denizini bekleyen as›l tehlike içerisinde bulunan 3 adet 1000 metreyi aflk›n çukurdur (flekil-5). Bu çukurlar›n dik yamaçlar›nda birkaç yüz metreyi bulan pekiflmemifl çamurlar as›l› olarak durmaktad›r. Normal flartlar alt›nda kararl›, sabit flekilde duran bu çamurlu malzeme deforme olur ve çukur afla¤› do¤ru kayar. Bu da deniz yüzeyinde bir hareketlenmeye ve dalgalar›n yükselmesine neden olabilir. Hatta bu durum depremlerin oluflturaca¤› tsunami dalgalar›n›n biraz üzerindeki yüksekliklere eriflebilir. Bu sualt› heyelanlar›n›n yaratt›¤› tsunami dalgalar› en fazla birkaç dakika içinde ulaflabildikleri yak›n k›y› alanlar›nda daha etkilidir. Marmara denizi içinde meydana gelen bir tsunami uzakl›¤›na ba¤l› olarak 3 ile 10 dakika aras›nda Üsküdar sahillerine varabilir. Özellikle alçak topografyaya sahip çukur alanlar böyle dalgalardan daha fazla etkilenir. Dik yamaçl› alanlarda dalgalar›n t›rmanma ve etkileme yüksekli¤i fazla olmaz. Tüm tsunamilerin 1/3 ünün Marmara Denizi’nde yer ald›¤› ve ‹zmit Körfezi, ‹stanbul k›y›lar›, Gemlik Körfezi, Kap›da¤ Yar›madas›, Gelibolu k›y›lar›nda etkili 182
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
fiekil 5
olduklar› saptanm›flt›r (Alt›nok ve Ersoy, 2000b). Marmara Denizi’nde oluflmufl, kaynaklar›n elverdi¤i ölçüde bilgilendi¤imiz tsunamilerin baz›lar› flunlard›r: 120/128 Tsunamisi: Kap›da¤ Yar›madas›, ‹znik ve ‹zmit’te etkili olan deprem Kap›da¤ Yar›madas›’nda tsunami yaratm›flt›r (Guidoboni ve di¤. 1994). 15.08.553 Tsunamisi: ‹stanbul ve ‹zmit körfezinde etkili olmufltur (Soysal ve di¤., 1981 ; Soysal; 1985). Soysal (1985)’e göre deniz 2000 m ilerlemifltir. 14.12.557 Tsunamisi: ‹stanbul ve ‹zmit Körfezinde etkili olmufltur (Ambraseys, 1960; Soysal ve di¤., 1981; Soysal ,1985). Soysal (1985)’e göre deniz 3000 m ilerlemifltir. 14.10.1344 Tsunamisi: Marmara Denizi, ‹stanbul, Trakya k›y›lar›, Gelibolu’da etkili olmufltur. (Heck, 1947; Ambraseys,1960; Ambraseys , 1962; Antonopoulos, 1978; Soysal ve di¤., 1981 Papadopoulos ve Chalkis, 1984; Soysal, 1985; Papazachos ve di¤., 1986) Deniz 2000 m ilerlemifltir (Ambraseys, 1962; Papadopoulos ve Chalkis, 1984). 10.09.1509 Tsunamisi: ‹stanbul’da oluflan deprem, ‹stanbul ve Marmara k›y›lar›nda tsunami yaratm›flt›r (Heck, 1947; Ambraseys , 1960; Ambraseys, 1962 Antonopoulos, 1978; Soysal ve di¤., 1981; Papadopoulos ve Chalkis, 1984; Soysal 1985; Papazachos ve di¤.,1986; Ambraseys ve Finkel, 1995). Deprem s›ras›nda oluflan dalgalar ‹stanbul surlar›n› aflm›flt›r. Depremin büyüklü¤ü 8.0 civar›nda, oluflan dalgan›n t›rmanma yüksekli¤i 6.0 m.’den fazlad›r. (Öztin ve Bayülke, 1991). ‹stanbul ve Galata surlar›n› aflan dalgalar flehrin sokaklar›nda ilerlemifltir (Örgun, 1941). 05.04.1646 Tsunamisi: ‹stanbul’da etkili olmufltur (Heck, 1947; Ambraseys, 1962; Antonopoulos, 1978; Soysal ve di¤., 1981; Papadopoulos ve Chalkis , 1984; Soysal , 1985; Papazachos ve di¤.,1986). Soysal (1985)’e göre 05.04. 1641 de olan bu tsunami ile 136 gemi harap olmufltur. 22.05.1766 Tsunamisi: Depremle birlikte tsunami de olmufltur (Ambraseys, 1962; Antonopoulos, 1978; Papadopoulos ve Chalkis, 1984; Shebalin ve di¤., 1974; Soysal ve di¤., 1981; Soysal, 1985). Oluflan tsunami ‹stanbul Bo¤az› k›y›lar›nda ve Mudanya Körfezinde zarara neden olmufltur (Ambrasyes ve Finkel, 1995). Ölü say›s›n›n toplam 4.000-5.000 civar›nda oldu¤u rapor edilmifltir. Yak-
Bir zamanlar tsunami tehlikesi ile yüz yüze kalan Üsküdar ve Bo¤az’›n havadan görünümü (arka sayfa)
183
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
lafl›k iki dakika kadar sürdü¤ü rapor edilen bu depremden sonra gözlenen tsunami dalgalar›n›n limanlar› kullan›lamayacak derecede y›kt›¤› rapor edilmektedir. Marmara Denizi’nin güneyinde Karamürsel’in bat›s›nda birçok köyde de (Hersek) a¤›r hasarlar gözlendi¤i bilinmektedir. Galata, Bo¤aziçi ve Mudanya k›y› fleridinde deniz seviyesinde yükselmeler gözlenmifl ve Marmara Denizi’ndeki küçük adac›klar›n yar›-yar›ya sular›n alt›nda kald›¤› rapor edilmifltir. 10.07.1894 Tsunamisi: Depremle birlikte tsunami ‹stanbul’da etkili olmufltur (Ambraseys, 1962; Antonopoulos, 1978; Soysal ve di¤., 1981; Papadopoulos ve Chalkis, 1984; Papazachos ve di¤.,1986; Kuran ve Yalç›ner, 1993; Öztin, 1994). Eginitis (1984)’e göre baz› yerlerde deniz 50 m kadar çekilmifl ve geri dönmüfl fakat sahil s›n›r› de¤iflmemifltir. Mihailovic (1927)’e göre ise, deniz suyu kabarm›fl ve 200 m kadar sahile taflm›flt›r. Prens Adalar› civar›nda ve Büyükçekmece’den Kartal’a kadar olan alanda tsunami gözlenmifltir. Depremin büyüklü¤ü 7 den küçük, dalgan›n t›rmanma yüksekli¤i 6.0 m den azd›r (Öztin ve Bayülke, 1991). Karaköy ve Azapkap› köprüleri bile sular alt›nda kalm›flt›r (Batur, 1994). Depremden 10 dakika sonra deniz deprem, Marmara denizinde de fliddetli dalgalar seklinde kendini gösterdi. O s›rada denizde bulunanlar, mavnalardan, bal›kç› teknelerinden, vapurlardan flehre bakt›klar›nda, çöken binalarda yükselen toz bulutlar›n› görmüfllerdir. Yeflilköy’de denize paralel evlerden 3 s›raya kadar etkilenmifltir. Özellikle birinci s›radakiler çok etkilenmifltir. Kapal›çarfl›, Sirkeci ciddi hasar gördü. Bir anda Sirkeci’de yok oldu. Gedikpasa, Kumkap›, Kad›rga, Yenikap›, Samatya ve Langa’da yüzlerce ev y›k›lm›fl, Adalar’da da büyük tahribat oluflmufltu. Heybeliada’da ki Ruhban Okulu dâhil birçok büyük bina hasar görmüfltür. 9 A¤ustos 1912 fiarkköy Tsunamisi: Ms=74 büyüklü¤ündeki fiarkköy- Mürefte depreminden sonra Tekirda¤ k›y›lar›nda deniz sular› bir süre çekildi. Tsunami dalgalar› Tekirda¤ k›y›lar› yan›nda Yeflilköy ve bo¤az› da etkiledi (Alt›nok vd., 2001). 4 Ocak 1935 Hay›rs›zada Tsunamisi: Hay›rs›zada’n›n bat›s›ndaki bir deprem sonucunda Adan›n burun k›sm› yar›ld›. Evler y›k›ld›. K›y›daki kayalar denize yuvarland› ve deniz yükseldi (Milliyet Gazetesi, 12 Ocak 1935). 18.09.1963 Tsunamisi: D›fl merkezi denizde olan Ç›narc›k, Yalova civar›nda etkili olan bu depremde deniz kaynar hale gelmifltir. Depremin büyüklü¤ü 6.1’dir. Depremden sonra Mudanya Körfezi’nde do¤u-bat› do¤rultusunda sahil fleridinde deniz dibi kabuklar›na rastlanm›flt›r. Band›rma’da deniz dalgalar› 1 m kadar yükselerek k›y› duvarlar›n› aflm›flt›r. Oluflan dalgalar fazla büyük de¤ildir (Akflam Gazetesi, 1963) 17.08.1999 ‹zmit Körfezi Tsunamisi: Mw=7.4 büyüklü¤ünde h=15-17 km odak derinli¤indeki Kocaeli Depremi ‹zmit Körfezi’nde tsunami yaratm›flt›r. 35 gözlem yerinde yap›lan araflt›rmada tsunami bulgular›na ulafl›lm›flt›r. Bu bulgulara göre; ‹zmit Körfezi’nin her iki k›y›s›nda deniz önce çekilmifltir. Kuzey k›s›mda dalgan›n k›y›daki t›rmanma yüksekli¤i (run-up) 1m den 2.5m.’nin üzerine kadar 184
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
ulaflm›fl, güney k›s›mda Kavakl› Seymen aras›ndaki k›y›n›n d›fl›nda K›l›ç Deltas›na kadar olan fleritte 1m den 2.5m.’ye kadar de¤iflen t›rmanma yükseklikleri saptanm›flt›r. De¤irmendere’de dalga yüksekli¤inin 10 m.’nin üzerine ulaflt›¤› belirlenmifltir. Yalova’ya do¤ru tsunami bulgular› kaybolmaktad›r. Oluflan tsunaminin periyodu 1 dakikadan daha azd›r (Yalç›ner ve di¤., 1999). Bu depremle en az 125 km uzunlukta ve ortalama 2.7 m.’lik sa¤ yanal do¤rultu at›l›ml› faylanman›n olufltu¤u bilinmektedir. Yap›lan saha çal›flmalar›nda 3.2 km uzunlukta K60B do¤rultusunda do¤rultu at›m bileflenli oblik normal faylanma gösteren Kavakl› Fay› ve 200 m uzunlukta K80B do¤rultusunda do¤rultu at›m bileflenli normal faylanma gösteren Kiler Burnu fay› izlenmifltir. (Alt›nok ve di¤., 1999).
Marmara K›y› fieridinin Tsunamiye Etkisi Tsunami k›y›ya ulaflt›¤›nda su seviyesi oldukça yüksek bir hal al›r (genellikle metre cinsinden ifade edilir). Tsunami nedeni ile meydana gelen yükselmeler, dalga yüksekli¤inin su derinli¤inden, deniz dibi fleklinden ve k›y› fleklinden etkilenmesi dolay›s› ile bölgeden bölgeye de¤ifliklik gösterir. Baz› durumlarda k›y› çizgisi dalgay› korunakl› bölgelere do¤ru yönlendirerek sapt›rabilir (flekil-6). Sözgelimi, Marmara denizinde meydana gelen bir tsunaminin Saray Burnu’na çarpt›ktan sonra yön de¤ifltirerek Eminönü’ne, oradan da Halic’e girmesi olas›l›d›r. Deniz dibi topografyas› veya k›y› da¤›l›mlar› yüzünden dalga enerjisinin belli bir k›y› çizgisinde yo¤unlaflmas›na Dalga Kapan› denir. E¤er dalgalar dar ve uzun koy veya nehir a¤›zlar›nda yo¤unlafl›rsa, Bore denen dalga duvar› oluflabilir. Bunu yukar›da verdi¤imiz örnekle flöyle aç›klayabiliriz. Haliç’e do¤ru yön de¤ifltiren dalgalar buradaki vadinin dar ve dik yamaçl› olmas› nedeniyle var olan dalga yüksekli¤inin -örne¤in, 3 metre kabul edersek-daha yüksekli¤e ç›kmas› yani dalga 3 metre ise bu olay sonucu 5 -10 metreye ç›kmas› demektir. Bu da Haliç vadisi içindeki Eyüp ve yak›n›ndaki yerleflim alanlar›n›n da sular alt›nda kalmas› demektir. Asl›nda aç›k deniz kenar›nda olmayan normalde bu tür anormal dalgalardan etkilenmesi beklenmeyen bu yerleflim alanlar›n›n k›y› topografyas›ndan kaynaklanan fiziksel bir durumla zarar görmesi demektir. Befliktafl ilçesi k›y›lar›n›n tarihsel dönemdeki tsunamilerden etkilendi¤ini biliyoruz. Karaköy ile bo¤az yolunun özellikle Bebek’e kadar olan k›sm› 1-2 metrelik tsunami dalgalar›ndan etkilenebilir. Anadolu yakas›nda sözgelimi Üsküdar k›y›lar›nda Harem ile Salacak aras›nda dik yamaç oldu¤undan tsunami dalgalar›n›n burada fazla t›rmanmas› beklenmez. Fakat Üsküdar-Harem karayolunun oluflturdu¤u dar k›y› fleridinin ciddi bir flekilde etkilenmesi ve dalgalar taraf›ndan süpürülmesi beklenir. Üsküdar vapur iskelesinin oldu¤u kesim ile Hâkimiyeti Milliye caddesinin oldu¤u kesim oldukça düzdür. Bu kesimde sular›n›n oldukça iç kesimlere kadar sokulmas› ve buradaki tek katl› ifllerinin sular alt›nda kalmas› beklenir (flekil-7). Su yüksekli¤i normal bir tsunamide 1 ile 2 metre aras›nda olabilir. Ayr›ca Kuzguncuk, Bey185
Ü S K Ü D A R
fiekil 7
S E M P O Z Y U M U
V
fiekil 8
lerbeyi, Çengelköy’ün dar ve uzun k›y›lar›n›n da dalgalardan etkilenmesi beklenir.
Türk Tsunami Uzmanlar›n›n 26 Aral›k 2004 Güney Asya Depremi ve Tsunamisindeki Saha Gözlemleri (17-31 Ocak 2005) 26 Aral›k 2004 tarihinde Endonezya’n›n Sumatra adas›n›n bat›s›nda Richter ölçe¤ine göre 9.15 büyüklü¤ünde bir deprem meydana geldi. Hint Okyanusu’nda meydana gelen bu deprem bilim çevrelerince Güney Asya, Sumatra, Endonezya ya da Sumatra-Andaman Depremi olarak bilinir (flekil-8). Depremin oluflturdu¤u tsunami k›talararas› dolaflarak büyük can ve ekonomik kay›plara neden olmufltur. USGS’ye göre depremde ve özellikle de tsunamiden 283.100 kifli hayat›n› kaybetmifltir. Bu deprem yak›n zaman›n ya da yüzy›l›m›z›n en ölümcül depremi olarak bilinmektedir. Bu depremden sonra oluflan tsunaminin etkilerini bilimsel olarak yerinde incelemek üzere UNESCO IOC (Uluslararas› Okyanus Komisyonu) örgütünün de deste¤i ile oluflturulan Uluslararas› Tsunami Araflt›rma Grubu, Endonezya Hükümetinin daveti ve ev sahipli¤i ile birlikte 16-31 Ocak 2005 tarihleri aras›nda Sumatra adas› k›y›lar›nda ve onun yak›ndaki küçük adalarda ön incelemelerde bulunmufllard›r. Bu Uluslararas› Tsunami Araflt›rma Grubu’na Türkiye’den Y›l186
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
d›z Teknik Üniversitesi Do¤a Bilimleri Araflt›rma Merkezi ö¤retim üyesi Prof. Dr. fiükrü Ersoy ve Prof.Dr. Do¤an Perinçek ile Orta Do¤u Teknik Üniversitesi Deniz Mühendisli¤i Araflt›rma Merkezi ö¤retim üyesi Doç. Dr. Ahmet Cevdet Yalç›ner Endonezya’dan davetli olarak kat›lm›fllard›r. 26 Aral›k 2004 depreminin merkez üssü, üç levhan›n kesiflti¤i noktaya yak›n ve daha önce de büyük deprem ve tsunamilerin yafland›¤› bir alanda meydana gelmifltir. Indo-Avustralya levhas›n›n Sunda hende¤i boyunca Avrasya k›tas›n›n alt›na dald›¤› yerdeki hendek, Myanmar (Burma)’dan, güneyde Sumatra ve Java’ya; oradan do¤uda Avustralya’ya, küçük Sunda adalar›na kadar uzand›ktan sonra Timor yak›nda sonlan›r (flekil-9). 5500 km uzunlu¤undad›r. Tarihte çok büyük fliddetli püskürmelerini bildi¤imiz Krakatoa, Tambora ve Toba volkanlar› böyle bir tektonik kesiflmenin oldu¤u yerde yer alm›fllard›r. Bat›dan itibaren Sumatra, Java, Bali, Flores ve Timor gibi adalar toplulu¤undan oluflan Endonezya, kuzeydo¤usunda adalar toplulu¤unun bulundu¤u Pasifik Atefl Hatt› denilen bölge ile güneyindeki Alp kufla¤› aras›nda yer al›r. 26 Aral›k 2004 tarihindeki deprem Alp kufla¤›n›n en güneydo¤u ucunda yer alan Sumatra adas›n›n hemen bat›s›nda Hint Okyanusu içinde meydana gelmifltir. Endonezya’n›n da içinde bulundu¤u dalma-batma kuflaklar› küresel anlamda Dünya’n›n pekçok bölgesinde bulunmas›na ra¤men, bu kuflaklar jeolojik yap›lar› aç›s›ndan birbirinden oldukça farkl› özellikler gösterirler. Güneydo¤u Asya, Hindistan ve Avustralya aras›ndaki s›n›r›n 1600 km’lik k›sm›n› Sumatra adas› oluflturur. GPS ölçümleri Sumatra yak›n›nda Güneydo¤u Asya ve Avustralya levhalar›n›n her y›l 7 cm’lik bir h›zla birbirine yaklaflt›¤›n› göstermektedir. Bu hareket Sumatra dalma-batma kufla¤› ile sa¤ yönlü Büyük Sumatra Fay› aras›nda parçalan›r, da¤›l›r. DalmaBatma kufla¤›nda tarihsel olarak iki büyük deprem (Mw=8.5-9) göze çarpar. Bunlar 1833 ile 1861 depremleridir. Büyük Sumatra Fay› ise büyüklü¤ü M=7’ye varan pek çok deprem meydana getirmifltir. Dalma-batma kuflaklar›ndaki depremlerin tekrarlanma aral›klar› dalma h›z›na ba¤l›d›r. Bu h›z Sumatra depreminin oldu¤u bölgede dalma h›z› y›lda ortalama 6 cm kadard›r. Depremden sonra birkaç yüz kilometre fay y›rt›lmas› yan›nda yaklafl›k 15 metrelik bir düfley at›m meydana geldi¤i dikkate al›nd›¤›nda depremin meydana geldi¤i bu fay segmentinde önemli bir enerji boflal›m› olmufltur. Fakat bu büyük depremde k›r›lan fay›n uç k›s›mlar›nda önemli bir stres yüklemesi meydana geldi¤inden bu bölgelerin yeni depremler oluflturaca¤›n› söyleyebiliriz. Nitekim k›r›lan parçan›n güneydo¤u ucunda 3 ay sonra meydana gelen Nias Depremi (28 Mart 2005) ve onun da güneyindeki 2006 depremi bunun aç›k kan›t›d›r. 2004 Güney Asya Depremi, 1861 y›l›nda kopan fay›n kuzeybat› ucunda meydana gelmifltir (Subarya ve di¤., 2005).
2004 Tsunamisinin Endonezya’daki Y›k›c› Etkileri Depremin merkez üssünden 100 km uzakta bulunan Banda Aceh flehrinin ku187
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
fiekil 9
zey ve bat› k›s›mlar› kadar flehrin etraf›ndaki tüm küçük adalar 10 metreden yüksek tsunaminin getirdi¤i sular alt›nda kald›lar. En sert etkilenen yer kuzey Aceh’dir. Sumatra’n›n en kuzey ucuna iki dalga geldi. Malacca bo¤az›n› geçen dalgalar Medan flehri gibi kuzeydo¤u bölgelere, hatta Lhokseumawe gibi en do¤u bölgelere kadar eriflti. Resmi aç›klamalara göre sadece Endonezya’da 167 000’e yak›n insan hayat›n› kaybetti. 130 000 kifli halen kay›pt›r. Kuzey Sumatra’da 655 000 insan yer de¤ifltirdi. 110 köprü y›k›ld›. 5 liman, 2 havaalan› çok ciddi hasar gördü. Yollar›n yüzde 80’i bozuldu. Can kay›plar› çok yüksek olan bölgedeki yerleflim yerlerine göre genel durum flöyledir: Banda Aceh, Tsunami, Kuzey Sumatra’daki Banda Aceh flehrinin tüm alt yap›s›n› yok etmifltir. Binlerce insan hayat›n› kaybetmifltir. Leupung, Bende Aceh flehrine yak›n Aceh Baser bölgesinde bir kasabad›r. Tsunami kasabay› tamamiyle ortadan kald›rm›flt›r. 10 000 kiflinin yaflad›¤› yerin hemen hemen tamam›na yak›n› hayat›n› kaybetmifltir. 200 ya da 700 insan›n sa¤ kald›¤› tahmin edilmektedir. Gleebruk, Banda Aceh’in tam güneybat›s›nda Acer Besar denilen bölgede bir köydür. Dalgalar bütün köyü tamam›yla yok etmifltir. Teunom (Bat› Aceh), Aceh bölgesinin bir yerleflim yeri olan 18 000 yaflad›¤› kentte 8000 kifli hayat›n› kaybetmifltir. Calang (Sumatra adas›), edinilen bilgilere göre yerleflim yerinin merkezi tama188
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
fiekil 10-11
men y›k›lm›flt›r. Nüfusun sadece yüzde 30’u sa¤ kalabilmifltir. Tsunamiden evvelki nüfusun 9 000-12 000 oldu¤u san›lmaktad›r. Meulaboh (Sumatra Adas›), 7 büyük dalga gelmifltir. Dalga yüksekli¤i baz› yerlerde 20 metreye varm›flt›r. 120 000 nüfuslu kentte yap›lar›n ve alt yap›n›n çok büyük bir bölümü y›k›l›rken can kayb› 40 000 kiflidir. 50 000 kifli evsiz kalm›flt›r (flekil-10 ve 11). Simeulue adas›, 5 metreye varan dalgalardan etkilendi. Bu ada depremin merkez üssüne çok yak›n olmas›na ra¤men ölü say›s› çok az olmufltur. Adadaki yap›lar›n hemen hemen yüzde 90’› depremden büyük hasar görmüfltür. Can kay›plar›n›n az olmas›n›n nedeni ada halk›n›n 1907 depremindeki yaflad›¤› ac› deneyimin haf›zlarda canl› tutulmas› oldu¤u kadar adan›n deprem s›ras›nda aniden yükselmesi de kay›plar›n az olmas›n› sa¤layan önemli bir faktördür. Nias adas›, uluslararas› araflt›rma grubundan olan bir Rus ekibin çal›flt›¤› bölgedir. Depremden sonra yap›sal hasarlar yan›nda can kayb› Simeulue adas›na göre büyük olmufltur. Resmi kaynaklara göre can kayb› 122’dir. Resmi olmayan kaynaklara göre ise bu adada yaklafl›k 600 kifli tsunamiden olmak üzere, toplam 1000 kifli hayat›n› kaybetmifltir.
Yaklaflan Tsunaminin Belirtileri Nelerdir? Tsunami ile ilgili olarak çeflitli zamanlarda oluflmufl belirtiler afla¤›da özetlenmifltir: • Depremin sars›nt›s› hissedilebilir. • Büyük miktarda gaz kabarc›klar› suyun yüzünde görülebilir ve siz onu suyun kaynamas› gibi görürsünüz. • Dalgalar›n sular› al›fl›lmad›k biçimde s›cak olabilir. 189
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
• Su çürük yumurta (Hidrojen sülfür) ya¤ ya da petrol gibi kokabilir. • Su derinizi rahats›z edebilir. • Gök gürültüsüne benzer bir gürleme duyulabilir. Bunlar afla¤›daki seslere benzer. - Jet uça¤› gibi bir gürleme - Ya da bir helikopterin sesi - Veya bir ›sl›k sesi • Deniz k›y›dan önemli bir miktarda çekilebilir. • Ufuk çizgisinde k›rm›z› renkli bir flafl ›fl›k görülebilir. • Dalga yaklafl›rken
Tsunamiye Haz›rl›k Bir kentin hangi bölgelerinin hangi koflullarda ne düzeyde sular alt›nda kalaca¤›n› gösteren haritalar yetkililer taraf›ndan önceden haz›rlanmal› ve yerel yönetimler taraf›ndan incelenip, afet yönetim uzmanlar› taraf›ndan sak›nma ve hafifletme konusunda önlemler, k›y›lar› terk yollar› haritalanmal›, terk yolu olmayan bölgeler için plan de¤ifliklikleri yap›lmal›d›r. Plajlarda, denizyollar› terminallerinde, k›y› kullan›m›n›n yo¤un oldu¤u yerlerde tsunami dalgas›ndan korunma ve sak›nma amac›na yönelik k›sa anlaml› uyar›c› yaz›lar bulundurulmal›d›r. Acil durum aile plan› haz›rlay›n›z ve bir uzaklaflt›rma durumunda nerede toplanaca¤›n›za karar veriniz. En yak›n geçici konaklama yerinin nerede bulundu¤unu araflt›r›n›z. Yabanc› kaynaklarda 3 gün yetecek acil durum çantas›n›n haz›rlanmas› tavsiye edilir. Bu ülkemizin koflullar›nda farkl› bir biçimde ele al›nabilir. Yine yabanc› kaynaklarda bu çantan›n içinde ilaçlar, çabuk bozulmayan yiyecekler, konserve açaca¤›, su, mum, el feneri, radyo, yedek pil, gözlük, kiflisel s›hhî ö¤eler, giyecek, önemli evraklar›n kopyalar›, aile kay›tlar›, mal dökümü, ilk yard›m seti, uyku tulumu, araç ve ev anahtarlar› vb. fleylerin bulundurulmas› tavsiye edilir.
Tsunami uyar›s› verildi¤inde; Televizyon, radyo veya ilgili acil durum radyo kanallar›n› dikkatlice dinleyiniz. Olas›l› bir tsunami uyar›s› yap›ld›¤›nda uzaklaflmak için haz›rl›k yap›lmal›d›r. E¤er tsunami yak›n bir zamanda bekleniyor diyorsa hemen yüksek bir yere gidilmelidir. E¤er uzaklafl›lmas› gerekli bir yerdeyseniz, ç›kmadan önce vaktiniz varsa su bask›nlar›na ve yang›nlara karfl› önlem olarak elektrik, gaz, su dü¤melerini kapat›n›z. Çukur ya da deniz seviyesine yak›n k›s›mlara dönmeden önce yetkililerin resmi aç›klamalar›n› bekleyiniz. 190
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
E¤er bast›¤›n›z yer ayakta duramayacak kadar çok güçlü bir flekilde sars›lmaya bafllam›flsa; Hemen bulundu¤unuz yerden daha yüksek k›s›mlara ç›k›n! E¤er k›y›da denize yak›n alçak bir bölgedeyseniz, güçlü depremi hissedeceksiniz; bu da birkaç dakika içinde tsunami geliyor demektir. Aç›k denizlerde bu zaman aral›¤› 15 dakika ile 15 saat aras›nda de¤iflirken Marmara gibi kapal› denizlerde bu süre birkaç dakikad›r. E¤er olana¤›n›z varsa koflun, bisikletle ya da arabayla karan›n içlerine ve yükse¤e do¤ru gidiniz. E¤er bir binan›n içindeyseniz yüksek katlara do¤ru ç›k›n.
Neleri yapmamal›s›n›z? K›y›da deniz çekildi¤inde merak edip izlemeye kesinlikle gitmeyiniz. Çünkü can kay›plar›n büyük bir bölümü bu s›rada olmaktad›r. Yani k›saca merakl›lar büyük olas›l›kla ölmektedir. E¤er büyük bir u¤ultu duyarsan›z bu sesin nerden geldi¤ini araflt›rmak yerine gürültüden uzaklaflmaya bak›n. Çünkü tsunami dalgalar› büyük u¤ultu yarat›r. Resmi aç›klamalar yap›lana dek tehlikenin geçti¤ini sanmay›n. Tsunamiler denizlere, okyanuslara ulaflan dereler, nehirler boyunca karaya do¤ru ilerlerler.
Denizciler ve denizdekiler için uyar›lar E¤er denizdeyseniz ve bir tsunami uyar›s› ald›ysan›z, aç›k denizde tsunami dalgas› hissedemeyece¤inizden ya da göremeyece¤inizden limana ya da k›y›ya kesinlikle dönmeyiniz. Tsunami s›¤ sularda su düzeyinde h›zla de¤iflimlere ve çok fliddetli ak›nt›lara neden olaca¤›ndan tekneniz ya da geminiz hasar görüp batabilir. Bir tsunami uyar›s› ald›¤›n›zda e¤er k›y›ya yak›nsan›z ve vaktiniz de varsa teknenizi veya geminizi aç›k denize do¤ru hareket ettiriniz ve afla¤›dakileri dikkate al›n›z. • Büyük gemi s›¤›naklar› ya da limanlar denizcilik trafik sistemleri veya liman yetkililerinin kontrolü alt›ndad›r. Bu yetkililer beklenen tsunamiye haz›rl›k konusunda do¤rudan yetkilidirler. E¤er gerekli görürlerse deniz araçlar›n› aç›k denize hareket etmeye zorlayabilirler. Bu konuda yetkililerle iflbirli¤i içinde olunuz. • Küçük limanlarda gerekli yetkililer bulunmayabilir. E¤er bir tsunami uyar›s›n›n fark›ndaysan›z, vaktiniz varsa sakin ve di¤er deniz trafi¤ini de dikkate alarak düzenli bir biçimde olarak teknenizi aç›k denize sürünüz. Küçük teknelerin sahipleri e¤er vakit varsa iskeledeki teknelerini terk etmeleri, karaya ç›kmalar› 191
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar ve Bo¤aziçi
daha emin olabilir. Hele yap›lan bu uyar› yersel oluflan tsunami içinse karaya ç›kmak özellikle uygun olabilir. E¤er güvenli liman›n d›fl›nda kötü hava koflullar› varsa, bu durum küçük tekneler için çok tehlikeli bir durum olabilir. Bu da tek seçene¤inizin karada yüksek ve güvenli bir yer bulmak oldu¤unu gösterir. Tsunaminin k›y›ya vurmas›n› takiben hasar verici dalga hareketleri ve kestirilemeyen ak›nt›lar k›y›y› belli bir süre etkileyebilir. Güvenli bir flekilde limana dönmeden önce yetkililerle haberleflin ve limandaki koflullar›n yolunda oldu¤undan emin olun.
Korunma Konusunda Temel Kurallar 1. Tsunami dalgalar› ço¤unlukla depreme ba¤l› nedenlerle oluflurlar ve yat›k e¤imli düflük kotlu k›y›larda, körfezlerde, nehir a¤›zlar›nda ve liman içlerinde yaratabilece¤i çok fliddetli ak›nt›lar nedeniyle daha çok etkilidirler. 2. Türkiye k›y›lar›nda tarih içinde defalarca tsunami dalgalar› oluflmufltur. Bundan sonra da oluflmas› beklenmelidir. Günümüzde k›y›lar›n çok çeflitli amaçlarla çok say›da tesislerle donat›lm›fl ve çok yo¤un kullan›l›yor olmas›, tsunami dalgas›n›n, tarihteki etkilerine göre günümüzde çok daha unutulmaz izler b›rakmas› olas›d›r. 3. Tsunami dalgas› tek bir dalga de¤ildir. Genellikle dört veya befl dalgadan oluflan bir dalga dizini biçimindedir. ‹lk dalga centilmen dalgad›r. ‹kinci ve üçün192
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
cü dalgalar etkilidirler. Devam eden dalgalar›n etkisi daha azd›r. Önde gelen centilmen dalga, k›y›larda birkaç dakika içinde ola¤an d›fl› su yükselmesi veya alçalmas› (çekilmesi) yarat›r. Bu ilk dalga, arkadan gelebilecek olan bir veya iki etkili dalga için haberci niteliktedir. Deniz çekildi¤inde merak edip k›y›n›n durumunu izlemeye kesinlikle gitmeyiniz. Çünkü can kay›plar›n›n büyük bir bölümü bu s›rada olmaktad›r. 4. Etkili dalgalar›n k›y›ya vurmas›ndan sonraki birkaç saat tehlike devam edebilir. Resmi aç›klamalar yap›lana dek bekleyiniz ve k›y›dan daima uzakta kal›n›z. 5. Tsunami dalgas› fark edildi¤inde ya da uyar› al›nd›¤›nda en k›sa zamanda k›y› çizgisinden uzaklaflmak zorunludur. Karada bulunan kiflilerin k›y›dan 100150 m. uzakl›¤a, denizde teknede bulunan kiflilerin ise su derinli¤i en az 50 m. veya daha derin yerlere do¤ru uzaklaflarak olas› dalga ve ak›nt› etkilerinden kurtulmalar› olanakl›d›r. 6. Unutulmamal›d›r ki, dalgan›n karada ilerleme h›z›, insan›n koflma h›z›ndan daha fazlad›r. Merak edip dalgan›n k›y›lardaki durumunu izlemek çok tehlikelidir. Kaçmak için zaman geç olabilir. Tsunami dalgas› nedeniyle yaflam›n› yitirenlerin bir bölümü merakl› kiflilerdir. 7. Tsunami dalgalar› dereler, ›rmaklar ya da denize ba¤lant›l› kanallardan içerilere do¤ru kilometrelerce ilerleyebilirler. Dere, ›rmak k›y›lar› ve bentlerinde zarar verici taflmalar oluflmas› do¤ald›r. 8. Tsunami dalgas› konusundaki uyar›lar› ciddiye almak zorunludur. Unutulmamal›d›r ki, Hawaii Hilo 1960 y›l›ndaki tsunami dalgas› için 10 saat önceden uyar› verilmifl ve korunma yöntemleri tekrarlanm›fl iken 61 can kayb› olmufltur. 9. Deniz taban›nda oluflan herhangi bir deprem nedeniyle tsunami dalgas› oluflabilir. K›y›larda iken bir deprem hissedildi¤inde k›y›dan uzaklaflmak yararl› bir önlemdir. May›s 1983 depreminin hemen sonras›nda, Japonya Honshu adas›n›n Kuzey Bat› k›y›lar›na gelen tsunami, halk›n korunma konusunda yeterli bilgisi olmas›na karfl›n 230 kiflinin ölümüne neden olmufltur. 10. Tsunami dalgas›n›n t›rmanma yüksekli¤inin 2 m.’yi geçmesi durumunda küçük tekne bar›naklar›nda çok fliddetli ak›nt›lar nedeniyle hasarlar ve önemli düzeyde mal kayb› beklenmelidir. Japonya’da elde edilen deneyimler ve gözlenen örnekler de¤erlendirildi¤inde, dalgan›n k›y›larda t›rmanma yüksekli¤inin 2.5 m.’yi geçti¤i yerlerde mal kay›plar›n›n artmas› ve ek olarak can kay›plar› da olmaktad›r (Imamura, 2000). Deprem, f›rt›na, taflk›n veya sel kadar s›k olmasa bile, do¤al afetler aras›nda yer alan tsunami dalgas› olaylar›, Türkiye k›y›lar› için, tarihteki olaylara göre daha önemli bir tehdit oluflturmaktad›r. Bu konuda korkuya kap›lmadan duyarl› olunmas› ve bu çal›flmada anlat›lan basit korunma kurallar›n›n göz önünde bulundurulmas›, olas› can ve mal kay›plar›n› en aza indirmek için zorunludur.
193
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Üsküdar’da Tsunami ‹çin Yap›labilecekler Tsunami depremden oldukça farkl›d›r. Tsunamide temel bilgilere sahip olmak teknolojik uygulamalardan daha önemli olup hayat kurtarabilir. Yönetici ve yetkililerin yapacaklar›ndan farkl› olarak vatandafllar›n kendi çap›nda bir tsunami s›ras›nda uygulayabilece¤i temel davran›fllar yukarda ayr›nt›l› olarak anlat›lm›flt›r. Özellikle yöneticiler aç›s›ndan yap›lacaklar afla¤›da özetlenmifltir. ❖ Bilgilendirme ve bilinçlendirme çal›flmalar› ❖ Okullarda seminerler ❖ Halka aç›k seminerler ❖ Broflür ve kitaplar ❖ Tsunami bilgileri içeren web sayfalar›n›n haz›rlanmas› ❖ Uzaklaflma yollar›n›n ve su basacak alanlar› gösteren tsunami haritalar› ❖ K›y›da tsunami bilgileri veren tabelalar ❖ Uzaklaflma rotalar›n› gösteren tabelalar
Sonuç Marmara ve ‹stanbul’da bir depremden söz ediliyorsa tsunamiyi de birlikte anmak gerekir. Çünkü, ‹stanbul’u bekleyen depremler Marmara denizinin içindeki faylardan kaynaklanmaktad›r. Karada deprem oluflturacak bir fay henüz ortaya konamam›flt›r. Marmara oluflacak bir depremin ya da onun tetikledi¤i denizalt› heyelanlar›n›n yarataca¤› tsunamiler tarihsel dönemde ‹stanbul k›y›lar›n› etkilemifller ve etkilemeye devam edeceklerdir. ‹stanbul ve Marmara tsunami gerçe¤i henüz kabul görmüfl de¤ildir. Marmara denizinde ortaya ç›kan tsunamiler Marmara güney ve kuzey k›y›lar›n› etkiledi¤i kadar bo¤az› ve bo¤azdaki yerleflim alanlar›n› da etkileyecektir. Üsküdar ilçesi de gelecek tsunamilerden etkilenebilecek bir ilçedir. Üsküdar ilçesinin harem ile Salacak aras› dik k›y›lar olmas›na karfl›l›k oldukça düz bir topografyaya sahip Üsküdar iskelesi ve meydan›, Beylerbeyi, Çengelköy k›y›lar›, Küçüksu oldukça etkilenebilecek alanlard›r. Normal flartlar alt›nda Üsküdar’a gelecek dalgalar›n yüksekli¤inin 2 metreyi aflmas› beklenmez ama 1 metrelik bir su derinli¤inin dahi öldürücü oldu¤unu düflünürsek tehlikenin boyutlar›n› anlar›z. Tsunami konusunda bilinçlendirme, bilgilendirme çal›flmalar› baflta olmak üzere çeflitli çal›flmalar ivedilikle bafllanmal›d›r.
Katk› Belirleme 194
M A R M A R A
K I Y I L A R I N I N T S U N A M ‹ Ü S K Ü D A R
P O T A N S ‹ Y E L ‹
V E
Yazar bu makalenin haz›rlanmas›n›n bafllang›c› olan Üsküdar Sempozyumu’nu düzenleyen Üsküdar Belediyesi ve düzenleme kuruluna teflekkür eder. Bu makale yazar›n kendi araflt›rmalar› ile Marmara ve Türkiye k›y›lar›yla ilgili olarak çok de¤erli araflt›rmac›lar›n kaleme ald›¤› ulusal ve uluslararas› düzeydeki yay›nlardan yararlan›larak haz›rlanm›flt›r Bu yaz›n›n haz›rlanmas›nda çok de¤erli katk›lar› bulunan Üsküdar Belediyesi Jeoloji Mühendisi Damla Ekinci’ye ve bafll›ca önemli yay›nlar›n yazarlar› olan de¤erleri tsunami uzmanlar› Prof. Dr. Y›ld›z Alt›nok ve Doç.Dr Ahmet Cevdet Yalç›ner’e teflekkür ederim. KAYNAKLAR Akflam Gazetesi, 1963. A Turkish newspaper dated 20 September 1963 (in Turkish). Alpar, B., Yalç ner, A.C., Özbay, I. (2000), Marmara Denizinde potansiyel heyelan alanlar ve bunlara iliflkin depreflim dalgas› (tsunami) oluflum ve hareketleri. III. Ulusal K›y› Mühendisli¤i Sempozyumu (5-7 Ekim 2000), Bildiriler Kitab›, Çanakkale, 17-31. Alpar, B. Yalç›ner, A. C. ve Özbay ‹. (2005), Marmara Denizinde Potansiyel Heyelan Alanlar› Ve Bunlara ‹liflkin Depreflim Dalgas› (Tsunami) Oluflum Ve Hareketleri. III. Ulusal K›y› Mühendisli¤i Sempozyumu, 5-6-7 Ekim 2000, Çanakkale Alt›nok, Y., (1999), Körfezde Tsunami Oldu ve Can Ald›, Cumhuriyet Bilim Teknik, Say›: 660: 14-15. Alt›nok, Y., Alpar, B., Ersoy, fi., Yalç›ner, A.C. (1999), Tsunami Generation of the Kocaeli Earthquake (August 17th 1999) in the Izmit Bay: coastal observations, bathymetry and seismic data, Turkish Journal of Marine Sciences, 5(3): 131-148. Alt›nok, Y., Alpar, B., Ersoy, S. ve Yalç›ner, A.C., (2000), Tsunami generation of the Kocaeli Earthquake (August 17, 1999) in the ‹zmit Bay: coastal observations, bathymetry and seismic data, Turkish Journal of Marine Sciences, Institute of Marine Sciences and Management, University of ‹stanbul. December, 1999. Alt›nok, Y. ve Ersoy, fi. (1998), Tsunamis observed at Turkish coasts and near surroundings, 7th International Symposium on Natural and Man-Made Hazards,Hazards 98, May 12-22, 1998, Crete, Greece. Alt›nok, Y. ve Ersoy, fi. (2000), “Tsunamis Observed on and near the Turkish Coasts”, Natural Hazards, State of the Art at the End of the Second Millenium, Kluwer Academic Publisher, (eds: Papadopoulos, Murty, Venkatesh, Blong), pp: 185-205. Ambraseys, N.N., (1960), The seismic sea wave on July 9, 1956, in the Greek Archipelago, J.Geoph. Res, 65, 1257-1265. Alt›nok, Y., Yalç›ner, A. C., Alpar, B. ve Ersoy, fi. (2000), Tsunamis in the sea of Marmara with the Lights of Historical Data”, Procceding of 3. National Coastal Engineering Symposium organized by Turkish Chamber of Civil Engineers (ed: A. C. Yalç›ner), October, 5-7, 2000, Dardanelles, pp: 33-43 (in Turkish) Ambraseys, N.N. (1960), The seismic sea wave on July 9, 1956, in the Greek Archipelago, J.Geoph. Res, 65,1257-1265. Ambraseys, N.N., (1962), Data for the investigation of the seismic sea-waves in the Eastern Mediterranean, Bull. Seism.Soc. Am., 52, 895-913. Ambraseys, N.N ve Finkel, C.F. (1990). The Marmara Sea earthquake of 1509. Terra Nova, vol. 2, 167-174. Ambraseys, N. N. ve Finkel, C. (1995), The seismicity of Turkey and adjacent areas. A historical review: 1500–1800, Eren Yay›nc›l›k, ‹stanbul. Antonopoulos, A., (1978), Contribution to the knowledge of tsunamis in the Eastern Mediterranean from ancient times until the recent. Ann. Geol. Des. Pays. Helleniques, Le serie TXXIX/2, 740-757. Batur, A. (1994) “Bir Depremin Yüzy›l Dönümü” ‹stanbul Dergisi, sy. 10, s. 24-33. Eginitis, D. (1894), “1310 Zelzelesi Hakk›nda Rapor”, Translated by Bogos, ‹stanbul, 21 Agustos 1310 Baflbakanl›k Arflivi Genel Müdürlü¤ü, Y›ld›z Esas Evrak S›ra No. 674, Dosya No. 11, Gömlek No. 24, Varak 29. Ersoy, fi., Alt›nok, Y. ve Yalç›ner, A. C. (2000), Tsunamis in the sea of Marmara with the Lights of Historical Data”, Proceeding of 3. National Coastal Engineering Symposium organized by Turkish Chamber of Civil Engineers (ed: A. C. Yalç›ner), October, 5-7, 2000, Dardanelles, pp: 115-128 (in Turkish)
195
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V
Guidoboni, E., Comastri, A. ve Traina, G. (1994), Catalogue of Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to 10th Century. Instituto Nazionale di Geofisica, Rome. Heck, N.H. (1947), List of seismic sea waves. Bull. Seism. Soc. Am. 37, 269-286. ‹mamura, F. (2005), Tsunami Simulation for the warning and risk evaluation. Kuran, U. ve Yalç›ner, A. C. (1993), “Crack Propagations Earthquakes and Tsunamis in the Vicinity of Anatolia”, Paper in the Book, “Tsunamis in the World”, in the book series of Advances in Natural and Technological Hazards Research by Kluwer Academic Publisher, (1993), Ed. Stefano Tinti, pp:159-175. Mihailovic, J. (1927), Memoir-Sur les Grands Tremlement de Terre de la Mer de Marmara, Beograd, 215-222. Milliyet Gazetesi, 12 Ocak 1935 Örgun, Z. (1941), 1509 (Hicri 915) Senesinde ‹stanbul’u Bafltanbafla Harap Eden Zelzele ve fiehri Tamir ‹çin Al›nan Tedbirler, Arkitekt Neflriyat, ‹stanbul. Öztin, F. (1994), 10 Temmuz 1894 ‹stanbul Depremi Raporu, T.C. Bay›nd›rl›k ve ‹skân Bakanl›¤›, Afet ‹flleri Gn. Md.lü¤ü, Deprem Araflt›rma Dairesi, Ankara. Öztin, F. ve Bayülke, N., 1991, Historical earthquakes of Istanbul, Kayseri, Elaz›¤, In, Proc. Workshop on Historical Seismicity and Seismotectonics of the Mediterranean Region, 10–12 October 1990 (Istanbul), Turkish Atomic Energy Authority, Ankara, pp. 150–173. Papadopoulos, G. A. ve Chalkis, B. J. (1984), Tsunamis observed in Greece and the surrounding area from antiquity to the present times, Marine Geol. 56, 309–317. Papazachos, B. C., Koutitas, Ch., Hatzidimitriou, P. M., Karacostas, B. G. ve Papaioannou, Ch. A. (1986), Tsunami hazard in Greece and the surrounding area, Annales Geophysicae 4B(1), 79–90. Shebalin, N. V., Karnik, V. ve Hadzievski, D. (1974), Catalogue of Earthquakes, UNESCO,Skopje, Yugoslavia. Soysal, H. (1985), Tsunami (Deniz Taflmas›) ve Türkiye K›y›lar›n› Etkileyen Tsunamiler, ‹.Ü. Deniz Bilimleri ve Co¤rafya Enstitüsü Bülteni, 2: 59-67, ‹stanbul. Soysal, H., Sipahio¤lu, S., Kolçak, D. ve Alt›nok, Y. (1981), Türkiye ve Çevresinin Tarihsel Deprem Katalo¤u (MÖ) 2100-MS 1900), Tubitak, TBAG Proje No. 341, Istanbul. Subarya, B., Prawirodirdjo, Mc C., Sieh, K., Natawidjaja, G. (2005), GPS Measurements of Coseismic and Postseismic Deformation for the Mw 9.0 2004 Sumatra Earthquake: Constraints on Seismographic Inversions of the Earthquake Source and Tsunami Models: 2005 AGU Joint Assembly, 23-27 May2005. Yalç›ner, A.C. (1999), 1999 ‹zmit Tsunamisi, Bilim ve Teknik, TÜB‹TAK, sy. 383, s. 34 -39. Yalç›ner, A.C., Kuran, U., Akyarli, A. ve Imamura F. (1995), “An Investigation on the Generation and Propagation of Tsunamis in the Aegean sea by Mathematical Modeling”, Paper in the Book, “Tsunami: Progress in Prediction, Disaster Prevention and Warning”, in the book series of Advances in Natural and Technological Hazards Research by Kluwer Academic Publishers, (1995), Ed. Yashuito Tsuchiya and Nobuo Shuto Yalç›ner, A.C., Alt›nok, Y., Synolakis, C. (2000a), Tsunami waves in ‹zmit Bay after the Kocaeli Earthquake, Earthquake Engineering Research Institute, Special Issue of Earthquake Spectra, Vol.2, Chap. 13 (in press) Yalç›ner A.C., Kuran, U., Minoura, K, Imamura, F., Takahashi T. ve Papadopoulos G., (2000b), “Traces of Tsunami Waves near Aegean Coasts”, Symposium on Earthquake Potential of Western Anatolia, V: 1, pp: 256266., Organized by MTA , 23-27 May, 2000 (in Turkish). Yalc›ner, A.C., Alpar, B., Alt›nok, Y., Özbay, I. ve Imamura, F. (2002), Tsunamis in the Sea of Marmara. historical documents for the past, models for the future. Marine. Geology. 190, 445– 463.
196