Üsküdar'da Arazi Kullan›m›n›n De¤iflimi ve Hali Haz›rdaki Özellikleri D O Ç .
D R .
D E N ‹ Z
E K ‹ N C ‹
‹stanbul Üniversitesi
B U R H A N
E K ‹ N C ‹
‹stanbul Üniversitesi
Zemin örtüsü uzun y›llar içerisinde do¤al olarak veya insan›n etkisiyle de¤iflime u¤rayabilmektedir. (Siderenko, 1978; Goude, 1990 ; Palacios vd., 2001; Erlich, 1988). Tüm dünyan›n bir gerçe¤i olan bu durum (Lambin vd., 2001; Özgüven, 1985, Foody, 2002, Steele, 2000) inceleme alan›n da bir gerçe¤idir. Günümüzde arazi kullan›m›nda meydana gelen de¤iflimden kastedilenler hususunda baz› bak›fl farkl›l›klar› bulundu¤u, çok defa bu durumun müphem bir tarzda alg›land›¤› dikkati çeker. Dahas› bu durum gerek çevre bilimciler gerekse de kamuoyu taraf›ndan genellikle negatif bir hâl olarak alg›lamaktad›r. Oysa bu de¤iflim genel kanaatin aksine her zaman olumsuz olarak kabul edilmemelidir veya bu flekilde anlafl›lmamal›d›r. Bu bak›mdan afl›r› çevreci determinizme kaçmadan denilebilir ki bir toplumun gerek refah ve mutlulu¤u, gerek karfl›laflt›¤› problemler ve bunlar›n çözüm imkânlar›, ölçüsü zamana, yere ve teknolojik düzeye göre de¤iflmekle beraber, üzerinde yaflan›lan co¤rafi ortam›n koflullar› ve olanaklar› ile çok yak›ndan ilgili ve her fleyden önce toplumun, mekâna intibak derecesine veya baflka kelimelerle mekân› do¤ru de¤erlendirmesindeki baflar›s›n›n ölçüsüne ba¤l›d›r (Erinç, 1977). Çal›flma Sahas›: Üsküdar ilçesi 37,68 km2 yüzölçüme sahip alan›yla Marmara Bölgesi’nde, onun Kocaeli yar›madas› üzerinde bulunur (fiekil 1).
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
fiekil 1. ‹nceleme sahas›n›n konumu
‹ncelememize konu olan sahan›n s›n›r› kuzeyde Marmara Denizi’nden bafllay›p güneyde Çaml›ca tepelerini içine alarak bu k›s›mlar› çevreleyecek flekilde uzan›r. Üsküdar ilçesini s›n›rlayan poligonun uzun k›sm› 11 km geniflli¤i ise 7 km bir mesafeye sahiptir. ‹nceleme alan› idari birimler bak›m›ndan ise Beykoz, Ümraniye ve Kad›köy ilçeleri ile çevrilidir. Çal›flma sahas› bir yandan deniz seviyesindeki yükseltisi, di¤er yandan ‹stanbul’un karakteristik Monadnoklar›ndan olan Çaml›ca Tepesi aras›nda e¤imli rölyefi ile üzerinde bulundu¤u Çatalca-Kocaeli Penepleninin dalgal› karakteristik özelliklerini yans›tmaktan uzak görünmektedir. K›y›dan itibaren yükselti artmaya bafllar ve en yüksek nokta olan Çaml›ca Tepesi’nde 263 metreyi bulur. Önceki dönemlerde var olan fakat flimdi mevcudiyeti söz konusu dahi olmayan akarsulara ait vadi sistemleri bu topografyada belirgin olarak dikkat çeker. Yöntem: Çal›flman›n esas›n› 1990 Geocover, 1995 Landsat, 2000 Geocover, 2007 Landsat uydu görüntülerinden zemin örtüsü s›n›flar›n›n belirlenmesi ve de¤iflimin ortaya konmas› teflkil eder. Uydu görüntülerinde mevcut bulunan ayn› spektral özellikleri tafl›yan nesnelerin grupland›r›lmas› temeline dayanan s›n›fland›rma (Liang ve Chen, 1995; Goodchild vd., 1996; Dikshit ve Loucks, 1995; 1996; Alparaslan vd., 2003) ile eldeki referans veriler kullan›larak do¤ruluk analizleri yap›lm›flt›r. S›n›fland›rma sonuçlar› daha sonra vektör haline getirilerek GIS ortam›nda analizler için haz›r hale getirilmifltir. 498
Ü S K Ü D A R ' D A A R A Z ‹ K U L L A N I M I N I N D E ⁄ ‹ fi ‹ M ‹ V E H A L ‹ H A Z I R D A K ‹ Ö Z E L L ‹ K L E R ‹
fiekil 2. Do¤ruluk için kullan›lan unsurlar
Görüntülerin s›n›fland›r›lmas› iki aflamada gerçekleflmektedir. ‹lk aflamada çal›flma alan›ndan hangi arazi s›n›flar›n›n ç›kart›labilece¤inin görülmesi, k›saca ön bilgi elde edilebilmesi amac›yla kontrolsüz s›n›fland›rma uygulanm›flt›r. Bu aflamada, çal›flma alan›nda arazi çal›flmalar› ile elde edilen sonuçlar ile karfl›laflt›r›lm›fl ve s›n›flar belirlenmifltir. S›n›flar belirlendikten sonra ikinci aflama olan kontrollü s›n›fland›rma ifllemine geçilmifltir. Bu süreçte ise belirlenen s›n›flar›n s›n›rlar›n›n tespiti yap›lm›flt›r. Tespit edilmeye çal›fl›lan bu s›n›flar; yerleflim alanlar›, orman, bozuk orman ve çal›l›k alanlar, aç›k alanlar ve ulafl›m a¤lar›na ait s›n›flard›r. Kontrollü s›n›fland›rma, belirlenen tipleri kontrol imkân› vermektedir. Bu nedenle, kullan›m›n› bilinen bölgelerde do¤rudan, bilinmeyen bölgelerde ise hava foto¤raflar›, yüksek çözünürlüklü di¤er uydu görüntüleri veya arazi çal›flmas›yla elde edilmifl olan arazi kullan›m s›n›flar› ile do¤rulama imkân› söz konusu olabilmektedir. Örnek bölgelerin toplanmas› s›ras›nda inceleme alan›n›n karmafl›k s›n›f yap›s› nedeniyle örnekleme al›m›n› kolaylaflt›rmak amac›yla her iki görüntüye ait bandlar aras› korelasyonu azaltmak için Temel Bileflenler Analizi (Principal Component Analys) uygulanm›fl ve önceden belirlenen s›n›flara ait örnekleme bölgeleri toplanmas› ifllemine geçilmifltir (Skidmore, 1989). Örnekleme bölgelerinin oluflturulmas› s›ras›nda Geocover s›n›flar›n›n konumlar› ve 499
fiekil 3. S›n›fland›rma sonucu (Filtrelemeden önceki durum)
fiekil 4. Ayn› bölgenin filtrelemeden sonraki durumu
fiekil 5. Filtreme sonras› oluflan genellefltirmeler
fiekil 6. S›n›fland›rma sonucu yerleflim alan›
fiekil 7. Ayn› bölgenin filtreleme sonras› yerleflim s›n›f›
fiekil 8. 1990 Geocover ayn› bölgenin yerleflim s›n›f›
fiekil 9. Geocover baz al›narak ayn› bölgenin düzeltilmifl durumu
referans verilerden yararlan›lm›flt›r. Yeterli say›da örnekleme topland›ktan sonra En Yüksek Olas›l›k (Maksimum Likelihood) kontrollü s›n›fland›rma yöntemi uygulanm›flt›r. S›n›fland›rma ifllemlerinin tüm aflamalar›nda Erdas Imagine 8.7 yaz›l›m› kullan›lm›flt›r (ERDAS, 1999; Jensen, 1996). S›n›fland›rma ifllemi bitirildikten sonra yap›lan ifllemlerin do¤rulu¤unu tespit etmek amac›yla s›n›fland›r›lan görüntüler için do¤ruluk analizi yap›lm›flt›r. Analiz ifllemi s›ras›nda referans veri olarak 1990, 1995 ve 2000 y›l› görüntüsü için hava fotolar› ve ayn› görüntünün 3- 2- 1 bantl› kombinasyonlu do¤al görüntüsü, 2007 500
fiekil 11. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (1990)
fiekil 12. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (1995) fiekil 10. S›n›fland›rma ifllem ak›fl›
501
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
fiekil 13. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2000)
V I
fiekil 14. ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2007)
y›l› görüntüsü için Ikonos uydusuna ait 2005 tarihli 1m yersel çözünürlüklü uydu görüntüsü ile arazi ekskürsiyonlar› ve gözlemleri kullan›lm›flt›r (fiekil 2). Analiz s›ras›nda çal›flma alan› büyüklü¤ü göz önüne al›narak belirlenen s›n›flar için program taraf›ndan s›n›fland›rma sonuçlar›n›n objektif olarak de¤erlendirilebilmesi bak›m›ndan rasgele belirlenmek üzere toplam 300 adet nokta üretilmifltir. Bu 300 noktan›n her biri tek tek s›n›fland›r›lan görüntü ve referans veriler üzerinde karfl›laflt›r›larak çal›flman›n genel do¤rulu¤u tespit edilmifltir. Bu ifllemin ard›ndan, Erdas Imagine yaz›l›m› piksel tabanl› çal›flt›¤› için üretilen sonuçlar›n GIS ortam›nda daha anlaml› olarak irdelenebilmesi amac›yla sonuçlara 5x5 lik median filtre uygulanm›flt›r. Böylece fazla olan piksel say›s›n›n azalt›lmas› yoluna gidilmifl ve görüntüler genellefltirilmifltir (fiekil 3, 4, 5). Yerleflim s›n›f›na ayr›ca dikkat edilerek üretilen sonuçlar 1990 ve 2000 y›l› geocover verileri baz al›narak incelenmifl yerleflim s›n›f› içinde ç›kan küçük alanlar geocover verileri ile bütünlü¤ü sa¤lamak amac›yla yerleflim s›n›f›na dahil edilmifltir (fiekil 6, 7, 8, 9). Filtreme sonuçlar› Arc GIS 9.2 program› ve ilgili menüleri kullan›larak raster formattan vektör format›na dönüfltürülerek GIS ortam›na aktar›lm›flt›r. Bu aflamada ise de¤iflim ve onun oran› ile yönü ortaya konulmufltur (fiekil 10). Görüntü ‹flleme; S›n›fland›rma: Dört farkl› y›la ait uydu görüntülerine göre; inceleme alan› ve yak›n çevresinde (1) orman, (2) bozuk orman, çal›, (3) yeflil alan, (4) ç›plak arazi (aç›k alan), (5) su yüzeyi, (6) yerleflim ve (7) karayolu olmak üzere farkl› 7 zemin örtüsü s›n›f› tan›mlanm›flt›r. Ancak Üsküdar ‹lçesi s›n›rlar› dâhilinde 3 farkl› s›n›f belirlenmifltir (fiekil 11, 12, 13, 14). Bu s›n›flar Bozuk orman ve çal›, yeflil alan, yerleflim ve karayoludur (Çizelge 1). 502
Ü S K Ü D A R ' D A A R A Z ‹ K U L L A N I M I N I N D E ⁄ ‹ fi ‹ M ‹ V E H A L ‹ H A Z I R D A K ‹ Ö Z E L L ‹ K L E R ‹
Foto 1 ‹nceleme alan›n›n zemin örtüsü haritas› (2000)
Foto 2 ‹nceleme alan›nda yer alan yeflil alanlara ait görünüfl
Foto 3 ‹nceleme alan›nda yer alan ulafl›m a¤lar›na ait görünüfl (sahil yolu)
503
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
Foto 4 ‹nceleme alan›nda yer alan yerleflim alanlar›na ait görünüfl
Çizelge 1.
Bozuk orman ve çal› grubu Çaml›ca eteklerinde, Karacaahmet ve k›smen k›y› fleridinde dikkat çekmektedir (Foto 1) Yeflil alanlar ilçenin de¤iflik yerlerine da¤›lm›fl durumdad›r. Bu sahalar genellikle park , bahçe ve yol kenarlar›nda bulunmaktad›r (Foto 2). Çevreyollar›, flehir içi karayollar› ve s›n›r teflkil eden D100 ile Ulafl›m a¤› da inceleme sahas›nda büyük bir alan kaplamaktad›r (Foto 3). Zemin örtüsü s›n›flar›n›n sonuncusunu ise en büyük alana sahip olan yerleflme sahalar› meydana getirir (Foto 4). De¤iflimin Yönü ve Oran›: 1990 dan 2007 y›l›na kadar zemin örtüsü de¤iflimi esnas›nda; bozuk orman, çal›l›k alanlar ile yerleflme sahalar›nda azalma buna karfl›n yeflil alan ile karayollar›n›n alan›nda ise art›fl olmufltur (Çizelge 2, fiekil 15).
504
Ü S K Ü D A R ' D A A R A Z ‹ K U L L A N I M I N I N D E ⁄ ‹ fi ‹ M ‹ V E H A L ‹ H A Z I R D A K ‹ Ö Z E L L ‹ K L E R ‹
Çizelge 2. Zemin örtüsü s›n›flar›
fiekil 15. Zemin örtüsü s›n›flar› (1990 – 2007)
Sonuç: Son onyedi y›l› kapsayan dönem için yap›lan bu zemin de¤iflimi analizi, zemin örtüsü s›n›flar›nda büyük bir de¤iflimin olmad›¤›n› ortaya koymufltur. Bu durum ‹stanbul ‹linin genel durumu ile çeliflmektedir. Bu dönem içerisinde ‹stanbul ‹li s›n›rlar› içerisinde sürekli olarak yeflil alanlar›n aleyhine yerleflme alanlar› art›fl göstermifltir. Üsküdar ‹lçesinde esas kullan›m fonksiyonu yerleflmeye ait olup ‹stanbul’un hala devam etmekte ola flehirleflme sürecini ana çizgileri ile Üsküdar’›n en az 15 y›l önce tamamlad›¤›n› göstermektedir. Bilindi¤i gibi Üsküdar fiehri; ‹stanbul Metropoliteni içerisinde yerleflme tarihi çok eskilere dayanan bir saha durumundad›r. Bizans devrinde, söz konusu 505
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
V I
devletin askeri yerleflmelerinin bulundu¤u Üsküdar, Osmanl› döneminde bir kültür merkezi ve mutasarr›fl›k, Cumhuriyet devrinde ise 1926 y›l›na kadar il, daha sonra ilçe statüsüne sahiptir. Günümüzde ise 54 mahallesi ve 492.666 lik nüfusu (http://www.tuik.gov.tr) ile önemli bir yerleflme merkezi olarak dikkat çekmektedir. Üsküdar’›n yerleflme tarihinin yüzy›llar öncesine dayan›yor olmas› bu gerçe¤i daha iyi alg›lamam›z› sa¤lamaktad›r. Bir lokasyon olarak sahip oldu¤u zenginlikler ve elveriflli yerleflme koflullar› bu sahay› cazip bir merkez seviyesine ç›karm›flt›r. Böylece inceleme alan› bir tar›m sahas› veya sanayi merkezi olmaktan öte bir kültür yerleflmesi olarak gelime göstermifltir. Bunun do¤al bir sonucu olarak inceleme alan› büyük bir nüfus toplanma aglomerasyon alan› halini alm›flt›r. Dolay›s›yla bu sahadan beklenen yerleflme fonksiyonunun geliflme göstermesidir. Burada belirtilmesi gereken bir di¤er husus da alan bak›m›ndan büyük olmamakla birlikte yeflil alanlar›n giderek art›fl göstermesidir. Bunun bafll›ca nedeni ise yerel yönetimin flehirli halka rekreasyon alan› açmas› ve var olan yeflil alanlar›n›n kalitesini artt›rma çabas›d›r. KAYNAKLAR Coase, R. H., 1998, The Problem of Social Cost, Federal Judge's Desk Reference to Environmental Economics, (ed.) John A. Baden, San Francisco, California: Pacific Research Institute for Public Policy, 86-100. ERDAS, 1999, fifth ed. ERDAS Field Guide ERDAS, Inc., Atlanta, Georgia. Erinç, S.,1977, ‹stanbul Bo¤az› ve Çevresi; Do¤al Ortam: Etkiler ve Olanaklar (Uygulamal› Co¤rafya Etüdü), ‹stanbul Üniversitesi Co¤rafya Enstitüsü Dergisi, .20-21, 1-23. Foody, G.M., 2002, Status of Land Cover Classification Accuracy Assessment, Remote Sensing of Environment, 80-1, 185–201. Goodchild, M.F., Steyaert, L.T., Parks, B.O., Johnston, C.J., Maidment, D.,Crane, M., Glendinning, S., 1996, GIS and Environmental Modeling: Progress and Recent Research, GIS World, Inc., Fort Collins, CO, USA. Goude, A., 1990, The Human ‹mpact on the Natural Environment, Basil Blackwell, Oxford. http://www.tuik.gov.tr Son eriflim tarihi (20.10.2006). Jensen J.R., 1996, Introductory D›g›tal Image Processing, Prentice Hall, New Jersey, USA. Lambin E.F., Turner B.L., Geist H.J., Agbola S.B., Angelsen A, Bruce J.W. vd., 2001, The Causes of LandUse and Land-cover Change: Moving Beyond the Myths, Global Environmental Change, 11, 261–269. Liang, S., Chen, C.Y., 1995, Conjunctive Use of GIS and Watershed Model for Environmental Protection, Proceedings of 1995 International Symposium on Geographic Information System for Environmental Protection, March 16–17, Taipei, Taiwan. Palacios, M.R., Mabry, B.J., Nials, F., Holmlund, J.P., Miksa, E., Davis, O.K., 2001, “ Early Irr›gation Systems in Southestern Arizona: The Ostracode Perspective”, Journal of South American Earth Sciences, 14, 541-555. Ritter, D.F., Kochel, R.C., Miller, R.J., 1995, Process Geomorphology, mcGraw-Hill, Boston. Siderenko, A.W.,1978, Jeomorfoloji ve Ekonomi, Uygulamal› Jeomorfolojinin Sorunlar› ( Çev. Nuri Güldal›), Yeryuvar› ve ‹nsan, 28–31. Steele, B.M., 2000, Combining Multiple Classifiers: An Application Using Spatial and Remotely Sensed Information for Land Cover Type Mapping, Remote Sensing of Environment, 74-3, 545–555. Wilson, E.O., 1992, The Diversity of Life. Belknap Press, Cambridge, USA.
506