Üsküdar’da Mutenalaflt›rma Süreci P R O F .
D R .
M U S A
T A fi D E L E N
Sakarya Üniversitesi
1960’l› y›llarda yeni orta s›n›flar, Londra’n›n merkezinde yer alan iflçi s›n›f›n›n ve fakir alt s›n›flar›n yo¤unlukla oturdu¤u eski kent içi alanlardaki meskenleri, sat›n al›p bunlar› restore ederek standard› yüksek ve lüks meskenlere dönüfltürmeye bafllam›fllard›r. Bu geliflmeyi tan›mlamak üzere, “gentrification” tabirini ilk defa Ruth Glass kullanm›flt›r.1 Bu süreçle birlikte, daha üst s›n›flardan gelen yo¤un talep üzerine bu bölgelerde kiralar yükselmifl ve evler pahalanm›flt›r. Alt s›n›flar için bu mesken bölgeleri pahal› hale gelince buralar› terk etmek zorunda kalm›fllard›r. Yeni bir sosyal hareketlili¤e maruz kalan bu kent içi mekanlar, yeni bir s›n›fsal ve mekansal ayr›flmaya ve mülkiyet yap›s›nda de¤iflime maruz kalm›flt›r.2 “Gentrification” tabiri Türkçe’de üç kavramla karfl›lanmaktad›r: Bu kavramlar “soylulaflt›rma”, “mutenalaflt›rma” ve “seçkinlefltirme”dir. 1960’lar›n sonlar› ve 1970’ler kentsel yeniden yap›lanman›n kapsaml› olarak gerçekleflti¤i y›llard›r. Bu süreç öncelikle, Londra, Paris, San Fransisco, Washington, Toronto ve Vancouver gibi belli bafll› bat› kentlerinde ortaya ç›km›flt›r. 1960’larda Londra üst s›n›flar ve çal›flan s›n›flar olmak üzere iki ana toplulu¤un yaflad›¤› bir kent halindeydi. Banliyöler ya da uydu yerleflmeler, tabii çevre ve temiz havay› tercih eden orta üst s›n›flar›n yerleflim alanlar›yd›. Daha sonralar›, flehir merkezinin sa¤lad›¤› avantajlar karfl›s›nda, yeni orta s›n›flar üniversite e¤itimi baflta olmak üzere flehir merkezinin sundu¤u hizmetlerden faydalanmak üzere, kent içi mesken bölgelerine yönelmifller, sat›n ald›klar› eski evleri tarihî dokusuna uygun flekilde restore ederek yerleflmeye bafllam›fllard›r. Londra’daki sat›n al›nan eski victorian evlerin restore edilerek yenilenmesi, kollektif bir orta s›n›f sosyal hareketlili¤ine dönüflmüfltür. Londra’da sermaye aç›s›ndan di¤er bir mutenalaflt›rma ise, büyük ve orta ölçekli flirketlerin bu bölgelere yerleflip faaliyete geçmeleri olmufltur.3
.
Kuzguncuk ve çevresinin havadan görünümü (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Londra’da mutenalaflt›rma
Mutenalaflt›rma sürecinde düflük gelirli gruplar›n yaflad›klar› alandan tafl›nmak zorunda kalmalar› gönülsüz bir yer de¤ifltirme oldu¤undan olumsuz yönlerine de dikkat çekilmektedir. Ayr›ca, bu yer de¤ifltirmeye ra¤men, komfluluk iliflkileri her zaman farkl› gelir gruplar› aras›nda bir geliflim göstermemifltir. Ancak, Cole’nin belirtti¤ine göre, Sydney, Melbourne gibi kentlerde bu süreç, farkl› gelir gruplar› aras›nda komfluluk iliflkilerinin geliflmesine yol açm›flt›r.4 Bu durum, kentten kente mutenalaflt›rman›n farkl› özellikler gösterebilece¤ini ortaya koymaktad›r. Orta s›n›flar›n yerel altyap›, çevre ve di¤er hizmetlerle ilgili beklentilerinin büyük ölçüde karfl›lanmas›, ve yaflama tarzlar›na iliflkin de¤er ve normlarla yüklü iliflkiler a¤›n›n sürdürülebilirli¤i, mutenalaflt›rma sürecinin en temel dinamikleri olarak görülebilir. Büyük flehir merkezlerinin gürültülü, pis ve yo¤un atmosferinden bir kaç›fl yolu olarak üst gelir gruplar›n›n flehir d›fl›na do¤ru yeni konut alanlar›na yerleflmeleri, seçilmifl korunakl› mesken alanlar›nda ikamet etme, kapal› ya da uydu yerleflmelerin ortaya ç›kmas› fleklinde bir tür banliyöleflme yaflan›rken, daha sonra, flehir merkezinin imkân ve avantajlar›ndan mahrum kalma, öncelikle orta s›n›flar› flehir merkezindeki eski ve köhne mesken alanlar›na yöneltmifltir. Banliyöleflmeyle birlikte onu takiben bafllayan mutenalaflt›rma süreci dünyada bir çok büyük metropolitan kentte müflahade edilmektedir. fiehir d›fl›nda banliyöleflme ve kapal› mesken bölgeleri oluflturma kamuya kapal›l›k ve derinleflen güvenlik ihtiyac›ndan kaynakland›¤› vurgulansa da, bu mesken alanlar› sadece güvenlik ihtiyac›ndan de¤il, ayn› zamanda de¤iflen kültürel sermayenin yaflama tarz› yoluyla ifade edilmesi ihtiyac›ndan kaynaklanmaktad›r. Özellikle uydu yerleflmeler ya da kapal› mekanlar da komfluluk iliflkileri ayn› s›n›f mensuplar› aras›nda sürdürülürken, toplum katmanlar› aras›ndaki uçurum ve soysal mesafe korunmakta veya artmaktad›r.5 Halbuki mutenalaflt›rma sonucun32
.
Ü S K Ü D A R ’ D A
M U T E N A L A fi T I R M A
S Ü R E C ‹
Kuzguncuk’da mutenalaflt›rma
da, kapal› bir ortak mekân söz konusu olmad›¤› için farkl› gelir gruplar›ndan ya da s›n›flardan aileler aras›nda komfluluk iliflkilerinin geliflme imkan ve f›rsatlar› mevcuttur. Bu durum üst ve alt gelir gruplar›n›n kamuya daha aç›k bir sosyal çevrede yan yana ve iç içe yaflama olgusunu beraberinde getirmektedir. Türkiye’de ise benzer geliflme, 1980 sonras› dönemde ve belirgin olarak ‹stanbul kent mekan›nda görülmeye baflland›. Özellikle Kuzguncuk, Ortaköy, Arnavutköy gibi semtlerde ortaya ç›kt›. 1990’l› y›llardan itibaren ‹stanbul’un bir çok tarihî semtinde, tarihî dokuyu ve kimli¤i belli ölçüde muhafaza eden yap›lar›n ortaya ç›kt›¤›na ve bugün bu semtlerimizde geleneksel mimari kimli¤i yans›tan estetik görüntüye sahip evlerin say›lar›n›n giderek artt›¤›na flahit olmaktay›z. Üsküdar Kuzguncuk’ta mutenalaflt›rma süreci, 1980’li y›llarda bir grup sanatç› ve mimar›n öncülü¤ünde bafllad›. Kuzguncuk’ta mutenalaflt›rma, ‹stanbul’un ilk örneklerinden biridir. Kuzguncuk’taki Güzellefltirme Derne¤i’nin, bir sivil toplum kuruluflu olarak önemli bir yer oldu¤u söylenebilir. Sadece Kuzguncuk’ta de¤il, ‹stanbul’daki mutenalaflt›rman›n apartman ölçe¤inde görülen, dikey ve kesitli bir mutenalaflt›rma oldu¤u ifade edilebilir. Geçmiflte daha ziyade Musevi, Rum, ve Ermeni az›nl›klar›n oturdu¤u bir semt iken, bunlar›n buray› terk etmelerinden sonra, sanatç› ve mimarlardan oluflan küçük bir grup, mevcut meskenleri tarihî dokuya uygun restore ederek semte yeni bir kimlik kazand›rm›fllard›r. Karadenizli göçmenlerle birlikte, aralar›nda yaflama tarz› farkl›l›¤›na ra¤men, Kuzguncuk’ta iki grubun yan yana ve birlikte oldu¤u görülür. 1997’de kurulan Kuzguncuklular Derne¤i’nin kurulmas›yla, bir sivil toplum kuruluflu öncülü¤ünde her iki topluluk ortak hareket edebilme uyumlulu¤unu gösterebilmifllerdir. Bir Kuzguncukluluk kimli¤i oluflmufl, ama bu bilincin oluflumunda öne ç›kan faktör, tarihi kültürel mimari dokunun korunmas› olmufltur.6 33
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Üsküdar, Avrupa ve Asya k›talar›n›n Bo¤az alt›ndan birlefltirilece¤i bir ulafl›m hatt›n›n Asya’ya aç›lan taraf›nda bulunmaktad›r. Ulafl›m bak›m›ndan daha merkezi bir konuma gelecek olan Üsküdar’›n bu merkezi konumu sayesinde, ticaret ve di¤er hizmetler aç›s›ndan ifllevselli¤inin artaca¤› ve bundan istifade etmek isteyen üst gelir gruplar›n›n yeni yerleflme alan› olarak Üsküdar’a yönelecekleri öngörülebilir mi? Böyle bir geliflmenin olabilmesi bir çok etkenin devreye girmesine ba¤l› olabilir. Bugünden bu tür bir geliflme için bir öngörüde bulunmak zor görünmektedir. Ancak, Üsküdar’da ticaret ve mesken alanlar›n›n, tarihi dokusu da dikkate al›narak yeni bir yerleflim ve imar planlamas›n›n yap›lmas› büyük bir ihtiyaçt›r. Özellikle ‹stanbul’un çeflitli semtlerinde görülen apartman ölçe¤inde mutenalaflt›rma da göz önüne al›narak “Yeni Bir Üsküdar Tasar›m›” yap›lmal›d›r. Bu yeni Üsküdar tasar›m›nda, Üsküdar’›n tarihi dokusunun korunmas› ve mimari kimli¤ininin yaflat›lmas› birincil önceli¤e sahip olmal›d›r. Bu bak›mdan modern binalar tarihî dokunun önüne geçmemeli, aksine geleneksel mimarî kimli¤in öne ç›kmas›na özen göstermelidir. Üsküdar’› gökdelenler ya da salt modern yap›lar de¤il, geleneksel tarihî tarihi dokuyu yans›tan binalar temsil edebilir. Bu ayn› zamanda gelene¤e ve kültüre sahip ç›kma bilincimizin geliflti¤inin en önemli göstergelerinden biri olacakt›r.
D‹PNOTLAR 1
Butler, Tim-London Calling, The Middle Classes and Remaking of Inner London, Oxford 2003, s. 25.
2
a.g.e., s. 161.
3
Dave Amis, Urban Renewal, Gentrification and the ‹mpact On The Working Class in London, 2005, s. 3-5.
4
Davvid B. Cole, “Gentrification, Social Character and Personal Identity”, Gegraphical Review, Vol. 75, no. 2, 1985, s. 142-143.
5
Didem Dan›fl, “ ‹stanbul’da Uydu Yerleflmelerin Yayg›nlaflmas›”, 21. Yüzy›l Karfl›s›nda Kent ve ‹nsan, ‹stanbul 2001, s. 156-157.
6
David Behar-Tolga ‹slam, ‹stanbul’da Soylulaflt›rma, Eski Kentin Yeni Sahipleri, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar› 2006, s. 147-154.
34
.