‹stanbul Kentiçi Ulafl›m›nda Bir Ana Aktarma Noktas› Olarak Üsküdar Meydan›, “Marmaray”›n Etkileri ve Meydan›n Gelece¤i Üzerine Y R D .
D O Ç .
D R .
A Y fi E
S ‹ R E L
Trakya Üniversitesi
Ö ⁄ R .
G Ö R .
O .
Ü M ‹ T
S ‹ R E L
Trakya Üniversitesi
Girifl Üsküdar Meydan›; tarihin tüm dönemlerinde bulundu¤u konumu nedeniyle, ‹stanbul kentinin deniz ve kara ulafl›m› aras›nda bir aktarma noktas› olarak görevini sürdürmüfltür. Çeflitli dönemlerde bu görev farkl› nitelikler tafl›sa da günümüze kadar önemini koruyarak gelmifltir. ‹stanbul Metropoliten Alan›’n›n ulafl›m problemlerinin çözümünde devrim niteli¤i tafl›yabilecek “Marmaray Projesi” ‹stanbul metropolü için yaflamsal önemi olan ça¤dafl bir ulafl›m a¤› olarak görülmektedir. Bu ba¤lamda günümüzde yap›lmakta olan Marmaray hatt›na ait Üsküdar ‹stasyonu; farkl› ulafl›m türlerinin arakesiti olan “Aktarma ‹stasyonu” olarak, Üsküdar meydan›n›n tarih boyunca sürdürdü¤ü görevini ‹stanbul Metropoliten ulafl›m a¤› bütünü içinde farkl› bir boyuta tafl›yacakt›r. Ancak; Üsküdar ve meydan›n›n gelece¤ine yönelik gerek ulafl›m gerekse farkl› ölçeklerde yap›lan mekânsal düzenleme projeleri baz›nda yap›lan incelemelerde söz konusu projelerin ciddi anlamda eksikliklerinin oldu¤u görülmüfltür. Bütüncül ve çok yönlü bir çal›flman›n ürünü olmad›¤› düflünülen çal›flmalar›n yeniden ele al›narak, gelece¤e yönelik ad›mlar›n daha sa¤lam at›lmas› yönünde ›fl›k tutabilece¤ine inand›¤›m›z görüfl ve düflüncelerimiz afla¤›da detayland›r›lm›flt›r.
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 1: XVII. yüzy›lda ‹stanbul haritas›
1. Üsküdar Meydan›n›n Çeflitli Dönemlerde Ulafl›m Aç›s›ndan Üstlendi¤i Görev Ve Bu Görevin Meydan Ve Yak›n Çevresine Etkileri Üsküdar, Asya ile Avrupa aras›nda do¤al bir su yolu olan ‹stanbul Bo¤az›’n›n Marmara Denizi’ne aç›lan do¤u kesiminde yer almaktad›r. Yerleflmeye uygunlu¤u bak›m›ndan arazisinin yap›s› ve rölyefi, iklimi, bitki örtüsü, do¤al zenginlikleri ve ‹stanbul Bo¤az›n k›y›s›nda yer almas› Üsküdar’› tarihin eski dönemlerinden beri önemli yerleflme merkezi haline getiren unsurlar olmufltur. (Resim 1) Osmanl› döneminde Bo¤az’›n Anadolu yakas›n›n en önemli yerleflim merkezlerinden biri haline gelen Üsküdar; XVI. ve XVIII. yy. aras›nda, Osmanl› ordusunun Asya yönüne yap›lan seferlerin bafllang›ç noktas› olarak bo¤az›n en hareketli noktas› konumundad›r.1 Di¤er taraftan karayoluyla kervanlarla gelen baz› mallar›n Üsküdar iskelesi ile ‹stanbul taraf›na naklediliyor olmas›, Üsküdar meydan›n› Osmanl› döneminden günümüze de¤in bir transfer noktas› görünümüne de getirmifltir. D›flar›ya aç›lma noktas› olan iskele ile Mihrimah Sultan Külliyesi aras›nda kalan Üsküdar meydan› XIX. y›ldan itibaren toplumun gereksinimleri do¤rultusunda de¤iflik düzenlemelere sahne olmufltur. (Resim 2) XIX. yüzy›ldan itibaren ticaret merkezinin yabanc› flirketler kanal›yla Galata’ya 104
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 2: XIX. yüzy›lda Üsküdar Meydan› (Flandin, 1838)
kaymas›, nüfus art›fl›na paralel olarak bo¤az k›y›lar›nda yeni yap›laflma, bo¤az›n her iki yakas›nda artan bir yük ve yolcu talebini oluflturmufltur. Geliflen teknolojiyle birlikte yap›m›na bafllanan buharl› gemilerin yaklaflabilmesi için yap›lan iskeleler ve bu iskeleleri kullanan fiirket-i Hayriye seferleri Bo¤aziçi’nden faydalanmada çok önemli de¤iflikliklere yol açm›flt›r.2 Bu dönemde deniz ulafl›m›n›n vapurlarla daha kolay bir flekilde yap›lma yap›lmaya bafllanmas› ile Üsküdar daha da büyümüfl ve genifl bir alana yay›lmaya bafllam›flt›r. XIX. yüzy›lda yenileflme hareketleri beraberinde toplumsal yap› ve örgütlenme biçiminde de¤iflimleri getirmifl, bu de¤iflimler ise kent dokusuna yeni müdahaleleri gündeme getirmifltir. Özellikle liman kentlerinde; liman çevresinde oluflan eski merkezlerin yan› s›ra yeni modern merkezler oluflturulmaya bafllanm›flt›r. Merkezde ya da yak›nlar›nda yeni ulafl›m yollar›, demiryollar›, limanlar, r›ht›mlar, antrepolar, posta binalar› yap›lm›flt›r. Kent merkezleri büyümüfl ve araba, tramvay, vapur, banliyö gibi toplu tafl›m araçlar› kente girmifltir.3 (Resim 3, 4) Bu dönemde yukar›da bahsedilen geliflmeler; uzun süre fiziki dokusunu ve kimli¤ini muhafaza etmeyi baflarm›fl Üsküdar meydan›nda da kendini hissettirmeye bafllam›fl, meydan ve çevresindeki kent dokusu de¤iflim sürecine girmifltir. Seferlerine 1870 y›l›nda bafllay›p 1950 y›l›nda kald›r›lm›fl olan eski araba vapuru iskelesi4 ve di¤er iskeleler meydan›n denizle iliflkisini kuran ve meydan› biçimlendiren önemli ö¤eler olmufltur. Öte yandan ilk olarak 1928 y›l›nda Üsküdar105
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 3: XX. yy. bafllar›nda Üsküdar Meydan›
Resim 4: XIX. yy. sonlar›nda Üsküdar ‹skelesi
106
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
Resim 5: 1940’da Üsküdar Meydan›.
M E Y D A N I
Resim 6: 1933 Üsküdar haritas› (Pervititch).
Ba¤larbafl›-K›s›kl› aras›nda, 1929 y›l›nda Üsküdar-Haydarpafla-KaracaahmetBa¤larbafl› aras›nda sefer yapacak elektrikli tramvay hatt›n›n bafllang›ç noktas› olarak Üsküdar meydan› de¤iflime u¤ramaya bafllam›fl (Resim 5), 1935 y›l›nda yürürlü¤e girmifl olan Henry Prost plan›nda meydan trafik noktas› olarak düzenlenmifltir (Resim 6, 7). Bu düzenlemeler ile Üsküdar meydan›n›n bir eriflim-aktarma noktas› olma özelli¤i vurgulanm›flt›r. 1960’l› y›llarda; karayolu tafl›mac›l›¤›na a¤›rl›k veren politikalar sonucu artan nüfusun tafl›nmas›nda otobüs ve dolmufllar›n say›s›n›n h›zla artt›r›lmas› ile 1966 y›l›nda Üsküdar’da tramvay tafl›mac›l›¤›na son verilmifltir. Di¤er yandan h›zla artan özel araç sahiplili¤i ve araba vapuru seferlerindeki yo¤unluk sonucunda, arabal› vapur iskelesi önünde büyük bir depolama alan› ihtiyac› do¤mufl, Mihrimah ve Yeni Valide camileri aras›ndaki alan aç›larak otoparka dönüfltürülmüfltür (Resim 8). Atatürk köprüsünün faaliyete geçmesi sonucu arabal› vapur seferlerinin hayati görevi sona ermifl ve 1980’li y›llarda Üsküdar – Kabatafl arabal› vapur seferleri kald›r›lm›flt›r. Geçmiflte küçük ölçekli ve yaya a¤›rl›kl› bir meydan olan Üsküdar meydan›n›n ifllevi; 1970’li y›llar›n bafl›nda Bo¤az Köprüsü’nün ve çevre yollar›n›n yap›m› ile Anadolu yakas›nda artan konut yerleflimlerinin Üsküdar’› bir aktarma noktas› ve ticari merkez olarak kullanmalar› sonucu, bir dü¤üm noktas› ve trafik oda¤› olmaya do¤ru de¤iflim göstermeye bafllam›flt›r. Ülkemiz genelinde benimsenen karayolu tafl›mac›l›¤›n›n bir yans›mas› olarak, ‹stanbul metropoliten alan› do¤u yakas›nda en uç noktalara de¤in ulafl›m olanaklar›n›n sa¤lanmaya bafllamas› ile; bu 107
.
Ü S K Ü D A R
Resim 7: 1950’lerde Üsküdar Meydan›.
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 8: 1980’lerde Üsküdar Meydan›
y›llarda yerleflme dokusu kuzey-güney do¤rultusunda geliflirken 1980’li y›llardan günümüze de¤in do¤u-bat› yönünde h›zl› bir mekansal büyüme sürecine girmifltir. Söz konusu süreçte Üsküdar’›n do¤usunda fiziki dokunun büyümesi ile buralarda yaflayan insanlar›n metropolün bat› yakas› ile iliflkisini kurmalar› aç›s›ndan Üsküdar Meydan›, bir aktarma noktas› olarak geçmiflte oldu¤u gibi daha da büyük ölçekte sürdürme görevini yüklenmek durumunda kalm›flt›r.
2. ‹stanbul Metropoliten Alan›nda Do¤u Yakas› Mekânsal Gelifliminin Üsküdar Ve Meydan›n›n Aktarma Noktas› Oluflumuna Etkileri ‹stanbul metropoliten alan› do¤u yakas›nda nüfus y›¤›lmalar› ve kentleflmenin bafllad›¤› 1960’l› y›llar›n bafl›nda kuzey-güney do¤rultusunda lineer bir geliflme izlerken, bu y›llardan itibaren do¤u-bat› yönünde bir geliflme e¤ilimi içine girdi¤i görülmektedir. Do¤u yakas›n›n 1960–1970 y›llar› aras› mekânsal gelifliminde, Kad›köy-Maltepe-Yakac›k-Tuzla-Gebze sanayi do¤rultular›, do¤u yakas›n›n makroformunu lineer bir flekilde etkilemifltir.1980’li y›llarda ise sanayi faktörü ile birlikte en uç noktalara kadar ulafl›m olanaklar›n›n sa¤lanmas› do¤u-bat› yönündeki geliflmeyi h›zland›rm›flt›r (Resim 9, 10). 1990’l› y›llarda ise; rayl› sistem yerine karayolu tafl›mac›l›¤›na a¤›rl›k veren politikalar sonucunda otobüs tafl›mac›l›¤›n›n yan› s›ra minibüs sisteminin devreye girmesi ile mekânsal geliflim Beykoz, Üsküdar ve Ümraniye’nin do¤usuna do¤ru yay›lma göstermeye bafllam›flt›r.5 Günümüzde ise do¤u yakas› mekânsal geliflimini do¤u-bat› ve kuzey güney aks›nda devam ettirirken; bu alanlarda yaflayan nüfusun bat› yakas› ile iliflkisini kuran aktarma noktas› olarak Kad›köy’ün yan› s›ra Üsküdar ve meydan› ön plana ç›kmaya bafllam›flt›r. Bu geliflim ve de¤iflim süreci içinde planl› ve kal›c› bir düzenlemeye konu olmayan Üsküdar Meydan›’n›n düzenlenmesi yolunda at›lan en önemli ad›m 1987 y›l›nda aç›lm›fl olan uluslar aras› – davetli bir kentsel tasar›m proje yar›flmas›d›r6 108
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 9: ‹stanbul do¤u yakas› 1970 ve sonras› mekansal büyümesi.
Üsküdar Meydan›’n›n havadan görünümü (arka sayfa)
109
.
Ü S K Ü D A R
Resim 10: ‹stanbul do¤u yakas› 2006 uydu görüntüsü
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 11: 1987 Üsküdar Meydan› Kentsel Tasar›m Proje Yar›flmas›’nda birinci olan proje
(Resim 11). Birincili¤i kazanan proje hayata geçirilememifl, Marmaray projesinin gündeme gelmesi ile de önerilen çözüm geçerlili¤ini yitirmifltir. Üsküdar’›n bat› yakas› ile iliflkisini kuran deniz tafl›mac›l›¤› yan›nda, tarihi ve ticari merkezle ba¤lant› sa¤layacak Marmaray Projesi’nin önemli istasyonlar›ndan birinin Üsküdar meydan›nda konumlanm›fl olmas›, öte yandan yukarda bahsedilen kentsel büyüme sürecinde bu alanlarda yerleflmifl bulunan do¤udaki nüfusun Marmaray’›n Üsküdar ‹stasyonu ile bat› yakas›na tafl›nacak olmas›; kent içi ulafl›m›nda farkl› tafl›m türlerinin (denizyolu-demiryolu-otobüs) arakesiti olarak Üsküdar meydan›n›n önemini bir kez daha vurgulam›fl olmaktad›r. Bu önem nedeniyle “Üsküdar Aktarma ‹stasyonu”nun Üsküdar meydan›n›n kentsel dokusunu bozmayacak flekilde planlanmas› özel bir önem arz etmektedir.
3. Kentiçi Ulafl›m›nda Farkl› Toplu Tafl›m Türlerinin Arakesiti Olarak Aktarma ‹stasyonlar› ‹stanbul metropolünün ulafl›m problemlerinin çözümü içi yap›lan çal›flmalardan yüksek kapasiteli bir metro sisteminin gereklili¤inin anlafl›lmas› üzerine yap›m›na bafllanan “Marmaray Projesi” mevcut banliyö hatlar›na entegre edildi¤inde, ayn› zamanda uç noktalara ulafl›m› sa¤layacak kamu otobüsleri ile desteklendi¤inde ‹stanbul metropolü için yaflamsal önemi olan ça¤dafl bir ulafl›m a¤› da ortaya ç›km›fl olacakt›r. Söz konusu ulafl›m sisteminde; yolcular›n istedikleri yerlere daha kolay ve h›zl› ulaflmalar›n› veya aktarma yapacak yolcular›n bir sistemden di¤erine transferini sa¤layan Aktarma istasyonlar› önemli görevler yüklenmek durumunda kalacakt›r. Kamu otobüsleri ve rayl› sistem taraf›ndan yer alt› ve yer üstünde farkl› kotlardan kullan›labilen, farkl› ulafl›m türleri aras›nda geçifli sa¤layan otomatik bilet makineleri, ba¤lant› noktas›nda yeterli ölçü ve say›da otopark ve yaya alanlar› ile 112
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 12: ‹stanbul Metropoliten alan› ve Marmaray güzergah›
Resim 14: Marmaray Üsküdar istasyonu
Resim 13: Marmaray güzergâh›n›n Üsküdar çevresindeki bölümü
bulunduklar› çevreye kolayl›k getiren kamusal hizmetlerin sunuldu¤u bir kentsel proje olarak etüt edilmesi gereken Aktarma ‹stasyonlar›, yerleflmenin mevcut dokusuna en az müdahale ile yer seçimi yap›lmal›d›r.7 Aktarma istasyonlar› ayn› zamanda; kentsel yaflam›n çeflitlendi¤i, yolcular aç›s›ndan buluflma ve kaynaflma merkezi nitelikli bir adres8 olmas› da gerekmektedir. ‹letiflim ve al›flverifl merkezi ifllevleri ile bulundu¤u çevrenin yaflam kalitesini artt›rmas› düflünülen aktarma istasyonlar›n›n seçildi¤i dü¤üm noktalar›n›n tarihi ve kültürel birikime sahip olan yerleflme dokular›n› bozmamas› önem arz etmektedir.
4. Marmaray Geçiflinin Üsküdar Meydan› Üzerindeki Olas› Etkileri 4.1. Marmaray Hakk›nda Genel Bilgi Ulaflt›rma Bakanl›¤› Demiryollar› Limanlar ve Hava Meydanlar› ‹nflaat› (DLH) Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yürütülen “Marmaray” projesi, ‹stanbul metropolünün ulafl›m›na köklü bir çözüm getirmeyi hedefleyen bir metro hatt›d›r (Resim 12, 13). Proje, bat›da Halkal›’dan bafllayarak do¤uda Gebze’de sonuçlanan 76,3 km.lik güzergâhta kesintisiz, yüksek kapasiteli ve h›zl› bir ulafl›m olana¤› sunmay› amaçlamaktad›r. Gebze – Halkal› aras›nda, 2 – 10 dakikada bir yap›lacak seferlerle saatte tek yönde 75000 yolcunun tafl›nmas› öngörülmektedir. Marmaray hatt›n›n Sirkeci – Üsküdar aras› su alt›nda olmak üzere 14 kilometrelik bölümü yeralt›, di¤er bölümleri yerüstü rayl› sistem olarak gerçeklefltirilecektir. ‹stanbul kenti toplu tafl›ma sisteminin omurgas›n› oluflturacak olan Marmaray, mevcut ve planlanan rayl› ve di¤er toplu tafl›ma sistemleri ile entegre flekilde çal›flacakt›r.9 10 113
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 15, 16: Marmaray çal›flmalar›ndan görünüfller
4.2. Marmaray’›n Üsküdar Meydan› Üzerindeki Etkileri Üsküdar, Marmaray’›n do¤u yakas›ndaki ilk istasyonudur (Resim 14). Üsküdar’dan sonra do¤u yönündeki durak Sö¤ütlüçeflme’dir. Üsküdar istasyonunda Marmaray ile Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sistemi entegre olacakt›r. fiu anda, Marmaray’›n inflas› ile ilgili çal›flmalar›n (Resim 15,16) (oto ve yaya ulafl›m›, mekânsal ve ticari vb.) olumsuzluklar›n› en çok hisseden bölgelerin bafl›nda Üsküdar gelmektedir. Çekilen bu s›k›nt›lar›n sonucunda, Marmaray ve Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sisteminin Üsküdar’a özellikle kent içi ulafl›m›nda aktarma noktas› niteli¤i aç›s›ndan yapaca¤› etkiler de¤erlendirildi¤inde, gelecek için afla¤›daki tahminlerde bulunulabilir; Üsküdar ve yak›n çevresi ile Ümraniye, Dudullu, Sar›gazi vb. bölgelerden deniz yolu ile Sirkeci – Eminönü bölgelerine gitmek için Üsküdar Meydan›’na gelenlerin say›s› büyük ölçüde azalacakt›r. Bu azalman›n Marmaray’›n getirece¤i h›z ve ulafl›m konforu düflünüldü¤ünde, Üsküdar – Eminönü flehir hatlar› ve motor seferlerinin iptali sonucunu do¤urabilece¤i söylenebilir. Üsküdar ve yak›n çevresi ile Ümraniye, Dudulu, Sar›gazi vb. bölgelerden deniz yolu ile Kabatafl (Taksim – Karaköy) ve Befliktafl (Bo¤az, Y›ld›z – Levent) yönlerine gitmek için Üsküdar Meydan›’na gelecek olanlar›n say›s›nda bir azalma beklenemeyece¤i gibi, Marmaray’›n getirece¤i rahatl›k dolay›s›yla Kad›köy’den deniz yoluyla geçifl yapanlar›n ve Bo¤az köprülerini kullananlar›n bir bölümünün de aktarma noktas› olarak Üsküdar’› tercih edecekleri öngörüsünde bulunabiliriz. Bu durumda Üsküdar Meydan›’n›n kara ve deniz tafl›tlar› aras›nda bir aktarma noktas› olma görevinin azalmadan, daha da artarak devam edece¤i düflünülebilir. 114
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 17: Marmaray Güzergâh Plan›
Marmaray do¤u kesimi ve Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sisteminin faaliyete geçmesi sonucu; otobüs ve minibüslerle yap›lan Üsküdar bitimli seferlerde önemli ölçüde talep azalmas› söz konusu olacakt›r. Bu durum duraklara ayr›lmas› gereken alan› da azaltaca¤›ndan Üsküdar Meydan›’n› olumlu olarak etkileyecektir. Marmaray’›n h›z ve ekonomik yönden getirece¤i cazibe; yak›n çevrede ikamet edenlerin çevre yollar› ve bo¤az köprülerini kullanmak yerine özel araçlar› ile Üsküdar’a gelerek Marmaray’› kullanmalar› e¤ilimini do¤uracakt›r. Bu istem ça¤dafl ve konforlu toplu tafl›ma araçlar› ile karfl›lanamaz ve özel araç kullan›m› k›s›tlanamaz ise Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresinde çok büyük ölçekli bir otopark ihtiyac› do¤acakt›r.
5. Üsküdar Meydan› Ve Yak›n Çevresi ‹le ‹lgili ‹mar Plan› De¤iflikli¤i Ve Kentsel Tasar›m Projesinin ‹rdelenmesi Bu çal›flman›n haz›rland›¤› Ekim – 2006 da Üsküdar Belediyesi’nde ask›ya ç›kar›lm›fl olan 1/1000 ölçekli plan yaln›zca Marmaray hatt›n›n Üsküdar merkezi içinden geçen bölümünü içermektedir. Ulaflt›rma Bakanl›¤› DLH Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan haz›rlanan doküman bir güzergâh plan› niteli¤indedir (Resim 17). Bu plan›n Marmaray ile entegre olarak çal›flacak olan Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sisteminden ba¤›ms›z olarak düzenlenmifl olmas› önemli bir eksikliktir. Bu iki rayl› tafl›ma sisteminin uygulanmas›ndan sorumlu olan kurulufllar›n farkl› olmas› bu olumsuzlu¤u ortaya ç›karan nedendir. Ancak ileriye dönük, sa¤l›kl› projeler üretebilmek için gerekti¤inde farkl› kurulufllar›n ortak çal›flma yapmalar› ve ortak proje üretmeleri gerekmektedir. 115
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 18: 1/5000 ölçekli Naz›m ‹mar Plan› Tadilat›
Resim 19: 1/1000 Uygulama ‹mar Plan›
116
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 20: ‹MP’nin önerdi¤i kentsel tasar›m proje alanlar›
5.2. Üsküdar Meydan› Ve Yak›n Çevresi ‹mar Plan› Tadilat› Üsküdar Meydan› ve yak›n çevresi için ‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤›’nca haz›rlanan, 19.09.2006 onanl›, 1/5000 ölçekli imar plan› tadilat› 16.10.2006 tarihinde ilana ç›kar›lm›flt›r11 (Resim 18). Marmaray projesini de veri olarak kabul eden söz konusu plan özellikle motorlu araç ulafl›m› aç›s›ndan önemli de¤ifliklikler önermektedir. Planda; Üsküdar Meydan› ile fiemsipafla’dan Baltaliman›’na kadar uzanan k›y› fleridi ve iskeleden Toptafl› kavfla¤›’na kadar kuzey – güney do¤rultusundaki bir bant özel proje alan› olarak belirlenmifltir. ‹lana ç›kar›lan 1/5000 ölçekli revizyon naz›m plan› ve ilgili Belediye’de inceleme imkan› buldu¤umuz 1/1000 ölçekli uygulama imar plan› (Resim 19) incelendi¤inde göze çarpan ana sak›ncalar flunlard›r: Genel yaklafl›m; s›n›rl› bir alanda yap›lacak kentsel tasar›m projesine yasal zemin oluflturma yönündedir. Plan yak›n çevresi ile ilgili geliflmeleri yads›yan parçac› bir tutumla ele al›nm›flt›r. ‹stanbul metropolünün tüm geliflimini kontrol alt›na almay› hedefleyen ve gelece¤e yönelik projeleri haz›rlama görevini yüklenen “‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi (‹MP)”nin kentsel tasar›m projesi ile düzenlenmesini öngördü¤ü alanlar aras›nda Üsküdar Meydan› bulunmamaktad›r.12 (Resim 20) Plan notlar›nda; “…. Özel proje alan› s›n›rlar› içerisinde ‹stanbul Büyükflehir Belediyesince kamulaflt›rma yap›larak uygulama yap›lacakt›r. …” ifadesi bulunmaktad›r. Ancak bu “özel proje alan›” içinde yer verilecek fonksiyonlar planda 117
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
veya plan notlar›nda tan›mlanmamaktad›r. Bu durumda, düzenleme alan› içinde kamulaflt›rma amaçlar›na ayk›r› kullan›mlar›n (ticari alanlar gibi) yer verilmesi halinde hukuki sorunlarla karfl›lafl›labilir. Ulafl›m kararlar› aç›s›ndan; - Haydarpafla – Harem sahil yolu ile Üsküdar merkezinin ba¤lant›s›n›n son derece zay›flat›ld›¤› Bo¤aziçi yönüne ba¤lant›s›n›n ise zorlamal› flekilde gerçekleflebildi¤i görülmektedir. Oysa Haydarpafla ve Harem bölgelerinin gelecekte tafl›yabilece¤i görevler bu ba¤lant›n›n önemini daha da artt›rmaktad›r. - Do¤anc›lar ve Zeynepkamil yönlerinden gelen yollar›n Bo¤aziçi ve F›st›ka¤ac› – Ba¤larbafl› yönlerine ba¤lant›s› için aç›lacak yollar›n önemli ölçüde kamulaflt›rma gerektirmesi, ayr›ca Bo¤aziçi yönüne olan ba¤lant›n›n tünel ile sa¤lanmas› plan›n uygulanmas›nda oldukça önemli ekonomik zorluklar ve zaman kayb› ortaya ç›karacakt›r. - Plan incelendi¤inde, rayl› sistemler d›fl›ndaki toplu tafl›ma araçlar› için durak yerleri ve transfer iliflkileri ile ilgili önerilerin olmad›¤› dikkati çekmektedir. Koruma kriterleri aç›s›ndan; - Üsküdar’›n geçmifl uygulamalarla zaten önemli ölçüde bozulmufl olan tarihi kentsel dokusu, söz konusu plan ile yeniden ve büyük ölçekli bir parçalanma ve de¤iflime u¤rayacakt›r. - Planlama s›n›rlar›n›n belirlenmesinde sadece Aziz Mahmut Hüdayi Külliyesi’ne özel bir önem verildi¤i di¤er kültür varl›klar›n›n planlamada fazla dikkate al›nmad›¤› görülmektedir. 5.3. Üsküdar Meydan› Kentsel Tasar›m Projesi Üsküdar Belediyesi’nde inceleme f›rsat› buldu¤umuz kentsel tasar›m projesi (Resim 21); tadilat imar plan›nda “özel proje alan›” olarak belirlenen bölgeyi kapsamaktad›r. Proje do¤al olarak, imar plan›nda belirlenen s›n›rlara ve ulafl›m kararlar›na uyarak haz›rlanm›flt›r ve bu nedenle imar plan›nda sak›ncal› olarak niteledi¤imiz kararlar kentsel tasar›m projesinde de yer almaktad›r. Yukar›da de¤inilen, imar plan› kararlar›ndan gelen sak›ncalar d›fl›ndaki tasar›m kararlar› ile ilgili görüfllerimiz: Rayl› tafl›ma sistemleri d›fl›ndaki ulafl›m türlerinin düzenleme sonras›nda da devam edece¤i ve bunlar›n durak ve depolama alanlar›n›n düzenlenmesi gere¤i göz ard› edilmifltir. Ticari alanlar›n a¤›rl›kl› oldu¤u, zemin alt›ndaki ilk kattaki dolafl›m alan›nda; Üsküdar merkezindeki yaya hareketlerinin devaml›l›¤›n› sa¤lamaya yönelik bir çaba görülmemektedir. Zemin alt›ndaki di¤er üç kat›n binek otolar› için park alan› olarak ayr›lm›fl olmas›, Üsküdar merkezine özel araç ak›m›n› teflvik edecek ve trafik yükü artarak ak›c›l›k olumsuz etkilenecektir. Bu durumu önlemek için toplu tafl›mac›l›¤›n teflviki ve özel araç kullan›m›n›n k›s›tlanmas› gerekmektedir. 118
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Resim 21: Üsküdar Meydan› ve Yak›n Çevresi Kentsel Tasar›m Projesi
Zemin üzerinde yap›laflman›n az katl› olmas›na karfl›n yay›lma alan› büyük ve kent dokusu ile uyumsuz kütlelere yer verilmifltir. Zemin alt›nda yap›lacak dört katl› inflaat nedeniyle (Resim 22) uygulamadaki teknik ve mali güçlükler yan›nda uzun sürecek inflaat süreci nedeniyle Üsküdar merkezinin ulafl›m ve yaflam› olumsuz olarak etkilenecektir.
6. Üsküdar Meydan›n›n Gelece¤e Yönelik Düzenlenmesine ‹liflkin Öneriler Üsküdar Meydan› ve çevresinin gelece¤e yönelik düzenlenmesi, ciddi ve çok yönlü tart›fl›lmas› gereken bir olayd›r. Bütüncül ve çok yönlü bir çal›flman›n ürünü olmad›¤› anlafl›lan imar plan› ve kentsel tasar›m projesinin yeniden ele al›narak gelece¤e yönelik ad›mlar›n daha sa¤lam at›lmas› gere¤i vard›r. Yeniden yap›lacak çal›flmalar›n sa¤lam bir temel oturabilmesi; planlama ve
.
119
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 22: Meydan›n bir bölümünde önerilen çarfl› ve otopark›n kesiti
tasar›m› yönlendirecek verilerin titiz bir haz›rl›k sürecinde tam ve do¤ru olarak derlenmesine ba¤l›d›r. Bu aflamada planlama – tasar›m ekibine ›fl›k tutacak afla¤›daki veriler elde edilmelidir: Rayl› sistemlerin (Marmaray ve Üsküdar – Ümraniye – Dudullu hafif rayl› tafl›ma sistemi) birbiriyle entegre olmufl flekilde projelendirilmesi, Bölgenin yer üstü ve yeralt› kültür ve tabiat varl›klar›n›n tam bir envanteri, bu envanterin sonucuna göre ilgili Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulunun koruma ile ilgili ilke ve kriterlerinin saptanmas›, bölgenin sit alan› olarak belirlenmesi konusunun tart›fl›lmas›, Ulafl›m ile ilgili tüm etütlerin, say›mlar›n ve tahminlerin yap›lmas›, Bölgeyi etkileme ihtimali olan, baflta Haydarpafla – Harem bölgesi olmak üzere tüm düzenleler ile ilgili net ve yeterli düzeyde verinin toplanmas›, Bu ön çal›flmalar›n paralelinde, yeni imar plan› ve kentsel tasar›m projesinin gerçeklefltirilmesinde izlenecek yol belirlenmeli ve planlama – tasar›m sürecinin planlamas› yap›larak maddi ve hukuki koflullar› haz›rlanmal›d›r. Bu önemde bir projeyi gerçeklefltirecek ekibin seçilmesinde en etkin ve demokratik yolun proje yar›flmas› oldu¤u gerçe¤i kabul edilmelidir. Böyle bir proje yar›flmas›n›n düzenlenmesinde gösterilecek özen ile al›nacak sonucun do¤rulu¤u do¤ru orant›l› olacakt›r. Yar›flma; serbest, ulusal veya uluslararas›, tek veya iki aflamal› olabilir. 1987 y›l›ndaki Üsküdar, Taksim meydanlar› yar›flmalar›nda oldu¤u gibi belirsiz veya kiflisel kriterlerle seçilmifl tasar›mc›lar aras›nda davetli – uluslar aras› ya da 2006 y›l›nda aç›lan Kartal ve Küçükçekmece – Avc›lar yar›flmalar›nda oldu¤u gibi sadece birkaç yabanc› mimar ile s›n›rl›, Türk tasar›mc›lara kapal› yar›flmalardan kaç›n›lmal›d›r. Bu yar›flmalar›n sonuçlar›ndan ders ç›kar›lmal›d›r. Yar›flma eksik verilerle ç›kart›lmamal›d›r. Yar›flman›n s›n›rlar›, kapsam› ve ölçe¤i do¤ru saptanmal›d›r. Jüri seçiminde titiz davran›lmal›, yar›flma jürisi mesleki kariyerinde bu tür bir çal›flmalar› baflar› ile gerçeklefltirmifl ve çevreyi yeterince tan›yan tasar›mc›lardan oluflturulmal›d›r. 120
.
B ‹ R
A N A
‹ S T A N B U L K E N T ‹ Ç ‹ U L A fi I M I N D A A K T A R M A N O K T A S I O L A R A K Ü S K Ü D A R
M E Y D A N I
Yar›flman›n düzenlenmesi ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi ‹MP bürosu taraf›ndan yürütülebilir. Ancak çal›flmalarda Üsküdar Belediyesi de etkin biçimde rol almal›d›r. Planlama ve tasar›m çal›flmalar›nda ilke olarak dikkate al›nmas›nda yarar gördü¤ümüz görüfllerimiz; Planlamaya bütüncül bir yaklafl›m hâkim olmal›, sadece planlama s›n›rlar› içinde çözüm getirme çabas› yerine yak›n ve uzak çevresi ile uyumlu bir plan hiyerarflisi içinde çal›fl›lmal›d›r. Üsküdar’›n tafl›d›¤› tarihi, kültürel ve simgesel de¤erleri yeterince koruyan ve de¤erlendiren bir planlama yaklafl›m› hâkim olmal›d›r. Daha somut bir ifade ile; planlama bir “Koruma Amaçl› ‹mar Plan›” anlay›fl› ile gerçeklefltirilmelidir. Üsküdar’›n turistik potansiyeli çal›flmalarda göz önüne al›nmal›d›r. Planlaman›n tüm aflamalar› fleffaf, demokratik ve kat›l›mc› bir anlay›fl içerisinde gerçeklefltirilmeli; ‹lgili meslek kurulufllar› (Mimarlar Odas›, fiehir Planc›lar› Odas›, vb..), Üniversitelerin ilgili bölümlerinden ö¤retim elemanlar›, Her düzeydeki karar vericiler ve yerel yöneticiler, ‹lgili sivil toplum kurulufllar›, Bölge halk›, vb … konuyu demokratik bir ortam içinde, her aflamada yeterince tart›flmal› ve yürütücülere ›fl›k tutmal›d›rlar.
Sonuç Yukar›da sözü edilen tüm olumsuzluklara ra¤men Üsküdar özelinde; ülkemizde benzer alanlar için örnek teflkil edebilecek bir “planlama – tasar›m – uygulama” çal›flmas›n› gerçeklefltirme f›rsat› halen mevcuttur. Üsküdar’› geçmifl dönemlerde oldu¤u gibi hak etti¤i nitelikli mekânsal düzene kavuflturmak için; tüm kamu kurumlar›, bilim ve meslek kurulufllar› ile eflgüdüm içerisinde ivedilikle çal›flmalara devam edilmelidir.
D‹PNOTLAR 1
Bülent Ar›, “Üsküdar›n Ulafl›m›”, Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2005, I, 107.
2
a.g.m., s. 111.
3
‹lhan Tekeli, “Türkiye Cumhuriyeti Döneminde Kentsel Geliflme ve Kent Planlamas›”, 75. Y›lda De¤iflen Kent ve Mimarl›k, ‹stanbul 1998, s. 376.
4
‹mre Özbek, “Üsküdar Meydan›’n›n Toplumsal Veriler Do¤rultusunda Geçirdi¤i Mekansal Dönüflüm”, Üsküdar Sempozyumu II, ‹stanbul 2005, I, 374.
121
.
Ü S K Ü D A R
5
S E M P O Z Y U M U
I V
Ayfle Sirel, Kent Planlama ve Uygulama Sürecinde Kamu Mülkiyeti Varl›¤›n›n Kent Makroformuna Etki leri-‹stanbul Metropoliten Alan› Doku Yakas› Örne¤i (Doktora Tezi 1993, M.S.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü), s. 99–109.
6
“Üsküdar Meydan› Proje Yar›flmas›”, Yap›, sy. 78 (Nisan–1988), s. 40–49.
7
Ayfle Sirel, “Arazi Kullan›m ve Ulafl›m Bütünlü¤ü Aç›s›ndan Stockholm Ana Aktarma ‹stasyonu (Vasa Terminalen) Ve ‹stanbul ‹çin Düflünceler”, 2. Uluslar Aras› Ulafl›m Sempozyumu, ‹stanbul 1998, 371.
8
Mehmet Çubuk, “‹stanbul fiehirleraras› Metropoliten Otobüs Terminali-Bir Kentsel Proje Meditasyonu”, 4. Kentsel Tasar›m ve Uygulamalar Sempozyumu, ‹stanbul 1993, s. 194.
9
www.marmaray.com.tr
10
www.tcdd.gov.tr
11
www.ibb.gov.tr
12
‹stanbul Büyükflehir Belediye Baflkanl›¤› Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasar›m Merkezi, Kas›m – 2005, ‹stanbul, s.7.
122
.