Üsküdar’›n Simgesi Haline Gelmifl Bir Tepe: Çaml›ca P R O F .
D R .
M E T ‹ N
T U N C E L
‹stanbul Üniversitesi Emekli Ö¤retim Üyesi
D R .
N U R T E N
Ü N A L
Marmara Üniversitesi
Birçok yazar ve flaire ilham kayna¤› olan Çaml›ca ayn› zamanda co¤rafyac›lar için, bir laboratuar, baflka bir deyimle co¤rafya müzesi gibidir. Zira burada co¤rafyan›n hem fizikî, hem de beflerî ve iktisadî konular›na ait pek çok gözlemler yapmak mümkündür. Bu nedenle üniversitede co¤rafya ö¤renimine yeni bafllayan ö¤renciler arazi tatbikat› yapmak üzere hocalar› taraf›ndan Çaml›ca’ya mutlaka ç›kar›l›rlar. Burada önce Çaml›ca’n›n kendisi, daha sonra da Çaml›ca’n›n yak›n ve uzak çevresinde gözlenebilen co¤rafya konular›n›n tetkikine girilir. Afla¤›da önce Çaml›ca’n›n kendisi, sonra da Çaml›ca’dan görülenler anlat›lacakt›r (Foto¤raf: 1). Çaml›ca ‹stanbul Bo¤az›’n›n Anadolu yakas›nda, Üsküdar ile Ümraniye aras›nda birbirine yak›n iki tepenin ad›d›r (fiekil: 1). Bunlardan Büyük Çaml›ca 262 m., Küçük Çaml›ca ise 226 m. yüksekli¤indedir ve ikisini birbirinden ay›ran boyun noktas›nda da K›s›kl› semti bulunur (Foto¤raf: 2). ‹flte yukar›da söyledi¤imiz, Çaml›ca’n›n adeta bir co¤rafya laboratuvar› ya da co¤rafya müzesi gibi olma durumu K›s›kl› semtinin ad›nda da karfl›m›za ç›k›yor. Tamamen Türkçe bir kelime olan “k›s›k” bir co¤rafya terimi olarak iki yüksek kesimi birbirinden ay›ran dar bir bo¤az veya geçit yerini ifade eder (iki yükselti aras›nda k›s›lm›fl yer anlam›nda). ‹flte böyle bir noktada kuralan semte bu co¤rafi özelli¤inden dolay› “K›s›kl›” denmifltir. Çaml›ca tepelerinin jeomorfolojik özelli¤i, buran›n bir “flahit tepe” olufludur.1 Fiziki co¤rafyada afl›n›m düzeyleri üzerinde afl›n›m›n etkisinden kendisini kurtararak, çevresine göre yüksekte kalm›fl tepelere flahit tepe (monadnock) denir.fiahit tepenin çevresine göre yüksekte kalmas›n› sa¤layan nedenlerden biri de o
.
Çaml›ca’dan Bo¤az Köprüsü’nün gece görünümü (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
fiekil 1: Üsküdar flehir plan›nda, Büyük ve Küçük Çaml›ca Tepeleri ile onlar› birbirinden ay›ran K›s›kl›’n›n yeri
S E M P O Z Y U M U
I V
Foto¤raf 2: B.Çaml›ca (262m.) ile K.Çaml›ca (226m.)tepelerini ay›ran K›s›kl› boyun noktas› (Foto: N. ÜNAL)
tepenin yap›s›ndaki tafl cinsinin afl›n›ma karfl› dayan›kl› olmas›ndan kaynaklan›r. Kuvarzit ad›n› verdi¤imiz ve sertli¤i nedeniyle afl›n›ma karfl› dayan›kl› olan tafl cinsinin bulunmas› Çaml›ca tepelerini 100-110 metre yükseklikteki düzlüklere göre (Ba¤larbafl› meydan›: 110m., Sultantepe 93m., Capitol’un zemini 115m) daha yüksekte kalarak birer flahit tepe oluflturmas›n› sa¤lam›fllard›r (Çaml›calar›n yap›s›ndaki sert kuvarsite’e karfl›l›k, Ba¤larbafl› meydan›, ‹lâhiyat Fakültesi, Capitol al›fl-verifl merkezi, kuvarzite göre daha kolay afl›nan flist’ler üzerinde oldu¤u için o alanlar afl›narak peneplen yüzeyini oluflturmufllard›r). Bitki co¤rafyas› bak›m›ndan özelli¤i, Çaml›ca tepelerinin do¤al bitki örtüsü aç›s›ndan özelli¤i, günümüzdeki bitki örtüsünün do¤al bitki örtüsünü yans›tmamas›d›r. Tepelerin do¤al bitki örtüsünde egemen tip kurakç›l çam türü olan k›z›l çam (Pinus brutia)d›r. K›z›lçam’›n yan›nda onun kadar yayg›n olmayan bir baflka çam tipi f›st›k çamlar› (pinus pinea) dikkati çeker. Bugün eskisine göre çok azalm›fl bulunan k›z›lçam a¤açlar›n›n bulunuflu, Çaml›ca’n›n karfl›s›nda ve onunla ayn› jeolojik yap›ya sahip ‹stanbul adalar› (Büyükada, Heybeli, Burgaz, K›nal›) üzerinde hâkim a¤aç tipinin k›z›lçamlardan oluflmas›,2 Çaml›calar›n do¤al bitki örtüsünün de bu çam türü oldu¤unda flüphe b›rakmamaktad›r. Her iki tepe de yak›n y›llardaki a¤açland›rmalar esnas›nda daha çok karaçam (Pinus nigra) a¤açlar›yla kaplanm›fl gibidir. Halbuki, karaçam Marmara bölgesinde normal olarak 500metrenin üstündeki alanlar›n do¤al çam türüdür.3 Sular co¤rafyas› aç›s›ndan Çaml›ca’n›n özelli¤i, yamaçlar›nda ‹stanbullular’›n 138
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
S ‹ M G E S ‹
H A L ‹ N E
G E L M ‹ fi
B ‹ R
T E P E
:
Ç A M L I C A
Foto¤raf 3: Cumhuriyet döneminin bafllar›nda K›s›kl› meydan›nda çekilmifl olan bu foto¤rafta Ankara, Bolu ve ‹zmit’e olan uzakl›klar› gösteren karayolu levhas› dikkati çekmektedir. Bu da metinde vurgulam›fl oldu¤umuz ulafl›m co¤rafyas› aç›s›ndan Çaml›ca’n›n önemine ait bir kan›t oluflturuyor (Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, s.155)
eskiden beri çok ra¤bet ettikleri ve kuvarsitlerin aras›ndan s›zd›¤› için kireci çok az, kaliteli sulardan Çaml›ca suyu, Tomruk suyu, K›s›kl› suyu gibi önemli kaynaklara sahip olmas›n›n d›fl›nda, Marmaraya yönelen sularla Bo¤az’a yönelen sular aras›ndaki su bölümü çizgisinin (eskilerin deyimiyle hatt› taksim-i miyah) buradan geçmesidir. Çaml›calar›n ulafl›m co¤rafyas› aç›s›ndan önemi, bildirimizin bafl›nda sözünü etti¤imiz ve iki tepeyi (Büyük ve Küçük Çaml›ca) ay›rd›¤›n› söyledi¤imiz K›s›kl› boyun noktas›n›n tarihi bir yolun geçti¤i yer4 olmas›d›r (Foto¤raf: 3). Bu yol da Üsküdar’›n Balaban iskelesinden bafllayarak iki Çaml›ca aras›ndan geçip, Molla Fenari üzerinden Gebze’ye ulaflan oradan da ya do¤uya yönelip Erzurum üzerinden ‹ran Azerbaycan›na kadar ulaflan, ya da Gebze’nin do¤usunda Dil ‹skelesinden (günümüzdeki Dilovas›) karfl›s›ndaki Dilburnu’na (Hersek Deltas›) teknelerle geçifl yap›larak devam edilip, Ege ve Akdeniz k›y›s›ndaki merkezlere veya Hicaz’a ulaflan yoldur. Çaml›ca’n›n flehir içi ulafl›m›nda da bir “ilk”e konu olmak bak›m›ndan hat›rlanmas› gereken bir özelli¤i vard›r: Anadolu yakas›n›n ilk tramvay hatt› olan ve 1928 y›l›nda iflletmeye aç›lan Üsküdar-Ba¤larbafl›-K›s›kl› hatt› (4600 m.) Çaml›calardan ‹stanbullular›n istifade etmesini daha da kolaylaflt›rm›flt›r.5 Avrupa yakas›nda XIX. yüzy›lda ifllemeye bafllayan tramvaylar›n, Anadolu yakas›nda ilk defa Üsküdar-K›s›kl› aras›nda bafllamas› ayn› zamanda Çaml›ca’ya verilen önemi vurgular.
Çaml›ca’dan gün do¤umu (arka sayfa)
139
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Foto¤raf 4-5: Delice Do¤anlar›n göçleri esnas›nda Çaml›ca’dan geçifli (Fot.‹.EREL)
Nihayet Çaml›ca’n›n turizm co¤rafyas› aç›s›ndan önemine de¤inerek bildirimizi tamamlamak istiyoruz.Günümüzdeki turizm anlam›nda olmasa da bir “sayfiye yeri” ya da bir “mesire” olarak ta Çaml›ca’n›n bir önceli¤i vard›r. Bu anlamda kullan›m›, bildi¤imiz kadar›yla, XVII. yüzy›la kadar iner. Ad› geçen yüzy›lda I. Ahmed (1603-1617), IV. Murad (1623-1640) dönemlerinde baz› köflklerin yap›lmas› ve IV.Mehmed (Avc› Mehmed 1648-1687) döneminde de ahflap bir saray inflas› ile Büyük ve Küçük Çaml›ca sular›na ait çeflmelerin yap›m›, Çaml›ca tepelerini cazip hale getirmeye bafllam›flt›. XVII. yüzy›l›n sonlar›nda ve XVIII. yüzy›l›n bafllar›nda Yeniçeri terörü Çaml›ca gibi uzak mesire yerlerine gidifl gelifli güvensiz hale getirdi¤inden Çaml›calar›n XVII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda görülen önemi azalm›flt›r. XIX. yüzy›lda yeniçerilerin devreden ç›kmas› güvenceyi yeniden getirmifl, fiirketi Hayriye vapurlar›n›n ifllemeye bafllamas›6 Çaml›ca’n›n flehrin di¤er semtlerine ulafl›m›n› kolaylaflt›rm›flt›r. Bunlar›n sonucunda da, Büyük Çaml›ca flehrin hayat›na fiilen kat›lm›fl oldu (Küçük Çaml›ca o dönemde henüz özel mülkiyet durumunu koruyordu). Bu ulafl›m kolayl›¤› sadece Çaml›ca’y› de¤il, eteklerindeki Ac›badem, Kofluyolu, Tophanelio¤lu, Ba¤larbafl› gibi semtleri de “tebdil-i hava”, “tebdil-i mekân” bak›m›ndan (yani bir nevi turizm faaliyeti) aran›lan yerler haline getirmiflti. Saray mensuplar› d›fl›ndaki seçkin tabakan›n da Çaml›ca’da ve eteklerindeki semtlerde köflkler yapt›rmas›, II. Mahmud döneminde (1808-1831) bafllad›. Ad› geçen padiflah da zaman zaman Çaml›ca’da gezintiye ve avlanmaya ç›kard›. Hatta hastal›¤›n›n ilerlemesi üzerine doktorlar› “hava de¤iflimi” için Çaml›ca’daki sayfiyede istirahat etmesini önermifller ve padiflah ömrünün son günlerini Çaml›ca’da 142
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
S ‹ M G E S ‹
H A L ‹ N E
G E L M ‹ fi
B ‹ R
T E P E
:
Ç A M L I C A
Foto¤raf 6: Büyük Çaml›ca Tepesi
geçirmiflti.7 Burada da, turizmin bir alt dal› olan sa¤l›k turizmi aç›s›ndan Çaml›ca’n›n öneminin günümüzden iki yüzy›l önce anlafl›lm›fl oldu¤u görülüyor. Çaml›ca’n›n özellikle Büyük Çaml›ca’n›n turizm bak›m›ndan en önemli özelli¤i, hem Marmara’y›, hem Bo¤az›, bu arada Haliç’in önemli bir k›sm›n› ve Haliç’le Marmara aras›ndaki tarihi yar›maday› (‹stanbul yar›madas›) en iyi gören yer olmas›d›r. Bu arada biz de, turizm co¤rafyas› e¤itimi veren iki ö¤retim eleman› olarak ‹stanbul’a ilk gelen turisti, rehberlerin ilk önce Çaml›ca’ya ç›karmas›n›, oradan ‹stanbul’u ve ‹stanbul’un do¤ayla ilgili güzelliklerini ve tarihî eserlerini göstermelerini ve anlatmalar›n›, oradan indirdikten sonra flehri gezdirmelerini öneriyoruz. Gerçi ‹stanbul’u iyi görebilen baflka noktalar da vard›r: Eyüp s›rtlar›ndaki Pierre Loti kahvesi de Haliç’i ve ‹stanbul yar›madas›n› iyi gören seyir noktalar›ndan biridir. Fakat ‹stanbul yar›madas›n› Çaml›ca kadar hemen hemen bütünüyle ve bütün ihtiflam›yla göremez. Çaml›ca’dan bakan bir göz bu yar›madadaki tarihi eserlerin kuruldu¤u yerlerin yar›madadn›n co¤rafi yap›s›na nas›l uydu¤unu8 yani ‹stanbul’un meflhur yedi tepesinin (bu tepelerden 4 tanesi Çaml›ca’dan çok rahat seçilebilmektedir: Topkap› saray›n›n bulundu¤u 45m.’lik ilk tepe, Nuruosmaniye Camii’nin yerleflti¤i hemen hemen ayn› yükseklikteki ikinci tepe, Beyazid Camii’nin bulundu¤u 60 m. yüksekli¤indeki üçüncü tepe ve oradan Saraçhanedeki boyun noktas›yla ayr›lan yine 60 metrelik Fatih Tepesi) doruk noktalar›na tarihi eserler yerlefltirilerek, Bat›l› seyyahlar›n hayran kald›¤› meflhur “‹stanbul silueti”nin nas›l olufltu¤unu seçebilir. ‹nanç turizmi aç›s›nda da, Çaml›ca’n›n ‹stanbul kültür hayat›nda özel bir yeri vard›r. Turizmle ilgili çal›flmalarda son y›llarda çok kullan›lmaya bafllan›lan 143
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
“inanç turizmi” kavram›, genifl anlamda Mekke, Medine, Kerbela, Kudüs, Vatikan, Efes, Antakya, Tarsus gibi dinî merkezlere yap›lan turistik ziyaretleri içerir. Bunun d›fl›nda dar anlamda da, yak›n çevre halk›n›n zaman zaman u¤rad›¤› kutsal mekanlara (türbeler, yat›rlar vs.) yap›lan ziyaretler de inanç turizmi olarak ele al›nmaktad›r. Selami Ali9 Türbesine yap›lan ziyaretler de dar anlamdaki bu inanç turizmine iyi bir örnek teflkil eder. Turizm co¤rafyas› bak›m›ndan Çaml›ca’n›n bir baflka önemi, Afrika’ya göç eden büyük gövdeli kufllar›n güzergah›n›n Çaml›ca’dan geçmesi ve bu kufllardan kartal, flahin, atmaca, leylek ve çeflitli do¤an türlerinin sonbahar göçlerinin kuflbilimciler (Ornitologlar) ve kufla merakl› turistler taraf›ndan buradan izlenebilmesidir10 (Foto¤raf: 4-5). Hep güzelliklerine de¤indi¤imiz Çaml›ca’da görülen baz istasyonlar› (Foto¤raf: 6) ile, eteklerindeki çirkin ve sa¤l›ks›z flehirleflme görüntülerini de, Çaml›ca’ya yak›flmayan bir çirkinlik örne¤i olarak göstermeyi bilimsel gereklilik olarak gördü¤ümüzü de üzülerek duyurmak istiyoruz.
D‹PNOTLAR 1
B.Darkot-M.Tuncel, Marmara Bölgesi Co¤rafyas›, ‹stanbul 1981, s.117.
2
C.Regel, Türkiye’nin Flora ve Vejetasyonuna Genel Bir Bak›fl, (trc. A.Baytop-R.Denizci), ‹zmir 1963, s. 50.
3
N.Günal, Türkiye’de Bafll›ca A¤aç Türlerinin Co¤rafi Yay›l›fllar›, Ekolojik ve Floristik Özellikleri, ‹stanbul 1997, s.19.
4
B.Ar› “Üsküdar’›n Ulafl›m›”, II.Üsküdar Sempozyumu, ‹stanbul 2005, I, 105-120.
5
V.Ergin, “‹stanbul’un Anadolu Yakas›nda ‹lk Tramvay Hatt› Üsküdar-K›s›kl›”, II.Üsküdar Sempozyumu, ‹stanbul 2005, I, 121-126.
6
S.Mülayim, “19.yüzy›lda Üsküdar”, II.Üsküdar Sempozyumu, ‹stanbul 2005, I, 138-150.
7
K.Beydilli, “Mahmud II”, D‹A, XXVII, 356.
8
M.Tuncel, “Bugünkü ‹stanbul”, D‹A, XXIII, 239.
9
XVII. yüzy›lda yaflam›fl olan Selami Ali Efendi (ö.1692), Celvetiyye (kurucusu Aziz Mahmud Hüdâyî) tarikat›n›n bir kolu olan Selamiyye’nin kurucusudur. Türbesi K›s›kl›’y› B.Çaml›caya ba¤layan eski yol üzerinde bulunan bu bilge kiflinin Üsküdar’da kendi ad›n› tafl›yan bir mahalle (Selami Ali Mahallesi=günümüzde k›saca Selams›z denilen semt), ayr›ca Ba¤dat caddesi üzerinde kendisinin yapt›rd›¤› çeflmeden ad›n› alan Selamiçeflme semti vard›r.
10
‹KGT (‹stanbul Kufl Gözlem Toplulu¤u)’dan Say›n Özkan Uner’e verdi¤i bilgilerden dolay› teflekkür ederiz.
144
.