Anadolu Yakas›n›n ‹lk Sanayi Tesislerinden B i r i Kuzguncuk Gazhanesi ve Üsküdar M E H M E T
M A Z A K
Araflt›rmac›-Yazar
Kuzguncuk Gazhanesi’nin ‹lk Kuruluflu Modern ve ça¤dafl belediyecili¤in önceliklerinden olan cadde sokak ve tarihî mekânlar›n geceleri ayd›nlat›lmas› giriflimi Anadolu yakas›nda ilk defa Üsküdar Kuzguncuk Gazhanesi’nin 1865 y›l›nda tesis edilmesi ile gerçekleflmifltir. Günümüz Beylerbeyi Saray›’n›n bulundu¤u alanda daha önceden bulunan yap›lar, 1851’de ç›kan yang›nda hasar görmüfltü. Bunu bir u¤ursuzluk sayan Sultan Abdülmecid art›k burada ikamet etmemifl, saray bir süre metruk kalm›flt›r. Abdülmecid'den sonra tahta ç›kan Sultan Abdülaziz (1861-1876) taraf›ndan bugünkü Beylerbeyi Saray›, Sermimar-› Devlet olan Sarkis Balyan ve kardefli Agop Balyan taraf›ndan yeniden yap›lm›flt›r. Saray›n yap›m› 1864’de tamamlanm›fl, 21 Nisan 1865 y›l›nda Sultan Abdülaziz, Beylerbeyi Camii’ndeki Cuma namaz› sonras›nda yeni saraya törenle gelmifltir.1 ‹stanbul’un Anadolu yakas›n›n ilk sanayi tesislerinden biri olan Gazhane inflas› 1862’de bafllay›p 1865 y›l›nda tamamlanan ve Sultan Abdülaziz taraf›ndan yapt›r›lm›fl olan Beylerbeyi Saray›’n›n modern ölçülerde ayd›nlat›labilmesi için Kuzguncuk Baba Nakkafl Sokak’ta (bugün Gazhane Sokak olarak geçiyor) Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilerek maden kömüründen elde edilen gaz ile Beylerbeyi Saray› Anadolu yakas›n›n ilk modern ölçülerde ayd›nlat›lan mekan› olmufltur.2 Kuzguncuk Gazhanesi tesis edilirken makine ve ekipmanlar›n bulundu¤u fabrikan›n asl›n› teflkil eden bir ana bina, idari birimlerin ve yönetim merkezinin bulundu¤u yard›mc› bina ve gaz›n depolanmas› ve ayr›flt›r›lmas›n› sa¤layan orta ölçekli iki adet gazometre tesislerinden oluflmaktayd›. Gazhane fabrikas›, gaz elde
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
etmeye yarayan maden kömürü, ifllendikden sonraki kömür tozlar› ve küllerinin ve kadran›n depoland›¤› genifl bir depo alan›ndan oluflan 10 dönümlük bir arazide kurulmufltur. Endüstri tarihimizin ve Anadolu yakas›n›n ilk sanayi tesislerinden biri olan Kuzguncuk Gazhane'sinde Beylerbeyi Saray›’n›n ayd›nlat›lmas› ve ›s›t›lmas›ndan sonra artan üretim fazlas› havagaz› ile ilk olarak sokak ayd›nlatmas›n›n gazhaneye yak›nl›¤›ndan dolay› Kuzguncuk semtinde olmas› muhtemeldir. Daha sonra Beylerbeyi semti ve Tüneli, ‹cadiye, Üsküdar Meydan›, Abdullah A¤a, Küplüce, Burhaniye ve F›st›kl› semtlerinin sokaklar› ayd›nlat›lm›flt›r. Bu ayd›nlatma di¤er yerlerde oldu¤u gibi, sokaklar›n muhtelif yerlerine yerlefltirilmifl fenerler vas›tas› ile yap›lmaktayd›.
Kuzguncuk Gazhanesi’nin Dünü Beylerbeyi Saray› Kuzguncuk Gazhanesi, 1862'de bir Frans›z Gaz fiirketi taraf›ndan Kuzguncuk Baba Nakkafl Sokak’ta infla edilmeye bafllan›p, 1864 y›l›nda tesis tamamland›. Gazhanenin konum olarak Kuzguncuk Baba Nakkafl Soka¤›nda infla edilmesinin sebebi Beylerbeyi Saray›’na çok uzak olmamas› ve Gazhanede kullan›lacak olan maden kömürünün küçük gemi ve mavnalarla bo¤az k›y›s›na getirilecek olmas› muhtemeldir. Anadolu yakas›n›n ve Üsküdar’›n ilk modern sanayi tesislerinden biri olarak 1892 y›l›na kadar düzenli olarak gaz üretmeye bafllad›. 1892 y›l›nda fiilen hizmete giren Kad›köy Gazhanesi 06 Ocak 1892 tarihinde kurulan Üsküdar-Kad›köy Gaz fiirket-i Tenviriyesi ad›yla Kad›köy Gazhanesi’nin Üsküdar’a havagaz› sa¤lamas›ndan dolay› ve teknolojisinin eskimesinden ötürü ve ayr›ca 1920’li y›llarda Anadolu yakas›nda elektri¤in yayg›nlaflmas› neticesinde ifllevini yavafl yavafl tamamlam›fl bulunmaktayd›. 76 y›l kesintisiz hizmet veren gazhanenin üretimi 1940 y›l›nda durduruldu. Endüstri tarihimizin ilk sanayi tesislerinden biri olan Kuzguncuk Gazhane’sinin kullan›ma elveriflli makine ve metal bölümleri itina ile yerinden sökülerek Kad›köy Gazhanesi'ne kullan›lmak üzere tafl›nd›. Bu tarihte 10 dönüm arazide kurulu Kuzguncuk Gazhanesi’nin ana ve yard›mc› binalar›n›n zamana direnebilen tafl duvarlar› ile gazometre havuzlar›, An›tlar Yüksek Kurulu taraf›ndan, Beylerbeyi Saray›'n›n müfltemilat› olarak de¤erlendirilerek, birinci s›n›f tarihi eser olarak kayda al›nd›.3 1940 ile 1992 y›llar› aras›ndaki gazhanenin ak›beti tam olarak bilinmemekle birlikte, Kuzguncuk halk›ndan edinilen bilgiye göre Gazhane kapat›ld›ktan bir müddet sonra burada mantar çiftli¤i kurulmufl ve uzun süre mantar üretilmifltir. As›l hayret uyand›ran ise; daha sonra yak›n zamana kadar buran›n domuz üretim çiftli¤i olarak kullan›lm›fl olmas›d›r. Nakkafltepe'deki Kuzguncuk Gazhanesi, 1992 y›l›na kadar Milli Emlak'›n arazisi olarak sadece kay›tlarda yaflad›. Hatta doksanl› y›llarda tesisi bulmak isteyenler, belediyenin naz›m planlar›nda bile böyle bir yap›ya rastlayam›yordu. 180
.
A N A D O L U
Y A K A S I N I N K U Z G U N C U K
‹ L K S A N A Y ‹ G A Z H A N E S ‹
T E S ‹ S L E R ‹ N D E N V E Ü S K Ü D A R
B ‹ R ‹ :
Kuzguncuk Gazhanesi’nin günümüzdeki hâli
TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl›¤› bünyesinde yer alan Beylerbeyi Saray› Kuzguncuk Gazhanesi'nin bulundu¤u Nakkafltepe/Kuzguncuk'taki 10 dönümlük arazi, 1992 y›l›nda Mülkiyeliler Birli¤i ‹stanbul fiubesi taraf›ndan 49 y›ll›¤›na Milli Emlak Genel Müdürlü¤ü'nden kiralanm›flt›r. 1992 y›l›nda Mülkiyeliler üzerindeki 29 gecekondu ile birlikte araziyi Milli Emlak Genel Müdürlü¤ü'nden devrald›. Üst taraf›nda askeriyenin de bir parseli olan arazideki 29 gecekondu boflalt›larak teker teker y›k›ld›. Sonra Gazhane’nin rölöveleri ç›kart›larak projelendirilmesine geçildi. Toplam› 2 bin 500 metrekareye varan üç blok kapal› alandan oluflan tesisin restorasyon projesini de Mimar Gökhan Avc›o¤lu gerçeklefltirdi. Bo¤aziçi ‹mar Müdürlü¤ü, 3 No'lu Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu ve Üsküdar Belediyesi bünyesinde takip edilen ve dört y›l süren izin ifllemlerinin ard›ndan proje için onay verildi ve inflaata baflland›. Kuzguncuk Gazhanesi’nin restorasyon projesi gerçeklefltirilirken, Avusturya'daki Viyana Gazhanesi'nin yeniden kullan›ma kazand›r›lmas›nda hakim anlay›fltan etkilenilerek proje gelifltirilmifltir.4 Türk sanayi tarihinin önemli bir aflamas›n› oluflturan Nakkafltepe'deki metruk Gazhane, bundan böyle 'gaz' yerine 'kültür' üretecek flekilde planlanmaktad›r. Mülkiyeliler Birli¤i ‹stanbul fiubesi'nin kültür merkezi olarak restore edece¤i Gazhane'nin gazometre kuleleri ise kafeterya ve restoran olarak hizmet verecek. 181
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Milli Emlak ‹daresi'nden içinde An›tlar Yüksek Kurulu'nun 1. derecede tarihi eser olarak tescil etti¤i Gazhane'nin kal›nt›lar›n›n bulundu¤u arazi Beylerbeyi Saray›'n›n bir parças›, hem de Türk endüstri tarihinin çok seçkin bir örne¤i durumundad›r.5
Kuzguncuk Gazhanesi’nin Bugünü Beylerbeyi Saray› Gazhanesi Mülkiyeliler Birli¤i Kültürel ve Sosyal Tesisleri Projesi TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl›¤› bünyesinde yer alan Beylerbeyi Saray› Gazhanesi'nin bulundu¤u Nakkafltepe/Kuzguncuk'taki 10 dönümlük arazi, Mülkiyeliler Birli¤i ‹stanbul fiubesi taraf›ndan 49 y›ll›¤›na Milli Emlak Genel Müdürlü¤ü'nden kiralanm›flt›r. Tarihi de¤eri büyük olan bu endüstriyel tesisi düflünce, kültür, sanat üreten bir merkeze dönüfltürmek üzere gerekli tüm projeler Mülkiyeliler Birli¤i’nce haz›rlan›p ilgili mercilere onaylat›lm›fl ve inflaat ruhsat› al›nm›flt›r. Bu proje gerçekleflti¤inde, Mülkiyeliler, ‹stanbul'a bir kültür hazinesi kazand›rmakla kalmayacak, ayr›ca endüstriyel miras›m›z›n seçkin bir örne¤ini de ona yeni bir fonksiyon yükleyerek gelecek kuflaklara aktarm›fl olacakt›r. "Beylerbeyi Saray› Gazhanesi Mülkiyeliler Birli¤i Kültürel ve Sosyal Tesisleri" Projesi, 1998 y›l› May›s ay›nda Cumhurbaflkanl›¤›n›n himayesi alt›na al›nm›flt›r. Kültür Bakanl›¤› da projeyi benimsemekte ve desteklemektedir. Bu proje, Mülkiyelilere ve ‹stanbul'a sadece bir kültür ve sosyal tesis kazand›rmaktan öte anlamlar tafl›yor: Endüstriyel miras›m›z›n güzel bir örne¤i olan Beylerbeyi Saray› Kuzguncuk Gazhanesi restore edilerek, gelecek kuflaklara aktar›lacakt›r. ‹stanbul'un tarihi yap›lar›ndan biri olan Beylerbeyi Saray› Gazhanesi, Kuzguncuk Nakkafltepe'de Bo¤aziçi'ne aç›lan, yüzy›ll›k ç›nar, kay›n, çam a¤açlar›yla kapl› bir vadide yer almaktad›r. Gazhane binas› 1862 y›l›nda Beylerbeyi Saray›'n›n ayd›nlat›lmas› ve ›s›t›lmas› için bir Frans›z fiirketi'nce infla edilmifltir. Daha sonra Kuzguncuk semtine de hizmet vermeye bafllayan Gazhane, semte elektrik gelmesiyle 1940 y›l›nda hizmetini durdurmufltur. 76 y›l kesintisiz hizmet veren tesisin metal bölümleri sökülerek, Kad›köy Gazhanesi'ne tafl›nm›fl, geriye sadece tafl duvarlar kalm›flt›r. Tarihi Kuzguncuk Gazhanesi'nin ana ve yard›mc› binalar›n›n zamana direnebilen tafl duvarlar› ile havuzlar›, An›tlar Yüksek Kurulu taraf›ndan, Beylerbeyi Saray›'n›n müfltemilat› olarak de¤erlendirilmifl ve birinci s›n›f tarihi eser olarak kayda al›nm›flt›r. Daha sonra 10 dönümlük alan içinde yer alan Gazhane tesisleri, Milli Emlak Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan, Mülkiyeliler Birli¤i ‹stanbul fiubesi'ne 49 y›l için 1992 y›l›nda kiralanm›flt›r. Mülkiyeliler Birli¤i endüstriyel miras›m›z›n seçkin bir örne¤i olan Beylerbeyi 182
.
A N A D O L U
Y A K A S I N I N K U Z G U N C U K
‹ L K S A N A Y ‹ G A Z H A N E S ‹
T E S ‹ S L E R ‹ N D E N V E Ü S K Ü D A R
B ‹ R ‹ :
Kuzguncuk Gazhanesi’nin mevki
Saray› ayd›nlatma tesisi olan Kuzguncuk Gazhanesi'ni restore ederek, hem Mülkiyeliler'i hem ‹stanbullular'›, kültürel ve sosyal hizmetler sunabilecek yeni bir tesise kavuflturmak çabas› içinde bulunmaktad›r. Böylelikle, bu tarihi sanayi binas› yeniden eski görünümüne kavuflturularak gelecek kuflaklara aktar›lacak, ancak yeni fonksiyonlar üstlenerek bu kez sanayi ürünü de¤il, düflünce, kültür, sanat ve sosyal hizmetler üretecektir. Mevcut yap›n›n temelleri ve duvarlar›n›n restorasyonuyla ortaya ç›kacak kapal› alanlarda, konferans salonu, sergi ve seminer salonlar›, kitapl›k, aç›k alanda ise spor ve rekreasyon bölümleri planlanm›flt›r. Yap›lar›n büyük ölçüde y›k›k ve tahrip edilmifl olmas›, mevcut duvarlar›n tafl iflçili¤iyle onar›larak korunmas› ve yap› grubunun özgün temelleri üstünde gerçeklefltirilecek özenli bir restorasyonu gerekli k›lm›flt›r. Ayakta kalm›fl duvarlar oldu¤u gibi korunmufl, yap›lan tamamlama ifllemlerinde sonradan eklenen bölümlerin özgün yap›dan ayr›labilmesini sa¤lamak üzere, yeni malzeme ve teknikler kullan›lm›flt›r. Bu flekilde eski ve yeni , bir zaman boyutu olarak da sergilenmektedir. Yap›n›n tu¤la hat›ll› duvarlar›n›n tafl örgüsü korunurken, gazometre kuleleri de özgün biçimine uygun, ancak bu kez çelik-cam kar›fl›m› olarak güncel teknolojiyle yükselecektir. K›saca, 150 y›ll›k geçmifli olan yap›n›n restorasyonunda kural olarak mevcut 183
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
yap›lar özenle korunmufl, özgün durumu bilinemeyen yap› gruplar› ise farkl› ve güncel bir malzeme ve teknoloji ile tamamlanm›flt›r. Tesisin yaklafl›k 2500 metrekare kapal› alan› planlanmaktad›r. Restorasyon projesinde bulunan tesisler flunlard›r: Konferans Salonu: Ana binan›n zemin ve bodrum katlar›nda 250 kiflilik konferans salonu, fuaye haz›rl›k odalar› gibi tamamlay›c› birimler bulunmaktad›r. Sergi Salonlar›: Ana binan›n üst kat›nda iki adet çok amaçl› sergi salonu yer almaktad›r. Lokanta ve Kafe: Eski gazometre kuleleri çelik-cam bileflimiyle yeniden infla edilmektedir. Büyük kule lokanta, küçük kule ise kafe olarak hizmet verecektir. Seminer Odalar›: Ana binan›n üst kat›nda 75 kiflilik iki seminer salonu mevcuttur. Okuma salonu: Ana binan›n uzant›s›nda ekonomik ve sosyal konularda koleksiyona sahip kitapl›k ve okuma salonu bulunacakt›r. Gymnasium: Ek binan›n bodrum kat›nda spor ekipman›yla donat›lan bir gymnasium hizmet verecektir. Bahçe: Yürüyüfl parkurlar›, tenis kortu, çocuk park›, otopark ve dinlenme köfleleri planlanm›flt›r. Yüzme Havuzu: Bahçede kulelerin arka cephesinde yüzme havuzu ve hizmet birimleri yer alacakt›r. Tarihi miras de¤erindeki Gazhane binalar›n› sosyal, kültürel ve sportif ifllevlerle donatarak, ça¤dafl bir tesis ortaya ç›karmay› hedefleyen tasar›m ve restorasyon çal›flmalar›, uzun soluklu süreç içinde devam edecektir.6 D‹PNOTLAR 1
Afife Batur, ‘’Beylerbeyi Saray›’’, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 206-210
2
Mehmet Rebii Hatemi Baraz, Beylerbeyi I, ‹stanbul 1994, s. 269-270.
3
Ayda Kayar, ‘’U¤runa Beste Yap›lan Tesis Sonunda Bitiyor’’, http://arsiv2.hurriyet.com.tr/istanbul/turk/00/06/13/isthab/15ist.htm
4
Tolga Tan›fl, “Beylerbeyi Gazhanesi”, http://arsiv.hurriyetim.com.tr/istanbul/turk/99/08/06/isthab/29ist.htm
5
Pervin Kaplan, ‘’Gazhane Kültür Üretecek’’, http://www.radikal.com.tr/1999/03/30/turkiye/02gaz.html
6
http://www.mulkiyeistanbul.org/html/proje.html
*
‹stanbul’un ve dolay›s› ile Üsküdar’›n ayd›nlatma ve ›s›t›lmas› ile ilgili tarihi bilgilere genifl olarak ulaflmak için bak›n›z: Mehmet Mazak, “Osmanl› Üsküdar’›nda Ayd›nlatma”, I. Üsküdar Sempozyumu, May›s 2003; Sertaç Kayserilio¤lu-Mehmet Mazak-Kadir Kon, Osmanl›’dan Günümüze Havagaz›n›n Tarihçesi, I-III, ‹stanbul 1999.
184
.