Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan veÇinili Külliyesi

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan ve Çinili Külliyesi F E R D A

O L B A K

M A Z A K

Araflt›rmac›-Yazar

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, tarih boyunca Osmanl› Saray›’n›n en ünlü kad›n› olmufltur.

Muhtemelen 993/1585 y›l› civar›nda do¤du¤u, bir Rum rahibinin k›z› ve as›l ad›n›n Anastasya oldu¤u, ufak yaflta yetim kalan bu k›z›n Bosna Be¤lerbeyi Hüsrev Pafla’n›n eline geçerek k›zlar a¤as›na gönderildi¤i Sicilli Osmânî’de yaz›l›d›r. Sarayda kendisine Mahpeyker ismi verilmifl, güler yüzü, güzelli¤i ve güzel konuflmas›yla dikkat çekmifl, on befl yafllar›ndayken I. Ahmed’in hasekisi olmufl ve Ayfle Sultan ile Fatma Sultan (1014/1605)’›, daha sonraki senelerde s›ras›yla, fiehzâde Murad (1018/1609), fiehzâde Süleyman (1020/1611), fiehzâde Kas›m (1022/1613) ve fiehzâde ‹brahim (1024/1615)’i dünyaya getirmifltir.1 Kösem ad›n›n kendisine, çok güzel, tüysüz bir cildi oldu¤undan veya sarayda di¤er hasekilere göre önde oldu¤undan ve gayet yetenekli olmas›ndan dolay› verildi¤i rivayet edilir.2 10 Eylül 1623 günü IV. Murad tahta ç›kt›¤› gün, Mahpeyker Sultan 33 yafl›ndayd› ve hem Vâlide Sultan, hem de nâibe-i saltanat olmufltu. O¤lu 11 yafl›nda ve o güne kadar tahta ç›kan en küçük padiflaht›. Böylelikle, “makam-› mehd-i ulyâ” denilen saltanat makam›, on y›la yak›n, bizzat Kösem Sultan’›n olacakt›.3 IV. Murad, Sultan ‹brahim ve IV. Mehmed’in saltanat dönemleri Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n naibeli¤inde4 bafllam›flt›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, torunu IV. Mehmed’in 7 yafl›nda padiflah olmas›yla, “Vâlide-i Muazzama” rütbesine ulaflarak terbiye ve nezaret görevini üstlenmifltir.5 I. Ahmed’in hasekisi iken oldukça güçlü bir statü kazanan Kösem Sultan en büyük nüfuza Vâlide sultan iken eriflti. Bu makama, o¤ullar› IV. Murad ve ‹brahim’in saltanatlar› ile torunu IV. Mehmed’in padiflahl›¤›n›n ilk y›llar›nda, 28 y›l

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

boyunca sahip oldu. 1648 y›l›nda IV. Mehmed tahta geçti¤inde, eski saraya çekilmesi gerekirken gelene¤i bozarak, “Vâlide-i Muazzama” olarak Topkap› Saray›’nda kalmaya devam etti. Gelini Turhan, Vâlide sultan oldu ise de, sarayda Kösem Sultan’dan sonra ikinci konumdayd›. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan ölümüne kadar 3000 akçe olan Vâlide sultanl›k maafl›n› al›rken IV. Mehmed’in annesi Turhan Vâlide 2000 akçe almaya devam etti.6 Padiflah kad›nlar›, k›zlar› ve özellikle de Vâlide sultan›n, kazan›lm›fl bir zafer sonras› padiflah› ‹stanbul d›fl›na ç›karak karfl›lamas› eskiden beri süregelen bir âdetti. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan da 1048/1638’de Ba¤dat seferinden muzaffer olarak dönen IV. Murad’› karfl›lamak üzere ‹zmit’e gitmiflti. Ancak padiflah›n deniz yoluyla dönmesi sebebiyle, Kösem Vâlide alt›n ifllemeli perdeleri, tekerlekleri alt›n kaplamal› saltanat arabas› ile önde, süslü atlar›n üzerinde devlet ricâlinden kifliler arkada, onlar› takip eden on iki arabadaki harem halk›yla ‹stanbul’a geri dönmüfltü.7 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, Osmanl› Devleti’nin XVI. ve XVII. yüzy›llardaki diplomatik iliflkilerinde rol oynayan dört Vâlide sultandan biridir. Di¤erleri; Hürrem, Nurbânu ve Safiye Vâlidelerdir. IV. Murad ile annesi Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, ‹spanya ile bar›fl yapman›n do¤rulu¤u hakk›nda, ayn› fikirde de¤illerdi. Bir Venedik raporunda (1035/1625); “Emperyalistler ve ‹spanyollar, padiflah›n annesinin deste¤iyle iflin olumlu geliflti¤ini ilân ettiler” diye yazmaktad›r.8 1623 y›l›nda gönderilen Venedik elçilik mektubunda ise, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n siyasî tecrübesinden flöyle söz ediliyordu: “Bütün güç, hayat›n›n en güzel ve verimli döneminde, yüksek bir ruh ve zekâya sahip kocas›n›n saltanat› s›ras›nda devlet idaresine s›k s›k kat›lm›fl bir kad›n olan annedir.” ‹ngiliz elçisi de; IV. Murad’›n, ak›ll› ve yürekli bir adam olan babas›n› da zaman›nda idare eden annesi taraf›ndan yönetilece¤ini yaz›yordu.9 Padiflahlara tezkireler sunan Koçi Bey, muhtemelen Kösem Sultan’›n himayesi alt›nda, devletin t›kand›¤› noktalar› tespit edip çözüm önerileri sunan risaleler haz›rlam›flt›r.10 Vâlide Sultan, padiflah›n herhangi bir sebeple ‹stanbul d›fl›nda oldu¤u zamanlarda taht› korudu¤u gibi, gerekti¤inde flerefini de koruyordu. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan 1044/1634’te IV. Murad’›n Bursa’da oldu¤u bir s›rada, mümkün oldu¤unca çabuk ‹stanbul’a dönmesini sa¤layarak, onu ihanete u¤ramaktan korumufltu.11 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, o¤lu IV. Mehmed’i saltanat›n›n sonlar›na do¤ru, kardefllerini öldürmekten vazgeçirmekle imparatorlu¤un devam›n› sa¤lam›flt›r. Çünkü flehzâde ‹brahim idam edilmekle Osmano¤ullar› soyunu devam ettiremeyecek ve Osmanl› Devleti da¤›lma durumuna düflecekti. Bunun için, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, Sultan ‹brahim döneminde de flehzadelerin ço¤almas›n› teflvik etmifltir.12 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan; Vâlide-i Muazzama, Vâlide- Maktûle, Vâlide-i 362

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

Kösem Sultan

fiehîde13, Ümmü’l-mü’minîn, Mehd-i Ulyâ-› Saltanat, Vâlide-i Kebîre, Vâlide Sultan, Vâlide-i Atîka, Sahibetü’l-makam unvanlar› ile an›l›r.14 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, imparatorlu¤un en kanl› ve kar›fl›k zaman›nda yaflam›fl, Sultan I. Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad ve Sultan ‹brahim olmak üzere befl padiflah dönemini görmüfltür. Zekâs› ve devlet ifllerindeki tecrübe ve becerisi ile Osmanl› siyasî hayat›nda önemli roller oynam›flt›r.15 IV. Mehmed’in padiflahl›¤›yla Vâlide Sultan olan, ancak Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Vâlide-i Muazzama olarak sarayda kalmas› ve nâibeli¤e devam etmesi, padiflah›n annesi Hatice Turhan Sultan ve taraftarlar›n› huzursuz etti. Bu durumun meydana getirdi¤i çekiflme, 2 Eylül 1651 gecesi 61 yafl›na gelmifl olan Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Bafllala Uzun Süleyman A¤a ve yandafllar› taraf›ndan, dairesinde perde ipiyle, Evliyâ Çelebi’ye göre saçlar›yla,16 bo¤ularak öldürülmesiyle sonuçland›. Ertesi gün, Eski Saray’a nakledilen cenâze burada haz›rlanarak, Sultanahmet Câmii’nde k›l›nan cenâze namaz› sonras› efli Sultan Ahmed Hân’›n yan›na gömüldü.17 Osmanl› tarihinde Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’dan baflka öldürülen Vâlide sultan olmay›fl›, onun özel kiflili¤i ve saraydaki yaklafl›k yar›m yüzy›ll›k otoritesinin sonucu olarak düflünülebilir.18

Çinili Camii (arka sayfa)

363

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Çinili Camii içinden bir görünüm

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n günde 1000 akçe ödene¤i vard›. Y›ll›k toplam geliri 250.000 riyal (300.000 kurufl) veya 20.000 akçeden fazla olan, Menemen, Zile, Kilis, Ezdin ve Gazze’de bulunan befl has sahibi idi. Kethüdalar› ve vergi memurlar›na, bu topraklardan al›nacak bir kurufl verginin dahî ihmal edilmemesini tembih ederdi. Has topraklar› sahibinin ölümünden sonra devlete ait olur ve daha sonra baflka bir hak sahibine tahsis edilirdi. Vâlide Sultanlar genellikle bu topraklardan gelen gelirlerle vak›flar kurmufllar ve bu vak›flar›n idâmesi için kullanm›fllard›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan öldü¤ünde yapt›rd›¤› handa 20 sand›k19 dolusu alt›n sikke bulundu¤u söylenmektedir.20 Bu servet zaman zaman, ulema ve devlet adamlar› aras›nda tart›flmaya sebep olmuflsa da, Tarihçi Nâima, önemli miktardaki bu servetin halk›n yarar›na, cömertçe harcand›¤›n› söyleyerek Kösem Vâlide’yi savunur.21 Osmanl› toplumunda, kad›nlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibi kullanma hakk›na sahip olduklar›ndan, vak›f kurmak da en tabii haklar› idi. 16. yüzy›l›n ortalar›nda ‹stanbul’da bulunan vak›flar›n yüzde otuz yedisi kad›nlar›n kurdu¤u vak›flardan olufluyordu.22 16. yüzy›lda Vâlide sultanlar›n ve di¤er saray kad›nlar›n›n yapt›rd›¤› vak›f eserlerin bir ço¤u Üsküdar’dad›r.23 Özellikle kad›nlara ait eserlerin Üsküdar’da ve 366

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

‹stanbul d›fl›nda yo¤unlaflmas› konusunda birçok düflünce24 ileri sürülmekle beraber, Üsküdar’›n, ‹stanbul’un Anadolu’ya aç›lan kap›s› konumunda olmas› ve dolay›s›yla hac yolu üzerinde bulunmas› sebebiyle tercih edilmifl oldu¤unu söylemek yanl›fl olmasa gerektir.

1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han Anadolu Türklerinden bir k›s›m insan› Üsküdar’a yerlefltirmiflti. Hemen sonra Üsküdar’da imar faaliyetleri bafllam›fl ve fetihten sonra ilk câmii Rum Mehmed Pafla (870/1470) yapt›rm›flt›r.25 Sonraki y›llarda da Üsküdar’› flenlendiren yap›lar, camiler, külliyeler, sosyal kurumlar ve alt yap› tesisleri yap›lmaya devam etmifltir.

1003/1594’te Do¤anc›lar’›n eteklerinde kurulan Hüdâî Tekkesi Külliyesi, Üsküdar’›n bu bölgesinde yerleflime ve nüfus yo¤unlu¤una sebep oldu¤u gibi, Aziz Mahmud Hüdâi hazretlerinin saray çevresindeki nüfûz ve itibar›ndan dolay› baflta padiflah olmak üzere saray erkân› için, Üsküdar’› bir câzibe merkezi haline getirmifltir.26 Çinili Külliyesi, önceki yüzy›lda Atik Vâlide (998/1589) ile flenlenmifl bir çevrenin yak›n›nda yeni bir mahallenin oluflumu ve geliflimi için bafllang›ç teflkil etmifl, bu çevrenin mamur olmas›n› sa¤lam›flt›r.27 Mahpeyker Kösem Vâlide’nin de, baflta Üsküdar olmak üzere ‹stanbul’un çeflitli yerlerinde ve ‹stanbul d›fl›nda yapt›rd›¤› bir çok eser bulunmaktad›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Üsküdar’da yapt›rd›¤› Çinili Külliyesi, IV. Murad ve Sultan ‹brahim devrinde yap›lan tek selâtin eser olma özelli¤ine sahiptir; cami, mektep, çeflme, dârü’l-hadis, mahfil-i hümâyûn ve çifte hamamdan oluflmaktad›r. Bundan baflka Üsküdar’›n merkezinde hamam, Ayasofya ile Kapal›çarfl› aras›nda çifte hamam ve Yenikap›’da bulunan tek hamam›, Çakmakç›larda Vâlide Han› olarak bilinen ve içinde câmii bulunan flehrin en büyük han›n› yapt›rm›flt›r. Bu han›n gelirlerinin bir k›sm› Çinili Câmii ve çevresindeki hayrat›n giderleri için vakfedilmifltir.28 Çinili Külliyesi, binalar› da¤›n›k olarak yerlefltirilmifl iki gruptan meydana gelir: cami, medrese, flad›rvan ve sebil bir grubu, mektep, çeflme ve hamam di¤er grubu oluflturur.29 Sâmiha Ayverdi, Bo¤aziçi’nde Tarih adl› eserinde; bu camiden “Kösem Sultan’›n ebedî bahara benzeyen Çinili Câmii” diye bahseder.30 Üsküdar, Yeni Mahalle’de infla edilen bu eser, iç ve d›fl tezyinat› bak›m›ndan bulundu¤u semtin güzel bir camiidir.31 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan taraf›ndan, 1050/1640 y›l›nda, mimar Kas›m A¤a’ya yapt›r›lan Çinili Câmii de zaman›n›n en büyük sanat eserlerinden biridir.32 Zengin çini bezemelerinden dolay› Çinili ad›n› alm›flt›r.33 Çinili Câmii, Üsküdar Toptafl›’nda bir mektep, bir çeflme, bir sebil ve bir çifte hamam ile birlikte yapt›r›lm›flt›r. Câminin iki avlu kap›s›ndan biri olan kuzey kap›s›n›n üzerindeki Fevzî’ye ait (flu) tarih kitabesi’nden eserin 1050/1640 y›l›nda tamamland›¤› anlafl›lmaktad›r:

367

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

“Mâderi Sultan ‹brahim Han Hazreti Sultan-› Ekrem Vâlide Bu binâyi hakk› yapd› hayriçün Tâ ola beyt-i ibâdet âbide Dâvet ola befl vakitte rahmete Menzil ola âbide ve zâhide Yapd› mektep, çeflme, hamam u sebîl Kim ona Hakk lutûf hem ihsân ide Ehl-i hayr› bunda taat ideni Dâhil et yâ Rab cenân-› Hâlide Fevzi’yâ lafzen ve mânen tarihi Oldu bin ellide hayr’ul-Vâlide” 1050/1640 Son cemaat yeri bile çinilerle kapl›d›r; ancak ço¤u çal›nm›fl ve yerlerine baflka çiniler konulmufltur. Bu bölümün kap›s› üzerindeki flair Himmetî’nin tarihi de flöyledir:34 “Hemifle hazreti vâlâ cenâb-› Vâlide Sultan Hulûs üzre li vechi’llâh hayrat itmedir fl ân› Yapub bu câmii ana nice emlâk vakf itdi Muvaffak itdi hayrata an› tevfîk-› Rabbânî Tamam olunca dedi Himmet’â tarihini hâtif Bu câmide olan taat ola makbûl-i Sübhânî” m›sralar›, ebced hesab›yla 1051 tarihini vermektedir.

Caminin mimarisi ve sanat de¤erini, 17. yüzy›la ait özel bir yap› oldu¤unu R. E. Koçu’nun flu sat›rlar› en güzel flekilde vurgulamaktad›r: Cami tek ve küçük kubbelidir. ‹çi kubbe kasna¤›na kadar çini ile kapl›d›r. Türk yap› tarihinde çinilerinden dolay› özel yeri olan bir mâbettir. Türk çinicili¤i son güzel eserlerini, 17. yüzy›l ortalar›nda burada vermifltir. Burada kullan›lan çinilerde beyaz, siyah, lâcivert, aç›k mavi, mor, yeflil ve k›rm›z› renklerle karanfil, lâle, gül, erik çiçe¤i ve papatyalar›n ahenkli birlikteli¤i çok güzeldir. Mermer minber taflç›l›k sanat›n›n bütün inceliklerini sergilemektedir ve külâh› tamamen çiniden yap›lm›flt›r.35 Evliya Çelebi de, “havadar yerde büyük kubbeli, taflra sofal›, avlulu ayd›nl›k bir câmidir” der.36 Külliyenin yap›lar›ndan olan Çinili hamam, Nuhkuyusu’nda caminin hemen yan›ndad›r ve külliyenin en büyük boyutlu binas›d›r. ‹stanbul kad›l›¤›, 1147/1735 tarihli hamam defterine göre, bu tarihlerde hamamda on befl kifli 368

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

Çinili Kütüphanesi

çal›flmaktad›r. Bu bilgi bize burada on befl kifliyi geçindirebilecek bir ticari faaliyet oldu¤unu göstermektedir.

Merdivenköylü Tevfik Karkan, 1909 y›llar›nda hamamda dellakl›k yapan Dadayl› Tahir diye birini methederken Çinili Hamam’› da flöyle över: “.......................................................................... Ne revâ destinde flu kisci kir / Reflk ider hüsnüne cümle cevâhir Zümrüd gözlerine yâkut tenine / Bil kadr u k›ymeti Dadayl› Tâhir fiehr-i Üsküdar’› tuttu flöhreti / fiübhesiz ki pîri Ubeyd himmeti Germâbenin lây›k yazsam tâk›na / Çinili hamamd›r dünya cenneti.”

1923’ten sonra yanan hamam, 1963’te sat›n al›narak asl›na uygun tamir edilmifl ve çifte hamam olarak tekrar aç›lm›flt›r.37 Osmanl› hamamlar›n›n tipik özelli¤ini tafl›yan günümüze kadar gelmifl yap› halen çifte hamam olarak iflletilmektedir.

Evliya Çelebi bu hamamdan, “hepsinden sonra yap›ld›¤› için, mimar› her hamam›n tarz›ndan bir fleyler alarak yapm›flt›r. Öyle hofl sulu ve öyle hofl binal› bir hamam ki Üsküdar’da de¤il, ‹stanbul’da bile benzeri yoktur,” diye bahseder.38 Medrese ise, caminin güneydo¤usunda avlunun köflesinde yer alan V fleklinde bir yap›d›r. Muhtemelen caminin bitiminden sonraki y›llarda yap›lm›flt›r.

369

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

1912’li y›llarda harap olmas›na ra¤men dârü’l-hadis medresesi olarak kullan›lmaya devam etmifltir.39 20. yüzy›l›n bafl›na kadar hiçbir tamirat kayd› bulunmayan Çinili medresesi, 1902 y›l›nda cami ile birlikte bir tamir görmüfltür. 1918’de harap oldu¤undan iskâna elveriflli olmad›¤›na dair rapor verilmifl, 1927’de Vak›flar Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan Özel ‹dareye devredilmifltir. 1938’de bir tamir geçirmifl olan medrese40 1970 y›l›nda flimdiki haliyle tekrar tamirden geçmifl ve halen k›z kur’an kursu olarak kullan›lmaktad›r.

S›byan Mektebi, Çinili Hamam ile Çavufldere caddesinin kesiflti¤i köflededir. Halen Çinili Çocuk kütüphanesi olarak hizmet vermektedir.41 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, ayr›ca Üsküdar’daki vak›f eserlerine su getirmek üzere Çinili suyolunu yapt›rm›flt›r. Çinili suyu 17. yüzy›l ortalar›nda, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Toptafl› civar›ndaki vak›f eserleri için, yine Vâlide taraf›ndan yapt›r›lm›fl suyoludur. Bu suyun kaynaklar› Çaml›ca ve Çakal da¤›ndad›r. Büyük Çaml›ca’n›n do¤usundaki vadilerden toplanan sular, Tantavî Çiftli¤i kuzeyindeki dereyi takip eder ve derenin suyuyla artarak Alemda¤›’na ç›kar, yolun karfl›s›na geçerek Kavak Bay›r›na gelir. Çevredeki köflklerin ba¤lar›ndan inerek, Toygar çeflmesinin alt taraf›ndan Libâde’ye ulafl›r. Geçti¤i ba¤lardan da su kat›l›r. Burada Büyük Çaml›ca ve Küçük Çaml›ca’dan, Serasker R›za Pafla arazisinden de sular dahil olur. Daha sonra Merdiven köyü caddesi kenar›n› takip ederek Çatal Masla¤a gelir ve burada ço¤alarak Küçük Çaml›ca yoluna iner. Semerci ba¤› ve Ömer Efendi korular›ndan kat›l›mlarla F›st›kdibi’ne iner. Niflantafl›’n›n bulundu¤u tarladan, hassa müflîri Rauf Pafla, Altûnizâde Necip Bey arazisi ve M›s›rl› Faz›l Pafla’n›n bahçesinden geçip Sultan Saray› Bahçesine gelir. Buradan S›r kâtibi ba¤›ndan ve Çiftlik Gazinosu kap›s› alt›ndan Ba¤larbafl› caddesine ç›kar. Yenimahalleye do¤ru inen künk suyolu Çinili Câmii ve di¤er hayrata ulafl›r. Suyolunun bir kolu F›st›kdibi’nde Necip Bey arazisinde ayr›larak Vâlideba¤›’na gider, fieyhülislâm Arif Hikmet Bey’in çeflme ve sebiline de su verirdi. Yirmi sekiz adet su verici yeri ve günde 600 metreküp verimi olan suyolunun 9900 metrelik künk flebekesi vard›.42 Vak›f defterine göre Kösem Vâlide Sultan vakf› olarak su tahsis edilen yerler ikidir: 1- Murat Reis Mahallesi, Çavufldere Soka¤› cami ve flad›rvan, üç masura 2- Murat Reis Mahallesi, Çavufldere Soka¤› çeflme, üç masura. Çinili Câmii’nin yan›ndaki çeflmenin “Fevziyâ çün mazhar-› feyz oldu sû Menbâ-› feyz oldu târîh ol zaman” beytiyle düflülen tarih 1052/1642 y›l›d›r. Suyolunun çeflme yap›ld›¤› zaman bitti¤i kabul edildi¤inde suyolunun yap›m tarihinin ayn› olmas› gerekir. Çeflme, Çavufldere Caddesi taraf›nda, s›byan mektebinin avlu duvar› üzerindedir.

370

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

Çinili Camii fiad›rvan›

Kâz›m Çeçen’in Üsküdar Sular› kitab›nda, Üsküdar’da çeflitli bölgelere da¤›t›lan vak›f sular listesine göre Kösem Vâlide Sultan Vakf› suyundan; Selâmi Ali semti Silâhtar Bahçesi Mahallesindeki çeflmeye, Murat Reis semtinde cami, harik havuz (ark), medrese, çeflme, di¤er cami ve flad›rvan›na su verilmekte oldu¤u görülmektedir.43 Ayr›ca, caminin Çinili Hamam soka¤›na aç›lan avlu kap›s›n›n solunda, avlu duvar›nda ki bir pencereden ibaret sebil bulunmaktad›r.44 Külliyenin cami ile hamam aras›nda bulunan imarethanesi bugün yoktur. Evliya Çelebi ünlü Seyahatnamesi’nde; bu imaretten Yeni Valide ‹mareti ad› ile bahseder ve imaret Mihrimâh Sultan ve Nurbânû Sultan imaretleri gibi hay›r müessesesi olup “belki daha fazlad›r. Selâtin bahçesi önünde zaiflere, miskinlere (yoksullar) ve di¤er misafirlere nimetleri boldur” diye ilave ederse45 de, imârethâneyle ilgili herhangi bir bilgiye baflka kaynaklarda rastlanmamaktad›r. Çinili camiinin yak›n›nda, imarethanenin hemen yan›nda bir de kervansaray bulunmaktayd›. Yüz ocakl›, bin beygir al›r büyüklükteki bu kervansaray günümüze ulaflmam›flt›r.46 Evliya Çelebi, “Kösem Vâlide Kervansaray›, âyan ve kibar kalmas› için mamur bir sarayd›r” diye yazar.47 Eminönü Çakmakç›lar yokuflundaki han ise, Kösem Sultan taraf›ndan vak›flar›na gelir getirmesi için yapt›r›lm›flt›r. Evliyâ Çelebi’nin, “Vâlide Kösem Sultan, Uzunçarfl›’daki han daha önce y›k›lm›fl olan Cerrah Mehmed Pafla’n›n saray›n›n 371

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Çinili hamam

bulundu¤u mahalde altl› üstlü üç yüz bölmeden oluflan bir han infla ettirmifltir ki ‹stanbul’da Mahmud Pafla Han› ve bu handan daha büyük han yoktur.

Bu handa yirmi befl metre yükseklikte, dört köfle bir cihannümâ kulesi vard›r.

Develi¤i ve ah›r› bin adet at ve kat›r al›r. Ortas›nda câmii vard›r”48 fleklinde tarif etti¤i, Reflat Ekrem Koçu taraf›ndan “on yedinci as›r Türk yap› sanat›n›n flâheserlerinden, ‹stanbul’un en büyük hanlar›ndan biri, âbidevî muazzam bina” olarak tan›tt›¤› Büyük Vâlide Han›, Çinili Külliyesi’ne gelir sa¤lamak için yapt›r›lm›flt›r. ‹stanbul’da Kur’an-› Kerim ilk defa gizlice burada bas›lm›fl, sonradan ünlü olan birçok kifli buradaki bekâr odalar›nda yaflam›flt›r. fiehre gelen yabanc› tüccarlar, flehrin bu en güzel han›nda daima kalacak ucuz bir yer ve mallar›n› koyacak depo bulabiliyorlard›.49 XVII. yüzy›lda, gerek ‹stanbul ve gerek imparatorlu¤un di¤er flehirlerinde, fazla mimarî eser görülmemekte, infla iflleri daha çok hac ve ticaret yolu üzerinde menzil hanlar›, han ve kervansaraylar olarak Anadolu ve Rumeli’de yo¤unlaflm›flt›r. Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’›n Vâlide Han›, bu dönemde ‹stanbul’da yap›lan en büyük han olma özelli¤ine sahiptir. Büyüklü¤ü ile dikkat çeken Büyük Vâlide Han›, ‹stanbul’da üç avlusu bulunan tek hand›r. Ah›r k›sm› tamamen insanlardan ayr›, üçüncü avlunun bodrumuna yerlefltirilmifltir. Bina 372

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

arsan›n vaziyetine uygun olarak yap›larak çevresiyle organik ba¤lant› sa¤lanm›flt›r. ‹ki katl› üç avlulu Vâlide Han›’n›n büyük, orta avlusunun ortas›nda mescit bulunmaktad›r. Tarihi yap›s›na uygun olmayan bir çok tamir geçirmifl ve de¤iflikliklere u¤rayarak günümüze ulaflm›flt›r.50 Birinci avluda ‹ranl›lar Muharremin onuncu günü ayin yaparlard›. Encümen Arflivi’nde kay›tl› 1938 tarihli raporda, vak›flar uhdesinde oldu¤u ve baz› yerlerinin haraba yüz tuttu¤undan belediyece görülen lüzum üzere y›k›ld›¤› yaz›l›d›r.51 Bunlardan baflka; Yenikap›52, fiehremini ve Befliktafl’ta çeflmesi vard›r. Abdülmecid fieyhî Efendi’nin Eyüp’teki türbesini ve 1623’te bo¤aza naz›r çift katl› Anadolu Kava¤› mescidini de Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan yapt›rm›flt›r.

Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan, I. Ahmed devri sonlar›nda, Hac mevsiminde her sene, Hac yolundaki hac›lara su sa¤lanmas› için otuz deve, alt› deveci, alt› saka ile hac kafilesiyle birlikte küçük saka ve büyük saka denilen görevlileri gönderir, hac›lara so¤uk sular da¤›tt›r›rd›. Hatta baz› konaklarda fleker flerbeti verdirirdi. Haremeyn fakirlerine her sene gömlek, yün palto, yemeni ve sar›k kumafl› ile iki yüz kat çamafl›r, dört yüz çift ayakkab› da¤›t›lmas› yan›nda, Kudüs, Mekke ve Medine camilerinde Kur’an okutulmas› için vak›f yapm›flt›r. Ayr›ca; Vâlide Sultan olduktan sonra Peygamber Efendimizin soyuna mensup 200 kifliye üç aylarda “Sâdât Ulûfesi” ad›yla tahsisat ayr›larak da¤›t›lmas› vakfiyesinin flartlar›ndand›r.

Her y›l Recep ay›nda k›yafet de¤ifltirerek hapishaneleri dolafl›p, katiller d›fl›ndaki suçlular›n borçlar›n› ve tazmînatlar›n› ödeyip sal›verilmelerini sa¤lard›.53 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan kendisine hizmet eden câriyeleri iki-üç y›l sonunda, eski saray görevlileri veya münasip mevkilerde kimselerle evlendirirdi.

Evlendirdi¤i erke¤e de, geçimini sa¤layacak bir dirlik verirdi. Evlendirdi¤i k›zlara çeyiz, mücevher ve bir kaç kese alt›n verirdi. Ayr›ca onlara maafl ba¤lat›r, bayramlarda ve özel günlerde alt›n keseleri hediye ederdi.54 Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan evlenme ça¤›ndaki yetim k›zlar› bulup onlara çeyizle birlikte, oturacak ev ve eflya da vererek evlenmelerini sa¤lam›flt›r.55 Netice olarak; Osmanl› Saray›’n›n en meflhur kad›n› olarak tarihe geçen Kösem Sultan, ismi an›l›nca pek de hay›rla yâd edilmemekte, merhametsiz ve zalim biri olarak haf›zalarda canlanmaktad›r.

Hâlbuki olaylar devrin gerektirdi¤i flartlar çerçevesinde de¤erlendirildi¤inde, Osmanl› Devleti’nin devam ve bekas›na hizmetleri dokunmufl, zekâ, tecrübe, bilgi ve becerisiyle Osmanl› siyasi hayat›nda önemli rol üstlenmifl bir Vâlide Sultan oldu¤u görülür.

Kösem Sultan, o¤lu IV. Mehmed’i, kardefllerini öldürmekten vazgeçirmekle imparatorlu¤un devam›n› sa¤lam›flt›r. Çünkü flehzâde ‹brahim idam edildi¤i takdirde Osmano¤ullar›’n›n soyu devam etmeyecek ve Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas› kaç›n›lmaz olacakt›. Bunun için Kösem Sultan, Sultan ‹brahim döneminde de flehzadelerin ço¤almas›n› teflvik etmifltir. Buna zemin haz›rlamas› zannedildi¤i gibi devlet yönetimini elinde tutmak için Sultan ‹brahim’i oyalamak de¤il, devletin devam› için bir gayrettir.

.

373

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Çinili Külliyesi

Kösem Sultan, imparatorlu¤un en kanl› ve kar›fl›k zaman›nda yaflam›fl, Sultan I. Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad ve Sultan ‹brahim olmak üzere befl padiflah dönemini görmüfltür. Zekâs› ve devlet ifllerindeki tecrübe ve becerisi ile Osmanl› siyasî hayat›nda önemli roller oynam›flt›r.

Kösem Sultan fazlas›yla hay›rsever olup, fakir k›zlar› evlendirir, borçlular› hapisten kurtar›r, yoksullar›, dul ve yetimleri gözetirdi.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda kad›nlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibi kullanma hakk›na sahip olduklar›ndan, vak›f kurmak da en tabii haklar› idi. 16. yüzy›l ortalar›nda ‹stanbul’da bulunan vak›flar›n yüzde otuz yedisinin kad›nlar›n kurdu¤u vak›flardan oluflmas› bunun güzel bir delilidir Özellikle XVI. yüzy›ldan itibaren Vâlide sultanlar›n ve di¤er saray kad›nlar›n›n yapt›rd›¤› vak›f eserlerin bir ço¤u Üsküdar’dad›r. Üsküdar’da bulunan tarihi yap›lar› inceledi¤imizde, büyük bir bölümünün, özellikle bir semtin îmar ve inflas› için büyük önem arz eden külliyelerin Vâlide Sultanlar taraf›ndan yapt›r›ld›¤›n› görüyoruz.

1453 y›l›nda ‹stanbul’un fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han Anadolu Türklerinden bir k›s›m insan› Üsküdar’da iskân edilmesiyle birlikte bafllayan Üsküdar’daki imar faaliyetleri sonraki y›llarda ihtiyaca göre h›zlanarak devam 374

.

M A H P E Y K E R

K Ö S E M

V Â L ‹ D E

S U L T A N

V E

Ç ‹ N ‹ L ‹

K Ü L L ‹ Y E S ‹

etmifltir. Fetihten sonra, Üsküdar’da ilk câmii Rum Mehmed Pafla yapt›rm›flt›r.

Daha sonra da Üsküdar’› flenlendiren yap›lar, camiler, külliyeler, sosyal kurumlar ve alt yap› tesisleri yap›lm›flt›r. 1640 y›l›nda, mimar Kas›m A¤a taraf›ndan yap›lan Çinili Câmii de zaman›n›n en büyük sanat eserlerinden biridir.

Yine Kösem Sultan’›n vak›f eserlerine su getirmek üzere yapt›rm›fl oldu¤u su yolu ile, suyun mecra›ndan binalara ulaflana kadar olan güzergâh üzerindeki su ihtiyac› giderilerek, Üsküdar’›n bu bölgesine alt yap› kazand›r›lm›flt›r. Su medeniyetini kuran Osmanl›lar›n, Üsküdar’a yapt›rd›¤› 35 adet isale hatt›ndan, 6 büyük isalele hat›n›n Han›m SuItanlar’a ait olmas› Üsküdar Su Yollar›’na ayr› bir özellik katar.

Mektep ve darü’l-hadis ile semtin e¤itim ihtiyac› karfl›lanm›flt›r.

XVII. yüzy›lda Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan taraf›ndan yapt›r›lan Çinili külliyesi, önceki yüzy›lda Atik Vâlide ile flenlenmifl bir çevrenin yak›n›nda yeni bir mahallenin oluflumu ve geliflimi için bafllang›ç teflkil etmifl, bu çevrenin mamur olmas›n› sa¤lam›flt›r. Önceki yüzy›lda, Do¤anc›lar’›n eteklerinde kurulan Hüdâî Tekkesi Külliyesi Üsküdar’›n bu bölgesinde yerleflime ve nüfus yo¤unlu¤una sebep oldu¤u gibi, Aziz Mahmud Hüdâyî hazretlerinin saray çevresindeki nüfuz ve itibar›ndan dolay› baflta padiflah olmak üzere saray erkân› için Üsküdar bir câzibe merkezi haline gelmesini sa¤lam›flt›r.

T›p kurumlar›ndan çeflmeye kadar çeflitli binalardan oluflan bir çok yap› Üsküdar’› ihyâ ve Üsküdar’a hizmet amac›yla saray han›mlar› taraf›ndan yapt›r›lm›fllard›r. Bu han›mlardan biri de Kösem Sultand›r. Bütün Osmanl› topraklar›nda, özellikle pâyitaht olan ‹stanbul’da oldu¤u gibi, Üsküdar’da da han›mlar hay›rda yar›flm›fl, böylelikle Üsküdar Han›m Sultanlar›n ve vak›f yapan di¤er han›mlar›n dua flehri, hay›rlar›n› emanet ettikleri yer olmufltur.

D‹PNOTLAR 1

Ça¤atay Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1992, s. 48; Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi?

(Sicilli Osmânî Düzenlemesi) (haz. Dr. Gültekin Oransay), s. 208; Necdet Sakao¤lu,“Kösem Sultan”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, V, 96.

2

Osmanl› Vâlide Sultanlar›n›n Hay›r Eserleri, Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan’ ›n Haremeyn-i fierifeyn Vakfiyesi, ‹stanbul, s.19; Uluçay, a.g.e., s.48.

3

Y›lmaz Öztuna, Osmanl› Hareminde Üç Haseki Sultan, ‹stanbul 2000, s. 104.

4

Naibelik, ufak yaflta tahta ç›kan padiflahlara siyasî olarak yol gösterme anlam›ndad›r.

5

Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun, ‹stanbul 1996, s. 330.

6

Peirce, a.g.e., s. 141, 171; Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.97.

7

Peirce, a.g.e., s. 257.

8

a.g.e., 291, 301.

9

a.g.e., 314

10

a.g.e., 319.

11

a.g.e., 320.

12

Öztuna, a.g.e., s. 114; Peirce, a.g.e., 344-345; Ferit Rag›p Tuncor, “Kösem Sultan”, Önasya Mecmuas›, III, 29, 9.

13

Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s. 96.

14

Tuncor, a.g.m., s. 9; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275.

375

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

15

Tuncor, a.g.m., s. 24.

16

Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: ‹stanbul (haz. S. Ali Kahraman-Yücel Da¤l›, ‹stanbul 2004, I, 238.

17

‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; Oransay, a.g.e., s. 208; Öztuna, a.g.e., s. 172.

18

Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.98.

19

Ayvansarayî’ye göre 800 kese, a.g.e., s.591.

20

Mücteba ‹lgürel, “Kösem Sultan”, D‹A, XXVI, 275; Naima, a.g.e.,V, 113; Öztuna, a.g.e., s. 175; Peirce, a.g.e., 173, 283-284; BOA, MM, 1606.

21

Naima, a.g.e., V, 112; Peirce, a.g.e., 329; Sakao?lu, “Kösem Sultan”, s.98.

22

Faroqhi, a.g.e., s.133.

23

Faroqhi, a.g.e., s.154.

24

Genifl bilgi için, bkz. Faroqhi, a.g.e., s.159.

25

Kürflat E. Uykucu, “Tarihte Üsküdar”, Hayat Tarih Mecmuas›, ‹stanbul 1970, II, s. 53.

26

Mustafa Cezar, Osmanl› Baflkenti ‹stanbul, ‹stanbul 2002, s.197-198.

27

Cezar, a.g.e., 198.

28

Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmî (haz. A. Nezih Galitekin), ‹stanbul 2001, s. 287, 553590; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; ‹lgürel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e., s. 277-278; Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s. 97; Erdem Yücel, “Osmanl› Tarihinde Vak›f Yapan Kad›nlar”, Hayat Tarih Mecmuas›, ‹stanbul 1976, VII, 1, 49.

29

Cezar, a.g.e., s. 198.

30

Sâmiha Ayverdi, Bo¤aziçinde Tarih, ‹stanbul 1982, s.388.

31

Mücteba ‹lgürel, “Kösem Sultan’›n Bir Vakfiyesi”, ‹.Ü. Ed. Fak. Tarih Dergisi, ‹stanbul 1966, XVI, 21, s.83.

32

Uykucu, a.g.m., s.53.

33

Cezar, a.g.e., s. 198.

34

Reflat Ekrem Koçu, “Çinili Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1965, VII, 4009.

35

Koçu, a.g.e., VII, 4010.

36

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, 432.

37

Koçu, a.g.e., VII, 4011–4013; Ahmet Vefa Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1994, II, 522.

38

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, II, 434.

39

Çobano¤lu, “Çinili Külliyesi”, s.527.

40

Mübahat S. Kütüko¤lu, XX. Asra Eriflen ‹stanbul Medreseleri, Ankara 2000, s.322-323.

41

Çobano¤lu, a.g.m., s.522.

42

S. Nâz›m Nirven, “Çinili Suyu”, Koçu, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1965, VII, 4033–4034; Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹stanbul 1997, s. 57–58.

43

Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, ‹SK‹, ‹stanbul, 1997, s.57–58.

44

Haskan, s.1210.

45

a.g.e., s.986.

46

Cezar, a.g.e., s. 197-199.

47

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.2, s.435.

48

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, c.1; s.280

49

Reflat Ekrem Koçu, “Büyük Vâlide Han›”, ‹stanbul Ansiklopedisi, VI, 3307–3309.

50

Mustafa Cezar, a.g.e.,s.197-198.

51

Encümen Arflivi, Tescil no. 708/648, S›ra no. 337.

52

Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I, 283.

53

Ayvansarayî, a.g.e., s.287, 553-590; ‹lgürel, “Kösem Sultan”, s. 275; ‹lgürel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e., 277-278; Sakao¤lu, “Kösem Sultan”, s.97; Erdem Yücel, a.g.m., s. 49.

54

Naima, Tarih, ‹stanbul 1280, V, 113.

55

Peirce, a.g.e., s. 268.

376

.