Abdülmecid Efendi, Köflkü, Çinileri Y R D .
D O Ç .
D R .
L A T ‹ F E
A K T A N
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Abdülmecid Efendi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun son halifesi olan Abdülmecid Efendi, 1 Haziran 1868 tarihinde Dolmabahçe Saray›’nda, Sultan Abdülaziz’in ikinci efli Hayran› dil Kad›n Efendi’nin o¤lu olarak dünyaya gelmifltir. Çocuklu¤u, bat› kültürüne aç›k bir aile ortam›nda geçmifltir. Sultan Abdülaziz’in sanata olan ilgisi Abdülmecid Efendi’nin sanatsever ve sanatç› olmas›na neden olmufltur. Küçük yafltan itibaren binicilik ve gürefl baflta olmak üzere sporun hemen hemen bütün dallar›yla ilgilenmifl, avc›l›kla u¤raflm›fl, Avusturyal› bir zabitten eskrim dersleri bile alm›flt›r. Abdülmecid’in henüz sekiz yafl›ndayken 1876 y›l›nda babas› Abdülaziz’in askerî bir darbeyle tahttan indirilip yerine V. Murad’›n padiflah ilan edilmesi, ard›ndan Abdülaziz’in Ç›ra¤an Saray› Feriyye Dairesi’ne kapat›ld›¤› bir s›rada bileklerini keserek intihar etti¤inin aç›klanmas›, daha sonra tahtta ç›kan II. Abdülhamid’in bu kuflkulu ölüm için soruflturma bafllatarak asl›nda bunun bir suikast/cinayet oldu¤unu ortaya ç›karmas›, onu derinden sarsan en önemli olayd›r.1 1876 y›l›nda Babas›, Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesiyle önce Topkap› Sa ray›’na sonra Ç›ra¤an Saray› kompleksinde bulunan Ortaköy Feriye Saray›’na nakledilmifltir. Y›ld›z’daki fiehzadegan Mektebi’nde Türkçe, Arapça, Farsça, Frans›zca ve Almanca e¤itimi alm›flt›r. Tarih ve edebiyatla da ilgilenen Abdülmecid Efendi’nin yay›nlanm›fl ve yay›nlanmam›fl tercüme eserleri bulunmaktad›r. Dolmabahçe Saray›’nda babas› Abdülaziz’in öldü¤ü oday› daha sonra kütüphane olarak kullanm›flt›r. Abdülmecid Efendi’nin birçok sanatsal alanda çal›flmalar yapt›¤› tespit edilmifltir.
.
Ü S K Ü D A R
Abdülmecid Efendi
S E M P O Z Y U M U
I V
Abdülmecid Efendi, o¤lu Ömer Faruk Efendi ile kütüphanesinde. (MSFK)
Bunlardan biri de ismini tafl›yan köflkün, sokak kap›s›d›r. 1900’lerde çizdi¤i, plana göre yeniden infla edildi¤i belirtilmifltir. Süsleme ve desenlerini kendisinin yapt›¤› kap› üzeri kufi yaz› ile “La Galibe ‹llallah” yazm›fl, köflkün bahçesinde düzenlemeler yapm›flt›r. Üç kez evlenen Abdülmecid Efendi’nin fiehsuvar Baflkad›n Efendi ile evlili¤inden o¤lu Ömer Faruk Efendi, Hayrünnisa Kad›n Efendi’den sonraki efli Mehesti Kad›n Efendi’den k›z› Dürrüflehvar Sultan olmufltur. O¤lu Ömer Faruk, Avrupa’ya e¤itime giden ilk Osmanl› fiehzadesidir.2 Dünya sanat›n› yak›ndan izleyen Sanatç› Abdülmecid Efendi, yurtd›fl›ndan getirtti¤i yasaklanan yay›nlar nedeniyle 1898’den II. Meflrutiyet’in ilan›na kadar Kars, Erzurum ve Sivas’ta sürgünde kalm›flt›r. Abdülmecid Efendi’nin ismini tafl›d›¤› amcas› Sultan Abdülmecid ile babas› Abdülaziz aras›nda yaflanan anlaflmazl›k çocuklar›na kadar yans›m›flt›r. Abdülhamid’in gözetimindeki yaflam› II. Meflrutiyet’le sona ermifl, Demokrat Prens diye an›lan Abdülmecid Efendi’nin popularitesi yay›nlanan karikatürleri ile artm›flt›r. Döneminde kendisi için “Sanatkâr-› necip” tabiri kullan›lm›flt›r. Siyasal ve toplumsal sorunlarla ilgilenerek ‹stanbul’da pek çok derne¤i desteklemifl, onursal baflkanl›klar›n› üstlenmifltir. Ermeni Kad›nlar Birli¤i’nin bafl destekçisi olan Abdülmecid Efendi, Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin de fahri baflkanl›¤›n› yapm›flt›r. Modern düflünceleri ile tan›nan Abdülmecid Efendi kad›nlar› korumufl, onlar›n e¤itim görmelerini, istedikleri mesle¤i seçip bilim ve sanatta iyi bir konuma sa404
.
A B D Ü L M E C ‹ D
Haremde Goethe, 1917, 173x132 cm. tuval üzerine ya¤l›boya Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Dürrüflehvar Sultan, 133x180 cm. tuval üzerine ya¤l›boya, MSRK. Env. No:64/ 2173
hip olmalar›n› savunmufltur. Bat› kültürünü özümsemifl olan fiehzade Abdülmecid Efendi, yaflam›nda ‹slâm dininin esaslar›n› da uygulam›flt›r. Befl vakit ve Cuma namazlar›n› aksatmam›flt›r. Albay rütbesi de olan Abdülmecid Efendi Osmanl› ve Mecidi niflanlar›n› alm›flt›r. 4 Temmuz 1918’de Sultan Mehmed Reflad’›n ölümü ile birlikte Veliaht unvan›n› alm›fl, 18 Kas›m 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bakanlar Kurulu karar›yla Abdülmecid Efendi Halife seçilmifltir. Cumhuriyetin ilan›ndan sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi, 3 Mart 1924’te 43149 say›l› kanunla Hilafeti kald›rm›fl, kanunda bütün Osmanl› Hanedan›’n›n ülke d›fl›na ç›kar›lmas›na karar verilmifltir. Abdülmecid Efendi ailesiyle 4 Mart günü ülke d›fl›na ç›kar›lm›flt›r. Bir süre ‹sviçre’de, daha sonra da Paris’te yaflayan Abdülmecid Efendi 23 A¤ustos 1944’te geçirdi¤i kalp krizi sonucu, Nice’de yaflama veda etmifltir. ‹stanbul’a defnedilmeyi vasiyet etmesine ra¤men, k›z› Dürrüflehvar’›n 10 y›ll›k çabas› sonuç vermemifltir. Halifenin cenazesi 10 y›l boyunca Paris Camii’nin hücresinde ilaçlanarak bekletilmifltir. 30 Mart 1954’te Medine’de Harem-i fierif’te Cennetü’lBaki mezarl›¤›na defnedilmifltir.3 fieker Ahmed Pafla, Osman Hamdi, Salvatore Valeri, Fausto Zonaro, Çall›, Hikmet Onat, Nam›k ‹smail, Nazmi Ziya, fievket Da¤, Avni Lifij gibi ünlü ressamlarla dostluklar kurmufl ve onlardan ders alm›flt›r. Haftan›n belirli günlerinde atölyesinde resim çal›flmalar› yapmay› al›flkanl›k haline getirmifltir. Birçok eser oluflturan Abdülmecid Efendi, çok say›da uluslararas› sergiye hem 405
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Abdülmecid Efendi Köflkü’nün ön cepheden görünümü
katk›da bulunmufl, hem de sergilerin aç›lmas›n› sa¤lam›flt›r. 1914 -1924 -1928 Paris’te, 1918 Viyana’da, 1919-1920-1922 Galatasaray’da aç›lan sergilere eserleriyle kat›lm›flt›r. Eserlerinde portreler, günlük yaflam sahneleri, tarihi konular, anatomi, manzaralar, hayvan figürleri, tu¤ra ve armalara yer vermifltir. Bethooven tutkunu olan halife, bat› müzi¤i üzerine genifl bilgiye sahiptir. Abdülmecid Efendi keman›n yan› s›ra viyolonsel, piyano ve klavsen çalm›fl, Franz Liszt’ten müzik dersleri alm›flt›r. Besteler yapm›flt›r. Henüz bestelerine dair belgelere ulafl›lamad›¤›ndan ressaml›¤› kadar baflar›l› olan müzisyenli¤inden bahsedilmemektedir.4 Resim ve müzi¤in yan› s›ra “Hattat Halife” olarak ta tan›nmaktad›r. Hat eserlerinin bir k›sm› Milli Saraylar koleksiyonundad›r. Halife Abdülmecid Efendi himayesinde ve fahri baflkanl›¤›nda Osmanl› Ressam lar Cemiyeti 1908’de kurulmufltur ve ilk plastik sanatlar süreli yay›n› bu bafll›ktaki gazetedir. Abdülmecid Efendi, Sanayi-i Nefise Mektebi ve hocalar› ile yak›n iliflkiler içinde olmufl ve onlara yard›mlarda bulunmufltur. ‹nas Sanayi-i Nefise Mektebi Abdülmecid Efendi himayesinde kurulmufltur. Babas› Abdülaziz’in kurucusu oldu¤u Galatasaray Sultanisi’ni de hep gözetmifltir. 406
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Abdülmecid Efendi Köflkü’nün yan cepheden görünümü
Ölümünden Sonra ‹stanbul’da ad›na aç›lan sergiler aç›lm›flt›r. 1986’da fiiflli Beymen Ma¤azas›, 1993’de Dolmabahçe Saray›, 1998’de Dolmabahçe Saray›, 2004’de Dolmabahçe Saray› ve Ba¤larbafl› Abdülmecid Efendi Köflkü, 2006’da Dolmabahçe Saray›5 eserlerini günümüze tafl›yan mekânlar olmufltur. Eserlerinin baz›lar› çeflitli müzelerde sergilenmektedir. Ankara Resim ve Heykel Müzesi, ‹stanbul Mimar Sinan Üniversitesi (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi) Resim ve Heykel Müzesi, ‹stanbul Afliyan Müzesi, ‹stanbul Topkap› S a r a y ›, ‹stanbul Dolmabahçe Saray›, ‹stanbul Sak›p Sabanc› Müzesi, Nice Müze Massena (Fransa) Abdülmecid Efendi’nin eserlerini izleme imkân› sunan mekânlard›r.
Abdülmecid Efendi Köflkü Günümüzde Abdülmecid Efendi ismi ile tan›nan köflk, muhtemelen 1880’li y›llarda eski M›s›r Hidiv’i ‹smail Pafla taraf›ndan yapt›r›l›r. ‹smail Pafla’n›n ölümüyle o¤ullar›ndan Mahmud Hamdi Pafla’ya intikal eden köflk, Sultan Abdülhamid taraf›ndan bedeli Hazine-i Hassa’dan ödenmek suretiyle sat›n al›n›r ve amcas›n›n o¤lu fiehzade Abdülmecid Efendi’ye tahsis edilir.6 407
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Abdülmecid Efendi Köflkü d›fl kap›s›
408
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
409
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Abdülmecid Efendi Köflkü’nden genel bir görünüm
1906 y›l›nda, Alexandre Vallaury’nin mimarl›¤›n› yapt›¤›, Üsküdar, Ba¤larbafl› Kuflbak›fl› Sokak Numara 18’e kay›tl›7 200 dönüme yak›n bir koruluk içinde, bafllang›çta av köflkü olarak yapt›r›lan bina, daha sonralar› eklenen harem ve müfltemilat binalar›yla birlikte genifl bir yap›lar toplulu¤una dönüflür. Zemin kat arka sofan›n sa¤ köflesinde bulunan çinili çeflme kitabesinde H. 1321/1903 tarihli, yap›n›n tarihi hakk›nda bilgi vermektedir. Zemin kattaki girifl sofas› ve arka sofa zeminlerinin Kütahya çinileriyle kapland›¤› ve bu ifllemin yap›n›n orijinal ahflap döflemeleri üstüne yap›ld›¤›, gerek girifl, gerekse bu hacimlerde di¤er odalar aras›nda ortaya ç›kan kot farklar›ndan belli olmaktad›r. Anlafl›lan 1903 tarihinde yap›da bir dekorasyon de¤iflikli¤i yap›lm›flt›r. Baz› kaynaklar köflkün ana girifl kap›s› ve her iki yan›nda yer alan an›tsal duvar›n Abdülmecid Efendi taraf›ndan planland›¤›n› belirtmektedirler. Dolmabahçe Saray› Resim Koleksiyon’unda bulunan bir çizimde bu görüflü destekler. Köflkün girifl sofas›n›n tam ortas›nda yer alan ve bodrum kattaki kâgir alt yap›yla desteklenen mermer havuzun hangi dönemde yap›ld›¤› tespit edilememifltir. Bir dönem sökülerek Emirgan’daki Sait Halim Pafla Korusuna götürülen havuz, son dönem yenileme/restorasyon s›ras›nda tekrar eski yerine monte edilmifltir. Yap›, günümüze kadar birçok kere el de¤ifltirmifltir. 1942 y›l›nda köflkü Kalkavan Ailesi’ne mensup Mehmed ve Selahattin kardefllerin sat›n ald›¤› söylenmek410
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Köflkden genel görünüm
tedir. K›sa süre sonra da köflk ve bulundu¤u arsan›n mülkiyeti Kaz›m Taflkent taraf›ndan Yap› Kredi Bankas› için sat›n al›nm›flt›r. Köflkün do¤u ve kuzeyinde genifl bir koruluk bulunmaktad›r. Çok say›da de¤erli a¤aç ve bitkiyi bar›nd›ran bu alan yüksek duvarlarla çevrilidir. Konut mimarimizde pek karfl›lafl›lamayan d›fl cephe oluflumu ve bezemesi, cephe düzeylerini geometrik olarak bölümleyen dikdörtgen ve kare panolardan oluflmaktad›r. Pencere ölçülerini esas alan bu modüler düzenleme tüm yap›y› sarar. Saçaklar baflkaca hiçbir yap›da rastlanmayan bir flekilde yatay düzlemden uzunluklar›na göre 15 ila 30cm. kadar kald›r›lm›fllard›r. Yap›y› toprak seviyesinden yükseltmek amac›yla yap›lan bodrum kat›n, girifl eyvan› alt›nda bir kar deposu bulunmaktad›r.8 ‹stanbul köflkleri aras›nda selâml›k binas› orijinal olarak korunabilen tek yap›d›r. 1950’li y›llar öncesinde koru avlusundaki haremlik ve di¤er binalar y›k›ld›¤› için günümüze ulaflamazken, selâml›k binas›n›n girifl kap›s›ndaki kûfi yaz› ile yaz›lan “Allah’tan baflka galip yoktur” ifadesi bir imparatorluk devrilirken kurulan genç devletin devam›na tan›kl›k etmeye devam ediyor anlam›n› tafl›yor.9 Köflkün çat›s› konut mimarisinde görülmeyen bir biçimde kurflun kapl›d›r. Çat›, tepesinde bulunan bronz bir alemle son bulur.10 Yap›da, ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda bir süre asker bar›nd›r›ld›¤›, bu nedenle 411
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Abdülmecid Efendi Köflkü girifl kap›s›
412
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Abdülmecid Efendi Köflkü girifl kap›s› süslemeleri
zemin kattaki döfleme çinilerinin bozuldu¤u, s›rlar›n›n büyük ölçüde yok oldu¤u, k›rm›z› zeminlerin ortaya ç›kt›¤› görülmüfltür. Bu tespit sonras› tüm zemin çinileri Kütahya’da yeniden yapt›r›lm›fl ve zemin bu çinilerle kaplanm›flt›r. Ancak, orijinal örneklerin muhafazas› için en az tahribin görüldü¤ü köflelerdeki çiniler aynen korunmufltur.11
Abdülmecid Efendi Köflkü Çinileri Abdülmecid Efendi Köflkü, son dönem çinili yap›lar›ndan en zengin olan›d›r. Köflkün çinileri; iç mekân, d›fl mekân ve zemin çinileri olmak üzere üç farkl› alanda bulunmaktad›r.. Klasik dönem mimarisinin çeflitli mekânlar›ndan al›nt› yap›larak yeniden üretilmifl olan çiniler, köflkün farkl› bölümlerinde yer almaktad›r. Bu mekânlar: Kon ya Karatay Medresesi, Rüstem Pafla Camii, Yeni Camii, Hatice Turhan Sultan Türbesi, Topkap› Saray›, Trabzon Nemlizade Kona¤› ve Dr. fievket Apartman›’d›r. Bu yap›lar›n çinilerinin tekrar› Abdülmecid Efendi Köflkü’nün bezemelerinde kullan›lm›flt›r. Kütahya ürünü olan çiniler, s›ratl› tekni¤inde üretilmifl, köflkün inflas›nda monte edilmifltir. Çinilerin zeminde bulunanlar› afl›nma sonucu tahrip olmufltur. 413
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Köflkün iç süslemelerinden örnekler
414
.
A B D Ü L M E C ‹ D
Köflkün ana girifl kap›s›n›n aç›ld›¤› zemin kattaki sofa
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Köflkün iki kat›n› birbirine ba¤layan merdivenler
Tahrip olan çinilerin yerine Kütahya’da yeniden ürettirilerek, son dönem yenileme esnas›nda monte edildi¤i belirtilmifltir. Köflkün girifl kat salonunun, ikinci girifli olan arka hol ve üst kat balkon zeminlerinde çini döflenmifltir.12 Yap›n›n çinilerinde, turkuvaz, lacivert, k›rm›z›, yeflil sar›, turuncu, mor, mavi, aç›k kahverengi, siyah ve beyaz renkli, lale, karanfil, zambak, y›ld›z çiçe¤i gibi natüralist üslub motifleri ve hatai tarz› motifleri; hatai, gonca penç ve yaprak kullan›lm›flt›r. Rumi çeflitleri (hurda, dilimli=dendanl›, çiçekli), geometrik geçme, kandil, arma gibi motiflerle oluflturulan çini kompozisyonlar köflkün di¤er bezemeleri ile birlikte güzelli¤ini art›rmaktad›r Köflkte kullan›lan çiniler kare, üçgen, alt›gen, dikdörtgen formlar›ndad›r. Yüzey kaplamas› olarak kullan›lan çiniler yer ve duvar d›fl›nda çeflme ve flöminede de kullan›lm›flt›r. Abdülmecid Efendi Köflkü, farkl› bir mimariye ve bezemeye sahiptir. Yap›n›n çini bezemesi, sokak kap›s› üzerinde bafllar. Kap› üstü, bas›k kemerli al›nl›¤›nda kufi istifli çini kompozisyon (La Gâlibe ‹llallah) “Allahtan Bafl ka Galip Yoktur” anlam›n› tafl›maktad›r. Kufi yaz›y› turkuvaz rumiler kuflat›r. Lacivert zemini köflelerdeki pençler, k›rm›z› zeminli rumilerden ay›r›r. Abdülmecid Efendi Köflkü’nün salon zemin çinileri; alt›gen formlu turkuvaz renkli, aralar›nda üçgen formlu lacivert ve aç›k kahverengi çinileri, naturalist uslub bordürle çevrelenmifltir. Köflkün ikinci girifli olan arka cephe girifl holü, karfl›l›kl› köflelerde yer alan flömine ve çeflme ile dikkat çekicidir. fiömine çinileri mavi-beyaz grubu olarak 415
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Köflk, çeflme etraf› çini detay›
416
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Köflkdeki çinilerden örnekler
adland›r›lan çinilere örnek teflkil eder. Yap›daki çok renkli genel görüntüye ayk›r› flömine, sade ve tekrara dayal› (ulama ) çinilerle kapl›d›r. Klasik flömine formu, iç k›sm› dört taraftan ulama çinilerle kapl› iken, flömine d›fl yüzü saz yolu yaprakl› kayd›rma ulama çinilerle bezelidir. Yaflmak k›sm›nda naturalist uslubu, mavi-beyaz çiniler görülmektedir. fiömine yüzeylerinin geçifli, iki iplik ve üç iplik zencereklerle sa¤lanm›flt›r. Yeni Camii çinileri esin kayna¤› olmufltur. fiöminenin karfl› köflesinde bulunan mermer çeflme; lacivert çini karolarla çevrelenmifltir. Çeflmenin üstünde Sultan Reflat Tu¤ras› olan bir Osmanl› Armas› bulunur. Üst köfleleri hurda rumi ile bezelidir. Arma üzeri dikdörtgen form içerisinde “Bütün canl›lar› sudan yaratt›k” anlam›na gelen Ve cealnâ mine’l-mâi kül le fley’in hayy âyet-i kerîmesi ile (Enbiya Sûresi) “Pad›flah›m Çok Yafla” yaz›lar› bulunur. Hurda rumi kompozisyonlu al›nl›k, ortas›ndaki geometrik geçme ile bafllar. Al›nl›k ve çeflme etraf›, dikdörtgen paftalarla çerçevelidir. 1/2 Simetrik hurda rumi kompozisyonlu paftalar, hatai motifli merkezle zenginlefltirilmifl, turkuvaz, k›rm›z›, beyaz filetolarla s›n›rland›r›lm›flt›r. Bu sofa zemini, oval çini kompozisyonuyla kapl›d›r. Kompozisyonun tümünü görmek mümkün de¤ildir. Yer kaplamas› oldu¤undan zamanla afl›nm›flt›r. Dönüflümlü tepeliklerle çevrelenmifl bordür içi kartuflta “Amel-i Mehmed Emin min Telamiz-i Mehmed Hilmi Kütahya” yaz›l›d›r. Kompozisyonun göbek k›sm› rumi 417
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
‹kinci katta, do¤uya bakan ve süslemeli tavanlar›nda Kur’an sureleri yer alan oda, muhtemelen, Abdülmecid Efendi’nin dua ve namaz odas›
418
.
A B D Ü L M E C ‹ D
Köflkün iç kap› kolu
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Köflkdeki çinilerden bir detay
kompozisyonlu flemseler aras›nda dolaflan çiçekli rumilerle birlikte hatai tarz› motiflerden oluflur. Beyzi formun d›fl› eflkenar dörtgen, alt›gen ve üçgen tek renkli çinilerle kapl›d›r. Köflkün girifl kat salon zemin ortas› beyaz, turkuvaz renkli alt›gen formlu ve lacivert sar›, kahverengi üçgen ve eflkenar dörtgen çinilerle kapl›d›r. Salon zeminini çevreleyen bordür naturalist uslup motiflerden oluflur. Köflkün, ikinci kat güney do¤uda yer alan oda yerden tavana kadar, pencere ve kap› boflluklar› d›fl›nda tamamen çiniyle kapl›d›r. Bu odan›n bir duvar› Rüstem Pafla Camii, son cemaat yerindeki bahar dall› pano’nun tekrar› ile kapl›d›r. Bahar dall› pano, simetrik olarak yüzeyi kaplar. Kompozisyon, ortadan sarkan kandil ile birlefltirilerek ikiz pano haline getirilmifltir. Kap›n›n karfl›s›nda bulunan pano, Hatice Turhan Sultan Türbesi panolar›ndand›r. Bu panonun klasik dönem yap›lar›ndan Yeni Camii Hünkar Mahfili, Topkap› Saray› Harem Dairesi ve fiehzadeler Mektebi çinilerinde tekrarlar›n› görmek mümkündür. 419
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Köflkdeki çinilerden örnekler
420
.
A B D Ü L M E C ‹ D
Tavan süslemesi
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Köflkün ayd›nlat›lmas›nda kullan›lan avize
Odan›n pencere cephesi, bofllu¤una göre dar ve genifl çini kompozisyonlarla kapl›d›r. Bu odan›n köflesinde bulunan panonun alt k›sm›nda Mehmet Emin ustan›n yap›daki üçüncü imzas› bulunur. Geometrik örgü motiflerinin a¤›rl›kl› oldu¤u panolar, hurda rumiler ve çiçeklerle tamamlanmaktad›r. Geometrik örgü motifi Konya Karatay Medresesi kubbe içi çini bezemesinden al›nm›flt›r. Bu panolar›, bitkisel motifli bordürler tamamlamaktad›r. Pencere üstlerinde de çini kompozisyonlar görülür. Bu yap›daki çinili di¤er bölümler ön ve arka balkondur. Köflkün di¤er zemin çinilerinde oldu¤u gibi zemin hal› gibi kaplanm›flt›r. Desenli k›s›m çevresi alt›gen çinilerle kapl›d›r. Çift bordürle çevrilidir. Genifl bordür, ayn› dönem yap›lar›ndan olan Trabzon Nemlizade Kona¤› çinilerinin tekrar›d›r. Ayn› kompozisyonlu çinilere Kütahya Sakahane’de yer verilmifltir. Çiniler, ortada ulama desenlidir. Ayn› desen, ‹stanbul, Vezneciler’deki Dr. fievket Apartman› kap› üstü al›nl›kta da kullan›lm›flt›r. Yap›n›n d›fl alanda, yer karosu olarak kullan›lan di¤er çinili mekân› ikinci kat arka balkonudur. Burada zemin tamamen çini ile kapl›d›r. Ortada uzun, salbekli bir flemse bulunur. fiemsenin içi geometrik örgü bezemelidir. Kompozisyonun orijinali Konya Karatay Medresesi kubbe içi çinilerindendir. Bordürde asma yapraklar› ve üzüm salk›mlar› görülür. Göbekle bordür aras›nda ulama bir desen yer al›r. Rumi ve hatai tarz› motiflerden oluflmufltur. Mehmet Emin’e ait bir baflka 421
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Çini desenlerinden örnekler
422
.
A B D Ü L M E C ‹ D
E F E N D ‹ ,
K Ö fi K Ü ,
Ç ‹ N ‹ L E R ‹
imza “Malumat-› Kütahya Emin Asar-› Konya Selçuki” yaz›s› ile bu yap›da yerini almaktad›r. Sayg›yla an›msanan Prof. Dr. fierare Yetkin’in yap›n›n çinileri hakk›ndaki genel görüflü flöyledir. “Klasik motifler dejenere olmufltur. Neoklasik üslupla ve bu dev rin özelli¤i olan klasi¤i yaflatmak çabas› baflar›lm›flt›r. Bu yap›da kullan›lan arma yeni bir üsluptur. Renk olarak turuncu ve sar›n›n girmesi klasik dönemden ay›r m›flt›r.”13 Köflk, çinileri hal› görünümüyle, yer karosu olarak bolca kullan›lm›fl olan ender yap›d›r. Köflk yaflanm›fll›¤› mimarisi ve esteti¤inin yan› s›ra Türkiye’nin kaderinde büyük rol oynayan siyaset adamlar›n›n ve eski sadrazamlar›n› bir araya geldikleri mekan olarak da büyük önem tafl›maktad›r. 423
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
D‹PNOTLAR 1
Ahmet Kamil Gören, http://www.ata.boun.edu.tr/chronology/kim_kimdir/abdulmecid_efendi.htm
2
Eylem Ya¤basan, “Ressam Halife Abdülmecid Efendi”, Hanedandan Bir Ressam Abdülmecid Efendi, ‹stanbul 2004, s. 23-65.
3
http://www.osmanli.org.tr/osmanlisultanlari2.php?bolum=5&id=246
4
Emre Arac›, “Hanedandan bir Ressam Abdülmecid Efendi”, Beethoven Tutkunu Bir Halife, ‹stanbul 2004, s. 113-125.
5
Murat Bardakc›, http://mbarchives.blogspot.com/2006/02/80-yl-nce-kovulduum-odada-gzyalarma.html
6
Taha Toros, “Yap› ve Kredi Bankas›’n›n Ba¤larbafl›’ndaki Abdülmecid Efendi Köflkü”, Sanat Dünyam›z, sy. 31 (1984), s. 2-9.
7
Latife Aktan, “20.Yüzy›l Üsküdar Mimarisinde Çinili Mekânlar”, II. Üsküdar Sempozyumu, ‹stanbul 2004, II, 405-408.
8
A. Sinan Genim, “ Abdülmecid Efendi Köflkü”, Hanedandan Bir Ressam Abdülmecid Efendi, ‹stanbul 2004, s. 125-130.
9
http://www.40ikindi.com/haber/oku.php?id=477 11.09. 2004
10
Erkan Bora, “Abdülmecid Efendi Köflkü”, Popüler Tarih, sy. 55 (Mart 2005), s. 42-45.
11
A. Sinan Genim, a.g.e., s. 135-136.
12
Zemin çinisi örneklerine çok fazla rastlamak mümkün de¤ildir. Tespit edilen en erken Türk çini sanat› yer çinisi örne¤i Bursa Yeflil Camii Hünkar Mahfeli’nde bulunmaktad›r. Caminin Hünkar Mahfili duvar çinileri ile ayn› desen ve kompozisyondaki yer çinilerinin, günümüze az hasarl› ulaflabilmifl olmas›n›n nedeni has›r örtü alt›nda olmas› denebilir. Zemin çinisi olarak tespit edilen di¤er çini ise Befliktafl’taki Y›ld›z fiale Köflkü, nöbetçi pavyonu yer çinileridir. XIX. yüzy›l yap›s› olan köflkün çinileri, yolluk görünümünde ve iki tarafl› ulama olarak kullan›lm›flt›r. Çinilerin orijinali ise Topkap›’daki Takkeci ‹brahim A¤a Camii’nin dört taraftan ulama çinilerinin tekrar›d›r.
13
Latife Aktan, 1850 -1950 Y›llar› Aras›nda ‹stanbul Yap›lar›nda Kullan›lm›fl Olan Türk Çinilerinin Renk ve Kompozisyon Aç›s›ndan ‹ncelenmesi (Yay›nlanmam›fl Sanatta Yeterlik Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 31-38.
424
.