Atik Valide Külliyesi Restorasyonu

Atik Valide Külliyesi Restorasyonu Bir Tarih/Sanat Buluflmas› (Mimar Sinan Külliyesinden Güzel Sanatlar Fakültesi’ne) Z .

A Y fi E

K A N T A R C I O ⁄ L U

( A K Y I L )

Marmara Üniversitesi

Sultan III. Murad’›n annesi Nurbanu Valide Sultan taraf›ndan 1570-1579 y›llar›nda yapt›r›lm›fl olan Atik Valide Külliyesi, ‹stanbul/Üsküdar’da Valide-i Atik Mahallesi’nde bulunan görkemli bir yap›lar toplulu¤udur. Tasar›m› Mimar Sinan’a ait olan bu an›tsal kompleks, döneminin önemli sultan külliyelerinde, örne¤in Süleymaniye Külliyesi’nde, kullan›lm›fl olan bir programa sahiptir. Kentsel planda, ‘çok ifllevli/çok yap›l›’ bir sosyal donat› grubudur. Cami ve medresenin merkezi oluflturdu¤u ve bu merkez çevresine yerlefltirilmifl tek yap›lar -tekke (hankah), s›byan mektebi ve hamam- ile birleflik bir yap›lar toplulu¤u olan ‘kervansaray, darülhadis, darülkurra, aflhane, tabhâne ve darüflflifa’n›n yer ald›¤› özgün bir modeldir ve Osmanl› toplumundaki kültürel bileflimin en ilginç gösterimlerinden biridir.

Külliyenin Osmanl› klasik dönem tasar›m› ile bafllayan tarihi, Osmanl› tarihi, mimarl›¤› ve sanat› üzerinde araflt›rma yapan ve düflünen uzmanlar›n ortak kan›s›, bu kültürün döneminin en aç›k kültür al›flverifli koflullar›na sahip oldu¤u yönündedir. Aç›kt›r ki Osmanl› ‹mparatorlu¤u üç k›tada egemen olmufl, farkl› kültür alanlar›n› içeren bir memleketler bütünüdür. “Devletin s›n›rlar› ‘Orbis Ottomanorum’ yani ‘Osmanl›lar›n Dünyas›’ diyebilece¤imiz kavram› hakl›” k›lacak yayg›nl›ktad›r.1 Bat›da bugünkü Macaristan’dan bafllayan s›n›r çizgisi, do¤uda Gürcistan’› kapsarken kuzeyde Ukrayna ovalar›ndan güneyde Habefl Eyaleti’ne uzanmaktad›r.

Kuzey Afrika ve özellikle Balkanlar farkl› kültürel odaklard›r. ‹lber Ortayl›’n›n, hakl› olarak “tarihin son Roma ‹mparatorlu¤u” diye betimledi¤i bu memleket

.

Atik Valide Bimarhanesi (arka sayfa)

.

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Atik Valide Külliyesi’nden genel görüntüler

bütününün kültür al›flverifli flafl›rt›c› yo¤unluktad›r.

Sinan’›n tasar›m›n› yapt›¤› külliyelerin en baflar›l›lar›ndan biri olan Atik Valide Külliyesi, bilinçli bir asimetriye dayanan bir yerleflim modeli sunar. Erken dönem çal›flmalar›nda yap›lar aras›ndaki geometrik ba¤lar›n zay›f oldu¤u da¤›n›k yerleflime, ve klasik dönemde, 1550-60’lardaki simetrik ve aksiyal yerlefltirimlere karfl›l›k Sinan’›n 1570’li y›llarda bu konsepte yönelmesi, son derece bilinçli bir yeni yaklafl›m arama çabas› olarak yorumlanmal›d›r.

Atik Valide Külliyesi yap›lar›, kuzeyindeki Çavufl Deresi’ne inen yamaç üzerine dört farkl› kotta yerlefltirilmifltir. En üstte cami, bir alttaki kotta medrese, hankah, mektep ve darülkurra sonra imaret, tabhane ve darüflflifa ve en alt kotta da kervarvansaray yer almaktad›r. Çal›flmam›z›n konusu olan külliye parças› ise tamamen özgün bir kurgu gösterir. Kompleksin özgünlü¤ü, külliyenin bütününden ayr› olarak önce çok say›da ve farkl› ifllevi bir araya getirmesi ve bunlar› tek yap› biçiminde yerleflimin mevcut dokusu içinde çözümlemesindedir. Mevcut topografyaya ve kentsel dokuya uyum konusunda di¤er selatin külliyelerinden farkl› bir model sunar. Burada topografya, örne¤in Süleymaniye Külliyesi’ndekinden farkl› olarak kullan›lm›fl: farkl› birimler farkl› kotlara yerlefltirilerek de¤il, kot farklar› yap›lar aras›nda, merdiven vb. çözümlerle bina bütünlü¤ü içinde adeta eritilerek görsel bütünlük ve ba¤lant›n›n sürdürülmesi sa¤lanm›flt›r.

Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün Marmara Üniversitesi Rektörlü¤ü’ne fiubat 2003 y›l›nda ön tahsisle verdi¤i söz konusu yap› kompleksi, kervansaray, darülhadis, 452

.

A T ‹ K

V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ B ‹ R T A R ‹ H / S A N A T

R E S T O R A S Y O N U B U L U fi M A S I

Kap› detaylar›

darülkurra, aflhane, tabhane,ve darüflflifa’ binalar›ndan oluflmaktad›r. Bunlar›n tümü, 124 m. X 90 m. boyutunda büyük bir dikdörtgen içine yerlefltirilmifltir.

Külliyenin Toptafl› Caddesi’ne aç›lan ana girifli d›fl›nda, biri imarete, di¤erleri darülhadis ve darüflflifaya girifl veren üç tali kap›s› daha vard›r. Böylece kullan›mdaki ba¤lant›lar›n ve ifllevsel problemlerin bina bütünlü¤ü içinde afl›lmas› sa¤lanm›flt›r.Yap›n›n Toptafl› girifline göre aksiyal bir yerlefltirimi vard›r. II. Mahmud döneminde yapt›r›ld›¤› düflünülen sayvan›n ard›ndan büyük bir kubbeli tafll›¤a girilir. Kalem iflleriyle bezeli bu pandantifli kubbenin örttü¤ü genifl mekan, eskiden merdiven oldu¤u bilinen hafif bir rampayla görkemli bir orta avluya aç›l›r.

Büyük a¤açlar›n yeflillendirdi¤i orta avlu kompleksin cuore’si, kalbidir. Bu revakl› avluya, iki taraf›ndaki ‘T’ planl›, kendi avlular› çevresinde kurgulanm›fl imaret ve tabhane bölümleri ba¤l›d›r. Bu üç birim klasik bir bütünlük kurarken bunlara kuzey ve bat›daki Darüflflifa ve çifte kervansaraylar eklenir. Böylece hem ba¤›ms›z hem de biribirine aç›k ve ba¤l› bir bütün olufltururlar.

Yap›ld›¤› tarihten bu yana yap›lar, çeflitli ifllev de¤iflikliklerine zorlanm›fl, say›s›z fiziki müdahaleye maruz kalm›fl ve eklemelerle de¤ifltirilmifltir. III. Selim döneminde Nizâm-› Cedid Oca¤› kuruldu¤unda yap›lar, süvari askerine k›flla olarak verilmifl, ard›ndan Alemdar Mustafa Pafla’n›n Sekban-› Cihadiye askerine ve daha sonra Asakir-i Nizamiye süvarisine tahsis edilmifltir. Yaklafl›k 1800-1865 453

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Atik Valide Külliyesi iç avlusu

y›llar›n› kapsayan bu tahsisler s›ras›nda, özellikle 1834-35 y›llar›nda önemli de¤ifltirmeler yap›lm›flt›r. ‹maret ve darüflflifa, k›flla kullan›m›ndan sonra s›ras›yla 1865-1927’de ak›l hastanesi, 1935-1976’da Tekel yaprak tütün bak›m atölyesi olarak kullan›lm›fl; darüflflifa 1977’de Üsküdar ‹mam Hatip Lisesi’ne verilmifltir.

Darülhadis ve darülkurra grubu ise son y›llara kadar Toptafl› Cezaevi olarak kullan›l›rken büyük de¤iflikliklerle mimarî karakterini çok büyük ölçüde yitirmifltir. Özgün görünümünü de¤ifltiren bu müdahalelelerin tek tek saptan›p irdelenmesi ve restitüsyonunun akademik düzeyde olabildi¤ince do¤ru olarak kurgulanabilmesi için gerekli bilgilere, müdahale tarih ve biçimlerini aç›klamas› olas› arfliv kay›tlar›n›n incelenmesinden sonra ulafl›labilece¤i tabiidir. Bu yönde çal›flmalar sürdürülmekte ve Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi taranmaktad›r.

Restitüsyon projesi için yap›lan bu çal›flmalar›n, ayn› zamanda 16. Yüzy›ldan 21. yüzy›la uzanan sürede, mimari miras›n kullan›m ve de¤erlendirme kriterleri konusunda önemli bir bilgi birikimi sa¤layaca¤› da anlafl›lmaktad›r.

Proje aflamas›nda, külliyenin ayr›nt›l› bir analitik rölövesi yap›lm›flt›r. Analitik rölöve, restitüsyon aflamas›n›n bilgilerini elde etmeyi sa¤larken, restorasyon uygulamas›nda da kararlar ve ayr›nt› çizimleri için veri taban› sa¤lam›flt›r.

Restorasyon projesi, günümüz restorasyon ilkelerine ba¤l›l›¤›n ve bilimsel do¤rulu¤unun yan› s›ra as›l olarak restitüsyondan gelen bilgilerin ve karar önerilerinin de¤erlendirilmesini hareket noktas› olarak alm›flt›r. Bu do¤rultuda, ilke 454

.

A T ‹ K

V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ B ‹ R T A R ‹ H / S A N A T

R E S T O R A S Y O N U B U L U fi M A S I

Çeflme ayr›nt›lar›

olarak binan›n 20 yüzy›l bafl›ndaki durumu esas al›nacakt›r. Restorasyon çal›flmas› bu aflamada, muhdes eklerden ar›nd›rma/ ay›klama, sa¤lamlaflt›rma (konsolidasyon), tamamlama ve gerekirse yenileme ifllemlerini içerecektir. ‹lke olarak onar›mda yeni malzeme ve tekniklerin kullan›m›n› da olas›d›r.

Restorasyon projesi için gerekli ön bilgileri toplama ve haz›rl›k çal›flmalar› olarak: • Tüm birimlerin Tafl›y›c› Sistem Raporlar› haz›rlat›lm›flt›r.

• ‹.Ü.Orman Fakültesi uzmanlar›nca külliyenin A¤aç rölövesi haz›rlanm›fl, vaziyet plan›nda yerleri saptanm›fl ve ilgili rapor yaz›lm›flt›r.

• Malzeme analizleri, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› ‹stanbul Restorasyon ve Konservasyon Merkez Laboratuar› Müdürlü¤ü’nce yap›lm›fl ve yap›lmaya devam edilmektedir.

• Zemin Etüdü ve Raporu için befl ayr› noktadan karot al›narak zemin sondaj› yap›lm›fl ve sonuçlar ilgili uzmanlar›n haz›rlad›¤› raporla elde edilmifltir.

• Mevcut mekanik ve elektrik tesisat›n›n durumunu gösteren Alt Yap› Durum Raporu, Üniversite’nin Yap› ‹flleri Dairesi uzmanlar›nca haz›rlanm›flt›r.

Ayr› ifllevli çeflitli yap›lar›n birbirine bitifltirilip birinden öbürüne ba¤lanarak tek bir yap› gibi alg›lanmaya aç›k b›rak›lm›fl kurgusu, yeni bir öneridir. Ve gerçekten yeniden anlamland›r›lmay› , çözümlenip okunmay› bekleyen bir zoru deneme çal›flmas›d›r.

455

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Pencere detay› ve ayr›nt›lar›

Benzer bir zoru deneme çal›flmas›, bu eflsiz kompleksin özgünlü¤ünü zedelemeden bu özgünlü¤ü ça¤dafl sanatlar düzleminde yeniden okunur k›lmak amac›ndaki bir proje ile denenecektir. Kompleksin mekansal da¤›l›m›n›n ritmini ve ana flemalarla ulafl›lan birlikteli¤i kaybetmeden yeniden çeflitlendirmek, resim, heykelden grafi¤e uzanan farkl›l›k gereksinimlerini ilk tasar›m›n birlefltirici sürecini gözeterek yenilemek bu yeniden kullan›m projesinin temel ilkesi olmufltur Yeniden ifllevlendirmede gereksinmelerin en az müdahale ile elde edilmesi restorasyonun ana fikri olmufltur.

Yeniden ifllevlendirme projesi için Güzel Sanatlar Fakültesi’den ihtiyaç program› elde edilmifl ve çal›flmalar bu program›n gereklerinin yerine getirilmesi yönünde sürdürülmüfltür. ‹lgili Anabilim Dallar›n›n gereksinmelerinin dökümü ile belirlenen mekan büyüklükleri ile toplam alanlar ve ilgili dal›n di¤er dallarla ba¤l›l›¤›/ba¤›ms›zl›¤› gibi ifllevsel kriterler, tahsislerin ve konumland›rmalar›n gerekçeleri oldu. Bu do¤rultuda yap› birimlerinin anabilim dallar›na olabildi¤ince ba¤›ms›z yerlefltirilebilmesi için çal›fl›ld›. Anabilim dallar›na gerekli büyüklüklerin belirli yap› gruplar› içinde lokalize olmas›n› sa¤layacak bir mimari çözüme ulafl›labildi.

Bu yerlefltirmenin Külliye’nin özgün kullan›m program›na ve anlay›fl›na uygunlu¤unun yan›s›ra en az müdahale ile gerçeklefltirilebilmesi, en önemli avantaj›n› oluflturmaktad›r.

• Giriflte, Sultan II. Mahmud’un tu¤ras›n› tafl›yan Empire üslubundaki sayvan456

.

A T ‹ K

V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ B ‹ R T A R ‹ H / S A N A T

R E S T O R A S Y O N U B U L U fi M A S I

Kemer-Kubbe Feneri ayr›nt›lar›

dan sonra gelen genifl ve yüksek kubbeli tafll›k bölümü ile buradan ulafl›lan s›ra a¤açl› büyük avlunun, fakültenin merkez mekanlar›n› oluflturmas› ve en az müdahale ile korumaya al›nmas›; toplu performanslara ve etkinliklere, • Orta avludaki s›ra hücrelerin iç mimari ve restorasyon bölümlerine , • D›flardan ba¤›ms›z bir girifli ve avlusu olan aflhane’nin büyük orta avluya aç›l›fl› da gözönüne al›narak yönetim birimlerine, • Tabhane ve avlusu saydam bir örtüyle kapat›lacak olan darüflflifan›n büyük salonlar›yla birlikte Resim Anabilim dal›n›n toplu atölye çal›flmalar›na ve gösterimlerine, • Kervansaraylar›n aç›k orta avlular›n›n uygun büyüklükleri de dikkate al›narak Heykel bölümüne, • Göreli olarak daha ba¤›ms›z bir çal›flma sirkülasyonunu gereksinen Sinema/Televizyon anabilim dal› için ise, darülhadis ve darülkurra birimlerinin tahsisi öngörülmüfltür. Çok maksatl› salon ve sergi alanlar› için ise külliyenin kuzeybat›da bofl olan arsa bölümünde, külliyenin mimari karakterini gölgelemeyecek, görünümü iddias›z ama yüksek teknoloji kullan›lan bir yeni bina yap›m› önerilmektedir. Çal›flman›n sunulan ön aflamas›, ayr›nt›l› teknik ve analitik rölöve projesinin ard›ndan Restitüsyon Ön Raporu ve Yeniden ‹fllevlendirme konsept projesi olarak yap›l›p tamamlanm›flt›r.

457

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

C-C kesiti-model

Helvac› Ali Soka¤› görünüflü-model

A-A kesiti-model

F-F kesiti-model

458

.

A T ‹ K

V A L ‹ D E K Ü L L ‹ Y E S ‹ B ‹ R T A R ‹ H / S A N A T

R E S T O R A S Y O N U B U L U fi M A S I

‹ç avludan bir kesit

Mimar Sinan’›n bu eflsiz külliyesinin Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’ne tahsisi, Fakülte aç›s›ndan kuflkusuz büyük bir flans say›lmal›d›r. Ancak bir di¤er aç›dan, Güzel Sanatlar Fakültesi gibi özgün ve önemli sanat etkinliklerine ve yüksek düzeyde performanslara imza atm›fl bir ö¤retim ve e¤itim kuruluflunun sahipli¤i de yine bu eflsiz külliye için flans say›lmal›d›r.

KÜNYE B‹LG‹LER‹ M‹MAR‹ PROJE MÜELL‹F‹ Z.Ayfle KANTARCIO⁄LU (AKYIL) M.Ü. Güzel Sanatlar Fakültesi Ö¤retim Görevlisi AT‹K VAL‹DE KÜLL‹YES‹ B‹L‹M KURULU Prof. Dr. Hüsamettin KOÇAN (M.Ü.GSF Dekan›) Prof. Dr. Afife BATUR (Baflkan) ‹nfl. Müh. Çetin ALACA Dr. Gülflen ALTINSOY Prof. Dr. Nurhan ATASOY Y. Mim. Cengiz BEKTAfi Mim. Gül COfiKUN

459

.

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

I V

Prof. Dr. Nevin ENEZ Prof. Dr. Nazan ERKMEN Dr. Sinan GEN‹M Doç. Dr. Nevzat ‹LHAN Yrd. Doç. Dr. Emel ‹fiLEYEN Prof. Dr. Baha TANMAN MAL SAH‹B‹ T.C. BAfiBAKANLIK VAKIFLAR GENEL MÜDÜRLÜ⁄Ü ‹STANBUL VAKIFLAR BÖLGE MÜDÜRLÜ⁄Ü ARAfiTIRMA GRUBU Tafl›y›c› Sistem Raporu:

Prof. Müfit YORULMAZ (‹TÜ Mimarl›k Fakültesi Ö¤retim Üyesi)

A¤aç Rölöve ve Raporu:

Doç. Dr. Ünal AKKEM‹K

Jeoteknik Zemin Etüd Raporu:

‹brahim Elem Alp

Konservasyon Raporu:

Güven GÖKÇE

(‹Ü Orman Fakültesi Ö¤retim Üyesi) (Jeofizik Mühendisi/ZAL Mühendislik Hizmetleri) T.C. Kültür Bakanl›¤› Restorasyon ve Konservasyon Merkezi

RESTORASYON KONSEPT DANIfiMANI Mehmet KONURALP

Y.Mimar

REST‹TÜSYON PROJE DANIfiMANLARI Prof. Dr. Nurhan ATASOY Prof. Dr. Afife BATUR Prof. Dr. Baha TANMAN TEZY‹NAT RÖLÖVES‹ Yrd. Doç. Dr. Metin KAFKAS

Marmara Üniversitesi / GSF Ö¤retim Üyesi

Dr. Sadri SAYIO⁄LU

Marmara Üniversitesi / GSF Ö¤retim Görevlisi

M‹MAR‹ ÇALIfiMA GRUBU ve Ç‹ZENLER H.Saltuk AKATAY

Y.Mimar (Restoratör, ‹TÜ)

P›nar OSMANO⁄LU

Mimar (YTÜ)

Nergis ‹. ÖZBAYRAMO⁄LU

Restorasyon Uzman› (YTÜ-‹Ü)

Sezgi DÜZENO⁄LU

Mimar (‹TÜ)

D‹PNOTLAR 1

‹lber Ortayl›, Osmanl›’y› Yeniden Keflfetmek, ‹stanbul 2006, s. 22.

460

.