Üsküdar’›n Osmanl› Mimarisindeki Özgün Kalem ‹fllerinin Bezeme Sanatlar›ndaki Yeri ‹le Koruma ve Onar›mlar›nda Uygulanmas› Gereken Yöntemler D O Ç .
D R .
C A N D A N
N E M L ‹ O ⁄ L U
Araflt›rmac› - Yazar
Üsküdar, Osmanl› dinî mimarisinde her yap›n›n kalem ifli bezemeleri yap›ya özgü bezemeleri yap›ya özgü özellik tafl›r. S›va, alç›malakârî ye ahflap malzeme üzerine uygulanan bezemelerde s›va ve alç› (malakârî) malzemelerin uzun süre kal›c› olmalar› nedeniyle günümüze ulaflabilen örnek oldukça azd›r. S›va ve alç› (malakârî) üzerine uygulanan bezemeler Rum Mehmed Pafla Camii, Atik Valide Sultan Camii ve Sibyan mektebi ile Çinili Camii, Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi yap›lar›nda bulunmaktad›r. Özgün ahflap üzeri kalem iflleri ise Atik Valide Sultan Camii mahfil ve tavanlar›, Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi yap›lar› ve Yeni Valide Camii örtü ve duvar sisteminde görülür.
I- Yap›lardaki Özgün Kalem ‹fli Örnekleri A- Rum Mehmed Pafla Camii 1- Yap›m y›l› ve mimari özelli¤i: fiemsi Pafla Meydan›’n›n hemen üst taraf›nda yer alan yap›n›n kitabesi 876 (1471-72) tarihinde infla edildi¤ini belirtir.1 Plan özelli¤iyle kanatl› camiler gurubuna giren yap› yanlar›nda kubbeli ikifler oda ile ortada kubbeli büyük bir mekân ve mihrap taraf›nda yar›m kubbeyle örtülüdür. Minare kuzeybat› köflesindedir.2
.
Rum Mehmed Pafla Camii (arka sayfa)
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Ruhi Mehmed Pafla Camii kalem ifllerinden ayr›nt›lar
2- Kalem iflleri: Yap›n›n örtü sistemini oluflturan kubbe, yar›m kubbe ve kemer üzerinde 1980’li y›llarda yap›lan onar›mlarda özgün kalem ifli örnekler ortaya ç›kar›lm›flt›r. Yap›da ana kubbenin ortas›nda, kubbenin pencere al›nl›¤›nda, yar›m kubbede ve kemerde olmak üzere dört parça özgün örnek vard›r. Ana kubbe göbe¤inde krem rengi zemin üzerindeki rumileri, tepelik rumi flekli oluflturan ve t›¤larla sonlanan desen çevreler. Pencere al›nl›¤›nda ise ayr›lma rumilerin oluflturdu¤u palmet fleklini k›vr›m dallar üzerindeki rumiler çevreler. Deseni d›flta dilimli tahrir s›n›rlar. Yap›daki en belirgin kalem ifli bezeme yar›m kubbenin ortas›nda kemere bitiflik yar›m daire fleklindeki bezemedir. Krem rengi zemin üzerinde siyah renkle k›vr›m dallar üzerinde ay›rma rumiler aralarda birleflerek tepelik rumileri olufltururlar.15. yüzy›l›n zarif düzenlemesini dar bir kenar suyu çevreler. En d›flta t›¤larla sonlanan iki s›ra tepelik rumi dizileri s›ralan›r. ‹lk s›ra rumiler afl› boyas› (k›rm›z›) (F2O3 demiroksit) ile renklendirilmifltir.
B- Atik Valide Sultan Camii3 1- Yap›m y›l› ve mimari özelli¤i: Sultan II.Selim Han’›n bafl kad›n› (efli) Nurbânu Valide Sultan taraf›ndan Toptafl› semtinde (978) 1570/ 1-(991) 1583 y›llar› aras›nda yapt›r›ld›.4 Ana plan özelli¤i üç aflamada oluflan5 alt›gen flemal› camii harimini 12.70m. çap›nda büyük bir kubbe, bir mihrap ç›k›nt›s›nda, ikisi do¤uda ikisi k›tada olmak üzere 464
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Atik Valide Camii kalem ifllerinden ayr›nt›lar
Atik Valide Camii (arka sayfa)
465
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Atik Valide Camii kalem ifllerinden ayr›nt›lar
befl yar›m kubbe ve iki yandaki ikifler kubbe örter. Yap›n›n befl gözlü son cemaat yeri ve kuzey duvar›n›n do¤u ve bat› köflelerinde tek flerefeli iki minaresi vard›r.6 2- Kalem iflleri: Kalem ifli bezemeler yap›n›n örtü sistemi ve duvarlar›nda s›va üzerine mahfil tavanlar›nda ise ahflap üzerine uygulanm›flt›r. S›va üzeri bezemeler 1998 y›l›nda bafllat›lan onar›mda yenilenmifl, özgün örnek oldu¤u düflünülen baz› bölümler örnek olarak b›rak›lm›flt›r. Mimarl›k ve sanat tarihçisi Gurlitt (1850-1938) 1905 y›l›nda ‹stanbul’a geldi¤inde foto¤raf›n› çekti¤i yap›n›n örtü sistemi ve duvar kalem ifli bezemelerini gösteren foto¤raf günümüz bezemeleri ile farkl›l›k gösterir.7 Kubbe göbe¤i kenar sular›nda farkl› desen uyguland›¤›, salbekli flemselerden baflka kubbe merkezine do¤ru aralara günefl kursu tarz›nda içleri rumilerle bezeli flekillerin yerlefltirildi¤i ve iri salbekli flemselerin saadet dü¤ümlü ba¤lant›lar›n›n ise yap›lmad›¤› izlenir. Kemerlerin üzerlerinde salbekli flemseler yerine mermer taklidi uygulamalara yer verildi¤i görülür. Duvarlardaki bezemelerin yerleri bofl b›rak›lm›fl, alt s›radaki tromplar›n ortalar›nda ise ayr›lma rumili bezemelerin yerine geometrik flekiller ifllenmifltir. Gurlitt’in foto¤raf›ndaki bezemeler çok daha güçlü sanat örneklerini ve zarafeti birlikte sergiler. 468
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Çinili Camii kalem ifllerinden ayr›nt›lar
Yap›n›n bat› bölümündeki kubbelerde ise üç ayr› dönemi yans›tan bezeme örnekleri ile karfl›lafl›l›r. Birinci tabaka XVI.yüzy›l, ikinci tabaka XIX.yüzy›l, üçüncü tabaka XX.yüzy›l özelli¤i tafl›r. Kubbelerde ve duvar bezemelerinde her üç tabakadan örnekler b›rak›larak XVI.yüzy›l klasik örneklerin de¤erlendirilmesiyle kalem iflleri yeniden uyguland›¤› vak›flar›n görevli ekibi taraf›ndan belirtildi.8 Yap›da ahflap üzerine özgün kalem ifli bezeme örnekleri mahfil tavanlar›nda yer al›r. Do¤u ve bat› cephesi aynal› tavanlar›n›n yan›nda do¤u cephesi tavan› y›llar›n tahribine karfl› korumufltur. Aynal› tavan› oluflturan dilimli sayvanlar›n üzerleri pençler ve hatayilerle bezelidir. Kuzey girifli tavan› ile sa¤ ve sol bölümlerdeki sayvanlar sivri uçlu olup üzerleri pençler ve hatayilerin ulema tarz› dizilimiyle bezelidir.9 Kuzey duvar›n›n orta bölümlerdeki dikdörtgen mahfil tavanlar› kündekâri tekni¤ini and›r›r tarzda ifllenmifltir. Sol taraftaki tavanda flema on köfleli y›ld›z esas›na dayan›rken, sa¤ taraftaki tavan›n flemas› arka arkaya dizili sekiz köfleli üç y›ld›z esas›na dayan›r. Bezemeler, alt›n (varak), lacivert, afl› boyas›, lacivert, yeflil, sar› tonlar›, kahverengi, turuncu, mavi, siyah ve beyaz renkler kullan›lm›flt›r.10
469
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Atik Valide Sibyan Mektebi
C- Atik Valide Külliyesi Sibyan Mektebi11 1-Yap›m y›l› ve mimari özelli¤i: Kare planl› yap› kasnaks›z bir kubbe ile örtülüdür. Girifli, do¤u cephesindedir. Do¤u, bat› ve güney cephelerinde pencereleri vard›r. 2- Kalem iflleri: Kubbeye geçifli sa¤layan köfle tromplar›ndaki bezemelerde karfl›l›kl› iki farkl› desen uygulanm›fl oldu¤u görülür. Birinci gurupla kökten ç›kan dallar üzerinde k›r çiçekleri ile birlikte karanfiller, üçgen alan› doldurur. Bu örneklerin birinde bozulma görülmez. Di¤er tromplarda ise k›vr›m yapan dallar üzerinde yapraklarla birlikte k›r çiçekleri s›ralan›r. Bozulmalar nedeniyle desen pek belirgin de¤ildir. Kubbe göbe¤inde k›rm›z› zemin üzerine merkezi sistemli desende ayr›lma rumiler aralarda birleflerek tepelik rumilerin oluflmas›yla zarif bir düzenleme yer al›r. Kubbenin gövdesinde yer alan dilimli flemselerin içleri, kökten ç›kan dallar üzerinde yapraklar ve zengin çiçek örnekleriyle bahar› an›msatan bir düzenlemeyle dolguludur. Çal›flmalar›n serbest f›rça çal›flmas›yla yap›ld›¤› anlafl›l›r. Hiç bir örgenin çevresinde tahrir yoktur. Kubbe ete¤inde dilimli palmet flekillerinin içleri kubbe göbe¤inin bezeme tarz›n› yans›t›r. Rumili düzenleme güçlü bir desen anlay›fl›n›n ürünüdür. 470
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Atik Valide Sibyan Mektebi kalem ifllerinden ayr›nt›lar
471
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Çinili Camii
472
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Çinili Camii içinden bir görünüm (IRCICA Arflivi)
D- Çinili Camii 1- Yap›m y›l› ve mimari özelli¤i: Camii, çinili semtinde külliye yap›lar›n›n bulundu¤u meyilli arazide üst bölümde genifl bir avlu içinde yer al›r.12 Camiin Çinili Hamam soka¤›na aç›lan oniki m›sral› kap› kitabesine göre (1050) 1640 y›l›nda Sultan I.Ahmed han’›n efli Mahpeyker Kösem Sultan taraf›ndan yapt›r›ld›¤› anlafl›l›r.Camiin cümle kap›s›ndaki üç sat›rl›k kitabede tarih yoktur. Ebced hesab›na göre (1051) 1641/2 rakam›n› verir.13 Kare planl› yap› pantantiflerin tafl›d›¤› onikigen kasnakl› tek kubbe ile örtülüdür. Alt s›rada ikifler üstte üçer olmak üzere yap› yirmi pencere ile ayd›nlan›r. Yap› üç taraftan ahflap sundurmal› bir son cemaat yeri çevrelenir. Tek flerefeli minaresi kuzey-bat› köflesinde yükselir.14 Camii içte üst s›ra pencerelere kadar, d›flta ise kuzey duvar› ve pencere al›nl›klar› çinilerle kapl›d›r. 2- Kalem iflleri: Kaynaklarda yap›n›n (1306-8) 1890-1893 y›llar› aras›nda onar›m geçirdi¤i belirtilir.15 Tahminen, XIX.yüzy›l sonu XX.yüzy›l bafllar›nda camiinin minberi ve güneybat› köflesinin görüntülendi¤i foto¤rafta, pencere al›nl›klar›nda ve duvarlarda barok ve rokoko tarz› bezemeler oldu¤u görülür.16 1984 y›l›nda yapt›¤›m inceleme çal›flmalar›mda pandantiflerde ve kubbe kasna¤›nda bulunan özgün kalem iflleri, barok ve rokoko tarz› bezemelerin kald›r›larak 473
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi kalem ifllerinden ayr›nt›lar
alttaki özgün örnekler olmal›yd›. Ayr›ca rumilerin k›vr›m dallar üzerinde oluflturdu¤u düzenleme güçlü desen bilgisinin ürünlerini sergiliyordu. Afl› boyas› (demiroksit), k›rm›z›, rengin üzerinde alç› kabartmal› (malakârî) çeflitli rumi flekilleri (?) simetri düzeninde pandantifin alt k›s›mdaki sivri ucuna do¤ru birleflerek tepelik rumilerle sonlan›yordu. Her pantantifin orta k›sm›nda zemini çivit mavisi olan hat sanat örnekleri vard›.17 Günümüz kalem ifli bezemelerinde özgün örnekler yans›t›lmaya çal›fl›lm›flsa da örgelerdeki flekil bozukluklar› simetrik düzendeki uyumsuzluk acemi sanatç›lar›n çal›flmalar› oldu¤unu belgeler.
E-Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi Yap›lar› 1-Yap›lar›n yap›m y›llar› ve mimari özellikleri: Külliye yap›lar› “Aziz Mahmud Hüdâyî Tepesi”nde ifllevsel özelliklerine göre s›ralan›r. Türbe: Aziz Mahmud Efendi’nin türbesi, vefat y›l›na yak›n (1628-29) infla edilmifl olup, 1855 y›l›nda plan özelli¤ine sad›k kal›narak yenilendi.18 Enine dikdörtgen yap›y› ortada dört ak mermer sütunun tafl›d›¤› onüç kenarl› kubbe ile kubbeyi çevreleyen düz çat› örter.19 Camii - Tevhidhâne: Türbenin bat› duvar›na bitiflik birkaç basamakla ulafl›lan set üzerindeki yap›n›n Sultan Abdülmecid Han taraf›ndan 1855-6 y›l›nda yapt›r›ld›¤› kap› kitabesinde kay›tl›d›r.20 Boyuna dikdörtgen fevkani yap› beflik çat› ile örtülüdür.21 474
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergah›’ndan genel bir görünüm
Hünkâr kasr›: ‹maret’in önündeki, hünkâr kasr›n›n üst kat› girifl kap›s›n›n yanlar›ndaki iki çift ahflap dikme üzerinden camide hünkâr mahfiline ba¤lan›r.1855-6 y›l›nda camii ile birlikte yap›ld›.22 Kütüphane: Cami avlusunda camii ve tevhidhane girifllerinin karfl›s›nda yer al›r. Kitabe kufla¤›na göre 1899 y›l›nda Sultan II.Abdülhamid Han’›n murak›blar›ndan Lütfü Bey taraf›ndan yap›ld›¤› belirtilir. Enine dikdörtgen yap›n›n üzeri tu¤la ile aynal› tonoz örtü sistemiyle örtülüdür. fieyh Dairesi: Fatma Han›m Türbesi’nin bat› duvar›n›n karfl›s›nda, kagir zemin üzerine iki katl› yap› tavan ve duvar bezeme özellikleri dikkate al›nd›¤›nda 1855/6 y›l›nda Sultan Abdülmecid Han taraf›ndan yapt›r›ld›¤› anlafl›l›r.23 Güneydo¤u – kuzeybat› do¤rultusundaki ana yap›ya güneydo¤u ve kuzeybat› yönlerindeki tek katl› iki yap›n›n eklenmesiyle yap› U flekline dönüflmüfltür. Yap› ana gövdede beflik, eklenen bölümlerde k›rma çat› ile örtülüdür. 2- Kalem iflleri: Yap›larda ifllevsel ve mimari özelliklerine göre kalem ifli bezemeler bulunur. Türbe: 2003 y›l›nda duvar kalem ifllerindeki baz› dökülmelerin alt›ndan daha sade çal›flmalarla yap›lm›fl örneklerin oldu¤u görülüyordu.24 2006 da bu örnekler kapat›ld›. Yap›n›n duvar ve tavanlar›nda ortalarda içleri Rumilerle dolgulanm›fl salbekli flemseler ve bunlar› çevreleyen rumili kenar 475
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergah› kalem ifllerinden örnekler
sular› kullan›lan renklerle de dini mimariye uygun özellik sergiler.25 Camii - Tevhîdhane: Camii duvar, tavan, mihrap minber ve kürsüdeki tüm bezemeler barok ve ampir tarz örneklerini yans›t›rlar. 1977 y›l›nda bitirildi¤i belirtilen son onar›mda desenlerin asl›na sad›k kal›narak yenilendi¤i belirtildi.26 Hünkâr Kasr›: Kasr›n bezemeleri 17.12.1990 y›l›nda bafllan›p 1991 y›l›nda Nail Sinan Nalbant baflkanl›¤›ndaki ekip taraf›ndan yenilendi. Haskan duvarlardaki eski örneklerin manzara resimleri oldu¤unu belirtir.27 Kütüphane: Kalem ifllerinin klasik dönem Osmanl› bezeme sanat› örneklerini yans›tmas›, desenlerin 20. yüzy›l›n bafllar›nda uyguland›klar› izlenimini verir.28 Yenilenen kalem ifllerinden özgün örnek olarak kuzey duvar›n da ortada ve kenar sular›ndan örnekler b›rak›lm›flt›r. Kuzey duvar›ndaki mavi zemin üzerine geçmeler yaparak devam eden fleritlerin ortalarda oluflturdu¤u alt› köfleli y›ld›z boflluklar›n›n içleri pençlerle dolguludur. Ayn› desen Edirne Üç fierefeli Camii mihrap duvar›nda da görülmektedir.29 fieyh Dairesi: Yap›da ikinci kata ç›k›lan merdiven bofllu¤unun kuzey ve güney duvarlar›nda dikdörtgen panolar içinde barok ve ampir tarz› örgelerin kullan›ld›¤› bezemeler bulunur. Dikdörtgenlerin dar kenarlar›nda kaba k›vr›ml› barok flekiller yer al›rken ortada k›smen Osmanl› desenlerini de and›ran dilimli flemsenin içleri ampir tarz› örgelerle dolguludur.
476
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergah› kalem iflleri
F- Yeni Valide Camii 1-Yap›m Y›l› ve Mimari Özelli¤i: Üsküdar Meydan›’n›n güneyinde yeni Valide Külliyesi yap›lar›ndan olan Camii, F›nd›kzâde ‹brahim Efendi’nin hatt› ile yaz›lm›fl kap› kitabesine göre Emetullah Gülnüfl Valide Sultan taraf›ndan 11201122/1708-1710 y›llar› aras›nda yapt›r›ld›.30 Üç taraftan merdivenlerle ç›k›lan camii fevkâni bir yap›d›r. Sekizgenden geliflen merkezi planl› yap›da merkezi kubbeyi yanlarda yar›m kubbe destekler. Yan sofalar, köflelerde küçük kubbelerle, ortalarda ise aynal› tonozlarla örtülüdür. Son cemaat yeri giriflin iki yan›nda kubbeli, girifl ve kenarlarda tonozlarla örtülüdür. ‹ki flerefeli iki minaresi vard›r. 2- Kalem iflleri: 20. yüzy›l bafllar›nda yap›y› gösteren bir foto¤raftaki31 bezemeler günümüz bezemeleri ile ayn› özelli¤i tafl›r. Yap›n›n birinci s›ra pencerelerinin üst binas›ndan itibaren duvarlar ve örtü sistemi kalem iflleri ile bezelidir. Kubbe kasna¤›n› tafl›yan kemerlerin üzerleri içleri rumilerle dolgulu ortada tam yanlarda yar›m flemselerle, köfle traplar› ortada yanlar›n üç köflelerindeki boflluklarda gülbezekler yar›m kubbelerin içleri ortada iri yar›m günefl kursu kenarlarda flemseler ve gülbezeklerle bezelidir.Pencere ve kemerlerin çevreleri ayr›lma ve tepelik rumilerin dizili oldu¤u kenar sular› ile çevrilidir. Ana kubbenin pencerelerini içlerinde hatayi ve pençlerin bulundu¤u kenar suyu çevrelerken tepelik
Yeni Valide Camii’nin d›flardan genel bir görünümü (arka sayfa)
477
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
bölümleri ayr›lma rumilerin oluflturdu¤u düzenleme ile dolguludur. Kubbe göbe¤inden pencere al›nl›klar›na uzanan hatlar üzerinde bir s›rada üç iri flemse di¤er s›rada iki iri flemse ve aralarda küçük gülçelerin dizili oldu¤u yirmi dört s›ra bezeme ana kubbenin desen düzenini oluflturur. fiemselerin içleri hatayiler, pençler ve rumilerle bezelidir. Yap›n›n yo¤un kalem içi bezemeleri kendilerine özgü özellik yans›t›rlar.
II- Kalem ‹fli Bezemelerin Korunma ve Onar›m›nda Uygulanmas› Gereken Yöntem Üsküdar’›n Osmanl› Dönemi yap›lar›ndan az say›da da olsa özgün kalem ifli örnekleri günümüze kadar ulaflabilmifltir. S›va (s›va üzeri alç› astarl›) ve ahflap üzerine uygulanm›fl olan bezemeler bu malzemelerin uzun süre kal›c› olmamalar› ya da onar›mlar›n›n zorlu¤u nedeniyle üzerleri boyanarak tahrip edilmifllerdir.
A- Kalem ifllerinin korumalar›nda gereken yöntem 1- Fiziksel koflullardan koruma: Is›, ›fl›k, nem oran›, tüm bu etkenler belli oranlarda olmal›d›r. Gün içindeki derece farklar› esere zarar verir. Ifl›k mümkün oldu¤unca aza indirilmeli. 2- Biyolojik bozulmalardan koruma: Ahflap ve boyar maddelerde zamanla biyolojik tahripler olabilir. Bu durum dikkate al›narak daha önceden emprenye yap›lmal›d›r.32 3- Kimyasal bozulmalardan koruma: Hava kirlili¤i: Havadaki kimyasal maddeler ile toz oran› en aza indirilmelidir.33 Kimyasal madde içeren temizlik malzemeleri kullan›lmamal›d›r. Kimyasal maddeler do¤al boyalar ve alt›n (varak) da renk kayb›na neden olur.
B- Kalem ifllerinin onar›mlar›nda gerek yöntem: 1- Yap›n›n tarihi zaman içinde geçirdi¤i onar›m ve koruma ifllemlerini gösteren belgeler araflt›r›lmal› ve incelenmelidir. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi v.s. 2- Yap›n›n rölövesi haz›rlanmal›, foto¤raflar› çekilmeli, iç bezemelerin korunmas› için yap›n›n d›fl koruma ve onar›m ifllemlerinin bitirilmifl olmas› gerekmektedir.34 3- Yap›daki bezemelerin 1/1 çizimleri yap›larak, hasarl› yerler hasar özelli¤ine göre farkl› çizgilerle belirtilmeli. örn. ----, ////// v.s.35 4- S›va tabakas›n›n özelli¤i araflt›r›lmal› (kullan›lan malzeme) bozulan bölümler analiz sonucu elde edilen bilgilerle yeniden malzeme haz›rlan›larak güçlendirilmeli. 480
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
Yeni Valide Camii içinden genel bir görünüm
481
.
Ü S K Ü D A R
Kalem ifli onar›m yöntemi
S E M P O Z Y U M U
I V
Kalem iflleri onar›m›nda desen tespiti ve bozulmalar
5- % 50 alkol - % 50 ar›t›lm›fl su kar›fl›m›- yerin özelli¤ine göre oranlar de¤iflebilir. Asitsiz ka¤›t yard›m›yla yüzeylerin temizlenmesi yap›lmal›. 6- Desen ve örgelerin üslup özellikleri araflt›r›lmal›. 7- Desen ve örgelerin boyar maddeleri (pigments) ve kullan›lan yap›flt›r›c›lar (adhesives) belirlenmeli. Onar›mlarda do¤al malzeme kullan›lmal›.36 8- Hasarl› bölümlerin bütünleme ifllemlerinde kullan›lan renkler as›l renklere göre bir ton aç›k renk olmal› ve verev çizgilerle yap›lmal›. Özgün örnek ile yenilenen bölüm aras›nda mutlaka fark olmal›.37 9- S›va tabakas›nda bozulma onar›lam›yorsa bu bölüm üzerindeki bezeme ile birlikte al›narak müzelerde teflhiri sa¤lanmal›.38
III- De¤erlendirme ve öneriler A- De¤erlendirme Üsküdar, Anadolu yakas›nda, Osmanl›lar›n XV.yüzy›ldan XX.yüzy›l bafllar›na kadar en çok eseri bulunan semti olmas›yla ayr› bir özelli¤e sahiptir. Rum Mehmed Pafla Camii XV.yüzy›l s›va üzerine kalem ifli bezemelerine sahip 482
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
nadir yap›lardan biridir. Dönemin tezhip sanat›yla yak›n benzerli¤i olan bu örnekler do¤al malzemeyle uygulanm›fl renkleriyle de ayr› bir önem tafl›r. Rumi örgelerinden oluflan desenlerde kalemkâr›n ya da nakkafl›n zeka gücüyle birlikte bilgi ve yetene¤inin de yans›t›ld›¤› izlenir. Atik Valide Camii kalem iflleri s›va ve ahflap olmak üzere iki ayr› teknikte uygulanm›flt›r. S›va üzeri örnekler zaman içinde baz› de¤ifliklikler geçirmelerine karfl›n ahflap üzeri örneklerin hemen hemen yar›s› özgün olma özelliklerini korumaktad›rlar. Sayvanlar›n bulundu¤u aynal› tavanlar ile kündekâri tekni¤i ile ifllenmifl tüm mahfil tavanlar› üzerlerine uygulanm›fl kalem iflleri desenleri ile tek olma özelli¤ine sahiptirler.39 Belediye taraf›ndan kütüphane yap›lmak üzere onar›m› yap›lan “Sübyan Mektebi”40 kalem ifllerinde bozulmalar oldukça azd›r. XVII.yüzy›l sonu XVIII.yüzy›l bafl› özelli¤i yans›tan bu örnekler özgün olma özelli¤i tafl›maktad›rlar. Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi, yap›lar›nda XVI.yüzy›ldan XX.yüzy›l bafllar›na kadar Osmanl› bezeme sanat› örneklerini sergiler. Bu yüzy›llar içindeki geçifl külliyeye “Osmanl› Dönemi” mimari ve el sanatlar› müzesi özelli¤i kazand›r›r.41 Kalem ifli bezemelerin asl›na sad›k kal›narak yenilendikleri belirtilse de bu durumu kan›tlay›c› bir belge yoktur. Kütüphane olarak infla edilen yap›da özgün örneklerin tesbiti için ufak örnekler korunmufltur. Külliye yap›lar›ndan olan “fieyh Dairesi” nin onar›m› düflünülmektedir. Yap›da merdiven bofllu¤unda kalem ifli bezemeli üç pano bulunmaktad›r. Bu panolar yenilenmeden yaln›zca temizlenme ve ufak onar›mlarla korunabilir.42 Yeni Valide Sultan Camii Kalem iflleri XX.yüzy›l bafllar›nda çekilen (IRCICA Arflivi) foto¤raftaki özellikleri aynen korumakta ve yans›tmaktad›r. Yap›ya özgü bezemeler kendi alan›nda tek olma özelli¤ine sahiptirler. Özellikle Üsküdar’›n sivil kurulufllar› dünya harikas› gelecek kuflaklara ata miras›m›z› arma¤an etmelidirler. 1951 y›l›nda kurulan “Eski eserler ve An›tlar Kurulu” de 1973 de 1710 say›l› “Eski Eserler Kanunu” ‘nun tarihi yap›lar› korumada fazla yararl› olmad›¤› görülür.
B- Öneriler 1- Yap›lmas› gerekenler: • Koruma ve onar›m çal›flmalar› disiplinler aras› kurulacak ekip taraf›ndan yapt›r›lmal›d›r. Ekipte; mimar, mühendis, sanat tarihçisi, orman mühendisi, kimyager, restoratör, kalemkârlar (nakkafl) bulunmal›d›r. • XV. ve XVI. yüzy›ldan s›va ve ahflap üzeri kalem ifllerinin renklerinde hiçbir bozulma olmadan günümüze kadar ulaflabilmifl olmalar› dikkate al›nmal›, 400 ya da 500 y›l hizmet veren do¤al boyalar›n özellikleri araflt›r›lmal› ve toplumumuz bu konuda bilgilendirilmelidir. (Günümüz boyar maddelerin 3-5 y›l gibi k›sa bir zamanda bozulmalar› göz önünde bulundurularak) • Dünya çap›nda nadir bezeme örneklerine sahip Atik Valide Sultan Camii 483
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
kalem iflleri - özellikle ahflap mahfil tavanlar› - bir an önce korumaya al›nmal›. Fiziksel, kimyasal ve biyolojik bozulmalar›n önlemleri al›nmal›d›r. • Atik Valide Külliyesi Sübyan Mektebi Kalem ‹flleri onar›m yap›m› s›ras›nda asla yenilenmemeli, oldu¤u gibi korunmal›d›r. • Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi olarak kullanmaya haz›rlad›¤› Atik Valide Külliyesi ‹maret ve Darü’fl- flifa’s›nda yapmay› planlad›klar› onar›m çal›flmalar›nda gerekti¤inde güncel malzeme kullanacaklar›n› belirttiler. Üsküdar’›n bu de¤erli külliyesinde güncel malzeme kullan›m›n›n önlenmesi gerekmektedir. Sentetik yöntemlerle yap›lan malzemelerin do¤al malzemelerle tam bir uyum içinde olmad›¤› deneylerle tespit edilmifltir. (1990 ICCROM -Unesco- Moral Painting Course’unda yapt›¤›m çal›flma s›ras›nda hiçbir sentetik malzeme kulland›r›lmad›.) 2- Yap›lmamas› gerekenler: • Kalem ifli bezemelerin koruma ve onar›m ifllemleri ihale ile müteakid firmalara verilmemeli. • Kalem ifli bezemelerde bozulan yerlerin onar›m zorlu¤u nedeni ile üzerleri düz renk ya¤l› boyalarla kapat›lmaktad›r. Bozuk görünüm sergileselerde üzerleri s›va yada boya ile kapat›lmamal›. • Onar›mlarda sentetik malzeme asla kullan›lmamal›. • Bezemeler üzerinden elektrik tesisatlar› geçirilmemeli, önceki y›llarda yap›lan tesisatlar derhal sökülmeli. • Flaflla resim çekilmesine asla izin verilmemeli genel ve ayr›nt›lar› gösteren foto¤raflar çekilerek arzu edenlere sat›lmal›. Her araflt›rman›n flafll› çekim yapmas› bezemelere zarar vermektedir.
D‹PNOTLAR 1
Kitabe metni için bkz. Haskan, 2001, 1, 300.
2
Yap›n›n plan ve malzemesi ile ilgili genifl bilgi için bkz. Yüksel, 1994, 6, 347.
3
Camii yüzy›llar içinde çeflitli isimlerle an›lm›flt›r. Haksan, 2001, 1, 366.; Nemlio¤lu, 2003, 2, 59.
4
1583 yap›n›n kap› kitabesindeki tarihtir. Haskan, 2001, 1, 366-368., Nemlio¤lu, 2, 2003, 60-61.
5
Tanman, 1993, 1, 408.
6
Yap›n›n plan ve mimarisi ile ilgili genifl bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 2003, 2, 73. Kaynaklar bölümünde “genel ve mimari” bafll›kl› bölüme.
7
Gurlitt çekti¤i foto¤raflar› “Zur Topographie Konstantinoples im XVI.Jahrhundert” orientaliches Archiv, II.Leipzig 1911-1912. de yay›nland›.28.d. Cornelius Gurlitt ile ilgili bilgi için bkz. Eyice, 1994, 3, 433434.
8
Bu karara özgün örnekler üzerinde genifl bir inceleme yap›lmadan var›ld›¤› görülür. Nemlio¤lu, 2003, 2, 62-65.
9
Nemlio¤lu, 2003, 2, 65-66.
10
Konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 2003,2, 65-69.
484
.
Ü S K Ü D A R ’ I N
O S M A N L I M ‹ M A R ‹ S ‹ N D E K ‹ Ö Z G Ü N K A L E M B E Z E M E S A N A T I L A R I N D A K ‹ Y E R ‹
‹ fi L E R ‹ N ‹ N
11
Tanman yap›n›n “Sibyan Mektebi oldu¤unu belirtirken, haksan yabanc› bir haritadan verdi¤i haritada yap›y› “Darü’l-hadis” olarak gösteriri. Tanman, 1993, 1, 411.; Haksan, 2001,1, 374. (Pervitij Haritas›ndan). Asl›nda yap›da uygulanan duvar örgü sistemi ve kirpi sacaklar külliyenin di¤er yap›lar›yla uyum sa¤lamaz. 15.yüzy›l özelli¤i tafl›r.
12
Yerleflim plan› için bkz. Haskan, 2001,1, 164.
13
Kitabe metni için bkz. Haskan 2001, 1, 162.
14
Caminin mimarisi ile ilgili genifl bilgi için bkz. Çobano¤lu, 1994,2,517-521.; Haskan, 2001,1, 162-165.
15
Çobano¤lu, 1994,2, 520.; Haksan, 2001, 164.
16
19.Yüzy›l›n bafllar›nda bafllayan bu bat› tarz› bezemenin 20.yüzy›la kadar Üsküdar’daki yap›larda da denendi¤i görülmektedir.Nemlio¤lu, 2005, 2, 398-399. Foto¤raf, IRCICA arflivi,; Ekip çal›flmas›, Bir Ulu Rüyay› Görenler fiehri Üsküdar, ‹stanbul, 2006,226.
17
1984 y›l›nda çekilen slaytta özgün kalem ifli örneklerin özellikleri görülmektedir. Candan Nemlio¤lu arflivi.
18
Tanman,1993,1,508; Y›lmaz, 2003,1, 185.
19
Tanman,1993,1,509-10; Haksan, 2001,1, 533-39; Y›lmaz, 2003,185.
20
Yap›n›n ilk ve ikinci kez yap›m› için bkz. Y›lmaz, 2003,1, 181-184; Nemlio¤lu, 2005, 2, 397.
21
Hasol, 1995,115; Nemlio¤lu, 2005, 2, 398.
22
Tanman, 1993, 1, 509; Nemlio¤lu, 2005, 2, 402.
23
Balc›, 2005,2, 413-15.
24
Bu örneklerle ilgili çizim C.Nemlio¤lu taraf›ndan yap›ld› ve “Aziz Mahmud Hüdayi” konulu semp. sunuldu. Nemlio¤lu, 2005, 2, 393-4.
25
Kalem ifli bezemelerle ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 2005, 2, 393-397
26
Nemlio¤lu, 2005, 2, 397-401.
27
Haskan, 2001, 1, 92; Nemlio¤lu, 2005,2 , 402-4.
28
1914 y›l›nda “Medresetü’l Hattatin” sanat okulu aç›ld›. Sanat okulunda tezhib ve kalem ifli çal›flmalar›n da yap›ld›¤› bilinmektedir.Özer, 2003, 247; Nemlio¤lu, 2005,2, 405.
29
Ünver, 1949, 166-68; Nemlio¤lu, 2005, 2, 405-6.not.46.
30
Kitabe metni için bkz.Haskan, 2001, 1, 382. Yap›n›n mimar› hakk›nda iki ayr› bilgi vard›r. Haskan, Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmed A¤a’n›n oldu¤unu yazarken, seçkin mimar Bekir’in subafl›l›¤› s›ras›nda yap›ld›¤›n› yazar. Haskan, 2001, 1, 386; Seçkin, 1994, 7, 469.
31
20.yüzy›l bafllar›na ait olan foto¤raf IRCICA arflivindedir.
32
Mühlethaler, 1973,11-59, ‹lhan, 1980, VI bölüm; Taflk›n, 2003,69-70.
33
Eserlerde bozulmalara neden olan di¤er etkenler ve hava kirlili¤i için bkz. Ahunbay, 1996, 38-59.
34
Ahunbay, 1996, 70-79.
35
Mora, Mora, Philippet, 1984, 29. Comittee (Zucchetta), 1987, 99-101.
36
Renk analizi ilgili çal›flma örne¤i için bkz. Preusser- Schilling, 1987, 70-81.
37
Bu tür çal›flma “Castello Caitani” daki duvar resimlerinde uyguland›.1990 y›l›nda yap›lan çal›flmalara kat›ld›m. Duvar resmi ile yeni tamamlanan böküm aras›nda uygulanan e¤ri çizgi yöntemiyle fark olmas›na karfl›n uzaktan bak›ld›¤›nda herhangi bir ayr›m görülmüyordu.
38
Uygulama ile ilgili genifl bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 1997, 162-167.
39
Kalem ifli bezemelerin yüzy›llar içindeki de¤iflimiyle ilgili genifl bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 2003, 2, 6971.
40
Kelimenin asl› “Sibyan” de¤il “Sübyan” d›r.
41
Yap›lar›n mimari ve kalem iflleri ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz. Nemlio¤lu, 2005, 2,391-411.
42
Panolar›n pek bozulmam›fl oldu¤u resimlerde görülmektedir. Bkz. Balc›, 2005,2, flekil, 19-23-24.
485
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
KAYNAKLAR Mimari - Bezeme BALCI, Esra: Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi fieyh Dairesi Belgeleme Çal›flmalar›, Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslar aras› Semp. Bil. ‹stanbul, 2005. ÇOBANO⁄LU, Ahmet Vefa: Çinili Külliyesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans. ‹stanbul 1994, 2, 519-522. EY‹CE, Semavi: Cornelius Gurlitt, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans. ‹stanbul 1994, 3, 433-434. GURLITT, Cornelius: Zur Topographie Konstantinoples in XVI. Jahrhundert, Orientaliches Archiv.II. Leipzig 1911-1912. HASKAN, Mehmet Nermi: Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul, 2001, 1, (3.cilt) HASOL, Do¤an: Ansiklopedik Mimarl›k Sözlü¤ü, ‹stanbul, 1995. NEML‹O⁄LU, Candan: Üsküdar, Atik Valide Camii Özgün Kalem ‹flleri ve Türk-‹slâm Bezeme Sanat›ndaki Yeri.Üsküdar Semp. I. ‹stanbul, 2003, 2, 59-89. ______ ___________: Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi Yap›lar›ndaki Kalem ‹flleri, Aziz Mahmud Hüdâyî Uluslararas› Semp. ‹stanbul 2005,1, 391-412. ÖZER, Nermin (Özcan): Fetih’in 550.y›l›nda ‹stanbul Nak›flhaneleri, Tarihi, Kültürü ve Sanat›yla VII Eyüp Sultan Semp. Teb. ‹stanbul 2003, 242-249. SEÇK‹N, Nadide: Yeni Valide Külliyesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994, 7, 468-470. TANMAN, M.Baha: Atik Valide Külliyesi, Sanat Tarihi Arafl. Der., ‹stanbul 1998, 2, 3-19. _______
___
___: Atik Valide Külliyesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1993, 1, 407-412.
ÜNVER, A.Süheyl: Edirne Üç fierefeli Camii Avlu Kubbeleri ‹çindeki Devrinin Süslemeleri Hakk›nda. Arkatekt, ‹stanbul 1949, 211, 166-168. YILMAZ, Hasan Kamil: Üsküdar Celveti Tekkeleri, Üsküdar Semp. I. ‹stanbul, 2003, 1, 180-200. YÜKSEL, ‹.Ayd›n.: Rum Mehmed Pafla Camii ve Türbesi, Dünden Bugüne ‹stanbul Ans., ‹stanbul 1994,6,346347. Koruma ve Onar›m AHUNBAY, Zeynep: Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, ‹stanbul,1996. ‹LHAN, R›fat: A¤aç Malzeme Koruma ve Emprenye Tekni¤i, Trabzon 1980. MORA, P.- MORA L.- PHILIPPOT P.: Conservation of Wall Paintings, ICCROM (Rome) 1984. MÜHLETHALER, Bruno: Conservation of Waterlogged Wood and Wet Leather, Paris, 1973. NEML‹O⁄LU, Candan: Yerinde Korunmayan Tafl›nmaz Eserlerin Müzelerde Teflhiri ‹çin Gerekli Uygulama, Kuruluflunun 150. y›l›nda Türk Müzecili¤i Semp.II.Bil. (24-26 Eylül 1996- ‹STANBUL) Ankara 1997, 162-167. PREUSSER, Frank – SCHILLING Michael, (Commitee): Wall Painting of The Tomb of Nefertar›, California, USA.1987. TAfiKIN, Hatice: Ahflap Malzemenin Özellikleri ve Yap›s›nda Bozulmalara Neden Olan Faktörler, Dolmabahçe Saray›, Belgeler-Araflt›rmalar-Uygulamalar-Haberler.‹stanbul,2003.1,67-73. ZUCCHETTA, Amanuela, (Comite): Twenty Years of Restoration In Venice, Venezia (Italy) 1987, 93-102.
486
.