XVI. Yüzy›lda Üsküdar Mukataalar› D R .
R I F A T
G Ü N A L A N
Marmara Üniversitesi
Üsküdar’›n XVI. yüzy›lda iktisâdî durumuyla ilgili araflt›rmalarda Üsküdar ve çevresinde mevcut devlet ve vak›flara ait mukataalar önemli bir yer tutar. Bu araflt›rmada öncelikle bir iktisat terimi olarak mukataan›n anlam› aç›klanacak daha sonra XVI. yüzy›lda Üsküdar bölgesinde görülen mukataalar hakk›nda bilgi verilecektir. Osmanl› malî belgelerine göre XV. yüzy›l›n ortalar›ndan bafllayarak XIX. yüzy›l›n ortalar›na kadar geçerli olan mukataa terimi, önceleri devlete ait bir k›s›m vergi ve resimlerin belirli bir mebla¤ karfl›l›¤›nda iltizama verilmesi anlam›n› tafl›rken, zamanla iltizam›n konusu olan vergi birimi anlam›na do¤ru bir geçifl yaflam›flt›r.1 Özellikle XVI. yüzy›lda mukaataa, devlete ait çeflitli gelir guruplar›n›n, özel flah›slar ya da kurumlar eliyle belli bir zaman dilimi ve mebla¤ mukabilinde toplanmas› ve devlet hazinesine teslimini ifade eden bir kavram olarak görülmektedir. Bu gelirler aras›nda gümrükler, memlehalar, dalyanlar, madenler, darbhaneler, dükkanlar, de¤irmenler, çeltik arazileri gibi çeflitli iflletmeler, haraç, cizye, yava, kaçgun, beytü’l-mal, mâl-› gâib, mâl-› mefkud, ispençe, resm-i duhan, âdet-i a¤nam gibi çeflitli vergileri saymak mümkündür. Devlet bu gelir gruplar›n› belli bir ücret karfl›l›¤› tayin etti¤i eminler eliyle toplad›¤› gibi gelir gruplar›n› art›rmaya ç›kararak belli bir mebla¤ karfl›l›¤› mültezimlere de kirâya vermekteydi. Mültezime vermek için de belirli flartlar aramaktayd›. Mesela genelde mültezime mukataalar üç y›ll›¤›na2 ve art›rmayla verilirdi. Devlet mültezimden kefiller talep eder3 ve alaca¤› paray› bir flekilde garanti alt›na al›rd›. Mültezim yüklendi¤i miktar› üç y›l›n sonunda ödeyemezse, mültezimin bütün mal varl›¤› sat›l›r e¤er bu da borcunu karfl›lamazsa kefillerden borcu tahsil edilirdi.4 Mültezim borç tahsil edilene kadar zindana at›l›rd›.5 E¤er borç tahsil edilemezse mültezimin zindanda cezas›n› uzun y›llar boyunca çekmek
.