Osmanl› Üsküdar’›nda Tütüncü Esnaf› DR. FEHM‹ YILMAZ Marmara Üniversitesi
Avrupal›lar›n Amerika k›tas›na ayak basmas›yla birlikte dünyaya yay›lmaya bafllayan tütün, 1492 y›l›ndan XVI. yüzy›l›n sonlar›na kadar geçen bir yüzy›l kadar sürede, hemen hemen bütün dünyaya yay›ld›. Bu yay›l›m, hem Avrupa, hem de Do¤u ve Güney Asya üzerinden oldu. Bu yüzy›lda baflta liman kentleri olmak üzere iç bölgelerdeki önemli flehirlere yay›l›m›n› tamamlayan tütün, özellikle XVII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda buralardan daha küçük nüfuslu merkezlere, yani taflraya ilerlemesini sürdürdü. XVIII. yüzy›la gelindi¤inde ise, dünyan›n her taraf›nda kad›nl› erkekli, büyüklü küçüklü her yafltan ve her s›n›ftan insan›n kulland›¤› toplu tüketim maddesi haline geldi.1 Tütün bir taraftan her derde deva bir ilaç gibi tan›t›larak h›zl› yay›l›m gösterirken, di¤er taraftan da yay›ld›¤› bölgelerde belirli bir süre sosyal-siyasî ve dinî tepkilerle karfl›laflt›.2 Bu nedenle de siyasî ve dinî otoritelerce yasaklanmaya çal›fl›ld›.3 Fakat bu gayret büyük ve merkezî flehirler d›fl›nda, genel olarak kontrolün daha az oldu¤u taflrada uygulanamad›.4 Asl›nda büyük merkezlerde de gizlice tüketimi devam etti. Üstelik yasaklama sebebiyle tütün fiyat ve kar marj›n›n yükselmesi, bir taraftan klasik tar›m çiftçisini gizlice tütün ekimine yönlendirirken, di¤er taraftan da yine gizlice bu iflle meflgul tüccar grubunun ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›. K›sacas› yasaklama, tütünün, hem tar›m›nda hem de ticaretinde kaçakç›l›¤› ortaya ç›karm›flt›. Zamanla yöneticiler, yasakla bafla ç›kamayaca¤›n› anlad›klar›ndan, bu uygulamadan vazgeçti, serbest b›rak›p vergilendirerek de bu maddeyi hazine gelirleri aras›na soktu. Ve zamanla devletlerin hazine gelirlerinde tütün önemli bir paya sahip oldu.5 Bu yeni dünya ürünü, çeflitli flekillerde yani çi¤nenerek, rulo halinde sar›larak, ö¤ütülmüfl enfiye halinde burundan çekilerek ya da k›y›l›p pipo, lüle, nargile gibi aletler yard›m›yla tüketilmekteydi. Bu nedenle dünyaya yay›lmaya bafllamas›yla birlikte tütün, bu sektöre ba¤l› ham tütünü k›yarak mamul hale getirip tüketiciye sunan tütüncü esnaf› ile pipo, lüle, nargile, çubuk üretimi yapan
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
yeni meslek gruplar›n›n da do¤mas›na sebep oldu.6 K›sacas› XVIII. yüzy›l bafllar›nda tar›m›, ticareti, esnaf› ve yan meslek dallar› ile binlerce insan› istihdam edip, geçim kayna¤› olan önemli bir sanayi sektörü haline geldi. Bu geliflim sürecinde, önemli ve genifl bir co¤rafyaya sahip olan Osmanl› ‹mparatorlu¤undaki duruma bak›ld›¤›nda ise, di¤er bölgelerdekine paralel bir geliflmeye sahip oldu¤u görülür. Bu yeni madde, 1560’larda Osmanl› topraklar›na Akdeniz’den girmifltir. Bu y›llarda girmifl oldu¤u, Osmanl› yöneticileri taraf›ndan çeflitli ülkelere gönderilen diplomatik hediyeler aras›nda tütünün bulunmas›ndan anlafl›lmaktad›r. Ayn› zamanda giriflinden 15-20 sene sonra da tar›m›na bafllanm›flt›r ki, bu durum, Osmanl› topraklar›n›n, Amerika k›tas›ndan sonra tütünün ticarî amaçl› ekimine baflland›¤› ilk ülke olma özelli¤ine sahip olmas›n› da sa¤lam›flt›r. ‹lk defa 1583 y›l›nda Mu¤la’n›n Milas kazas›nda tütün ekimi yap›lm›fl, üreticilerden bu yeni maddeden %10 oran›nda öflür vergisi al›nm›flt›r. Tütün tar›m›n›n devam› ve yay›l›m› sadece Milas ve çevresiyle kalmam›fl 10-20 y›l farkla, XVI. yüzy›l›n sonlar›na do¤ru Rumeli’de Makedonya bölgesi ve Anadolu’da Halep ve çevresi tütün tar›m›n›n yap›ld›¤› bölgeler olmufltur. Tütünün 1609-1646 y›llar› aras›nda tar›m›, ticareti ve tüketimi yasaklanmas›na ra¤men devam etmifl, yukar›da da belitildi¤i gibi, yasaklama, sadece tütünle meflgul profesyonel çiftçi, tüccar ve esnaf grubunun do¤mas›na sebep olmufltur. 1646 y›l›nda fleyhülislam Bahaî Efendi’nin tütün lehinde vermifl oldu¤u fetva ile merkezî otoritenin neredeyse yaln›z ‹stanbul merkezli yasak kontrolü giderek yok olmufl, böylece XVII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda tütüncülük bütün dallar›yla önemli bir sanayi sektörü olma yolunda geliflme sürecine girmifltir. Di¤er taraftan bu alandaki geliflim karfl›nda devlet 1688 y›l›ndan itibaren tütün ticaretini vergiye ba¤lam›fl, 1691 y›l›ndan itibaren de öflüre ilave olarak tütün tar›m›n› dönüm bafl›na vergilendirerek, di¤er devletlere göre geç de olsa bu maddeyi hazine gelirleri aras›na sokmufl, daha sonraki as›rlarda tütün, hazine gelirleri içinde olmazsa olmazlar›n en bafl›nda yer alanlardan biri haline gelmifltir.7 Bu geliflmeler çerçevesinde araflt›rma konumuz olan tütüncü esnaf›na bakacak olursak, bu maddenin girdi¤i ve toplum içinde yay›lmaya bafllad›¤› dönemde bu iflle meflgul olanlar hakk›nda yeterli bilgi bulunmamaktad›r. Fakat XVI. yüzy›l sonundan itibaren Avrupal› tüccarlar taraf›ndan getirilen ithal tütünlerin mamul, yani k›y›lm›fl oldu¤u tahmin edilebilir. Bunlar›n, çeflitli meslek gruplar›, özellikle tütün Avrupal› tüccarlar taraf›ndan her derde deva ilaç olarak tan›t›ld›¤›ndan, attar esnaf› veya münferit kifliler taraf›ndan perakende olarak halka sunuldu¤u söylenebilir. Daha sonraki y›llarda XVII. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki yasaklama, çiftçi ve tüccar grubunda oldu¤u gibi, sadece bu iflle, yani tütün k›y›c›l›¤› ile u¤raflan bir grubun ortaya ç›kmas›na sebep oldu. Gittikçe profesyonelleflme e¤iliminde olan bu grup, daha çok flehir merkezlerinin kenar mahallelerinde, gizlice tütün üretimi yapan köylerde faaliyet göstermekteydi. Yasa¤›n kalkmas›yla taflrada faaliyette bulunan tütün k›y›c›lar›, kasaba, kaza ve flehirlere do¤ru bir yay›l›m gösterdi. XVIII. yüzy›l›n bafllar›na gelindi¤inde imparatorlu¤un hemen hemen her yerleflim biriminde profesyonelleflmifl, sadece bu iflle meflgul olup para kazanan, kanun ve nizamlar› olan ve bir lonca içinde faaliyet gösterecek kadar optimal say›ya ulaflm›fl bir meslek grubu haline geldiler. 194
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Bir Osmanl› kahvehanesi
195
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
‹mparatorlukta tütüncü esnaf› ile ilgili önemli ve detayl› resmî bilgiler 1696 y›l›ndan itibaren bafllamaktad›r. Bu tarihte bafllamas›n›n sebebi, bu y›l devletin yeni tarifeli gümrük vergisi koymas› ve bu nedenle çiftçi, tüccar ve esnaf elinde bulunan tütünlerin say›m›n›n yap›lmas›d›r. Bu ilk say›mdaki bilgilere göre, XVII. yüzy›l sonunda tütüncü esnaf›n›n imparatorluk çap›nda önemli bir yay›l›m gösterdi¤i, ancak ‹stanbul ve büyük flehirler de dahil olmak üzere, lonca oluflturacak kadar optimal say›ya ulaflamad›klar› görülmektedir. Ayn› zamanda say›mlardan tütüncü esnaf›n›n hemen hemen tamam›n›n müslümanlardan olufltu¤u anlafl›lmaktad›r. Mevcut çok az say›daki gayrimüslimler ise, muhtemelen XVII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bu gruba kat›lm›fl olmal›d›r. Bu tarihlerde ‹stanbul’da yap›lan say›ma göre, Suriçi, Eyüp, Galata ve Üsküdar kazalar›nda toplam 366 tütüncü esnaf›/dükkan› bulunmaktad›r. Bunlar›n %99 oran›ndaki 363’ü müslüman, geri kalan %1’lik oran›n 2’si yahudi ve biri de hristiyan z›mmî reaya idi.8 1696 y›l›ndaki yeni tarifeyle birlikte tütün gümrüklerinin bir örümcek a¤› gibi bütün imparatorluk çap›na yay›l›p, bu sistemin XVIII. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yerine oturmas› ve tütünün bir toplu tüketim maddesi haline gelmesi, bir taraftan tütün tar›m›na ve ticaretine ivme kazand›rarak gelifltirirken, di¤er taraftan da do¤al olarak tütüncü esnaf›n›n da, hem kalitatif, hem de kantitatif geliflmesine sebep olup lonca oluflturabilecek kadar optimal say›ya ulaflmas›n› sa¤lad›. Bu nedenle ‹stanbul’daki tütüncü esnaf›n›n iste¤i üzerine Temmuz 1726 tarihinde devlet taraf›ndan loncalaflmalar›na izin verildi.9 Bundan sonra da imparatorlu¤un di¤er sektörlerinde oldu¤u gibi, tütüncülük sektörü de olumlu geliflimini devam ettirdi. Esnafl›k alan›ndaki geliflim öyle h›zl› oldu ki, XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤ine girildi¤inde bunlar›n say›ca art›fl›, lonca teflkilat›n›n bile kontrol edemeyece¤i bir hale geldi. Bu nedenle tütüncüler loncas›, devletten yeni bir say›m yap›larak, mevcut olanlara gedik verilmesini istediler. Amaçlar›, art›k bu meslekle alakas› olmayanlar›n kendi esnaf grubuna kat›l›m›n› engellemekti. Bu istek, devletin tradiyonalist, provizyonist ve fiskalist iktisadî prensip gereklerinden oldu¤u için kabul edildi. Ayn› y›l 1782 y›l›nda yap›lan tütüncü esnaf› say›m›nda ‹stanbul’da 1472 tütüncü dükkan› ve esnaf› tespit edildi. Böylece 1696 y›l›ndan 1782 y›l›na kadar geçen yaklafl›k bir as›rl›k dönemde tütüncü esnaf› say›s› %302 oran›nda artm›fl oldu. Bu art›fl içinde müslümanlar say›ca üstün olmalar›na ra¤men gayrimüslimlerin oran› da hayli yükselmiflti.10 1782 y›l›nda tütüncü esnaf›na getirilen gedik ugulamas›na ra¤men, sonraki y›llarda yine de bu gruba kat›l›mlar devam etti. Bunun sebebi, daha çok çeflitli vak›flar›n mülklerinde loncadan habersiz faaliyet gösteren tütüncülere mütevelli heyetleri taraf›ndan izin verilmesiydi. Bu nedenle 1831 y›l›na gelindi¤inde ‹stanbul’daki tütüncü esnaf› say›s› 1744’e ulaflm›flt›. Böylece 1696-1831 tarihleri aras›ndaki yaklafl›k bir buçuk as›rl›k zaman zarf›nda esnaf say›s›nda %377 oran›nda art›fl olmufltu. Bunlar›n %76’s› Suriçinde, %13’ü Galata’da, %8’i Üsküdar’da ve %3’ü Eyüp kazas›nda faaliyet göstemekteydi.11 Tütüncü esnaf›n›n say›ca geliflimi, bundan sonra da devam etti. 1853 y›l›nda K›r›m Savafl› sebebiyle yap›lan ‹stanbul’daki genel esnaf say›m›nda tütüncü esnaf›na 196
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Eski ‹stanbul'da bir iskele kahvehanesi (Miss Pardoe, Beaties of the Bosphoros, London 1838)
1831-1853 aras›nda ‹ranl›lar›n kat›ld›¤› görülmektedir. 100 ‹ranl›, ‹stanbul’da nargile tütünü imal etmeye bafllam›flt›.12 Böylece ‹stanbul’daki tütüncü esnaf›n›n say›s› 1844’e yükseldi. Gedik uygulanmas›na ra¤men, hem loncan›n, hem de devletin 1831-1853 y›llar› aras›nda önemli oranda ‹ran tebas›n›n bu gruba kat›lmas›na izin vermesi sebebi ise, XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda imparatorlukta meydana gelen siyasî geliflmelerin sonucuydu. Halep ve çevresi ile Güneye inen bölge, önemli bir tütün üretim bölgesi idi. Nargile tütünü Antakya bölgesinde yetifltirilmekle birlikte tamam›na yak›n› ‹ran’dan Ba¤dad-Halep-fiam-Lazkiye üzerinden Akdeniz dünyas›na ve Osmanl› topraklar›na yay›l›rd›. XVIII. yüzy›l sonlar›nda Ali Pafla ayaklanmas›, Napolyon’un M›s›r’› iflgali ve Kavalal› isyan› Ortado¤u’da güvensiz bir ortam yaratarak, Ba¤dat-Lazkiye hatt›ndaki tömbeki ticaretini sekteye u¤ratt›. Baflta ‹stanbul olmak üzere imparatorluk çap›nda tömbeki darl›¤› bafllad›. Bundan sonra ‹ranl› tüccarlar tömbekiyi Tebriz üzerinden Anadolu’ya ve ‹stanbul’a bizzat kendileri getirmeye bafllad›lar.13 Dolay›s›yla devlet ve lonca yöneticileri, tekrar provizyonist dengeyi sa¤lamak amac›yla ‹ranl›lardan esnafl›k yapmak isteyenlere izin vermek zorunda kald›. Tütüncü esnaf›n›n say›ca geliflimi XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda da devam etti. Gelirlerini art›rma çabas›nda olan devlet, 1862 y›l›nda haz›rlad›¤› nizamname ile gümrüklerde yapt›¤› yeni düzenleme ve müruriye vergisi ile hayata geçirdi¤i bey’iyye vergisi isteyen herkesin belirtilen vergileri ödeyip gerekli flartlar› yerine 197
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
getirdi¤i taktirde, tütün k›y›p, satabilece¤ini belirtiyordu.14 Böylece uzun zaman devam eden tütün sektörünün esnaf kolunun klasik sistemi de, devletin iktisadî dünya görüflünün de¤iflmeye bafllamas›yla son buldu. Böylelikle, hem tütüncüler loncas›n›n, hem de devletin y›llard›r mücadele etti¤i, fakat pek baflar›l› olamad›¤› bu mesle¤in meritokrasisi d›fl›ndaki kifliler, bu sisteme dahil edilmifl oldu. Bu genel çerçeveden sonra mevcut verileri daha ayr›nt›l› hale getirip Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n› ‹stanbul’un di¤er kazalar›yla birlikte vermek, konumuzun daha iyi anlafl›lmas›n›, var olan çerçevede yerine oturtulmas›n› sa¤layacakt›r. Bu ba¤lamda 1696 y›l›nda, Suriçi, Eyüp, Galata ve Üsküdar kazalar›nda toplam 366 tütüncü esnaf›n›n 284’ü Suriçi’nde, 37’si Galata ve Tophane’de, 16’s› Eyüp, 29’u da Üsküdar kazas›nda faaliyet göstermekteydi. Üsküdar’daki esnaf›n tamam› müslümand›.15 1782 y›l›ndaki say›ma göre, toplam 1472 tütüncü esnaf›n›n 1081’i Suriçi’nde, 50’si Eyüp’te. 217’si Galata’da, 124’ü ise Üsküdar’da olup bunlar›n 103’ü müslümanlara, 13’ü hristiyan ve 8’i yahudi idi.16 Bu verilerin sonucuna göre, ‹stanbul’da 1696 y›l›ndan 1782 y›l›na kadar geçen 86 y›ll›k dönemde toplam tütüncü dükkanlar›n›n say›s›ndaki genel art›fl, %302 oran›nda olmufltu. ‹stanbul’da Suriçi’nde %281, Galata’da %486, Eyüp’de %212,5, Üsküdar’da %327,5 oran›nda art›fl olmufltu (Grafik 8, 9, 10). 1831 y›l›ndaki say›mda ise, ‹stanbul’daki esnaf %2 oran›nda art›flla 1744’e ulafl›rken bunlar›n 1319’u Suriçi, 239’u Galata, 38’i Eyüp’te, 148’i Üsküdar’da idi. Üsküdar’da faaliyet gösterenlerin 122’si müslüman 18’i hristiyan ve 8’i yahudi idi (Grafik 6, 7). Böylece ‹stanbul’daki tütüncü esnaf› ilk tahrir verilerinin bulundu¤u 1696 y›l›ndan 1830’lara kadar geçen 130-140 y›l içinde toplam %377 oran›nda artm›flt›r. Bunlar›n %76’s› Suriçi, %13’ü Galata, %8’i Üsküdar, %3’ü Eyüp kazas›nda faaliyet göstermektedir (Grafik 8, 9, 10). Yine 1696-1831 döneminde esnaf say›s›n›n kazalardaki ortalama art›fl oran›na bakt›¤›m›zda, Galata kazas›n›n %546 oran›nda bir art›flla ilk s›rada, Üsküdar’›n %410’luk bir art›flla ikinci s›rada, Suriçi’nin %365’lik art›flla üçüncü s›rada, Eyüp kazas›n›n ise, %137,5’lik art›flla dördüncü s›rada yer ald›¤› görülmektedir (Grafik 9, 10). 1696-1782 ile 1782-1831 y›llar› aras›ndaki dönemlerde tütüncü esnaf›n›n say›sal geliflimi karfl›laflt›r›ld›¤›nda, birincisine göre, ikinci dönemde kazalardaki esnaf›n art›fl oranlar›nda önemli düflüflün oldu¤u görülmektedir. Yani art›fl h›z› yavafllam›flt›r. Buna göre ‹stanbul %22, Üsküdar %19, Galata %10 oranlar›nda art›fl gösterirken, Eyüp %24 oran›nda düflüfl yaflam›flt›r. Di¤er taraftan bu geliflim sürecinde tütüncü esnaf›n›n müslim ve gayrimüslim oranlar›na bak›ld›¤›nda, 1696-1831 y›llar› aras›nda esnaf›n ço¤unlu¤u yine müslümanlardan oluflmakla birlikte, hem müslüman-gayrimüslim, hem de gayrimüslimlerin kendi aralar›nda önemli de¤iflimler geçirdi¤i görülmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi, 1696 y›l›nda yap›lan tahrirlere göre, sadece ‹stanbul de¤il, bütün imparatorluk çap›nda tütüncü esnaf›n›n hemen hemen tamam› müslümanlardan oluflmaktayd›. Tütüncü esnaf›nda faaliyet gösteren ikinci büyük grup, yahudiler, üçüncü grup ise hristiyan z›mmî reaya idi. XVII. yüzy›l›n sonlar›nda %99’unu müslümanlar›n oluflturdu¤u tütüncü esnaf›na XVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda özellikle yahudiler kat›lmaya bafllad›. Bu dönemde say›lar›n› tam olarak bilemesek de tütüncü esnaf› içinde yahudilerin, hristiyan reaya198
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Bugün bulunmayan Üsküdar Reji Tütün ‹flleme Binas› (Üsküdar Hat›ras›, s. 145)
dan daha fazla oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bunun en önemli kan›t›, 1762 y›l›nda farkl› dini gruplardan oluflan tütüncü esnaf›n›n, problemlerini anlatmak için lonca içinde sahip olduklar› say›ya göre divana temsilci göndermeleriydi. Saraydaki divana baflvuran toplam 70 tütüncü esnaf› temsilcisinin 50’si müslüman, 15’i yahudi ve 5’i z›mmi idi.17 Fakat bu durum XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤ine girildi¤inde büyük de¤iflimler göstemeye bafllad›. Tütüncü esnaf› içinde müslümanlar, say›ca yine ço¤unlu¤u ellerinde bulundurmalar›na ra¤men art›fl oranlar›nda bir dura¤anl›k yaflan›yordu. Buna karfl›l›k gayrimüslimler içinde hristiyanlar›n say›s›, tütüncüler loncas›n› da rahats›z edecek derecede artm›flt›. 1782 y›l›nda lonca temsilcileri, birkaç y›l içinde ‹stanbul’da 331 Rum ve Ermeni z›mminin tütüncü esnaf›na kat›ld›¤›n› aç›kça belirtmekte, buna bir s›n›rlama getirilmesini talep etmekteydiler.18 Bu talepleri, devlet taraf›ndan kabul edilmesine ra¤men, afla¤›da anlat›lacak çeflitli geliflmelere ba¤l› olarak, hristiyan reayan›n bu esnaf grubuna kat›l›mlar› devam etti. 1696-1831 y›llar› aras›nda faaliyet gösteren müslim ve gayrimüslim tütüncü esnaf›n›n say›sal geliflimine bakt›¤›m›zda, 1696 y›l›nda %99 ço¤unlu¤u elinde bulunduran 363 müslüman tütüncü esnaf›, 1831 y›l›na kadar yaklafl›k %233 oran›nda bir art›fl göstererek say›lar› toplam tütüncü esnaf›n›n %69’unu teflkil eden 1.207’ye ulaflm›flt›r. 1696 y›l›nda %1’lik orana sahip 3 gayrimüslim tütüncü esnaf› bu süreçte yaklafl›k olarak %17.800 oran›nda bir art›flla say›lar› toplam tütüncü esnaf›n›n %31’ini teflkil eden 537’ye ç›km›flt›r. Bu grup içinde 1696 y›l›nda say›lar› sadece 1 olan hristiyanlar›n say›s› %47.200 oran›nda art›flla toplam esnaf›n %27’lik, gayrimüslim esnaf›n da %88’lik oran›n› teflkil eden 473 say›s›na ulafl›rken, yahudiler yaklafl›k olarak %3.100 oran›nda art›flla say›lar› 2’den toplam esnaf say›s›n›n %4’ünü ve toplam gayrimüslim esnaf›n da %12’sini teflkil eden 64’e ulaflm›flt›r (Grafik 11, 12, 13, 14, 15). 199
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Tütüncü esnaf›n›n 1696-1782 y›llar› aras›ndaki geliflimine bak›ld›¤›nda müslümanlar, %186’l›k bir art›flla toplam esnaf›n %71’ine tekabül eden 1038 say›s›na ulafl›rken, gayrimüslimler %14.367 oran›nda art›flla toplam esnaf›n %29’u olan 434 say›s›na ulaflm›fllard›r. Bunlar içinde en büyük say›sal geliflime sahip olan hristiyanlar, bu dönemde %37.800 oran›nda artarak, say›lar›, toplam esnaf içinde %35, toplam gayrimüslim esnaf içinde de %87 oran›na tekabül eden 379’a ulaflm›flt›r. Yahudiler ise, %2.650 oran›nda bir art›flla say›lar› toplam esnaf›n %4’üne, toplam gayrimüslim esnaf›n da %13’ünü oluflturan 55’e yükselmifltir (Grafik 11, 12, 13, 14, 15). 1782- 1831 y›llar› aras›ndaki tütüncü esnaf›ndaki say›ca geliflim, devletin ve lonca teflkilat›n›n ald›¤› önlemler sayesinde birinci dönemle k›yaslanamayacak oranda azalm›flt›r. Bu dönemde müslüman esnaf›n art›fl› %16 oran›nda gerçekleflerek say›lar›, toplam esnaf›n %69’unu oluflturan 1207’ye ulaflm›flt›r. Gayrimüslimlerin say›s› ise toplam olarak %24 oran›nda bir art›flla, toplam esnaf›n %31’i oran›ndaki 537’ye yükselmifltir. Bu gruptaki hristiyanlar, %25 oran›nda art›flla, say›lar›, toplam esnaf›n %37’sine ve gayrimüslim esnaf›n da %88’ine tekabül eden 473’e yükselmifltir. Gayrimüslim grup içindeki yahudiler ise, %16 oran›nda art›flla 64’e ulaflarak, toplam esnaf›n %4’ünü ve gayrimüslim esnaf›n %12’sini oluflturmufllard›r (Grafik 11, 12, 13, 14, 15). Üsküdar’daki durum di¤er kazalarda oldu¤u gibi bir geliflim sergiledi. 1696-1831 y›llar› aras›nda müslümanlar say›ca %286 oran›nda bir art›fl göstermesine ra¤men, 1696 y›l›ndaki toplam esnaf içindeki %100’lük paylar› %81’e düfltü. Buna karfl›l›k 1696 y›l›nda bu kazada tütüncü esnaf› için görülmeyen gayrimüslimler, %2.600 oran›nda art›flla Üsküdar’daki toplam tütüncü esnaf›n›n %19’luk pay›na sahip hale geldiler. Bu grup içinde say›ca birinci s›rada olan hristiyanlar, yaklafl›k %1.800 oran›nda bir art›flla toplam esnaf›n %13’ünü, gayrimüslim esnaf›n da %69’unu temsil etmekteydiler. Yahudiler ise, sadece 1696-1782 y›llar› aras›nda %800 oran›nda art›fla sahip olmufllar, 1782-1831 döneminde ise, hiçbir geliflme göstermemifllerdir. Buna gore, 1782 y›l›nda toplam esnaf›n %6’s›n›, gayrimüslim esnaf›n %61’ini oluflturan yahudi tütüncü esnaf›, 1831’e gelindi¤inde, toplam esnaf içindeki %6’l›k pay›n› korurken, gayrimüslimler içindeki oranlar›, %44’e gerilemifltir (Grafik 16, 17, 18, 19). Bu bilgilerden sonra Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n› biraz daha detayl› inceleyecek olursak, XVIII-XIX. yüzy›llara ait verilere göre, tütüncü esnaf› Beykoz’dan Kad›köy’e kadar genifl bir alanda faaliyet göstermekteydi. Yukar›da belirtildi¤i gibi, yasaklama döneminde flehir kenarlar›nda ve taflrada gizlice faaliyet gösteren tütüncü esnaf›n›n, yasa¤›n kalkmas›yla birlikte XVII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda h›zl› bir flekilde bafllang›çta flehir merkezleri ve nüfusun yo¤un oldu¤u yerlerde faaliyet göstermifl oldu¤u tahmin edilebilir. 1696 y›l›ndaki say›m verileri de, bunu destekler niteliktedir. Buna göre XVII. yüzy›l›n sonlar›nda tütüncü esnaf›n›n büyük ço¤unlu¤unun Üsküdar merkezinde, geri kalanlar›n›n ise, Beykoz’dan Kad›köy’e kadar olan k›y› fleridinde birer ikifler olmak üzere da¤›ld›¤› görülmektedir.19 Bu durum yukar›da da belirtildi¤i gibi, XVIII-XIX. yüzy›llar aras›nda say›ca önemli bir art›fl gösterirken tütüncü esnaf› flimdikinden daha genifl bölgeyi içine alan co¤rafyan›n tamam›na yay›larak faaliyet göstermeye devam et200
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
ti. Bu konuda mevcut ve toplu bilgi veren 1831 y›l›na ait kay›tlara göre, Üsküdar kazas›nda 148 tütüncü esnaf› bulunmaktad›r. Bunlar›n faaliyet gösterdikleri mekanlar, genellikle iskelelerin etraf›, cami, hamam, han, çarfl›, çeflme yanlar›, yol kavflaklar›, köfle bafllar› gibi toplumun devaml› u¤rad›¤› veya önünden geçti¤i yerler oldu¤u görülmektedir.20 Verilere göre, Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n› iki ana co¤rafi gruba ay›rarak incelemek mümkündür. Bunlarda birincisi Üsküdar merkezi, di¤eri de Üsküdar çevresidir. Buna göre toplam 148 tütüncü dükkan›n›n %70 oran›ndaki 103’ü Üsküdar merkezinde, %30 oran›ndaki 45 esnaf da, Üsküdar çevresinde faaliyet göstermektedir (Grafik 20). Mekezdeki tütüncüler 24 mahallede faaliyette idiler. Say›ca yo¤unlu¤un flimdiki Üsküdar›n merkezinde oldu¤u görülmektedir. Bunlar›n %16 oran›ndaki 16 dükkan Büyük ‹skele civar›nda, %14 oran›ndaki 14’ü Ba¤larbafl›’nda, %9 oran›ndaki 9’u Selami Efendi mahallesinde, %8 oran›ndaki 8’i Tekke Kap›s›, 8’i K›zlara¤as› camii civar›nda, %5 oran›ndaki 5’er dükkan Ayazma, Do¤anc›lar, Toptafl› ve Yeni Çeflme’de, %4 oran›ndaki 4’er dükkan Karaca Ahmed ve Atpazar›’nda, %3 oran›ndaki 3’er dükkan Büyük Hamam ve Uncular’da, %2 oran›ndaki 2’fler dükkan Eski Hamam, Kas›m A¤a ve Kavakç›lar’da, geri kalan %1 oran›ndaki 1’er dükkan da, Çinili Cami, Davut Pafla Camii, ‹hsaniye mahallesi, Küçük Hamam, Mirahor, Balaban ‹skelesi ve Selams›z mahallesinde faaliyette idiler (Grafik 21, 22). Üsküdar çevresindeki tütüncüler ise 10 farkl› semtte faaliyette idi. Bunlar Kad›köy’den Beykoz’a kadar olan sahil boyunda bulunmaktayd›. Bunlar›n %20 oran›ndaki 9’ar dükkan Kad›köy ve Beykoz’da, %16 oran›ndaki 7 dükkan Çengelköy’de, %11 oran›ndaki 5’i Anadolu Hisar›’nda, %7 oran›ndaki 3’er dükkan Beylerbeyi, Kandilli ve Yal›köy’de, %4 oran›ndaki 2’fler dükkan da, Kanl›ca, Kavac›k ve Kuzguncuk’ta idi (Grafik 23, 24). Üsküdar’daki tütüncü esnaf›na 1831-1853 y›llar› aras›nda yukar›da bahsetti¤imiz ‹ranl› tömbeki imalatç›lar›ndan 10’u kat›ld›. Böylece XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na girildi¤inde bu kazadaki tütüncü esnaf›n›n toplam say›s› 158’e ulaflm›flt›.21 Sonuç olarak Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n›n geliflimi imparatorluk genelinde ve ‹stanbul’dakine paralel bir geliflme sergiledi. 1696 y›l›ndan 1853’e kadar geçen bir buçuk as›rl›k dönemde tütüncü esnaf› yaklafl›k say›ca 5 katl›k bir art›fl gösterdi. Di¤er bir deyiflle belirtilen dönemde Üsküdar’da her y›l yeni bir tütüncü dükkan› faaliyete bafllam›fl, Anadolu yakas› tütün talebinin çok büyük k›sm›, say›sal art›fl h›z› azalsa bile, bu esnaf taraf›ndan karfl›lanm›flt›r (Grafik 25, 26, 27). Üsküdar sadece bununla da kalmam›fl, özellikle XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde tütün sektörünün en önemli merkezlerinden biri olmufl, Reji döneminde kurulan tütün depolar›, binalar› ve iskelelerin büyük bir k›sm› yak›n döneme kadar kullan›lmaya devam etmifl, küçük bir k›sm› da halen varl›¤›n› güzel Üsküdar’da sürdürmektedir.
201
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 1: ‹stanbul Tütüncü Esnaf› (1696-1831)
Grafik 2: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› (1696)
202
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 3: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Oran› (1696)
Grafik 4: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› (1782)
203
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 5: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Oran› (1782)
Grafik 6: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› (1831)
204
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 7: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Oran› (1831)
Grafik 8: ‹stanbul Tütüncü Esnaf› Art›fl Trendi (1696-1831)
205
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 9: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Art›fl Trendi (1696-1831)
Grafik 10: Tütüncü Esnaf›n›n Kazalardaki Büyüme Oran› (1696-1831)
206
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 11: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1696)
Grafik 12: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1782)
207
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 13: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1831)
Grafik 14: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Din Kökenine Göre Art›fl› (1696-1831)
208
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 15: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Art›fl Oran› (1696-1831)
Grafik 16: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1696-1853)
209
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 17: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Kökeni (1782)
Grafik 18: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1831)
210
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 19: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Kökeni (1853)
Grafik 20: Üsküdar Tütüncü Esnaf› (1831)
211
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 21: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› (1831)
Grafik 22: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› Da¤›l›m› (1831)
212
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 23: Üsküdar Çevresindeki Tütüncü Esnaf› (1831)
Grafik 24: Üsküdar Çevresindeki Tütüncü Esnaf› (1831)
213
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Grafik 25: Üsküdar Tütüncü Esnaf› (1696-1853)
Grafik 26: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› (1696-1853)
214
.
O S M A N L I
Ü S K Ü D A R ’ I N D A
T Ü T Ü N C Ü
E S N A F I
Grafik 27: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Art›fl H›z› Oran› (1696-1853)
D‹PNOTLAR 1
B. C. Akehurst, Tobacco, New York 1981, s. 522, 543, 578-604; Jordan Goodman, Tobacco in History The Cultures of Dependence, London 1993, s. 4-8, 20-22, 31-56, 60-62, 65-66, 76-78; J. E. Brooks, Tobacco, its History Illustrated by the Books, New York 1937; S. A. Dickson, Panacea or Precious Bane: Tobacco in Sixteenth Century Literature, New York 1954, s. 68, 72-75, 98-105, 151-152; E. C. Corti, A History of Smoking, London 1931; J. Baudry, Jean Nicot: á l’origine du tabac en France, Lyon 1988; Peer Schmidt, “Yeni Ça¤ Avrupa’s›nda Tütün Ticareti ve Tütün Ekimi”, Tütün Kitab›, (ed. Emine Gürsoy Naskali), ‹stanbul 2003, s. 485-494.
2
Goodman, s. 45, 61, 74, 76-77; J. Hart, Kanikh or the Diseased, London 1633; B. Van Peima, Tabacologia, The Hague 1690; S. A. Dickson, s. 109-110; Philirates (1602), A Warning for Tobacconist, yeni bask› 1936, Oxford; Dickson, s. 106-109; E. Baillard, Discours du tabac ou il ist traité particulièrement du tabac en p o u d r e, Paris 1668; James I, “A counterblaste to tobacco”, J. Craigie, (ed.) Minor Prose Works of King James V and I, Edinburg 1982; F. Braudel, Civilisation matérielle, I, s. 226; Dickson, s. 117-124.
3
Goodman, s. 45, 76-77; S. A. Dickson, s. 109-110; James I, “A counterblaste to tobacco”, J. Craigie (ed.), Minor Prose Works of King James V and I, Edinburg 1982.
4
Goodman, s. 69, 76-78; Dickson, s. 92, 154; J. Tedeschi, “Literary piracy in seventeenth century Florence”, Huntington Library Quarterly, vol. 50, 1987, s. 112; Camporesi, The Fear of Hell, Oxford 1990, s. 167.
5
Peer Schmidt, “Yeni Ça¤ Avrupa’s›nda Tütün Ticareti ve Tütün Ekimi”, Tütün Kitab›, (ed. Emine Gürsoy Naskali), ‹stanbul 2003, s. 485-503.
6
Peer Schmidt, s. 499-501; H.K. Roessingh, “Tobacco Groving in Holland in the Seventeenth and Eigteenth Centuries: A Case Study of the Innovative Spirit of Dutch Peasants”, Acta Histriae Ncerlandicae, II (1978), s. 10-19; Peer Schmidt, s. 501-502.
7
Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için bk. Fehmi Y›lmaz, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Tütün: Sosyal, Siyasî ve Ekonomik Tahlili (1600-1883) (yay›nlanmam›fl doktora tezi, M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, 2005).
8
BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42; D.MMK.DHN 4/60, 61; BOA, MM 9980 numaral› 204 varakl›k bu defter, 1782 ve 1831 y›llar›nda ‹stanbul ve kazalar›ndaki tütüncü esnaf›n›n tahririni kapsamaktad›r. Bu çal›flmada tütüncü esnaf› ile ilgili verilen bilgilerin büyük bir k›sm› ile grafiklerin tamam› bu defterdeki verilere dayand›r›larak yap›lm›flt›r. Ayr›ca bk. Grafik 1, Grafik 2, Grafik 3.
215
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
9
Ahmet Tabako¤lu, Ahmet Kal’a, ‹stanbul Ahkam Defterleri ‹stanbul Esnaf Tarihi, ‹stanbul 1997, I, 335-336.
10
BOA, MM 9980, s. 1, 5-187; Grarik 4, 5.
11
BOA, MM 9980, 5-187; Grafik 6, 7, 8.
12
BOA., ‹.HR., 74/3603, lef 1. 1853 y›l›nda ‹stanbul’da yap›lan esnaf tahriri ile ilgili olan bu belgeyi haber ve kullanmama izin veren Prof. Dr. Zekeriya Kurflun’a teflekkür ederim.
13
BOA, MM 10054, s. 214; MM 10121, s. 248, 250, 277, 292, 307, 327, 330.
14
19 Receb 1279 “Duhan ve Sigara ve Enfiye Bey’iyye Resmine Dair Nizam” , D ü s t u r, II, 639-649.
15
BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42; D.MMK.DHN 4/60, 61; Grafik 2, 3.
16
BOA, MM 9980, s. 1, 5-17. Ayr›ca bk. Grafik 4, 5. Tabako¤lu, a . g . e ., s. 335.
17
BOA, MM 9980, s. 1.
18
BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42;
19
D.MMK.DHN 4/60, 61.
20
Tütüncü esnaf›n›n bulundu¤u yerler ve iflletmeciler hakk›nda detayl› bilgi için bk. BOA., MM 9980, s. 177187.
21
BOA., ‹.HR., 74/3603.
216
.