Dârüssaâde A¤as› Hac› Beflir A¤a’n›n Üsküdar’daki Hayrât› Y R D .
D O Ç .
D R .
M U S T A F A
G Ü L E R
Afyon Kocatepe Üniversitesi
G Ü L A Y
K A R A D A ⁄ ,
A R fi .
G Ö R .
Afyon Kocatepe Üniversitesi
Hayrât, müslümanlar›n Yüce Allah’›n r›zas›n› kazanmak amac›yla varl›klar›n herhangi bir ihtiyac›n› gidermek için gerçeklefltirdi¤i tüm icraata denir. Vak›f ise bir mal›n mülkiyetini Allah’a havale ederek, ondan elde edilecek geliri varl›klar›n istifadesine sunmakt›r. Bilindi¤i gibi vak›f ‹slâm medeniyetinin en muhteflem müesseselerinden biridir. Bu medeniyetin önemli bir parças› olan Osmanl› Devleti’nde bütün cami, mescit, çeflme, medrese ve benzeri müesseseler hay›rsever müslümanlar taraf›ndan vak›f eserleri olarak kurulmufltur. Bunlar›n varl›¤›n› sürdürmesi için de vak›f gelirleri tahsis edilmifltir. Osmanl› Devleti’nde yeni bir vak›f eseri infla etmek kadar var olan vak›flar›n tamirat›n› yapt›rmakta yayg›n bir uygulamad›r. Nitekim konumuzu teflkil eden Hac› Beflir A¤a’n›n Üsküdar’daki hayrat› ikinci gruba örnek teflkil etmektedir. 13 Cemaziyelevvel 1159/3 Haziran 1746’da vefat eden Hac› Beflir A¤a,1 di¤er Osmanl› devlet adamlar› gibi birden çok vak›f tesis etmifltir. Bu do¤rultuda Beflir A¤a’n›n Üsküdar’da ihya etti¤i dört hayrât› bulunmaktad›r. Bunlar 999/1590 y›l›nda vefat eden eski Dârüssaâde A¤alar›ndan Mehmed A¤a (Ö.999/1590) taraf›ndan yapt›r›lan Mehmed A¤a Mescidi2 ile At Pazar› Çeflmesi, IV. Mehmed’in hazinedar› Lala Beflir A¤a taraf›ndan 1077/1666 y›l›nda yapt›r›lan Kavak ‹skelesi Mescidi3 ve XVIII. yüzy›lda Hazinedar Ali A¤a4’n›n Üsküdar’a ba¤l› Dudullu karyesinde mevcut Ali A¤a Mescid-i fierifi ve Muallim hanesi arkas›nda bulunan suyoludur. Beflir A¤a, yukar›da ad› geçen mescitlere minber yapt›rarak ihtiyaçlar› için gelir tahsis etmifltir. Ayn› flekilde çeflme ve suyolunda görev alan memurlara maafl ba¤lam›flt›r. Vakfiyeden ö¤renildi¤i üzere bu vak›flar için tayin edilen görevliler ve maafllar› flu flekildedir:
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 1: Orijinal Vakfiyenin ‹lk Sahifesi, Süleymaniye Hac› Beflir A¤a 682.
Resim 2: Mehmed A¤a Mescidine dair flartlar›n ifllendi¤i bölüm; Süleymaniye Hac› Beflir A¤a 682/1 vr.36.
Resim 3: Ali A¤a Cami ve muallimhanesi ile ilgili flartlar›n yer ald›¤› bölüm Süleymaniye Hac› Beflir A¤a 682/1 vr. 43
Resim 4: Atpazar›ndaki Çeflmenin flartlar› Süleymaniye Hac› Beflir A¤a 682/1, vr.44
Resim 5: 1915 y›l›ndan önce Mehmed A¤a Mescidi’nin bulundu¤u yer
230
.
D Â R Ü S S A Â D E
A ⁄ A S I
H A C I
B E fi ‹ R
A ⁄ A ’ N I N
Ü S K Ü D A R ’ D A K ‹
H A Y R A T I
1- Dârussaâde A¤as› Mehmed A¤a Mescidi5 Beflir A¤a bu camiye bir minber infla ettirerek bu hizmeti vesilesiyle camiye afla¤›daki görevlileri tayin etmifltir:
Görevli
Maafl (Akçe)
Vaiz
8
Hatib
8
Birinci devirhan6
2
‹kinci ‹mam ve ‹kinci Devirhan
4+4
Muarrif
4
Müezzin-i salâ
4
Kayyim ve seccade-fürufl
3
Cuma müezzini
2
Toplam 9 görevli
39 Akçe7
2- Üsküdar Kavak ‹skelesinde Merhum Beflir A¤a Mescidi Görevli
Maafl (Akçe)
‹mam-hatib
4
Ser mahfil
2
Devirhan ve na‘than bir kifliye
1
Muarrif
4
Katib
2
Müezzin
2
Kayyim
1
Toplam 8 görevli
17 Akçe8
231
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
3-Üsküdar At Pazar› Çeflmesi9 Görevli
Maafl (Akçe)
Haf›z-i tas
2
Han›n cabisi10
5
Birinci devirhan
2
Toplam 3 görevli
9 Akçe11
4- Dudullu’da Hazinedar Ali A¤a Camii ve Muallimhanesi Arkas›nda Bulunan Su Yoluna Görevli
Maafl (Akçe)
Ehil su yolcu
2
Cami-i flerif kap›s› üzerinde Beflir A¤a taraf›ndan bina 10 edilen muallimhanede S›byan okutacak muallim
Muallimhane bekçisi
7
Toplam 3 görevli
19 Akçe12
5- Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ‹mar eserleri Haricinde Beflir A¤a yine Aziz Mahmud Hüdâyî Camii’ne ise flu tayinat› yapm›flt›r: Görevli
Maafl (Akçe)
Sabah Namaz› sonras›nda birer cüz Kur’an okuyacak 15 ehl-i Kur’an
2x15
Cüzleri muhafaza edecek Noktac› ve Sand›kç› 2 kifli
2x2
Cabi
2
Muallimhane bekçisi
7
Toplam 4 görevli
43 Akçe13
232
.
D Â R Ü S S A Â D E
A ⁄ A S I
H A C I
B E fi ‹ R
Resim 6: Kavakl› ‹skelesi Mescidi’nin bulundu¤u alan Harem Vapur ‹skelesi
A ⁄ A ’ N I N
Ü S K Ü D A R ’ D A K ‹
H A Y R A T I
Resim 7: Üsküdar At Pazar› Çeflmesi
Resim 8: Çeflmenin kitabesi
Bugün var olan ve geçmiflte var olmufl her varl›k gibi mimarî yap›lar ne kadar sa¤lam infla edilirse edilsinler tabiat›n, insanlar›n ve çevrenin etkisi ya da mali darl›klar sebebiyle zamanla tarumar olmufllar ve görevlerini yerine getiremez hale düflmüfllerdir. ‹flte bu durumlarda özellikle Osmanl› as›rlar›nda hayrat›n ihyas› anlay›fl› imdada yetiflmifl ve y›k›lmaya yüz tutmufl birlerce eser tekrar ihya edilerek varl›klar›n hizmetine sunulmufltur. Böylece hem hayrat korunmufl hem de bu topraklar› bize ait oldu¤unun en büyük emareleri olan abidevi yap›lar›n ömrü uzat›lm›flt›r. Bu eserlerin uzun y›llar yaflamas›nda flüphesiz Hac› Beflir A¤a taraf›ndan yap›lan faaliyetler önemli yer tutmaktad›r. Yukar›da mezkûr eserlerden At Pazar› çeflmesi hariç, üç eser varl›¤›n› günümüze kadar devam ettirememifltir. Bunlardan Dârüssaâde A¤as› Mehmed A¤a Mescidi 1915 y›l›nda Toptafl› T›marhanesi’nin büyütülmesi çal›flmalar› s›ras›nda yolun geniflletilmesi gerekçesiyle y›k›lm›flt›r (bk. Resim 5). Kavak ‹skelesi Mescidi 1959 y›l›nda Harem Vapur iskelesi yapt›r›l›rken üzerinden yol geçmesi nedeniyle ortadan kald›r›lm›flt›r (bk. Resim 6). Dudullu’daki Ali A¤a Mescidi ve muallimhanesinden ise art›k hiçbir iz kalmam›fl hatta kay›t bile tutulmam›flt›r. Halen orijinal olmasa da var olan At Pazar› Çeflmesi ise bulundu¤u mevkiden yolun geçmesi nedeniyle parçalanm›flt›r. Su deposu ilk yap›ld›¤› alanda bulunmakla birlikte kitabe onun biraz ötesinde bir yere monte edilmifltir (bk. Resim 7,8,9). 233
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Resim 9: Çeflmenin deposu
D‹PNOTLAR 1
Hac› Beflir A¤a'n›n hayat› ve hayrat› için bk. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî Yâhûd Tezkire-i Meflâhiri Osmaniyye (yay. haz. Ali Aktan vd.), ‹stanbul 1996, III, 613; Ahmed Resmi Efendi, Hâmiletü'l-Kübera, s. 63; Abdülkâdir Özcan, "Beflir A¤a", D‹A, ‹stanbul 1992, V, 555; ‹brahim Hilmi Tan›fl›k, ‹stanbul Çefl meleri, ‹stanbul Ciheti, ‹stanbul 1943, I, 132, 156, 158,160; ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, ‹stanbul 1938 s. 39; ‹smail E. Erünsal, " Beflir A¤a Kütüphanesi", D‹A, ‹stanbul 1992, VI, 4; Doris Behrens Abouseif, "Beflir A¤a Sebilküttab›", D‹A, VI, 2; Semavi Eyice, " Beflir A¤a Camii", D‹A, VI, 1; H.Örçün Bar›flta, "Hac› Beflir a¤a Çeflmesi", Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul, 1994, III, 468; Mustafa Güler, "Eyüp Takkeci Cafer Çelebi Camii Vak›flar›", Tarihi, Kültürü ve Sanat›yla IX. Eyüpsultan Sempozyumu, ‹stanbul 2005, s.101-103.
2
Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Ali Sat› Efendi, Süleyman Besim Efendi, Hadikati'l-Cevami (haz. Ahmed Nezih Galitekin), ‹stanbul 2001, s. 629.
3
a.g.e., s. 634.
4
Ali A¤a Saray-› Hümayun'da yükselerek ilk önce hazinedar yard›mc›s› olmufl, 1082/1671 y›l›nda hazinedar mevkisine yükselmifltir. Muharrem 1099/Kas›m 1687 y›l›nda ise Darüssaade A¤as› olmufltur. Bir süre sonra M›s›r'a gönderilen Ali A¤a 1125/1713 y›l›nda burada vefat etmifltir. bk. Mehmed Süreyya, Sicili Osmani Yahud Tezkire-i Meflahir-i Osmaniyye (yay. haz. Mustafa Keskinvd), ‹stanbul 1996, III, 617.
5
Darüssaade A¤as› Mehmed A¤a'n›n yapt›rd›¤› mescit At Pazar› semtinde ve Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤›, Toptafl› Caddesi ve Büyük Selim Pafla Caddesi'nin birleflti¤i meydanda bulunmakta idi. Mehmed A¤a bu mescit ile birlikte bir de çeflme infla ettirmifltir. At Pazar› Çeflmesi ya da Mehmed A¤a Çeflmesi olarak da zikredilen çeflme günümüzde varl›¤›n› korumaktad›r. Mescit ise 1915 y›l›nda Toptafl› T›marhanesi'nin büyütülmesi çal›flmalar› s›ras›nda yolun geniflletilmesi gerekçesiyle y›k›lm›flt›r.
6
Devirhan: muayyen gen ve zamanlarda Kur'ân-› Kerîm okumakla vazifelendirilen kimse.
7
Süleymaniye Beflir A¤a Kütüphanesi 682/1, vr. 35b.
8
Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi Vakfiyeler (EV) 23/15-2.
9
Bu çeflmenin suyunu ald›¤› isale 990/1582-1583 y›llar›nda II. Selim'in kar›s›, III. Murad'›n annesi olan Nurbanu Valide Sultan taraf›ndan yapt›r›lan Atik Valide Suyolu'dur. Kaz›m Çeçen, ‹stanbul'un Osman l› Dönemi Suyollar› (yay. haz. Celal Kolay), ‹stanbul 2000, s. 207.
10
Cabi: Vak›fl› mülklerin kiralar›n› toplamakla görevli kimse.
11
EV 23/15-2.
12
Vakfiye 43a.
13
Vakfiye 43a.
234
.