Üsküdar Paflakap›s› Tevkifhânesi: ‹nflas› ve ‹flgali (1912-1923) D R .
Y Ü K S E L
Ç E L ‹ K
Marmara Üniversitesi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda XIX. yüzy›lda yaflanan siyasî ve iktisadî sorunlar›n yegane çözüm yolu olarak görülen ve gerçeklefltirilmeye çal›fl›lan reform program›ndaki önemli maddelerden biri de hapishanelerin ›slah›yd›.1 Ancak bu dönemde yaflanan zincirleme sorunlar nedeniyle, hapishane ›slahat› ancak yüzy›l›n sonlar›na do¤ru ciddi bir biçimde ele al›nmaya bafllanm›flt›r. XX. yüzy›l bafllar›nda ise hapishane ›slahat›n›n, art›k gündemin acil ve öncelikli maddeleri aras›na girdi¤i görülmektedir. 8 May›s 1880’de ilan edilen ilk infaz rejimi nizamnamesinin2 birinci maddesi; vilayet merkezleri, liva ve kazalarda birer hapishane ve tevkifhane bulunmas›n› öngördü¤ünden, Hapishane-i Umûmî yan›nda, ‹stanbul’un ilçe ve kazalar›nda da yeni tevkifhaneler tesis edilmeye bafllanm›flt›r. Bunlardan biri de Üsküdar Tevkifhanesi (Üsküdar Liva Tevkifhanesi)’dir. XX. yüzy›l bafllar›nda ‹stanbul ve Anadolu’daki hapishane ve tevkifhaneler, mekan ve sa¤l›k flartlar› aç›s›ndan hayli olumsuz bir manzara arz etmektedirler. Ayr›ca bu temel infaz kurumlar›na, kapasitelerinin çok üstünde tutuklu konulmas›ndan kaynaklanan ciddi s›k›nt›lar, bu alanda birtak›m ›slah ad›mlar›n›n at›lmas›n› kaç›n›lmaz hale getirmiflti.3 Bu nedenle hükümet, 1911 y›l›nda bu konuda somut ad›mlar atmak kararl›l›¤›yla konuyu gündemine alm›flt›r. Yap›lan haz›rl›k çal›flmalar›n›n ard›ndan, Mart 1911’de kapasite bak›m›ndan üç farkl› hapishane ve tevkifhane modeli tespit edilmifl ve vilayetlere gönderilmeye bafllanm›flt›r.4 Bu ba¤lamda Ocak 1912’de, Avrupai tarzda yeni hapishanelerin infla edilmesi konusunun ‹stanbul valili¤ine tebli¤i üzerine gönderilen cevapta; inflas› düflünülen yeni hapishane ve tevkifhanelerin standardizasyonu için üç farkl› modelin tespitinin çok isabetli oldu¤u, bu çerçevede Avrupa hapishaneleri konusunda araflt›rmalar› olan Hapishaneler ‹daresi Müdürü As›m Bey’in de görüflünün al›nmas›-
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
n›n çok yararl› olaca¤› ifade edilmifltir.5 Daha sonra valilik bünyesinde bir komisyon teflkil edilerek, inflas› düflünülen hapishane ve tevkifhaneler için elveriflli yerlerin tespitine bafllanm›flt›r. Tespit çal›flmalar›n›n ard›ndan, adliye dairelerine yak›nl›klar› sebebiyle, ilk etapta Avrupa yakas›nda ‹shak Pafla (Dersaadet Cinayet Tevkifhanesi) ile Beyo¤lu, Anadolu yakas›nda ise Üsküdar Paflakap›s›’nda yeni tevkifhanelerin infla edilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r.6 Ancak Balkan Savafllar› ile hemen ard›ndan bafllayan I. Dünya Savafl›’n›n do¤urdu¤u olumsuz flartlar, söz konusu tevkifhanelerin inflas›na bafllanmas›na imkan vermemifltir.
Üsküdar Liva Tevkifhanesi Üsküdar Tevkifhanesi’nin çekirde¤i, Paflakap›s›’nda bulunan Üsküdar Sultanisi’nin alt›nda yer almaktayd›.7 Bu eski tevkifhane, tek ko¤ufl ile köflesinde yer alan bir barakadan ibaret, ›fl›k ve havadan mahrum, zemini beton, son derece rutubetli ve giriflten on basamak afla¤›da bulunan bir bodrum kat›ndan baflka bir fley de¤ildir.8 Bir e¤itim kurumunun alt›nda bu flekilde bir tevkifhanenin yer almas›, maarif ve dahiliye nezaretlerini sürekli olarak karfl› karfl›ya getiren önemli bir sorun olmufltur. Mahkum ve zanl›lar›n sabahtan akflama dek sergiledikleri uygunsuz söz ve fiiller, e¤itimin ciddi bir biçimde aksamas›na neden olmufltur.9 8 May›s 1880 tarihli Hapishaneler ve Tevkifhaneler Nizamnamesi; her kaza, liva ve vilayet merkezinde birer tevkifhane ve hapishane bulunmas›n› flart koflmakla birlikte, bu dönemde devletin içinde bulundu¤u mali s›k›nt›lar, k›sa sürede yeni infaz kurumlar›n›n inflas›na imkan verecek durumda olmad›¤›ndan, baflka amaçlarla yap›lan yeni binalar›n bodrum katlar›, yahut Beyo¤lu Tevkifhanesi örne¤inde oldu¤u gibi mevcut bir binan›n müfltemilat› tevkifhane olarak kullan›lm›flt›r.10 Üsküdar Sultanisi, bugün Burhan Felek Lisesi olarak hizmet vermektedir. ‹nfla tarihi 1887 oldu¤una göre, inflas›ndan k›sa süre sonra söz konusu mali s›k›nt›lar nedeniyle bodrum kat›n›n Üsküdar tevkifhanesine tahsis edildi¤i anlafl›lmaktad›r. ‹stanbul’un Anadolu yakas›nda, Üsküdar livas› s›n›rlar› içinde yer alan bu mahzenden bozma tek hapishanedeki fizikî flartlar ve sa¤l›k koflullar›, gerçekten de son derece elveriflsizdir. Eylül 1912 tarihli rapordan; o esnada 20 kadar tutuklunun bulundu¤u günefl ve havadan mahrum bu mahzene sa¤lam girenlerin, k›sa sürede hastal›¤a yakaland›klar› anlafl›lmaktad›r. Raporda ayr›ca; tutuklular›n suç profillerinin ç›kar›lmamas› ve henüz ergenlik ça¤›na ulaflmam›fl genç yafltaki zanl›lar›n a¤›r suç ifllemifl sab›kal›lar›n yan›na konmas›n›n do¤uraca¤› kriminal ve ahlaki sak›ncalara da dikkat çekilmifltir.11 Tevkifhanenin yetersizli¤i ve kötü flartlar› yan›nda, gerek okul idaresinin uzun zamand›r bodrumun tahliye edilmesi yönündeki ›srarl› talepleri ve gerekse liva dahilinde baflka bir hapishane ya da tevkifhane bulunmamas›ndan kaynaklanan 236
.
Ü S K Ü D A R
P A fi A K A P I S I
T E V K ‹ F H A N E S ‹ :
‹ N fi A S I ,
‹ fi G A L ‹
Tevkifhane’yi gösteren bir plan
a盤›n kapat›lmas› amac›yla, fiubat 1912’de adliye nezareti taraf›ndan, Üsküdar’da adliye dairesi yak›n›nda 150 kiflilik yeni bir tevkifhanenin infla edilmesi teklif edilmifltir.12 Bu teklif üzerine, Dahiliye Nezareti Mebâni-i Emiriyye ve Hapishaneler ‹daresi Müdürlü¤ü taraf›ndan 1912 ilkbahar›nda haz›rlanan keflif evrak›, flartname ve bina planlar› 10 Temmuz 1912’de ‹stanbul valili¤ine gönderilmifltir.13 Haz›rl›klar›n bir sonraki ad›m› olarak, nezaret taraf›ndan, A¤ustos ay› içinde gazetelerde yay›nlanmak üzere inflaat flartlar›n› içeren Türkçe, Ermenice ve Rumca ilan varakalar› haz›rlanm›flt›r.14 ‹dari ve mali prosedür tamamland›ktan sonra, tam inflaata bafllanacak iken Ekim 1912’de patlak veren I. Balkan Savafl›, bu projenin rafa kald›r›lmas›na neden olmufltur. Balkan savafllar›n›n ard›ndan, konu 1914 ilkbahar›nda yeniden gündeme al›nm›fl ve Nisan ay›nda tevkifhane hafriyat›n›n bafllat›lmas› için, maliye nezaretinden ödenek istenmifltir.15 Tevkifhanenin daha önce haz›rlanm›fl olan plan ve projeleri gözden geçirilerek May›s 1914’de yenilenmifltir. Paflakap›s›’nda; Millet Bahçesi, Sultani Mektebi, adliye ve belediye binalar› ile jandarma ah›rlar›n›n çevreledi¤i arazi üzerinde16 inflas›na karar verilen tevkifhanenin, May›s 1914’te keflif defterleri ç›kar›lm›fl,17 ard›ndan da Belçika’daki hapishaneler örnek al›narak18 planlar› ile inflaat flartnamesi haz›rlanm›flt›r.19 Projeye göre yeni tevkifhane binas›; bodrum, zemin ve üst kattan ibaret as›l hapishane binas› ile müdür ve gardiyanlara mahsus tek katl›, ayr› bir birim ve muhafaza duvarlar›ndan ibaret olarak planlanm›flt›r. Yeni binan›n toplam kullan›m 237
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
alan›, 604.035 m2 olarak projelendirilmifltir.20 Binan›n sat›h ve kat planlar›ndan, tevkifhanenin bütün bölümlerini tespit etmek mümkündür.21 Nihai karar mercii Mebâni-i Emiriyye ve Hapishaneler ‹daresi Müdürlü¤ü olmakla birlikte, inflaat›n denetimi ve müteahhit firmalarla iliflkilerin yürütülmesi görev ve yetkisi, ‹stanbul Vilayet Meclisi’ne havale edilmifltir.22 Ancak bu defa da Ekim 1914’te devletin kendisini I. Dünya Savafl› içinde bulmas›, inflaat faaliyetlerine sekte vurmufltur. Bununla birlikte 1915-16 y›llar›nda, eldeki s›n›rl› imkanlar ölçüsünde inflaata devam edilmifltir.23 ‹nflaat faaliyetlerinin as›l h›z kazand›¤› dönem 1917-18’li y›llard›r.24 Mesela Haziran 1917 bafl›nda, tevkifhaneye su isâle hatt› ve tesisat›n›n döflenmesi için Üsküdar ve Kad›köy Su fiirketi’ne müracaat edilmifltir.25 Eylül 1918’de de Mimar Mukbil Kemal Beyle elektrik tesisat›n›n çekilmesi konusunda mukavele yap›lm›flt›r.26 Yine bu dönemde maliye nezaretinden hapishaneler müdürlü¤üne tahsis edilen ödeneklerle, de¤iflik ticarethaneler ile flah›slardan inflaat malzemeleri ve hizmet sat›n al›nm›flt›r.27 Bununla birlikte merkezde, ‹shakpafla (Dersaadet Cinayet Tevkifhanesi), ile Beyo¤lu tevkifhaneleri, taflrada ise bir tak›m yeni tevkifhane inflaatlar›n›n bafllat›lm›fl olmas›, mali aç›dan hazineyi hayli zorlayan, dolayl› olarak da Üsküdar Tevkifhanesi inflaat›n› yavafllatan önemli bir di¤er husus olmufltur.28 Üsküdar Tevkifhanesi inflaat›n› yürütmek üzere, inflaat sahas›nda mutemet, ambar memuru, hesap memuru ve katipten oluflan dört kiflilik bir komisyon kurulmufltur.29 Komisyon üyeleri, müteahhit firmalar taraf›ndan gönderilen yahut müteferrik olarak esnaftan sat›n al›nan malzemeleri teslim al›p, karfl›l›¤›nda antetli bir müzekkire imzalayarak Mebani-i Emiriyye ve Hapishaneler ‹daresi Müdürlü¤ü’ne havale ediyordu.30 Bu suretle hapishane ve tevkifhaneler inflaat› fasl-› mahsusundan söz konusu flah›slar›n malzeme, hizmet ve hamaliye bedelleri ödeniyordu.31 ‹nflaat maliyetinin düflürülmesi amac›yla, y›k›c› esnaf›ndan yahut baz› ticarethanelerden kullan›lm›fl malzeme (müstamel malzeme) sat›n al›nmas› dikkat çekici bir di¤er husustur.32 Müteahhitlerden “pazarl›k usulüyle”33 sat›n al›nan malzemeler, Haliç k›y›s›nda bulunan Balat’taki bir depoya (Balat Malzeme-i ‹nflâiyye Deposu) konmakta, gerekti¤inde buradan inflaat alan›na sevk edilmekteydi.34 Bazen de malzemeler Beyo¤lu, Galata, Unkapan›, Azapkap›, Ayazmakap› ve Silahtara¤a’daki büyük ticarethanelerden direkt olarak inflaat sahas›na sevk edilmekteydi.35 ‹nflaat malzemeleri Balat’taki depodan, kiralanan salapuryalar ile Üsküdar Balaban ‹skelesi’ne nakledildikten sonra, yükün miktar ve a¤›rl›¤›na göre öküz, manda veya beygir arabalar›yla yahut hamallar arac›l›¤›yla inflaat sahas›na nakledilmekteydi.36 Bazen de ‹shakpafla’da efl zamanl› olarak yap›m› süren di¤er tevkifhaneden Üsküdar’a malzeme takviyesi yap›lm›flt›r.37 Yeni tevkifhane binas›n›n yap›m› h›zla sürerken, eski tevkifhanedeki durum daha da kötüleflmifltir. Özellikle yakacak için ödenek gönderilememesi, infaz memurlar› ile mahkumlar› ac›nacak hale düflürmüfl ve neredeyse tamam›n›n hasta238
.
Ü S K Ü D A R
P A fi A K A P I S I
T E V K ‹ F H A N E S ‹ :
‹ N fi A S I ,
‹ fi G A L ‹
lanmas›na neden olmufltur.38 Bir di¤er s›k›nt›, beslenme konusundad›r. Bu dönemde mahkumlara s›cak yemek verilemedi¤i gibi, günlük sadece yar›m ekmek verilmesi ve ço¤unlu¤unun son derece fakir ve sahipsiz olmas›ndan dolay› d›flar›dan baflka bir fley sat›n alamamalar› ciddi s›k›nt› teflkil etmifltir. Tevkifhane müdürü, bu vahim tabloyu aktard›ktan sonra, açl›k ve yetersiz beslenme yüzünden hastalanan mahkumlar›n bir k›sm›n›n vefat etti¤ini ifade etmekte ve acilen bir çözüm bulunmas›n› talep etmektedir.39 Üsküdar Sultanisi müdürlü¤ünün ›srarl› tahliye talepleri karfl›s›nda hapishaneler idaresinin, inflaat›n bitmek üzere oldu¤u fleklindeki cevaplar›, muhatab› oyalamak kabilindendir, zira inflaat 1918 y›l› sonunda dahi tamamlanamam›flt›r.40 Sorunun bir krize dönüflmesi üzerine, Mart 1919’da hapishaneler umumi müdürü ile Üsküdar Sultanisi müdürü Hakk› Bey’in bir araya gelerek çözüm için çaba sarf etmeleri ve inflaat›n biran önce bitirilmesi için gayret gösterilmesi kararlaflt›r›lm›flt›r.41 Tüm bu flikayet ve çözüm aray›fllar›na ra¤men, 1919 y›l› sonbahar›na gelindi¤inde mesele henüz halledilebilmifl de¤ildir. Okul idaresi, hiç olmazsa 20 Eylül’de bafllayacak bir sonraki e¤itim y›l›nda tevkifhanenin tahliyesini sa¤layabilmek amac›yla, tahliye talebini bir kez daha yinelemifltir.42 Ancak I. Dünya Savafl›’n›n neden oldu¤u ekonomik-siyasi s›k›nt›lar ve Mondros Ateflkes Anlaflmas›yla (30 Ekim 1918) bafllayan mütareke döneminin dayatt›¤› ola¤anüstü flartlar, Üsküdar Tevkifhanesi inflaat›n› hayli yavafllatm›fl, hatta durma noktas›na getirmifltir. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas›n›n ard›ndan ‹tilaf devletleri Osmanl› topraklar›n› iflgale bafllam›fllar ve 13 Kas›m 1918’de askeri teftifl gerekçesiyle, ans›z›n ‹stanbul önlerinde demirlemifllerdi. Ard›ndan mütareke hükümlerinin uygulanmas› gerekçesiyle k›flla, okul, hastane gibi kamuya ait binalar ile gözlerine kestirdikleri birçok özel mülkü iflgal etmifllerdir. Söz konusu devletler Aral›k 1918’de Londra’da yapt›klar› toplant›n›n ard›ndan, iflgal kuvvetlerinin komuta kadrosunu belirlerken, oluflturduklar› komisyonlara atad›klar› komiserler vas›tas›yla, fiilen Osmanl› idaresine de ortak olmufllard›. Oluflturulan bu dokuz komisyondan biri de Hapishaneler Muhtelit Komisyonu’dur. Mondros Mütarekesi’nin IV. maddesi, ‹tilaf devletleri tebaas›ndan olan savafl esirleri ile Ermeni esir ve mahkumlar›n hiçbir flart öne sürülmeksizin ‹stanbul’da toplan›p iflgal kuvvetlerine teslim edilmelerini öngörmekteydi. Bu maddeye istinaden harekete geçen ‹tilaf devletlerinin hapishaneler komisyonunda görev yapan subaylar›, genelde mütareke flartlar›na ayk›r› bir biçimde, diledikleri hapishaneyi bask›n tarz›nda denetlemeye ve Ermeni mahkumlar› tahliye etmeye bafllam›fllard›r. Bu hukuk d›fl› uygulamalar›n kapsam›na, k›sa süre sonra Rumlar ve di¤er gayrimüslimler de dahil edilmifllerdir.43 Eylül 1919’da ‹tilaf Devletleri Hapishaneler Komisyonu’nun gerçeklefltirdi¤i teftifllerin ard›ndan, inflaat yeniden h›z kazanm›flt›r.44 Komisyon üyelerine verilen söz gere¤i bir ay zarf›nda yeni tevkifhanenin üst kat› büyük oranda tamamlanm›fl, mahkumlar›n nakline müsait hale getirilmifltir. Ancak çamafl›rhane, hamam, mutfak ve özellikle mahkumlar› gözetlemek için yap›m›na bafllanan karakol 239
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Üsküdar Paflakap›s› Tevkifhanesi’ni gösteren bir plan
kuleleri, henüz tamamlanabilmifl de¤ildir. Söz konusu eksiklikler giderilmeden mahkumlar›n nakli halinde, firar olaylar›n›n kaç›n›lmaz olaca¤›n› öne süren hapishaneler idaresi, 28 Ekim 1919’da komisyondan 3 hafta ek süre istemifl ve bu zaman zarf›nda tüm eksikliklerin giderilece¤ini taahhüt etmifltir.45 Buna mukabil, komisyon taraf›ndan gönderilen cevapta; s›ralanan mazeretlerin pek makul olmad›¤›, talep edilen ek sürenin 2 haftay› geçemeyece¤i, bu süre zarf›nda tutuklu ve mahkumlar›n mutlaka yeni binaya nakledilmeleri mecburiyeti dile getirilmifltir.46 Hapishaneler Komisyonu’nun talimatlar› ve iki haftal›k ek süre vermesi üzerine çal›flmalara h›z verilmiflse de öngörülen sürede yeni tevkifhaneye mahkumlar›n nakli gerçeklefltirilememifltir. Bu arada mahkumlar›n, muhtemelen yeni tevkifhaneye nakledildiklerinde firara imkân bulmalar›n›n güç olaca¤›n› düflünmeleri nedeniyle, 1919 y›l› yaz›nda çok s›k firar giriflimleri yaflanm›flt›r.47 Üsküdar tevkifhanesi müdürlü¤ünden Dersaadet tevkifhanesi müdürlü¤üne gönderilen 11 Aral›k tarihli tezkirede, azami üç gün içinde yeni tevkifhane binas›na nakil iflleminin gerçeklefltirilebilece¤i, ancak mahkumlar için yapt›r›lan hususi elbiseler ile aç›l›fl törenine kat›lacak di¤er memur ve görevliler için de gerekli olan elbiselerin gönderilmesi istenmifltir.48 Ancak haz›rl›klar›n uzun sürmesi ve bir tak›m di¤er aksakl›klar nedeniyle, komisyon ile birkaç kez daha mülakat edildikten sonra, söz konusu nakil ifli ancak 15 Mart 1920’de gerçeklefltirilebilmifltir.49 240
.
Ü S K Ü D A R
P A fi A K A P I S I
T E V K ‹ F H A N E S ‹ :
‹ N fi A S I ,
‹ fi G A L ‹
Tevkifhanenin ‹flgali Tevkifhane inflaat›n›n bitirilmesi için büyük çaba sarf edilirken, 17 Mart 1920’de bir ‹ngiliz binbafl› ile bir yüzbafl›, yanlar›nda Osmanl› irtibat subay› mülaz›m Vedat Bey oldu¤u halde tevkifhaneyi teftifl edip yetkililere herhangi bir fley söylemeden bir tak›m notlar ald›ktan sonra gitmifllerdir. Ertesi gün (18 Mart Perflembe) ö¤leden sonra binay› tekrar teftifl eden ‹ngiliz subaylar, tevkifhane bitifli¤indeki adliye dairesi ile Üsküdar Sultanisi’nin de iki saat içinde tahliye edilmesini ihtar etmifllerdir. Bu arada tevkifhanedeki yetkililer, geliflmeleri rutin keyfi teftifller olarak yorumlarken, ‹ngiliz subaylar 18 Mart 1920 akflam› 3 otomobil dolusu askerle gelerek binay› iflgal etmeye bafllam›fllard›r. Hapishane müdürü, iflgal giriflimini engellemeye çal›fl›rken, ‹ngiliz subaylar, mahkumlar›n bir saat içinde binadan tahliye edilmelerini talep etmifllerdir. Bu emrivaki karfl›s›nda, tutuklular ile bir k›s›m resmi evrak›n binadan tahliyesine bafllanm›flt›r. Bu kargafla atmosferinde, mahkumlar›n eski tevkifhane yani Sultani mektebinin bodrum kat›na nakli50 s›ras›nda, herhangi bir firar olay›na meydan verilmemifltir. Tevkifhanenin iflgal edildi¤i gün Üsküdar Sultanisi’nin ibtidai k›sm› ile Adliye dairesi, ard›ndan 20 Mart’ta Üsküdar jandarma taburu ve merkez bölü¤ünün ikametgah› ile belediye dairesi de iflgal edilmifltir. ‹ngilizler iflgal ettikleri bu yeni tevkifhane binas› ile belediye binas›na, sömürgesi Hindistan’dan getirdikleri birlikleri yerlefltirmifllerdir.51 Eski tevkifhanenin de iflgali ihtimali ve o s›rada 34 kifliden ibaret olan tutuklular›n o flartlar alt›nda muhafaza edilmelerine imkan olmad›¤›ndan, firara meydan vermemek amac›yla bunlar›n küçük gruplar halinde ‹stanbul tevkifhanesine nakledilmeleri kararlaflt›r›lm›flt›r.52 ‹flgalin ihbar edilmesinin ard›ndan dahiliye, adliye ve hariciye nezaretleri tevkifhane ile sair kamu binalar›n›n iadesini temin etmek amac›yla, yo¤un temaslarda bulunmufllard›r. Ancak bunlardan olumlu bir sonuç al›namad›¤› gibi, ‹ngilizlerin Karadeniz kuvvetleri komutan› taraf›ndan iflgalin gerekçesi; stratejik aç›dan bu binaya duyulan ihtiyaç olarak aç›klanm›flt›r.53 ‹ngilizlerin Üsküdar tevkifhanesini tahliyeye yanaflmamalar› üzerine, hapishaneler idaresi müdürlü¤ünden ‹tilaf devletleri hapishaneler komisyonuna gönderilen bir tezkirede, çok çaba sarf edilmesine ra¤men ifllerin çoklu¤u ve imkans›zl›klar nedeniyle üyelerden Raymond ve Wilson’a söz verilen tarihte inflaat›n bitirilerek mahkumlar›n nakledilemedi¤i itiraf edilmifltir. Bununla birlikte, çok çaba sarf edilerek 15 Mart 1920’de mahkumlar›n büyük bir k›sm›n›n yeni tevkifhane binas›na nakledildi¤i, ancak hemen ard›ndan 18 Mart’ta ‹ngiliz kuvvetleri taraf›ndan gerçeklefltirilen iflgalin nedeninin kesinlikle anlafl›lamad›¤› ifade edilmifltir. Bu genel giriflten sonra, ‹ngilizlerin tevkifhaneyi tahliye etmelerini sa¤lamak amac›yla, hapishane binas›n›n henüz tamamlanamam›fl oldu¤u, mutfak, hamam ve kanalizasyon ifllerinin bitirilemedi¤i, mahkumlar d›fl›nda buraya en fazla 120 asker konabilece¤i, dolay›s›yla askeri aç›dan bunun önemli bir rakam olmad›¤› dile getirilmifltir. 241
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
Raporun sonuç k›sm›nda ise, tamamen insani maksada yönelik bu kurumun vücuda gelmesinde komisyonun talimatlar› do¤rultusunda elden gelen her fleyin yap›ld›¤›, binan›n tahliye edilmesiyle, bu hizmetin tamamlanaca¤› ve böylece bir “numune hapishanesi”nin ortaya ç›kaca¤› ifade edilmifltir.54 Mahkumlar›n 15 Mart 1920’de tevkifhaneye nakli ve 3 gün sonra ‹ngilizler taraf›ndan iflgali nedeniyle, k›sa süreli bir duraksama yaflanmakla birlikte, inflaat›n eksik k›s›mlar› olan mutfak ve hamam gibi bölümler ile elektrik tesisat›n›n döflenmesine devam edilmifltir.55 Mesela Onnik Dérounian’›n müteahhidi oldu¤u tevkifhanenin önemli birimlerinden olan hamam, ancak 5 Temmuz 1920’de bitirilebilmifltir.56
Paflakap›s› Yang›n› ve Eski Tevkifhanenin Yanmas› Resmi makamlar›n verdi¤i bilgilere göre; 11 Kas›m 1920 gecesi saat 5.30 sular›nda, ‹ngilizlerin iflgalinde bulunan belediye binas›n›n üst kat›nda, Hint k›talar›n›n mutfak olarak kulland›¤› k›s›mda, gaz oca¤›n›n parlamas›yla yang›n ç›km›flt›r. Rüzgar nedeniyle Mekteb-i Sultani’ye s›çrayan alevler, binan›n bodrumunda bulunan eski tevkifhane de dahil olmak üzere, her iki binan›n tamamen yanmas›na neden olmufltur. Yang›n›n bir kundaklama olup olmad›¤› konusunda belgelerde en ufak bir ipucu yoktur. Yang›n nedeniyle, 28 erkek 8 kad›n toplam 36 tutuklu, Üsküdar polis merkezinden ça¤r›lan memurlara teslim edilmifltir. Yaflanan kargafladan istifade eden Bilal isimli mahkum, yolda firar etmeyi baflarm›flt›r.57 Bu s›rada, ‹ngilizlerin iflgal ettikleri yeni tevkifhane binas›n› k›sa süre sonra boflaltabileceklerini söylemeleri üzerine, a¤›r suçlular›n ‹stanbul tevkifhanesine nakli, hafif suçlular›n ise polis merkezinde kalmalar›, bina tahliye edildikten sonra tamam›n›n oraya nakli gibi bir ara formül bulunmufltur.58 Sonuçta mahkumlardan a¤›r suç ifllemifl olan 17’sinin merkez tevkifhanesine nakli, kalan 10 tutuklunun ise polis merkezi nezarethanesinde kalmalar› yönünde karar al›narak, 13 Kas›m 1920’de ilgilere gerekli tebligat yap›larak, söz konusu nakil ifllemi gerçeklefltirilmifltir.59
Üsküdar Tevkifhanesi’nin Tahliyesi ve Mahkumlar›n Nakli ‹ngilizler 18 Mart 1920’de iflgal ettikleri resmi daireleri, sekiz ay sonra 21 Kas›m sabah› tahliye etmeye bafllam›fllard›r. Tahliye haberinin belediye müdürü taraf›ndan bildirilmesi üzerine, liva müdde-i umumisi ile yanm›fl olan Üsküdar Sultani’si müdürü Paflakap›s›’na gönderilmifllerdir. Yap›lan inceleme sonunda, daha önce meydana gelen yang›ndan etkilenmeyen adliye ve jandarma binalar› ile ibtidai mektebi teftifl edilmifl, gereken tamirat konusunda bir ön tespit yap›ld›ktan sonra, tahliye edilmifl olan binalar›n muhafazas› IV. Piyade Bölü¤ü’ne havale edilmifltir.60 242
.
Ü S K Ü D A R
P A fi A K A P I S I
T E V K ‹ F H A N E S ‹ :
‹ N fi A S I ,
‹ fi G A L ‹
Tevkifhane’yi gösteren baflka bir plan
Adliye ve belediye dairelerinin tahliyesinden birkaç gün sonra, aylard›r iflgal alt›nda olan yeni tevkifhane binas› da tahliye edilmifltir. Ancak iflgal sürecinde binan›n bir tak›m k›s›mlar› zarar gördü¤ünden, aciliyet arz eden tamirat›n icras›na bafllanm›flt›r.61 Söz konusu tamirat›n tamamlanmas›yla, daha önce güvenlik gerekçesiyle Dersaadet Tevkifhanesi (‹stinaf Tevkifhanesi) ne nakledilmifl olan a¤›r suç ifllemifl olan tutuklular, 9 Aral›k 1920’de yeni tevkifhaneye nakledilmifllerdir.62 Mahkumlar›n tevkifhaneye naklinden sonra, binan›n tamirat›na ve eksik kalan k›s›mlar›n›n ikmaline yönelik çal›flmalar, Aral›k 1920 ve Ocak 1921’de de h›z kesmeden sürdürülmüfltür.63 Tevkifhane ile ilgili bir baflka önemli geliflme, Mart 1921 bafl›ndan itibaren, ‹tilaf Devletleri Hapishaneler Komisyonu’nun izniyle, jandarma umum kumandanl›¤›ndan al›nan 6 mavzerin gardiyanlara da¤›t›lmas› ve böylece güvenli¤in silahl› gardiyanlar arac›l›¤›yla sa¤lanmaya bafllanmas›d›r.64 9 Ocak 1921 tarihli rapordan anlafl›ld›¤› kadar›yla; la¤›mlar›n›n ikmal edilememesi, elektrik tesisat›n›n ve kap›lar›n›n bir k›sm›n›n tamamlanamam›fl olmas›, tevkifhanenin bafll›ca eksiklikleridir. Mahkumlar›n durumu ise pek iç aç›c› görünmemektedir. Ço¤unun yatacak yerleri ve giyecek elbiseleri olmad›¤› gibi, tevkifhane hastanesinde ilaç bulunmad›¤›ndan, en küçük rahats›zl›klar› dahi tedavi edilememektedir. Raporda dikkat çeken önemli bir di¤er husus; infaz memurlar›n›n yolsuzluklar›, görevi ihmal hatta kötüye kulland›klar›n›n tespit edilmifl olmas›d›r.65 Bu dönemde olumlu bir geliflme olarak; Ocak 1921’de haberleflmeyi daha süratli hale getirmek amac›yla tevkifhaneye telefon tesisat› çekilmifltir.66 Tevkifhane 243
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
dahilindeki güvenli¤i silahs›z gardiyanlar, haricinde ise silahl› gardiyanlar sa¤lamakta, posta vazifesi ise atl› piyade bölü¤ünden tahsis edilen iki neferle yap›lmaktayd›. Posta neferlerinin bölük komutanl›¤› taraf›ndan geri al›nmas› üzerine, tevkifhane müdürlü¤ü taraf›ndan kaleme al›nan rapordan, kurumun personel s›k›nt›s› içinde oldu¤unu ö¤renmekteyiz.67 Bir di¤er s›k›nt› ödenek tahsisleriyle ilgilidir. Birkaç kez ihbarname gönderilmesine ra¤men, kullan›lan su bedelinin defterdarl›¤a ödenememesi nedeniyle tevkifhanenin suyunun kesilmesi, bu durumun yans›malar›ndan sadece biridir.68 Mevcut belgeler, 1922 sonras›nda dahi mutfak gibi son derece önemli birimlerden birinin henüz bitirilememifl oldu¤unu göstermektedir.69 Cumhuriyet devrinde Üsküdar Tevkifhanesi’nin durumu ve yaflanan geliflmeler baflka bir çal›flman›n konusudur. Jandarma taraf›ndan tutulmufl olan tarihçedeki kay›tlara göre, söz konusu cezaevi 1928 y›l›nda esasl› bir tamirattan geçirilmifl ve bugün bahçede yer alan müfltemilat›n bir k›sm› o dönemde ilave edilmifltir. 1970’li y›llarda ise binan›n güvenli¤ini artt›rmak ve d›flar›yla ba¤lant›s›n› en aza indirgemek amac›yla, muhafaza duvarlar› yükseltilmifl ve yine bu dönemde bahçesine bir tak›m ek hizmet binalar› ilave edilmifltir.
D‹PNOTLAR 1
Hapishaneler konusu, akademisyenler için henüz ilgi çekici bir araflt›rma alan› olarak görünmemektedir. Son dönemde yap›lan iki yüksek lisans tezine ve sempozyumlara ra¤men, bu alandaki belirsizlikler henüz giderilebilmifl de¤ildir. Gültekin Y›ld›z, Osmanl› Devleti’nde Hapishane Islahat› (1839-1908) (yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, 2002); Mümin Y›ld›ztafl, Mütareke Döneminde Suç Unsurlar› ve ‹stanbul Hapishaneleri (yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997). Ayr›ca bk. Hapishane Kitab› (editör: Emine Gürsoy Naskali- Hilal Oytun Altun), ‹stanbul 2005; Zindanlar ve Mahkumlar (editör: Emine Gürsoy Naskali-Hilal Oytun Altun), ‹stanbul 2006.
2
Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emiriyye ve Hapishaneler Müdüriyeti Kalemi (DH. MB. HPS. M), nr.1/2, “Memâlik-i Mahrûsa-› fiâhânede Bulunan Tevkifhâne ve Hapishanele rin ‹dâre-i Dâhiliyelerine Dâir Nizamnâme Layihas›”.
3
Ahmet fierif, Anadolu’da Tanin, I, haz. Mehmet Çetin Börekçi, Ankara 1999. Tanin Gazetesi yazarlar›ndan Ahmet fierif, 1909-14 y›llar› aras›nda Anadolu’ya yapt›¤› gezilerde birçok hapishane ve tevkifhaneyi bizzat görmüfl ve mevcut flartlar› ayr›nt›l› bir biçimde kaleme alm›flt›r, bkz. a.g.e, s. 37-39, 45-46, 49, 52-53, 83, 91-92,100-101, 107, 134, 148, 155, 181-182, 209, 219, 226, 232, 271, 275-6, 281, 289, 302-303, 317, 322, 405.
4
BOA, DH. MB. HPS. M, 1/24.
5
BOA, Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emiriyye ve Hapishaneler Kalemi (DH. MB. HPS), nr. 34/51, (10 Ocak 1912).
6
BOA, DH. MB. HPS, 35/9.
7
BOA, DH. MB. HPS, 40/25 lef 3; DH. MB. HPS. M, 35/30.
8
BOA, DH. MB. HPS, 2/16 lef 2.
9
BOA, Dahiliye Nezareti Muhâberât-› Umûmiye ‹dâresi Kalemi (DH. MU‹), 2-1/43, (29 A¤ustos 1909); Benzer flikayetler daha sonra da tekrarlanm›flt›r, bkz. DH. MB. HPS. M, 35/30; DH. MB. HPS, 40/25; 40/35.
10
Charles Trowbridge Riggs, “Yetiflkinlerde Suç”, ‹stanbul 1920 (editör: Clarence Richard Johnson) (çev. Sönmez Taner), ‹stanbul 1995, s. 299-301.
11
BOA, DH. MB. HPS. M, 7/43, Tevkifhane tek bir ko¤ufltan ibaret olup kapasitesi 20 kifli kadarken, bu es-
244
.
Ü S K Ü D A R
P A fi A K A P I S I
T E V K ‹ F H A N E S ‹ :
‹ N fi A S I ,
‹ fi G A L ‹
nada 12’si mevkuf 25’i mahkum toplam 37 kifli bulunmaktayd›. Tevkifhanenin üst taraf›nda baraka fleklinde yap›lm›fl olan iki küçük oda ise kad›n tutuklulara tahsis edilmifltir; Bu konuda ayr›ca bk. DH. MB. HPS, 2/16. 12
BOA, DH. MB. HPS, 2/16 lef 2.
13
BOA, DH. MB. HPS, 2/29 lef 11 ve 12.
14
BOA, DH. MB. HPS, 2/29 lef 12.
15
BOA, DH. MB. HPS, 5/12.
16
BOA, DH. MB. HPS. M, 52/30, Tevkifhanenin arz üzerinde tatbikat plan›d›r; Ayr›ca bk. DH. MB. HPS, 2/16 lef 2.
17
BOA, DH. MB. HPS. M, 43/89; 35/45.
18
Riggs, “Yetiflkinlerde Suç”, ‹stanbul 1920, s. 301.
19
BOA, DH. MB. HPS. M, 13/32; 52/30.
20
“Üsküdar Hapishanesi fiartnamesi”, toplam XI fas›l ve 40 maddeden müteflekkil ayr›nt›l› bir defterdir, bkz. BOA, DH. MB. HPS. M, 43/89.
21
BOA, DH. MB. HPS. M, 13/23.
22
BOA, DH. MB. HPS. M, 48/89.
23
BOA, DH. MB. HPS, 38/47.
24
BOA, DH. MB. HPS, 76/19; Bu dönemde s›k s›k tahsisat gönderilmifltir, bk. DH. MB. HPS, 116/31; 117/10; 117/29; 117/36; 122/9; DH. MB. HPS. M, 35/38.
25
BOA, DH. MB. HPS, 117/22.
26
BOA, DH. MB. HPS, 40/15.
27
Bu hususta ayr›nt›lar için bk. BOA, DH. MB. HPS, 76/40; 76/41; 78/53; 116/35; 117/20; 117/23; 117/25; 117/37; 117/48; 117/55; 118/27; 118/30; 118/36; 119/2; 119/3; 119/8; 119/16; 119/28; 119/35; 119/37; 120/4; 120/12; 120/19; 120/28; 120/30; 121/2; 121/7; 120/12; 121/13; 121/31; 121/34; 121/47; 121/51; 122/9; 122/19; 123/37; 124/13; 124/16; 125/10; 125/29; 125/31; 126/8; 126/9; 126/34; 126/38; 127/10; 127/11; 127/12; 127/27; 127/28; 128/14; 129/2.
28
BOA, DH. MB. HPS, 76/36; 116/39; 117/7.
29
BOA, DH. MB. HPS, 117/36; 116/42.
30
BOA, DH. MB. HPS, 117/36 lef 6.
31
BOA, DH. MB. HPS, 117/32.
32
BOA, DH. MB. HPS, 116/35; 117/25; DH. MB. HPS, 117/15; 122/20 lef 46; 118/26.
33
Örnekler için bkz. BOA, DH. MB. HPS, 76/41; 80/13.
34
Örnekler için bkz. BOA, DH. MB. HPS, 125/22 lef 11; 126/22 lef 2; 125/39.
35
BOA, DH. MB. HPS, 120/4; 120/8; 121/7.
36
BOA, DH. MB. HPS, 117/55 lef 12; 76/19; 119/28 lef 5; 124/34; 125/10; 118/27 lef 12.
37
BOA, DH. MB. HPS, 120/28 lef 4; 119/39.
38
BOA, DH. MB. HPS, 64/59.
39
BOA, DH. MB. HPS, 78/90, Tevkifhane müdürü, açl›k ve yetersiz beslenmeden dolay› Hapishane-i Umûmî hastanesine sevk edilen mahkumlar›n “g›das›zl›k” ve “sefalet-i fizyolojiye” nedeniyle vefat ettiklerini ifade etmektedir. Ona göre çözüm; mahkumlara s›cak yemek verilmesi ve günlük ekmek istihkak›n›n yar›mdan bire ç›kar›lmas›d›r.
40
BOA, DH. MB. HPS, 40/25 lef 1, 2, 3.
41
BOA, DH. MB. HPS, 40/35.
42
BOA, DH. MB. HPS. M, 35/30.
43
‹stanbul’un iflgali, Mütareke Dönemi, ‹tilaf Devletleri’nin keyfi uygulamalar› ve hapishanelerden gayrimüslimlerin tahliyesi konular›nda daha genifl bilgi için bk. Bilge Criss, ‹flgal Alt›nda ‹stanbul (19181923), ‹stanbul 1993; Y›ld›ztafl, a.g. tez; Mehmet Temel, ‹flgal Y›llar›nda ‹stanbul’un Sosyal Durumu, Ankara 1998; Charles Trowbridge Riggs, “Yetiflkinlerde Suç”, ‹stanbul 1920, Ed. Clarence Richard Johnson, s. 289-315; Mustafa Budak, “Mütareke Döneminde ‹tilaf Devletlerinin Müdahaleleri (30 Ekim 1918-15 May›s 1919), ‹lmi Araflt›rmalar V, (‹stanbul 1997), 81-105; Ferudun Ata, “Mütareke Döneminde ‹tilaf Devletlerinin Hapishanelere Müdahaleleri ve Gayrimüslim Mahkumlar› Tahliye Etmeleri”, Atatürk Arafl t›rma Merkezi Dergisi, XX/60 (Kas›m 2004), 727-743.
245
.
Ü S K Ü D A R
S E M P O Z Y U M U
I V
44
BOA, DH. MB. HPS, 98/22 ; 98/23.
45
BOA, DH. MB. HPS, 107/24 lef 2. Bundan baflka elektrik tesisat› ve dinamo motoru 13 Kas›m 1919 itibar›yla henüz tamamlanabilmifl de¤ildir, bk. DH. MB. HPS, 126/29 lef 2.
46
BOA, DH. MB. HPS, 107/24 lef 1.
47
BOA, DH. MB. HPS. M, 38/71; 39/45; 39/50; 39/105.
48
BOA, DH. MB. HPS. M, 40/99.
49
BOA, DH. MB. HPS. M, 41/78. “Üsküdar tevkifhanesinin biran evvel inflaat›n› bitirerek mevkuf iskan etmek için gerek komisyonun arzusuna ve gerek bizim sarf etti¤imiz mesaiye ra¤men, iflin çoklu¤u ve vas›tan›n azl›¤› sebebiyle maateessüf inflaat›n ikmali uzam›fl idi. Fakat mösyö Raymond ve mösyö Wilson haz›r oldu¤u halde son defaki mülakat›m›zda verdi¤imiz söz üzerine, Mart’›n 15. günü mezkur tevkifhaneye bir k›s›m mevkuflar› geçirmifl ve hapishanenin tesisine bafllam›fl idik…”, bk. DH. MB. HPS. M, 41/78 lef 2/1.
50
BOA, DH. MB. HPS, 82/11 lef 6/1.
51
BOA, DH. MB. HPS, 107/44, lef 2.
52
BOA, DH. MB. HPS, 82/11, lef 2.
53
BOA, DH. MB. HPS, 82/11 lef 9.
54
BOA, DH. MB. HPS. M, 41/78 lef 2/1, lef 3.
55
BOA, DH. MB. HPS. M, 41/62; 128/4. ‹spanyan ‹malathanesi’nden 25 Mart 1920’de; mentefle, kap› kolu, ispanyolet, vida vs. gönderilmifl, 27 Martta muhafaza duvarlar›na dikenli tel çekilmifl, 28 Mart’ta 34 demir karyola nakledilmifl; 30 Mart’ta Galip Efendi taraf›ndan dahili ya¤l› boyalar yap›lm›flt›r. 1 Nisan’da mutfak, çamafl›rhane, bahçedeki tuvaletler, elektrik dinamosu, 3 Nisan 1920’de su deposu ile ilgili çal›flmalar sürmekte ve gerekli malzemelerin sevk›yat› sürmektedir. 13 Nisan’da bahçedeki tulumba tamir edilmifl, May›s ay›nda da tevkifhane bahçesindeki 1500 m3 topra¤›n tahliyesi tamamlanm›flt›r, bkz. DH. MB. HPS, 128/14; 127/22; 127/35; 129/2; 128/27; 128/14; 128/24.
56
BOA, DH. MB. HPS, 129/36.
57
BOA, DH. MB. HPS, 107/44. Bir baflka belgede, polis merkezine sevk edilen mahkum ve mevkuf say›s› 23 erkek, befl kad›n olmak üzere toplam 28 olarak verilmifltir, bkz. DH. MB. HPS. M, 44/55.
58
BOA, DH. MB. HPS, 107/42, (11 Kas›m 1920).
59
BOA, DH. MB. HPS, 107/44 lef 3; DH. MB. HPS. M, 44/55.
60
BOA, DH. MB. HPS, 21/98, (21 Kas›m 1920).
61
BOA, DH. MB. HPS, 115/56; 17/69; 115/57; 115/39.
62
BOA, DH. MB. HPS, 107/44 lef 4, (9 Aral›k 1920).
63
BOA, DH. MB. HPS, 116/14; 116/20; 130/71.
64
BOA, DH. MB. HPS, 83/51.
65
BOA, DH. MB. HPS, 130/71.
66
BOA, DH. MB. HPS, 83/57.
67
BOA, DH. MB. HPS. M, 45/20.
68
BOA, DH. MB. HPS, 137/53.
69
BOA, DH. MB. HPS, 138/17.
246
.