porównawczym

3. Kształtowanie się narodów Europy Środkowej w ujęciu porównawczym

Porównajmy mapę polityczną współczesnej Europy z jej mapą sprzed dwustu lat. Dziś naliczylibyśmy około trzydziestu narodów, z których prawie wszystkie żyją w państwach narodowych różnej wielkości, a z których większość powstała na przeciągu XIX–XX wieku, głównie w Europie Środkowej i Wschodniej. Tylko kilka narodów istnieje bez własnego państwa. Dla kontrastu, dwieście lat temu mieliśmy do czynienia z zaledwie sześcioma „państwowymi narodami”, czyli narodami żyjących w państwie, w którym dominowała ich tożsamość państwowo-narodowa i kultura: Francuzi, Anglicy, Hiszpanie, Portugalczycy, Holendrzy i Szwedzi. Większość terytorium europejskiego pokrywały imperia wieloetniczne, a poza nimi rozproszone w wielu krajach społeczeństwa posługujące się dialektami niemieckimi iwłoskimi. Czy mogła nastąpić tak radykalna rekonstrukcja kulturalno-politycznej mapy Europy w okresie między początkiem XIX a końcem XX wieku w wyniku wielu przypadkowych – i jednocześnie podobnych – konstelacji? Czy w wyniku zbiegu okoliczności? Nie będziemy tu jednak zajmować się samymi nowoczesnymi narodami, lecz skupimy się na związkach przyczynowo-skutkowych, czyli na procesach historycznych, podczas których powstawały i utrwalały się narody jako duże grupy społeczne.

Jak scharakteryzować te nowe społeczności? Jak widzieliśmy w pierwszym wykładzie, definicje narodu są bardzo różne. Powtórzę, co mam na myśli, mówiąc o nowoczesnym narodzie.

Pod tym pojęciem rozumiem dużą grupę społeczną (społeczność), której członków łączy szereg historycznie ukształtowanych więzi i relacji, dlatego stopniowo zidentyfikowali się ze swoim narodem. Związki gospodarcze, kulturowe, ekonomiczne, językowe i inne, którymi członkowie są związani, nie stanowią trwałego i wiążącego zestawu – niektóre mogą zostać pominięte i zastąpione innymi. Jednak niezbędną podstawą istnienia wspólnoty narodowej jest – obok wspólnej przeszłości,

Wspólnota wolnych irównych obywateli równości obywatelskiej i świadomości narodowej – fakt, że więzi komunikacyjne między członkami narodu (czyli „wewnątrz” wspólnoty) były mocniejsze niż ich komunikacja zewnętrzna.

Poprzez proces formowania się nowoczesnego narodu rozumiem te zmiany we wszystkich sferach życia społecznego, które doprowadziły do tego, że dzięki zacieśnianiu wzajemnych więzi wspólnota wolnych i równych obywateli zaczęła identyfikować się z narodem. Nie był to jednak proces jednolity, przecież i narody obecnie istniejące różnią się od siebie pod wieloma względami, dlatego droga prowadząca do powstania każdego z dzisiejszych narodów wykazywała zarówno ogólne jak i specyficzne cechy.

W tym rozdziale zajmę się porównaniem europejskich ruchów narodowych. Porównanie to będzie miało trojaki cel. Pierwszym celem będzie wypracowanie typologii procesów narodotwórczych w Europie w ogóle i zastanowienie się, jak wpisuje się w nią proces formowania się narodu w centralnej i wschodniej części Europy. Drugim celem będzie zidentyfikowanie i scharakteryzowanie tych integrujących czynników i kontekstów, które decydowały o tym, że agitacja narodowa odniosła sukces i doprowadziła do powstania narodów. Trzecim celem będzie wniesienie wkładu w metodologię określania specyfiki narodowej poprzez porównanie. Uczynię to na przykładzie porównania, które będzie próbowało określić specyficzne i ogólne cechy formowania się narodu czeskiego (poprzez ruch narodowy) w kontekście europejskim.

Drogi prowadzącej do powstania bytu narodowego nie można analizować bez uwzględnienia epoki, w której się dokonała, czyli jej miejsca na osi czasu. Na pierwszy rzut oka widać, że tworzenie się narodów europejskich było wyraźnie asynchroniczne: niektóre narody przejawiały się jako świadome wspólnoty już wpołowie XIX wieku, u innych zaś w tym samym czasie o istnieniu narodu dopiero marzyły nieliczne grupy uczonych. Porównanie zostanie wobec tego przeprowadzone na wskroś osi czasu, ale zastosowanie kryteriów porównawczych będzie ukierunkowane raczej według analogicznych sytuacji, nie zaś według absolutnej chronologii.

Dlatego konieczne będzie ustalenie, jak przebiegały ruchy narodowe i w czym były zgodne. Nietrudno określić periodyzację ruchów narodowych według tego, w jaki sposób i jakiego rodzaju wsparcie społeczne stopniowo uzyskiwały i jaki program sformułowały. W literaturze dotyczącej formowania się narodów

znaczną akceptację uzyskała zaproponowana przeze mnie periodyzacja, która stwierdza, że w procesie scharakteryzowanym jako ruch narodowy można w przypadku każdego narodu wyróżnić trzy etapy (fazy): w pierwszym etapie naukowym (faza A) uczeni studiowali język, przeszłość, zwyczaje, standardy życia i inne cechy grupy, którą uważali za naród (potencjalny), w drugim etapie (faza B) grupa aktywnych świadomych patriotów (zwykle pokolenie uczniów tych, którzy realizowali fazę A) dążyła do szerzenia świadomości narodowej, tożsamości znarodem wśród szerokich warstw, wtrzecim etapie – etapie masowym (faza C) naród miał już swój program polityczny, a walka o jego prawa zyskała już poparcie wszystkich istotnych elementów społeczeństwa narodowego, to znaczy miała już charakter masowy i dzięki temu stała się procesem nieodwracalnym.

A. Którędy biegła droga prowadząca do narodu nowoczesnego?

W złożonej różnorodności procesów formowania się nowoczesnego narodu możemy sięgnąć po typologię. Zazwyczaj jest ona bardzo upraszczająca, niemniej pomocna jako punkt wyjściowy do porównań. Typologie można konstruować na podstawie kryterium, które obierzemy. Podstawową typologię ustalimy według tego, w jakiej kulturowej, politycznej, społecznej sytuacji rozpoczęło się kształtowanie nowoczesnego narodu w naszym makroregionie (w przypadku Czech industrializacja rozpoczęła się jeszcze w momencie, gdy nabierało rozpędu przebudzenie narodowe fazy B, natomiast w Estonii czy na Litwie industrializacja pojawiła się – o ile się pojawiła – w fazie C). 2. Ogólne ramy otrzymamy wtedy, gdy na osi czasowej umieścimy trzy wyżej wymienione fazy procesu narodotwórczego, przez co zyskamy przegląd asynchronicznego przebiegu tego procesu, w którym faza B u Czechów rozpoczęła się na początku wieku, u Finów w latach czterdziestych, zaś u Rusinów galicyjskich w latach 60., zaś u Litwinów – 80.), 3. jeśli umieścimy każdą z faz na drodze do narodu w ogólnym kontekście przemian w gospodarce, handlu i składzie społecznym

Dwa podstawowe procesy narodotwórcze w Europie ludności, uzyskamy wyobrażenie o tym, jakie miejsce zajmowały one w procesie modernizacji, 4. określimy skład wymagań narodowych (kulturowych, politycznych, społeczno-emancypacyjnych itp.) oraz kolejność ich stosowania w czasie, 5. porównamy rolę, jaką odegrały poszczególne religie – katolicka, protestancka, prawosławna – oraz politykę kościołów reprezentujących te wyznania;

Porównanie pierwsze: W jakich warunkach kształtował się nowoczesny naród?

Zastanawiając się, w jakich warunkach rozpoczęła się droga do formowania się nowoczesnego narodu, dojdziemy do wyodrębnienia dwóch sytuacji wyjściowych, a tym samym do dwóch podstawowych procesów narodotwórczych w Europie, przy czym nas interesował będzie przede wszystkim typ drugi. Do pierwszego należą narody, których kształtowanie się rozpoczęło i przebiegało w warunkach istniejącego „narodu państwowego”: dla uściślenia typ ten należałoby określić jako „naród państwowy” .

Drugim typem był proces narodotwórczy, który powstawał w sytuacji nierządzącej grupy etnicznej, która zamieszkiwała terytorium któregoś z wieloetnicznych imperiów. Mogła to być grupa etniczna, której członkowie nie byli świadomi swojej przynależności, niemniej zazwyczaj była to grupa, której członkowie świadomi byli nie tylko swojej odmienności, ale także wspólnego pochodzenia.

Angielski socjolog A. Smith dla pierwszego przypadku proponuje termin kategoria etniczna, dla drugiego – wspólnota etniczna. Tak czy inaczej, grupa ta nie miała własnej państwowości (bądź państwowość ta została zakłócona), ani nieprzerwanej ciągłości kultury w języku narodowym, a zazwyczaj nawet pełnego składu społecznego (brakowało wykształconych elit oraz szlachty). W takim przypadku droga do nowoczesnego narodu przybrała postać ruchu narodowego, czyli celowego dążenia do osiągnięcia wszystkich brakujących atrybutów pełnej egzystencji narodowej, tj. partycypacji politycznej i emancypacji społecznej, tworzenia kultury narodowej oraz osiągnięcia pełnego składu społecznego. Idea narodu powstała na podstawie opracowań światłych i wykształconych patriotów, którzy badali warunki,

w jakich społeczność etniczna żyła w przeszłości oraz jej stan obecny. Cele ruchu narodowego nie mogłyby zostać osiągnięte bez działań narodowo-uświadamiających przebudzenia narodowego (faza B). Jeśli przebudzenie się udało, co nie było oczywiste, to szerokie warstwy przyjęły nową tożsamość i utożsamiły się znarodem, więc możemy mówić o masowej fazie C ruchu narodowego. Naród, który powstał w wyniku udanego ruchu narodowego, nazywam terminem „mały naród”, przy czym przymiotnik „mały” nie wyraża liczebności mieszkańców.

Gdzieś pomiędzy dwoma podstawowymi typami znajduje się ruch zjednoczenia narodowego - niemiecki, włoski i polski. Chodziło o ruch narodowy, który odwoływał się do starej tradycji kultury w języku narodowym, odnosił się do społeczeństwa o pełnej strukturze społecznej, a jego podstawowym celem było osiągnięcie jedynego brakującego atrybutu pełnej egzystencji narodowej– państwowości. Innym typem przejściowym była sytuacja elit rządzących kilku wieloetnicznych imperiów (rosyjskiego habsburskiego, osmańskiego), które w okresie przebiegania ruchów narodowych nierządzących społeczności etnicznych na prowincjach swoich imperiów prędzej czy później uświadomiły sobie, że imperialna tożsamość nie odpowiada współczesności izaczęły szukać nowej tożsamości definiowanej jako „narodowa”.

Różnica między narodem państwowym a ruchem narodowym była na tyle fundamentalna, że porównanie formowania się narodu według innych kryteriów typologicznych powinno być zastosowane do każdego z tych podstawowych typów osobno. Wprzypadku narodów państwowych istotne jest to, na co zwracano uwagę w poprzednich wykładach: mianowicie, że na terytorium Europy Środkowej (lub Środkowo-Wschodniej), Wschodniej i Południowo-Wschodniej na progu XIX wieku nie było ani jednej jednostki narodowej, którą można by zaliczyć do kategorii, którą tutaj nazywam „narodem państwowym”.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę na szczególną pozycję, jaką w typologii tej zajmują dwa narody Europy Środkowej - Polacy i Węgrzy. Państwo polskie, które zanikło w wyniku trzech zaborów, miało charakter monarchii wieloetnicznej, podobnie jak Węgry, gdzie etniczni Węgrzy wprawdzie stanowili mniejszość, byli jednak narodem rządzącym, gdyż oni właśnie stanowili większość szlachty . Niemniej w związku z tym, że ich państwo było już od XVI wieku częścią monarchii habsburskiej i mieli bardzo

słabo rozwniętą kulturę w języku narodowym, znaleźli się w pozycji nierządzącej grupy etnicznej działającej w ruchu narodowym. Polski ruch narodowy na rzecz przywrócenia państwowości (a później także przeciwko germanizacji i rusyfikacji) należy umiejscowić obok „jednoczącego” ruchu narodowego włoskiego i niemieckiego.

Z tym zastrzeżeniem można jednak stwierdzić, że jedna zcharakterystyk historycznego rozwoju naszego makroregionu polega na braku narodu państwowego w procesie formowania się narodu. W poprzednim wykładzie zajmowałem się konkretyzacją tego, co określam jako uwarunkowanie, które wpłynęło na kształt ruchu narodowego w poszczególnych imperiach wieloetnicznych– rosyjskim, habsburskim i osmańskim. Poniższe rozważania skupią się zatem przede wszystkim na typologii i analizie związków przyczynowych w procesach, które nazywam ruchem narodowym.

Klasyfikacja powstania ruchów narodowych

Kryterium czasowe: kiedy powstał ruch narodowy?

Jeśli zaczniemy się zastanawiać, kiedy poszczególne ruchy narodowe rozpoczęły swoją fazę przebudzenia narodowego, stwierdzimy, że daty rozproszone są na przestrzeni co najmniej jednego stulecia: innymi słowy - otrzymamy obraz wyraźnej asynchronii. Nie mamy tutaj do czynienia z typologią w prawdziwym znaczeniu tego słowa, ale raczej z porządkiem chronologicznym, z kategoryzacją według czasu. Taki diachroniczny układ na osi czasu ma nie tylko znaczenie dla większej przejrzystości, ale ma sens przede wszystkim dlatego, że musimy badać każdy ruch narodowy w ogólnym kontekście rozwoju społecznego i kulturowego społeczeństwa, którego dotyczy przebudzenie narodowe. Kontekst ten na przeciągu XIX wieku ulegał zmianom, co nieuchronnie znajdowało odzwierciedlenie w formach i metodach ruchu oraz w mentalności jego uczestników. Informacje o ruchach narodowych, które rozpoczęły się wcześniej, z pewnością wpłynęły na skład programu i świadomość ruchów narodowych, które pojawiły się później.

Bez przesadnego upraszczania możemy ruchy narodowe podzielić na cztery grupy według tego, kiedy rozpoczęło się ich przebudzenie narodowe:

1. wczesne ruchy narodowe, których początek datuje się na rok około 1800: grecki, norweski, irlandzki, serbski i czeski, z powyższym zastrzeżeniem również węgierski, względnie polski, 2. ruchy narodowe, które rozpoczęły się około 1840 roku: słowacki, chorwacki, słoweński, flamandzki, fiński, bułgarski, rumuński w Transylwanii, 3. ruchy narodowe, które rozpoczęły się około 1860 roku: estoński, łotewski, zachodnioukraiński (ruski), walijski, islandzki, 4. spóźnione ruchy narodowe pojawiające się około 1880 roku lub nawet jeszcze później: litewski, albański, macedoński, (wschodni) ukraiński, białoruski, kataloński, baskijski, szkocki.

Jednak fakt, że ruchy narodowe pojawiły się w tym samym czasie, nie świadczy o tym, kiedy ruch odniósł sukces – czy to wpostaci przejścia do ruchu masowego, czy też w postaci realizacji jego programu politycznego. W niektórych bowiem przypadkach przebudzenie narodowe odniosło sukces bardzo szybko, innym razem trwało ponad pół wieku, a czasem nie udało się w ogóle. Z jednej strony generalnie ruchy, które rozpoczęły się na początku XIX wieku, odniosły sukces wcześniej niż inne, ale z drugiej strony znamy wśród tych opóźnionych ruchów takie, które popularność zdobyły błyskawicznie, na przykład ruch kataloński, estoński i litewski, ale także ruchy, którym zajęło to wiek: flamandzki czy słowacki. Celowo w porównaniach uwzględniam obok ruchów występujących w Europie Środkowej także ruchy, który miały miejsce w Europie Zachodniej. Rozważając bowiem przyczyny, na pierwszy rzut oka widać, że asynchronicznego przebiegu ruchów narodowych nie można interpretować według modelu zachodnio-wschodniej osi nierówności, słusznie zastosowanej w innych sferach życia. Wśród wczesnych i późniejszych ruchów znajdziemy ruchy zarówno ze Wschodu, jak i Zachodu. Itak samo nie pomoże proste odniesienie do odmiennych wskaźników dojrzałości gospodarczej. Wyjaśnienie asynchronicznego charakteru ruchów narodowych jest problemem bardziej złożonym, a ja nie zamierzam go w tym miejscu rozpatrywać.

Ruch narodowy i proces modernizacji

Jak już wspomniano, ruch narodowy nie odbywał się w próżni społecznej. Dlatego warto zwrócić uwagę na zbieżność czasu

(a może nie tylko zbieżność) między tymi dwoma procesami: z jednej strony był to początek i przebieg decydującej, agitacyjnej fazy B ruchu narodowego, z drugiej – zmiany, które na terytorium narodowym przyniosła modernizacja. Chodzi tutaj o zmiany wsystemie administracyjnym i politycznym od późnego absolutyzmu do społeczeństwa obywatelskiego, emancypacji społecznej, a także drogi do industrializacji. Czy narodowe przebudzenie odbywało się w warunkach starego reżimu? Do kogo się odwoływało? Czy osiągnęło sukces w momencie rozpadu reżimu, czy dopiero w warunkach rozwijającego się liberalnego społeczeństwa obywatelskiego?

Także tutaj możemy wyróżnić cztery typy ruchów narodowych, które częściowo pokrywają się z chronologią, porządkowaniem na osi czasu.

I. Ruchy, które powstawały w warunkach starego reżimu i osiągnęły sukces mniej więcej w czasie, gdy w wieloetnicznym imperium powstawał lub odbywał się zwrot w kierunku praworządności oraz politycznej i społecznej emancypacji: ruchy węgierskie, norweskie, czeskie, fińskie i estońskie. W rezultacie zasady liberalizmu i demokracji stały się (lub wydawały się być) integralną częścią programu narodowego i odwrotnie: walka o prawa obywatelskie i demokrację była walką w interesie narodowym.

II. Ruchy, które również powstały w warunkach starego reżimu, ale ich pomyślne przeistoczenie się w ruch masowy trwało aż do czasu uchwalenia konstytucji i zasady partycypacji politycznej: ruch chorwacki, słoweński, litewski, łotewski, słowacki, zachodnio-ukraiński. Ruch narodowy zmierzył się tutaj z problemami, jakie niosło ze sobą polityczne zróżnicowanie społeczeństwa obywatelskiego, które z kolei w dużej mierze wiązało się ze zmianami w składzie społecznym wynikającymi z nadejścia ery industrializacji.

III. Ruchy, które osiągnęły masowy zasięg (przynajmniej na części terytorium ich grupy etnicznej) jeszcze przed zmianą warunków politycznych i których sukces doprowadził również do zmiany ustroju politycznego: tutaj chodzi przede wszystkim oruchy narodów będących pod panowaniem Imperium Osmańskiego. Inną ich osobliwością, związaną z ustrojem rządu osmańskiego, był znaczący udział brutalnych metod walki o wyzwolenie narodowe, a później także o cele formułowane jako interesy

narodowe. Stąd bierze się określenie tych ruchów jako wojen narodowo-wyzwoleńczych.

IV. Ruchy narodowe rozpoczynały swoja fazę agitacji w warunkach rodzącego się społeczeństwa obywatelskiego, czyli w warunkach reżimu konstytucyjno-liberalnego. W tej sytuacji pojawiały się wszystkie ruchy narodowe w Europie Zachodniej, zwyjątkiem Norwegii. Program narodowy wkroczył tutaj w przestrzeń publiczną, w której konflikty interesów były już wyrażane przez programy polityczne – przede wszystkim pod postacią walki między liberalizmem i klerykalizmem, względnie między demokratyzmem i konserwatyzmem. W niektórych przypadkach powodowało to częściowe rozbicie ruchów narodowych i ograniczyło zakres skutecznej agitacji narodowej. Ruchy te do chwili obecnej nie odniosły pełnego sukcesu w postaci państwa narodowego – z jedynym wyjątkiem, jakim jest ruch norweski na początku XIX wieku i ruch irlandzki na początku wieku XX.

Poniżej przekonamy się również, jaki związek istniał pomiędzy zróżnicowaniem typologicznym i innymi cechami ruchów narodowych, takimi jak skład ich programu czy zaplecze społeczne uczestników agitacji narodowej.

Kto należał do wspólnoty etnicznej, a kim byli działacze narodowi?

Wyszliśmy od prostego stwierdzenia, że społeczności etniczne nie miały pełnej struktury społecznej przed przejściem do ruchu narodowego, tj. że nie było wśród członków społeczności biurokratycznych i akademickich elit, szlachty ziemskiej i przedsiębiorców. To stwierdzenie jednak wymaga sprecyzowania, ponieważ także w sytuacji braku ówczesnych „elit” społeczności etniczne różniły się w zależności od tego, jak duży był wśród ich członków udział sektora pozarolniczego, czyli mieszkańców miast, rzemiosła wiejskiego i drobnej inteligencji.

Jako specyficzny podtyp należy przede wszystkim wyróżnić te społeczności etniczne, które pod pewnymi względami znalazły się niejako na etapie przejścia do „narodów państwowych”. Chodzi o wspomniane już niezliczone ruchy narodowe, w skład etnicznej wspólnoty których (a następnie uczestników ruchu narodowego) wchodzili także przedstawiciele klas rządzących:

szlachta u Węgrów, wyżsi urzędnicy oraz burżuazja biznesowa iżeglugowa u Norwegów, elita biurokratyczna i finansowa fanariotów u Greków, rodowa szlachta i kupcy u Serbów, niewielki odsetek właścicieli ziemskich i elit akademickich u Irlandczyków iKatalończyków.

Przeciwieństwem tej niemal pełnej kompozycji społecznej był skład grup, które przez długi czas pozostawały na etapie kategorii etnicznych. Należeli tutaj Estończycy, Litwini, Białorusini, Macedończycy i Ukraińcy. Ich członkowie byli niemal wyłącznie chłopami i ludnością wiejską oraz reprezentowali nieliczną i niezbyt wykształconą inteligencję wiejska, zwłaszcza nauczycieli, aw przypadku Litwinów także niskich rangą duchownych.

W szeregach niektórych społeczności etnicznych, oprócz ludności wiejskiej, spotykamy także przedstawicieli elit wykształconych, rzemieślników i pracowników usługowych, którzy stanowili mniejszość wśród ludności miejskiej, aczkolwiek w miastach władzą i liczbą przeważali członkowie narodu państwowego, względnie rządzące elity cesarskie (imperialne). Ów komponent miejski stanowił istotny element w społecznościach etnicznych Łotyszy, Słoweńców, Słowaków, ale także Basków, Flamandów iWalijczyków.

Zaledwie w kilku przypadkach członkowie społeczności etnicznej stanowili większość także wśród klas średnich populacji miejskiej, pod warunkiem, że miasta znajdowały się w obrębie terytorium etnicznego. Mogli to być zarówno rzemieślnicy i kupcy, jak i drobni urzędnicy, dozorcy czy duchowni – zwłaszcza niższe kategorie zawodów miejskich. Tak było w Czechach (mniej na Morawach), w Chorwacji, Bułgarii, Finlandii i Katalonii.

Różnicom w składzie społecznym społeczności etnicznych odpowiadają także różnice w składzie i społecznej przynależności osób, które zdecydowały się aktywnie dążyć do szerzenia nowej tożsamości – z rodzącym się nowoczesnym narodem. Decydujący udział wśród pionierów ruchu narodowego miały oczywiście osoby z wyższym niż zwykłe wykształceniem, ale zależało to od konkretnej sytuacji w kraju, względnie w imperium wielokulturowym, gdzie stały one na czele części inteligencji. Obowiązuje tutaj ogólna zasada, którą sformułowałem prawie 50 lat temu: wśród wykształconych działaczy ruchu narodowego najsilniej reprezentowane były te zawody, do których mogli w okresie fazy B, czy-

li rozpoczęcia narodowego ruchu, regularnie i wielokrotnie

przenikać członkowie wspólnoty etnicznej, i to bez przymu-

su asymilacji .

Istotne było jednak również to, z jakich warstw społecznych rekrutowali się ci patriotyczni uczeni, z jakim środowiskiem społecznym byli oni związani. Istotne były także okoliczności, do których należał nie tylko skład społeczny danej społeczności etnicznej, ale także system polityczny oraz system edukacyjny danego imperium. a. Wśród działaczy ruchów narodowych, które odwoływały się do wspólnot etnicznych o niemal pełnej strukturze społecznej, byli oczywiście na pierwszym planie wysocy urzędnicy, przedstawiciele wolnych zawodów, ewentualnie bogaci przedstawiciele klas szlacheckich. Podobnie inteligencja wywodziła się głównie z wyższych klas biznesowych i elit zwykształceniem akademickim. Taka sytuacja miała miejsce w przypadku norweskim, węgierskim a w mniejszym stopniu – serbskim i irlandzkim. b. Decydującą i najliczniejszą grupą wśród działaczy estońskich, litewskich, białoruskich, zachodnio-ukraińskich (rusińskich) stanowili członkowie ubogiej inteligencji wiejskiej, przeważnie bez akademickiego wykształcenia (nauczyciele, ludzie związani z Kościołem, pracownicy dworscy), wywodzący się głównie z rodzin chłopskich lub rolniczych. c. Pomiędzy dwoma biegunami znajdują się zaś ruchy narodowe, w których główną rolę odgrywali patrioci z wykształceniem akademickim, wykonujący głównie niższe, mniej lukratywne zawody w państwie, w służbie świeckiej i kościelnej – zwykle duchowni katoliccy, urzędnicy, coraz częściej studenci, pastorzy ewangeliccy oraz mniej liczni przedstawiciele wolnych zawodów. W Czechach i na Słowacji największa ich część wywodziła się z miejskiego, względnie wiejskiego środowiska rzemieślniczego i handlowego, a także z rodzin niższych urzędników. Odsetek dzieci chłopskich wahał się od 10 do 30 procent. Wśród Finów i Słowaków ich procent wśród patriotów był niewielki, ale tutaj spotykamy liczną reprezentację synów pastorów ewangelickich.

Taka typologia pomoże wyjaśnić liczne różnice w metodach walk narodowych, ale także liczne tak zwane stereotypy

Warstwy społeczne

narodowe, co możemy zilustrować stosując kolejne kryterium porównawcze.

W większości ruchów narodowych dominowały postulaty językowe ikulturowe

Jakie postulaty przedstawiały ruchy narodowe?

Programy narodowe nie były tak zróżnicowane, jak mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka. Za barwną fasadą różnorodnej narodowej retoryki kryły się postulaty, które można podzielić na trzy grupy: – postulaty społeczne (takie jak emancypacja społeczna, zniesienie przywilejów feudalnych, sprawiedliwe opodatkowanie, liberalizacja handlu, ale przede wszystkim tworzenie pełnego składu społecznego wspólnoty narodowej – „naszych” przedsiębiorców, „naszych” naukowców itp.), – postulaty językowe i kulturowe (kodyfikacja języka, wprowadzenie języka do szkół niższych i wyższych, tworzenie kultury w języku narodowym, wejście języka w przestrzeń publiczną ijego pełne równouprawnienie, itp.), – postulaty polityczne (partycypacja polityczna obywateli i ich udział w decydowaniu o losach kraju, samorząd gminny, autonomia terytorium „narodowego”, niezależność).

Konkretne sformułowanie owych komponentów programu różniło się w zależności od sposobu, w jaki powstały warunki w wieloetnicznym imperium i w jakiej sytuacji znajdowała się społeczność etniczna. Ogólnie rzecz biorąc, modyfikacja tych postulatów odpowiadała temu, jak bardzo przywódcy narodowi odczuwali brak tego czy innego atrybutu pełnej egzystencji narodowej. Według tego ustalano także, które postulaty miały w fazie przebudzenia narodowego priorytet, względnie w jakiej kolejności przywódcy różnych ruchów narodowych poszczególne postulaty wykorzystywali.

W większości ruchów narodowych na początku przebudzenia narodowego dominowały postulaty językowe i kulturowe, postulaty społeczne natomiast były stosowane mniej stanowczo, apostulaty polityczne formułowano dopiero u progu czy w trakcie ruchu masowego. Jednak w niektórych ruchach narodowych programy językowe i kulturalne nie dominowały w początkowym stadium i zostały włączone do programu narodowego dopiero później, o ile w ogóle. Tak było w przypadku norweskim, greckim,

serbskim i irlandzkim, gdzie od początku dominowały postulaty polityczne. Te ostatnie bardzo szybko zaczęły dominować także wprzypadku węgierskim, aczkolwiek tutaj na początku przeważała orientacja na język i kulturę. Gdyby się przyjrzeć powyższym charakterystykom typologicznym, można zauważyć wyraźną analogię: jeżeli dany ruch narodowy od początku preferował program polityczny, to chodziło o ruch wspólnoty etnicznej, który miał taką pełną lub prawie pełną strukturę społeczną, jaka odpowiadała osiągniętemu stopniowi rozwoju społeczno-gospodarczego danego regionu. Natomiast tam, gdzie brakowało rzą-

dzących właścicieli ziemskich lub elit biznesowych, program narodowy w fazie B koncentrował się na języku i kulturze, względnie na postulatach społecznych.

Jaka jest logika tej paraleli? Z jednej strony mamy do czynienia z logiką władzy: walka polityczna jest zawsze walką o władzę – a zatem sprawą klas rządzących, wywodzących się czy to zszeregów ludzi interesu, czy elit urzędniczych. Z drugiej strony mamy logikę bezsilności: tam, gdzie brakowało wyższych klas społecznych i tradycyjnych elit uczonych, przywódcom ruchu narodowego brakowało doświadczenia politycznego i zwracali się oni do warstw, które nie miały politycznego wykształcenia ani ambicji. Musieli dopiero nauczyć się abstrakcyjnych wyrażeń nowoczesnej emancypacji politycznej.

Byłoby jednak niewłaściwe, gdybyśmy założyli całkowity brak zapatrywań politycznych. W wielu przypadkach możemy spotkać się w przebudzeniu narodowym z elementami, które można określić jako proto-polityczne: była to przede wszystkim nostalgiczna pamięć o dawnym „własnym” (zwykle średniowiecznym) państwie czy o utraconej niepodległości. Bez względu na to, czy zostało to wyrażone słowami, czy nie, w nostalgii tej kryła się idea: „nie mamy państwa, ale kiedyś go mieliśmy i niestety je utraciliśmy”. I tym samym dochodzimy do znaczenia świadomości i argumentacji historycznej.

Rola religijności wruchach narodowych

Rola religii?

To częste pytanie ma sens tylko wtedy, gdy zostanie zadane wtrojaki sposób: – jaką rolę odegrała religijność i uczucia religijne członków społeczności etnicznej i w jaki sposób reprezentowany był komponent religijny w ramach przebudzenia narodowego? – jakie stanowisko wobec ruchu narodowego zajmowało duchowieństwo? – jakie stanowisko, w stosunku do formowania się narodu, zajmował Kościół jako instytucja?

Religijność w XIX wieku na większości terytorium Europy stanowiła bardzo ważną i szeroko rozpowszechnioną część życia publicznego i prywatnego. Jeśli jednak zapytamy, jak była ona reprezentowana w ruchu narodowym, w odpowiedzi otrzymamy obraz bardzo zróżnicowany. W niektórych ruchach argumenty religijne nie były prawie wcale stosowane w postulatach narodowych, za wyjątkiem zwykłych, okresowych odniesień na potrzeby religii do wychowania moralnego, względnie herderowskiego pojmowania narodu jako dzieła Stworzyciela. Tak było wszędzie tam, gdzie wyznanie większości członków wspólnoty narodowej nie różniło się od wyznania elit rządzących (tak było w przypadku Norwegów, Finów, Estończyków i Czechów, ale także Ukraińców wschodnich, Białorusinów, Katalończyków, Flamandów).

Z drugiej strony, odwoływanie się do religii było bardzo ważne i częste tam, gdzie nierównościom narodowym towarzyszyły różnice religijne, jak to miało miejsce w Imperium Osmańskim, u Litwinów w Rosji, Rusinów w Galicji, Rumunów w Siedmiogrodzie, Polaków pod okupacją rosyjską i niemiecką oraz z pewnymi modyfikacjami także w ruchu irlandzkim oraz walijskim. W szczególnej sytuacji były ruchy narodowe, których przywódcy byli podzieleni pod względem religijnym (liberałowie i klerykałowie wśród Słoweńców i Flamandów) względnie sama społeczność etniczna była podzielona, jak w przypadku Słowaków czy Węgrów.

Jeśli zapytamy o udział zwykłego duchowieństwa, stwierdzimy, że stanowiło ono liczną grupę w większości ruchów narodowych, zwłaszcza w okresie przed przyjęciem programu politycznego. Wynikało to z samego faktu, że członkowie społeczności etnicznej stosunkowo łatwo mogli zostać duchownymi. Wświecie katolickim i prawosławnym było tak dlatego, ponieważ

Kościół był w stanie zapewnić adeptom materialne zabezpieczenie, zaś w świecie protestanckim z tego powodu, że powołanie duszpasterskie było często przekazywane z ojca na syna. Jednakże nie można utożsamiać aktywnego udziału duchowieństwa w narodowym przebudzeniu z istotną rolą argumentacji religijnej wprogramie narodowym.

Natomiast Kościół jako instytucja bardzo rzadko angażował się we wspieranie ruchu narodowego, przy czym zaangażowanie to najbardziej widoczne było na Bałkanach, w katolickiej części Cesarstwa Rosyjskiego i dopiero z odstępem czasu po rozpoczęciu ruchu narodowego w Irlandii. Najczęściej hierarchia katolicka i protestancka pozostawały neutralne na poziomie narodowym i – jeśli w ogóle – wspierały tylko niektóre cele kulturowe ruchu narodowego. Były jednakże również takie przypadki, gdzie Kościół nawet sprzeciwił się ruchowi narodowemu – na przykład na początku ruchów litewskiego i flamandzkiego. Zdecydowany sprzeciw natomiast przejawiała Rosyjska Cerkiew Prawosławna i państwo rosyjskie wobec ruchu wschodnio-ukraińskiego i białoruskiego.

Religie, ideologia religijna i hierarchie kościelne były aktywnie zaangażowane w ruch narodowy tam, gdzie między wspólnotą etniczną a elitami rządzącymi wieloetnicznego państwa istniały różnice wyznaniowe - czasami nawet kojarzone z uciskiem, które można byłoby „przełożyć” na język ruchu narodowego, by ostatecznie mogły stać się jednym z istotnych, w sensie narodowym, konfliktów.

B. Sukces ruchów narodowych: przypadek czy konieczność?

Prosta typologia nie wystarczy aby wyjaśnić, dlaczego zaszły tak złożone zmiany. Dlatego będziemy szukać związków przyczynowych, które pomogą nam zinterpretować te procesy, które miały miejsce i zmobilizowały w sensie narodowym ludność we wszystkich europejskich makroregionach i, których nie możemy uznać za zwykły zbieg okoliczności lub przypadek. Aczkolwiek nie były one sterowane centralnie ani narzucone z zewnątrz, to jednak w różnych uwarunkowaniach kulturowych i ekonomicznych

wykreowały „twór”o tych samych podstawowych cechach – nowoczesny naród.

Pytanie o to, dlaczego sukces osiągnęły te procesy narodowotwórcze, które rozpoczęły się w warunkach wspólnoty etnicznej, a zakończyły powstaniem małego narodu, należy zadać w sposób zróżnicowany, co najmniej dwojako:

Dlaczego patrioci zdecydowali się na „stworzenie” narodu nowoczesnego?

Aby ktoś mógł zidentyfikować się z wielką społecznością, musiał mieć wystarczająco dużo informacji na jej temat, i to informacji nie byle jakich. Musiały to być informacje z pozytywną konotacją, takie, które uczyniły ze wspólnoty „naród”: nie tylko interesujący przedmiot obserwacji i badań, ale także atrakcyjną wartość, wzbogacającą życie zarówno jednostek jak i ludzkości. Ogólną przesłanką początków formowania się nowoczesnego narodu było więc to, że zainteresowanie narodem i jego atrybutami rodziło się mniej lub bardziej pośrednio nawiązując do patriotyzmu oświeceniowego. W przypadku państw narodowych taka znajomość realiów narodowych oraz patriotyzm były naturalną motywacją do zainteresowań naukowych oraz zaangażowania. Inaczej miała się sytuacja w przypadku większości społeczności etnicznych. Tutaj, obok oświeceniowego zapału do poznawania, swoją rolę odegrała również istniejąca tożsamość etniczna członków danej wspólnoty, która często odwoływała się do przeszłości. Zainteresowania naukowe, badanie dialektów, kultury ludowej, historii, kodyfikacja języka – wszystko to samo w sobie stworzyło warunki wstępne dla wizji nowej wspólnoty narodowej, dla określenia kulturowych i historycznych współrzędnych narodu. Jednakże owo zainteresowanie naukowe nie wystarczy, jeśli chcemy wyjaśnić, dlaczego ci uczeni, względnie ich uczniowie inaśladowcy, postanowili utożsamiać się z tą nową wspólnotą i dążyć do tego, aby tożsamość z nowo zdefiniowanym narodem równych obywateli została przyjęta przez członków ich wspólnoty etnicznej. Generalnie, oni sami uważali tę społeczność za od dawna istniejący, „budzący się” naród. Niestety, nie możemy zadać pytania samym działaczom – zresztą nie wiemy, czy byliby w stanie udzielić nam precyzyjnej odpowiedzi. Pozostaje wiec tylko sięgnięcie po zastosowanie metody pośredniej i spróbować znaleźć

powtarzające się zależności (związki), które będziemy konfrontować z modelami teoretycznymi.

Zwrócenie się ku poszukiwaniu nowego zakotwiczenia społeczno-kulturowego, ku nowej przynależności, ku nowej tożsamości tłumaczy się na poziomie teoretycznym tym, że chodziło o poszukiwanie wyjścia z kryzysu tożsamości. Takie kryzysy były wynikiem fundamentalnych zmian strukturalnych lub wstrząsów politycznych. Zadajmy sobie zatem pytanie, czy w momencie rozpoczęcia przebudzenia narodowego nastąpiły w danym makroregionie lub danym kraju istotne zmiany i wstrząsy. Odpowiedź nie jest ani skomplikowana, ani trudna. Nadejście ruchu narodowego w Europie Środkowej nastąpiło zaraz po wielkich reformach józefińskich, wśród których zniesienie pańszczyzny było tylko jedną i – być może – nawet nie najważniejszą zmianą. Przypomnijmy zasadniczy zwrot w sytuacjiKościoła i życia religijnego oraz przygotowanie nowego kodeksu cywilnego opartego na zasadzie równości ludzi wobec prawa.

O ile skutki reform józefińskich ograniczały się do monarchii habsburskiej, to większe konsekwencje miało nadejście Wielkiej Rewolucji Francuskiej, wojna z rewolucyjną Francją i wojny napoleońskie. Wszystkie ruchy narodowe, które pojawiły się na początku XIX wieku, włącznie z irlandzkim, norweskim oraz narodowo-zjednoczeniowymi walkami włoskich i niemieckich ruchów narodowych, były w taki czy inny sposób odpowiedzią na konsekwencje tych konfliktów i wydarzeń rewolucyjnych. Wprzypadku Imperium Osmańskiego należy ponadto wziąć pod uwagę wewnętrzny kryzys polityczny, który na przełomie wieków spowodował reformy modernizacyjne sułtana Selima III. Niektóre ruchy narodowe weszły w fazę B natychmiast po tych wydarzeniach, inne odpowiedziały z opóźnieniem trwającym od 2 do 3 dekad. Taka sytuacja miała miejsce zwłaszcza tam, gdzie nie było wystarczająco silnej i jednoznacznej, starej etnicznej, „proto-narodowej” tradycji literackiej, jak na przykład u Finów, ewentualnie tam, gdzie dopiero trwały jej poszukiwania , jak to miało miejsce w przypadku Słowaków, Słoweńców czy Chorwatów.

Trudniej jest znaleźć źródła kryzysu tożsamości w przypadku niektórych spóźnionych ruchów narodowych. W przypadku krajów bałtyckich niewątpliwie kluczowe znaczenie miały

Kryzys tożsamości

Stan systemów politycznych

Rozpad dawnych więzi feudalnych reformy Aleksandra II, które nawiązywały do wcześniejszego już uwłaszczenia chłopów.

Do tego wszystkiego należy dodać znaczenie rozpadu dawnych więzi feudalnych, które od urodzenia determinowały przynależność. Rozpad ten szedł w parze z promowaniem gospodarki rynkowej, kapitalistycznej przedsiębiorczości i związanej z tym mobilności społecznej. Reasumując, w tej sytuacji osoba wykształcona zaczęła zadawać pytania, gdzie właściwie jest jej miejsce natychmiast po tym, gdy dowiedziała się lub zaczęła podejrzewać, że stare związki, przynależności a także normy moralne zaczęły słabnąć i zanikać. Często miało to związek także z osłabieniem religijności i autorytetu Kościoła. Potrzeba przynależności do jakiejś wspólnoty, powiązanej nie tylko poprzez komunikację, ale przede wszystkim wspólnymi historycznymi korzeniami oraz wartościami, motywowała wówczas do poszukiwania takiej wspólnoty. Jedynym modelem, który sprawdzał się w danej sytuacji i w kontekście europejskim, była identyfikacja z narodem jako wspólnotą obywatelską ludzi, których łączy wspólny język, wspólne wartości kulturowe i inne. Istotną okolicznością było to, że pojęcie narodu już tutaj istniało, aczkolwiek rozumiane było jako formacja – „naród państwowy” – czyli wspólnota o odmiennej strukturze społecznej i organizacji politycznej. Pamiętać też należy, że w przypadkach ruchów narodowych, które pojawiły się później, pojawiał się efekt domina: patrioci rozpoczęli w połowie XIX wieku swoją działalność agitacyjną mając przed oczami doświadczenia ruchów narodowych, które rozpoczęły się pół wieku wcześniej i które odniosły sukces oraz które im imponowały i ich inspirowały.

Uważam, że wyniki mojej analizy porównawczej potwierdzają, względnie korespondują z pierwszą częścią dziś już zapomnianego modelu, który zaproponował Anthony Smith, opartego na starszych hipotezach Ernesta Gellnera.

Ekonomiczne i fizyczne wykorzenienie nierówność wątpliwości religijne „naukowo sterowane“ państwo elity przyjmują oświecenie kryzys inteligencji homogenizacja kulturowa mieszkańców językowa różnorodność + dyskryminacja etniczna nacjonalizm poczucie narodowości ruchy secesjonistyczne państwo narodowe naród

Słabość tego modelu polega na tym, że zakłada on aktywność intelektualistów jako wystarczający i decydujący czynnik dla powstania „nacjonalizmu”, który niejako automatycznie prowadził do powstania państwa narodowego. Można udowodnić empirycznie, że tak nie było. Aktywność, zaangażowanie, narodowa agitacja pewnej części elit to za mało, by odpowiedzieć na drugie, znacznie ważniejsze pytanie:

Dlaczego patriotom w trakcie fazy B udało się osiągnąć powszechną akceptację tożsamości narodowej?

Temu zagadnieniu poświęcimy też miejsce w końcowej, części 6. wykładu.

Przede wszystkim należy powiedzieć, że żadna z najczęściej powtarzanych uproszczonych odpowiedzi na to pytanie nie ma zastosowania. Narody – jak uważali niektórzy radykalni konstruktywiści – nie były wynikiem systematycznych wysiłków wpływowych intelektualistów oraz polityków. Nie były też jednak wynikiem jakiegoś regularnego „przebudzenia” ducha narodowego oraz cech, które „same w sobie” istniały od dawien dawna. Z drugiej strony nie można w tym kontekście pominąć istnienia historycznych i obiektywnych założeń kulturowych. Dlatego musimy uwzględniać zarówno czynniki obiektywne, jak i świadome zaangażowanie badanych. Należy pamiętać, że subiektywne wysiłki były ograniczane obiektywnymi warunkami, których patrioci nie mogli ani wymyślić ani stworzyć. Trzy z nich stanowiły swego rodzaju podstawowe filary, ale jednocześnie granice ruchu narodowego.

Trzy filary ruchu narodowego

Po pierwsze była to przeszłość, która odegrała swoją rolę zarówno w postaci zachowanych narracji o narodowej lub pseudonarodowej (czyli dającej się adaptować narodowo) historii, jak i w postaci reliktów przeszłości, zarówno instytucjonalnych, jak i materialnych.

Po drugie, była to indywidualność etniczno-kulturowa, przy czym nie miało znaczenia, czy przybrała ona formę istniejącego już drukowanego języka, czy chodziło o zbiór pokrewnych dialektów, i czy sami członkowie danej grupy etnicznej świadomi byli wzajemnych relacji językowych, czy nie.

Po trzecie, był to szeroki zestaw zmian, które zbiorczo nazywam wpływem modernizacji. Obejmuje on: mobilność społeczną, w tym możliwość awansu społecznego członków społeczności etnicznej, dalej poziom edukacji szkolnej i zwiększanie jej dostępności. Absolutnie fundamentalne znaczenie miała rosnąca intensywność komunikacji społecznej, która byłaby w stanie przekazywać istotne w sensie narodowym informacje jak najszerszemu kręgowi osób. Wraz z modernizacją zaczęły pojawiać się także postulaty usunięcia pozostałości nierówności oraz postulaty społecznej i politycznej emancypacji. Jednocześnie narastały nowe (lub nowo dostrzegane) konflikty interesów, które mogły stać się istotne w sensie narodowym.

Do tych trzech podstawowych warunków obiektywnych należy dodać jeszcze dwa kolejne czynniki. Pierwszy z nich nazywam „czynnikiem zewnętrznym”, czyli okolicznościami zewnętrznymi, które wpłynęły na przebieg działalności narodowej. Mógł to być zarówno ucisk polityczny, jak i pomoc z zewnątrz lub inspiracja obcymi wzorami do naśladowania. Drugim czynnikiem, który nie wszędzie był równie silnie reprezentowany, była spuścizna po naukowej fazie A: wyniki badań realiów narodowych, które powstały w wyniku wysiłków naukowych pierwszych patriotów.

Tutaj byłoby uzasadnione sprawdzenie tego modelu sukcesu poprzez obranie przeciwnego punktu widzenia i przyjrzenie się tym ruchom narodowym, które zmagały się z trudnościami lub w ogóle nie miały powodzenia i zadać sobie pytanie o związek ich niepowodzeń z brakiem któregoś z czynników obiektywnych. Jednakże pierwszą wspólną cechą większości nieudanych ruchów narodowych jest prosty fakt: poparła je niewielka liczba członków społeczności etnicznej w porównaniu z liczbą członków narodu rządzącego. I tak, w liczbach bezwzględnych: Serbowie

Łużyccy, Kaszubi, Bretończycy, Ladynowie, Retoromanie, Samowie, Fryzyjczycy, etniczni Walijczycy i Baskowie nie przekroczyli granicy miliona, a raczej ich liczba wahała się w rzędzie kilkuset tysięcy. Jedynym ruchem narodowym nielicznej grupy etnicznej, który osiągnął sukces są Islandczycy – jednakże prawdopodobnie stało się tak dzięki ich specyficznej izolacji na wyspie.

Wiemy, że brak historii politycznej nie był decydujący w powodzeniu ruchu narodowego Finów, Słowaków czy Słoweńców, jednakże wśród wkrótce mających powstać ruchów narodowych spotykamy tylko te, które mogły nawiązywać do przerwanej tradycji państwowości (i dlatego były „historyczne”) i przeciwnie – większość późnych ruchów narodowych kwalifikujemy jako narody „niehistoryczne”.

Jeszcze wyraźniejszą rolę odgrywa język: wczesne ruchy narodowe wykorzystywały już dawniejszą tradycję języka drukowanego, późniejsze generalnie musiały dopiero żmudnie szukać kodyfikacji językowej. Wszędzie tam, gdzie na modernizację trzeba było czekać przez dekady i gdzie była bardzo słaba komunikacja, ruchy narodowe powstawały bardzo późno i spotykały się zwielkimi problemami – Białorusini, mieszkańcy Galicji, wschodni Ukraińcy. Tak czy inaczej, niski poziom komunikacji odgrywał mniejszą rolę – względnie nie oddziaływał dezintegracyjnie – tam, gdzie w ruchu narodowym uczestniczyły wyższe warstwy (Polska, Norwegia, Grecja).

Konfrontacja z obiektywnymi warunkami nie ma na celu podważenia faktu, że sukces ruchu narodowego był nie do pomyślenia bez oddanego i świadomego zaangażowania działaczy narodowych w proces agitacji, przebudzenia. Można nawet bez większych trudności stwierdzić, że określone rodzaje działań krajowych odpowiadały poszczególnym warunkom obiektywnym. Działania te były często swoistą „odpowiedzią” na wyzwania, jakie się pojawiały wraz ze zmianami warunków politycznych i społecznych oraz stosunków kulturowych.

Dlatego spróbuję na koniec podsumować interakcje pomiędzy obiektywnymi faktami i subiektywnymi działaniami w prostym modelu.

Obiektywne warunki i związane z nimi działania subiektywne

Wyniki badań naukowych fazy A Przeszłość w pozostałościach historycznych i mitach Korzenie etniczne, język i kultura Społeczno-ekonomiczna modernizacja Rosnąca mobilność społeczna Możliwość awansu społecznego Modernizacja systemu politycznego Nowe konflikty interesów, wynikające z modernizacji Modernizacja języka, kultury iwykształcenia Rosnąca komunikacja społeczna

Literatura

ich zastosowanie na potrzeby ruchu narodowego poszukiwania, konstruowanie kultury narodowej dbałość o język, budowanie kultury narodowej emancypacji społeczna, wbrew regulacjom biznesowym dążenie do pozyskania pełnego składu społecznego narodu narodziny i kultywowanie narodowych elit akademickich narodowy i obywatelski program polityczny konflikty interesów o znaczeniu narodowym walka o szkoły narodowe i język w urzędach skuteczne przebudzenie narodowe, uroczystości, opinia publiczna

Bardach J., Od narodu politycznego do narodu etnicznego w Europie Środkowo-Wschodniej, w: Kultura i Społeczeństwo 4. 1993

Breuilly J., Nationalism and the State, Manchester Univ. Press 1992 (wyd. 2)

Breuilly J. (ed.), The Oxford Handbook of the History of Nationalism, Oxford Univ.Press 2016

Hroch M., European Nations. Explaining Their Formation, LondonNew York 2015

Hroch M., Social Preconditions of National Revival in Europe, Cambridge Univ. Press 1985

Smith A., Etniczne źródła narodów, Kraków 2009

Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, PWN 1992

Waldenberg M., Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa, PWN 2000