~..
'.7-
Revista estradense de Informaciรณn decembro - 91
40 PESOS
UN.
cer
cas as ameri
โ ข
Relfexiรณns de A. Losada Dieguez Ken Keirades e a emigraciรณn Escolas Deportivas Municipais A "Sociedade M. Valladares"
N Q I0
Colaboraciรณns: M. Oca e C. Mella
•
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Editorial
Estradenses emigrantes na américa A·trancadores Manola Fido Socorro Milagres Carmela Dores Pedro· Garrido Ramiro Manolo Carlos Sónia Raquel Gabi Fotografla Marcelo Vldal lIustraclóns Pablo Porta Edita Asociación Xuvenii A Tranca Enderezo Prza. da Farola Num.1,1' A Estrada Apartado 118 Tif. Contacto 57 10 51 Imprime San Esteban Perlio (Fene) Depósito Legal
Cando nOS propux.emos adicar un número a Emigración ESlradense non nos decatubamos do saco sen fondo que represenl8. un lema tan rico como éste. Vimo-nos obrigados, pelas razón! obvias de esplicio, II reducir o ámbito a emigración 11 américa (Venezue~ la. Arxentina, Cuba, rnéxico,... ) sen aprofundar moilo, lan s6 como moslra dunha das circun-
náncias máis decisivas no discorrer hisórico e cultural do noso concello e de toda Galiza. Deixamos a emigración a Europa por agora, así comO enlrar en cada un dos paises concretos nos que houbo preséncia estradense.
De.amos-lle un vis1azo xeral a alguns aspeitos, mesmo intrahiSl6rioos e de vivéncias persoa.is, da emigraci6n estradense nO continente americano, agora que se vai cumplir no ano que entra O ani verdrio dun (eito de
especial transcendéncia para os galegos, a chegada do - posibelmellte tatnén galego - Sr. Col6n. a América. Non irnos entrar en valoraci6ns sobre o que esto signüicou noutros aspeitos, tan só o que representou a lÚvel migratório a existéncia de paises, outrora máis desenvolvidos, cun idioma que por circunstáncias que tampouoo veJien a conto agora, resultaba cando menos "familiar", A Estrada a primeiros de século era o cencello máis povoado da província de Pontevedra, e non c;\istian grandes cidades industnais que adsorveran o e;\cedente demográfico do campo. Esas cidades existian alén mar, e nelas chegou a haber máis galegos que nas cidades da Galiza. Centos de milleiros de compatriotas nosos, no mellor da. sua vida, foron aportar a sua enerxia, e iJnaxina-
ci6n 80 desenrolo doutros paisea. Mentras unha tcrra tan rica COma 8 nosa retrasaba o seu dcsenvol~ vimento e aprazaba-o unha e OUlTa vez. A desgrAcia individual que supón a emigración: rotura cos amigos, a familia, a paisue, os costumes, a gaslronomia, etc... tamén 6 unha cataSlrofc colccti· va. A emigraci6n non é un feíto do pasado, aioda é totalmente actual. Aos emigrantes debemos-lle mohas coosas. Pero o que nunca nos restituirán será a perda da sua cOlTlpaña, da sua vida peno nosa. Quiza.is algl1n día non haxa que marchar de Galiza para poder traballar e vivir, e todas as grandes obras que polo mundo en dianto fixeron OS nosos emigrantes se fagan todas no noso país, Ent6n Galiza será o verxel que s0800 Castelao e Garcia BarrOS, Pagarnos por que así sen.
C- 767/90 ~~tla:tLal...~ t=I. ~. ¡.l. H:"l:M:H. ti: H: Contrarretranca non se Identlnca necesá· riameote coas opinión' vertidas polos $@US colaboradores, DOn respon..blllund.·.. d...u CODlldo. O Idioma olida! da Revista f • Galoro, l"flprodudrao.1e te:xtOlll en IdJomas doutros pa. 001 cuas que a sua lnducl6n distorsione • _Ud. das up_ón. empeoradas. Respetareu)oe • DonnaUva dos orbinals, aceitando pubDcar en calQuelra du tre:lI normativas exist· entes, eotenómOo que DOD le da o clima de loileráDda e C:OOllmfO que nOl 'aean e:lclulr a DIlIIl"Dba.
~)
Confecións
DECEMBRO 1991
PAXINA2
A ESTRADA
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
A historia oral, investigacion non libre de subxetivismo
~ migracion
~bttzadenbe
Etnigración Estradense á Atnérica Xa fai máis de cincuenta anos que se ven usando. e dende algúns ámbitos potenciando, o uso da fonte oral como apoio documental á investigación histórica. Esta nova metodoloxia aproxima-nos, neste caso, á emigración estradense como un fenómeno histórico menos distante e cunha perspectiva máis persoal, aproveitando os máis lonxanos anos que a bioloxia nos consinte. Dalgún xeito ofrecenos traspasar unha historia pasada ao noso presente.
tlil!Li.L.:..L....J _ti:l\í~
Manuela Picallo A voz dal nosa8 máis vellas xeracións deua-se cscoitar a miudo cando nos falan das terras de máis alá dos mares. E a Voz dos hornes e mulieres que hoxe fonnan parte dun dos poYOS que con máis frecuencia se viu obrigado a emigrar; coas sóas vidas tiveron o
protagonismo no acontecimento de maior transcendencia e que marcará a Lifia pola que discurrirá a Historia de G&.1iza. As causas do movirnenlo miM gratorio derivan das eondici6ns particulares do País Galego, i!:¡to é, di!. s¡ja eSt.nlClUra econ6mica, do réxime de propriedade. do seu altO índice
-INFORMATICA - MECANOGRAFIA A ESTRADA
Grupo de Te8tro da Sociedade "Unión Ealradenae" de Buenoa Airea en 1929 chamado "Agrupación ArUaUca Unión Eatradenae" quel entón (1920) ]Je .uperla de botar demográfico e dos pr6prios aspeclos ainda unha prestación de traballo de na arca de 30 meses a tres anos, e un quince días RO ano) e a vixencia dos culLUrais. foros até o ano 1.926. ano máis se cadraba na Marina. ainda O sistema tradicional de herdanza, "a mellora" ou "a manda", encargou-se Neste ponto, as cordas do Estado que posteriormente. coa Ley de Reamarran á Historia por vir: a perde canalizar á emigración, ao faclutamiento do 1925 as autoriadades manencia vorecer a eJ.pulsión dos segundóns e aL6 a Guerra da tenlaron frear a saída de xoves con dos varóns todos onde a irrná era a que herdaba. Ben asI. a excesiva parcelación da terra, coa que non se daba chegado a \lOOa acumulación de capital evitou que propiciase a mecanización do agro. Todo isto conxugába-se con outros elementos que inOuen na precaria situación do labrego galego: a existencia do cacique roral, a elevada presión tribútaria ( pervivencia do sistema feudal, no que o labrcgo debia facer
-IDIOMAS (Francés, Inglés)
independencia do 1898 de Cuba como colónia española fixo que o Caribe non se vise tan lonxc, c se perpetuase O siStema vcnccllantc cstablecido por 08 galegos: quc sc foran dcnantes da gucrra. Encádra-sc neste marco o forte detcnJÚnante que supuxo a Guerra de MalTocos, conflicto que só beneficiaba aos intereses económicos da oligarquía espailola, e do que fuxían os mOl.üS galegos en ¡dade de cumplir co servizo militar, que, na~
idades comprendidas entre os 16 e 01 20 anOS resolvendo a ot.iga de deixar un depósito en metálico como condición irJdispensabel para sair, e que sería restltu!do , sóa valla. Foi as! como tamén incidiron decisivamente as "razóns de Estado" determinando a miudo a idade de partida. Non era unha excepción a situación económica de A Enrada no conxunto do País, en canto .ii. que un censo publieado en "El Jlmjgllldo" no 1923,
- CAPACITACION TRANSPORTIS. PAXINA3
DECEMBRO 1991
~
migraciOD
bt""aden Ae ~::r;:::r1::~ ~:~;~b:: .. L
don lOtal de 28.827 habitante. .6 un
:J
I/evandes, lo miJo" la aldea
~~doa~:~ ~a:~;:~::tl:~ foron alfabetizados nu parró-
se va qsudando sin cutJrtos y
quia.
sin 'tntl ... todos $e van... no 9610 los hotnbrts. se van lambjin las
7.06 % era povolción vileg., e iSlO confonnaba a estructura socio-econ6mica agropecuaria e un e.pazo rural que non era capaz de .oster 1 alta den-
mujeres...".
.idade demogr'fica estrldense; am'is di.to, 1 tradición, & imitación e a propaganda deron corno relultado un continuo bodo de povoaci6n, a in· cld6ncia que o. movimento. mi¡ratoriOl tiveron para A Estrada re· fr6xa-.e entre 01 ano. 191 S e 1925 no xurdimento de emprel" vencelladas
maci6n de preponderáncia non arbitrAria recurrimos ál listas publicadas en "El Emigrado". nas que no ano 23, se conlan un lotal de noven,l.I persoas e .6 cinco delas teflen
Vicente Alaco. Otero Pe· dre'o, Vller Ponte. El. o. homea en que deben ter fA todol..oa galegos
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
IUI.
00
desprazando-.e
,.
con1indanlcs. Como canplemenlO 80S baixos ingreso. do traballo da tcrra, de novos viran-se obligados a desenvolver o,sous primeiros oficiOl. que 10go 110 pennitiran, cando menos, ir , emigracion le endeudarse, e uf XI
Da conformación eminentemente rural de A Estrada sac o perfila do nOlo emigrante. Constatando esta aflf-
proce~ncia urbana.
Por outra banda ~ elencialsinalar a diverxéncia de por-
Coi como lraballarotl de ZOQueiros, ar· rieiros ou canteiros. O mái. xeral e que cstiveran 1011ciro. debido 11 curta
¡dade coa que se marchaban. O fenómeno migrat6rio defende-.e
con te.es como a prCliÓlt ec006mica ou
I
elevada denlidade demogdfica,
EL EMIGRJiDO
AifO XI
local, coo referencil' de pen.ión. para emigrante., tendal ni. que .e podía mercar a equipue idooea e a baixo. pre2O' (Callgnulde. L6pez...) e a saturación de anuncio. de compatUas navieiras que ofertaban un variado repenorio de oportunidades de "destino", e no. que infonnaban da frecuencia das viaxes, do CUlte das pUlles e dOI portos de sarda. A meírande pan.e eran ccmpatHu americanas, holandesas e ingleaa.: " Hol/and Amtrica Line"," HambliTgo AmtriktJ Linie", Cil Genlrall Trasal14n'iq...•• ·Compa~1a del Pacifico·. "N,úon Lines, SJeoogland Lille", Cia.r Hamburgutsas", .. Todas estas com-
06 pobo. quo
cen ..
_U8
esquen·
lengua .ulcf·
NUM.340
"EL EMIGRADO", como o seu pr6prlo nome Indlcs. 101 csnle de comunlcsclón entre A Estrada Interior e exterior. Fundado en 1920, 101 progrealvamente deflnlnd""ae como naclonallata e republicano, dlvulgsdor daa Idess progrealatas no noao Concello.
coa emigración, dende a evidente edi· ciál do periódico trirnensual "El Emigrado" .. proliferaci6n das asociación. veciftais. En Cuba, esta traxect6ria confmna·se con entidades como "Hijos de La &trad/l In Cuba (con delegación na EIl",dA ). ·Hijos dt Tabtir6s In Cuba", (que xurde no 1924). "Hijos de Ca/lobre en LA Ha· baM","C/ub Estraduut", "HIJOS dt Loimil", "Vecinos dt Vinstiro y Cer,ljo" , "Hijw ck ParthmarÚl.. Os emigrados na Arxentina fundaran "Comiti t:k Ruuuntls dtl Distrito dI LA Estrada ","Fedlraci6n Agraria EstratUlUt", "C,ntro Cultural Estradtnst", "Naturalu dt SIrres" (da que aparecen documentos de contabilidade coas .UlS actividades e fondOl dende o ano 22) e "Juventud dt Naturales dt Be",:". Asimesmo, un altigo de M. Garcia Barros apare· cido en "El Emigrado" amOla-nos como A Estnd& era unhl po~ncia en canto , drenaxe cara AmErica das suas lentel: "Galicia, y nuestra com.t2rca más que ninguna otra, atraviesa hoy wtQ crisis dt. mlUrtt. El
centAxes en cantO lO sexo, XI que 10g0 dunha suma de setenta e catro estradenses s6 trece son mulleres. Hai que subliñar que estas muUeres cando emigran acostum&O a facelo con outras veciñas, cando non se van XI co seu heme. Todo istO respostaria .. lexislaci6n vixenle, que restrinxia a saida da muller (Leí do 11 de Outubro de 1914), na que se dictaba que as solteiras menores de 25 anos non poderían embarcar se non ian acom· pañadas dun familiar ou de persoas "dt respeto"; asimesmo, as viúvas deberian aportar unha certificación do Xulgado municipal que acreditase a sua condición civil, e as casadas precisaban do consentimentO dOl .eus homes para ir a reunir-le con eles. A familia da que procedia o emigrante, que: oscilaba entre catro e oito ionaos, baseaba a sua econornia no agro. A idade de partida situa~se arredor dos trece e vinte e tres anos, e a meirande plne van·se con alg6n familiar ou vecjijo: ", .. Emigrei con dezasttt al1O$ e pico. Fun-mt co meu cuñado pra aI4". (A.G.M. A E.tarada). Fonul.
pero queda m'is perto a explicación da necesidade de sacar ás famiUas da fame, e ~ O que en primeiro teono provoca a busca do aJ~n mar COI an· ceios de conquerir unha vida mellor, alonlada do pauperismo pero tam61 da Terra: ..... Daqutla todo tra mislria, Non habia ondt traballar. Comer.. , je, jt, habia qUt andiJr a brincos... tntoncts, pois di.%tll, pois hai qUt largarse ao utra~iro." (R.U. Ouzande). Enul o. ·ganchos· o. individuOl que se O1cam:gaban de reclutar 80S hemes polas aldeas, a miudo mediadores das empresas cu· banas; ofrecian·l1e o paradiso e daban·Ue todo tipo de facilidades burcx:titicas que o emigrante pagaba a un elevado prezo.Pero na Estrada foi máis detenninante a chegada de noticias ou de cot'lecidos e o desconceno de atopar a un antigo veciilo pasearse co trale branco pola! corredoinu da aldea o que fai que o futuro emigrante tane ade ir á busca da cunea de ouro que Xl ten deseftada no seu maxín. Xunto can isto influiu 8. propaganda que se inserta asidu&mente na prensa
patUas tiñan grandes flotas, e, como exemplo. a Ho/land Amtrica Lint no 1923 mantivo a 18 barcos facendo a mesma rota. Todas elta.liI5l', que .e publicaban na óltima pixina de ·EI Emigrado," tiñan a Vigo como 6nico porto de sarda. Poi Vigo o máis usado por os que emigraban' 'rea da Plata. Os que se fan a Cuba sairon con máis frecuencia por o porto da Corofta. O terceiro porto de salda para os e.· lraden.e. foi Vilagarcia, que nOl ano. vinte tivo mata actividade, IÚOda que istol navfo. non atracaban na Ria, e somentea ao leu paso por Areusa recollían aos emigrante. ·'!I(Soln de ) Vil/aaarcla. Si mal no recuerde era IUS vapor ¡ngUs... y no St actrcaba al putrto, tllJonces tm· barcaba tn una gabarra, hasta /legar al ,opar ." (S.S. Coral. O P"'''' da pauJ.e, de terceira erase, a escomen7.01 dos anos vinte, salria~l1e entre 300 e 400 pesetas se o destino era a 'rea do Río de la Plata; se se dirixían a Cuba o custe era de arredor de SSO eselas. Moitas das veces, para irse, tiveron que endebedarse con penoas
LOITA GALEGA Un Deporte autoctono Karate Xlmnasla Ballet
Masaxe Integral
Relaxacl6n
Xlmnaslo SHAOLlN· Avd. de Pontevedra· Nll 36· A Estrada· TLF. 5714 72 DECEMBRO 1991
PAXINA4
A ESTRADA
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10 cllrana.. A. condición. dOI barco. que 01 transporubtn enlo fJÚunaJ, e p..iban••c o. di•• de travesía ca.. mínimas coodici6ns de vida, que eran
as que 11e ofrecían as Cias. proprictaria.: ",.. a pouco mdis a/ogan al, ,sluv,ron al, aJonunos. non se; can· los dios In Vigo, , o barco...non ~a/ta Era un barco ilaliano q~ comprara unha cOmptJlfiD. ISpaAOia, a
po Mela.
Trasallántica
ISpa~lil. t
hasta 110
qu.rfon cúixar soi, porqU4 iban mor· re, lodos no camiño"(I.R.L.
Codc.cda). Atendendo lO pah deudo
polol emigrante. cSlridense. dl1u foron 11 'reu escollidu: Cuba e Rio
nese crak bancario do 1921. O fm da guerra levara' liberalización dos prezos do zucre e a entrada no mercado mundial de novol produtores propicioo a aparici6n da crise xeral; os bancos cubanos declararon a suspensión de pagos. Esta crise financieira trouxo aparellado I inexistencia de cretos. o descenso dos salarios e de posto. de traballo: H...IU esluv,n ald
na ,Uctadura dl Machado, ..vfan-se carros trlltiros con letrliros colgados na porta "se alquilaH 1 ... a qu.en? Non habla unM fMs~ta para pagar o alquüer." (J.R.L Codeseda .)
de la Plata. Esta dual.idade lamén se
rcfrexa en canlO 11 procedencia física dentro do noso concello e evidénciale que I zona norde de A estrada (Causo, Cora, Sanle1cs, as Veas. etc)
le decantou por • Argentina ou Uruguay, namentres que a ¡>ovoación de mm 10 su! e leste da 'lila ( Vinsciro, Ouzande, Tabeir6s. Codesed., Arca, Loimil, Olivcs, PardomaM...) se foi, en maiot medida a Cuba, quizais pola roda que se fonnaba COI coftecidos Xl emigrados.
A CUBA DOS ANOSVINTE
JI&\ 1
' .,
M
s,
Vi\I'OlmS COHnW5 Ol:. TRl:.S I lUXES
(Vla. Estrecho )(i\Y.allan!~)
Pue Rlo J.noho. MOnl,.lolto. Butnos /\¡,u j ,"utrlO. dt CI.lIt y P.IU
ORITA ORIT.A
COi'tl1l, 22 Septiembre:
:
Vigo. 22. P ••(i"l tn J,' el.u plr. Ih.. iI
...... ,\ ..,
'1 RJo dt l. PI.II. Ind....o I",pu~rtl.~ E.n flOmllote 'tnada. pUtt.. 628'10, En IlIna tOUI~nl•• P(,cIU ~9,\'10. ,
LINrA.CUDA, PANAMÁ, I'ÁCW1Cü (Vlu Gnl1nll)nll¡¡lll~) .' • :" ~ Juí¡Jo: bnCÚMA .:./'lG JtilJiu; URI7'A :' 1¡l;IIIll\I\rlllio 'l\fl~~Jt'foa li~'l:'. ;l,.I)' J,' ~IA~ lIArA ,'U8 PUtflil' lit la Ilabal13. 1
rlllmllll. Pttd )' Chllt.
O)
I
"to"
'.compa"~ ~a
N.avagae'ó n
~_.J:~OYD BItASIJJIR_O¡" &....... 1010 <llr.elo '1 '.Ql,Il.r ... Ir. VI~O '1 BRASIl.
•_
P.,. \60....."....IM.••,111... 4. P".... hÁ. a.~I., Jlo.~. 1•••10.. $•• ,... , .......... P"•• M••••• , ,,,,,.. lo. ..... ,,'~
~I
~
.,'-_................. --,_....... "-'~4oI1 .. "l
.. ~.'.'" YlCOI.. _,.,~ .. _ ... .. Jv"tO, 6A.OI J~ Junio: RA,UIJ SOAR~$
"-.'_"~"_.""II'."'WIoOloo_IoI ........ r........._¡e;.................... /bA()lJ/RDAVILA, t;M, ' VflQQ
-
.."olland América Une . . 1'"
! '
'
't:SI!\'RO¡;Te::~~AM
,$".101...,.{.. ~ ..........n. 1...... tI•• ~.I N•••• 4. t.•• ~ •• ' II'~' CUilA , Mt~ICO • l',~,~ ....1101. <It Vico ~ ... III1.Iu"., v"." ••. T.. ~", N.... !I,lfloo'.
JIIU/I!,
flf}!
MAASDAM
.,.
Julio,
fl~! SPAAIlD~M
""..I'If"'. "'..¡O,.. <!II ............,,"".......""'... '''1<,,' ,l...
""Io " ..'•••• ¡ .... ~'" l. 1101_. "'..,'" &jY~ r... Y"fI('.', 1 T.lojIIi¡o,' 1f'(tI••1oM I....'...... (lIoI_ _ I',,,~,,,,
!'ItciIlS: en l.., Ilr",. 1.(l121IU: 2,', 111", "H)(i'fO: J,. l\tfl~ :'l5~'25 YM5'2:'l 1.'1!I vfllll"tS lit talA tOllll1anlllllrlK:.tn • lO!; IlItlelk'~ dd Dique de 10'1 I t~b'll~ I I'nr. tnlOlllltS dlll¡llk AI~ A]:ltnlU dc la COI1lI\Jm~ 50IJRINOS Ul: JlJSl:.I;IIt;~roR I.-mll YllJo. Co,,,ft••
Nas d6al primeiras <Meadas do século
No 1935 al A.ociación. galega in.ta· ban ao governo a tomar dilpolicións tranlitorial que proibiran a emiaraciOO a Cubl. NOI anos coarenta, a. düiculdades de enlrada. u piores condiciOO. eoonoouca. que ofrecfa a illa e o xurdimento doutr'O. par.c. iberoamericano. como nova. forne.
Da desolación na que vivía a ma 11 alannaba HEJ Emigrado H, que por iaos tempos insertaba asiduamente o anun
. ~om~añia ~el racíliw· ,.'
cuando Ptr6n Mlr6 tn la prtsidtncia... Iodo tmpltado nacional I,nfa qlU hacITSI arglnlino" (S.C. Cora).
AS REPERCUSIONS DACRISE.
'lit Ju'nl,,-P'.I...
XX desenvolveu-se en Cubaun programa poUtico-económico incentivador da inmigración co fm de povolr a illa. de raza branea. No 1913 proibfra-se a entrada de chinos porque lle suporla 10 Estado invertir eu tempo de adaptación e aprendizaxe, e fal4ba-le tam6n da inconveniencia da entrada de indios e negros. Ao mcsmo tempo estimou·se que os canarios e galegos eras os m'is capacitados para a coostrucción de ferrocarris, estradas, etc. A preocupación lexislativa fespei· to da emigración vii'ia provocada tamén porque a necesitaban para O desenvolvimcnto económico azucreiro. Pero no 1921 freou-se a poLítiea promotora e respaldadora da entrada de trabaDadores, porque baiuran os prezos do zucre no mercado mundial e o crak. bancario seguinle uvo forte repercusión para a colonia galega. coa Primeira Guem Mundial. Cuba desenvolver. o papel de proveedor dos países belixeranles, provocando. isto, unha auxe económica interna, pero trt.~lo remate da oontenda chegou a crise. coa primeita manifestación
mantiveron. cando non aumentaron a SÓl producción' Ccntos de galegol dunnfan nas roas. O custe da vida era superior aos ingresos.
nmigracion ~~ttzaden~e
~
~;r::¡I'::~~~N ... y.,..
I
"""""'........ J. . ~.I. Onll., el ... ~ .....
1'_.11111-.) YlOO
_,.IIMo.".,
Anuncios sparecldos ns prensa estradansa das décsd.. dos 20 a 30, dos cals estaba plsgado dllos publlcaclóns. Masificáron~se al repatriacións, e cio: "Estradenses. no emigréis a Cuba de rique:z.a {oren os factores princicando XI non le deu atendido a súa " e infonnaba. sobor da situación na pais que causaron a caída do volume que se alopaba Cuba: ti". El Pats, migratorio cara Cuba. demanda a benificiencia aetuou aos seul límites. O consul español tivo ...pasa una crisis lnortm dI utancaDo, traballos realizados polol comque recurrir lis autoridades cubanas mjenlo... h/.U!lgas... Las plticiones d~ porientes da colonia Cltradense para que pennitiran a instalación de los obr,ros son justas, pero los ~m· podemos diferenciar entre os que sc indixentes no campAmento de Triscor· pr~sarios son arruriconos y se burlan foron , zona do Rio de la Plata. quc, nia. a cambeo dunha dieta de 80 de los obrl!ros... eso IS lo qut l' eSliveron. na sl1a maiorú. empregaaguarda a los compatriotas". No centavo, cubertos a partes iguais por o dos no scitor servizo. (camareiroll, Consulado e o Centro Gallego. No 1932 proibiu- se I entrada de obreiros ferrocanís. telefónica... ) e 01 emigra· periodo 1920-24 o capital USA arpor dous anos, e no 1933. por a Lei de dos a Cuba, onde moitol estradensc. rasou en inversións. Os enradcnscs seguían entrando en Cuba, aínda que se lle esixfa I aportación de 30 dólares como garantIa panl vivir un mes nos bamc6ns de Triscomia. 4 espera de que fosen reclamados para un poSlO de traballo amañado por algdn coi'ieddo. e coa devolución do sobrante dos 30$. se procedía, Na etapa que vii dende o 25 ao 33 • coa coincidencia da crile mundial do 29 a depresión agnlvou-se, Cuba reducira as exponacións de mere, pero Q5 outros países
Nacionalizaciál do Traballo decretoo-se que. ao menos, o 50% dos traballadorcs dwma empresa fosen nativos ou nacionalizados: " ... Yo mI
hice(...) cubano, Por la obligación dI que no pocJ.(o Irabajar(...)tfl ningún sitio si no lento /0 ciudadan{a. Eran muchtsimos, que tuvimos q&u agar. rarnos a la ciudadan(a di. all('. E oUlro Janlo tstaba a aconUcer fIQ Ar. gentiNJ: .. .Yo tuve que haclrme ciudadano Qrgenlino por el plUsto qlU ftn{a,(NJ Te/ef6nica) porqul
Viajes Canoa S.L. Tamen en A Estrada
coincidiron nu obru do Capitolio. traballando decanteiros: HNo Capilo-
lio dlSquit'ime, porque trabaltamos dudt as 6 d4 maMn ds 12 da 1Wit~ ... unM cousa qUI, eso era pa!acers, en 12 anos , fixo-a WlM compafffa am.t.ricana. ,n J anos" ou nos traballos de !'t=$tauraci6n que houbo que realitar logo do ciclón do 1926, que asolara a ilIa: HAI(. tbspoi,t, emplUl-
mOl a traballar In Cuba, gracias ao cicl6ft, qu.e s,n6n...htJb{a IUlha moratoria, nin con rlCOfMndacwn SI
Capitán Bernal, 1 Tlf. 572868 36680- A Estrada
CENTRAL Rep. de El Salvador, 14 - 1 lzqda. - TIf. 592977 - Fax 59 2714 - 15701 SantIago de Compostela 9
Sucursal de Lalln: Calle 0,9 - Tlf. 7801- 36500 - Lalín (Pontevedra)
AE5TRADA
PAXINA Ii
nt::r-cuODr\ • nn.
migraCiOn qUeaglUtina:~~::RRETRANCA
~ t'ladenbe !J
podio tg",bollar, pero veu o cú;l6n e
,IUOItC'S
'mplUlmas
a /ac" por aJ(
cllapucillas.. .<k obr,ÍTo •. ,,(J.R.L.), e outro. e.comenzaroo de caroareírol ou de vendedorel de xelo, para logo montar 01 leUI próprios restaurante•. Socialmente, 01 centrol eatradenses .crviron para manter ollaZOl entre os .eu. integrantes.: Na Arxentina, a coo munidade eltradenle, a galegl en xeral, lIemella ser nWl pechada que a alcotada na illa de Cuba. Namentre. o que utiveron en Cuba lembran con afecto e nOltalxia 101 cubanos, loo· bando a lóa lolidaridade e I .111 capacídade canunicativl 01 que .e foran ao Y.Urugu&i ou , Arxentina coidan que o mellar que poda faeer un traballador galego era afULane dos nlcionail. Houbo moitol estradenses que soube· roo e quixeron. aproveitar todo o que II entidades eltrademes e o Centro Oallego lle ofeltab&n: "...porqu< os ,stratUns,s eran unha colo"ia has·
tante nunurosa, nos reun(am/}s una v,: al allo, hadamos UM fiuta ... Nos div"tlamlJs. HabffJ JunttJs todos los mu,s ... MS encontrabambS con los pai.ran.o.r dA acd...convlfstJbamos y cambiabamos impflswnu" (A.G.M.
A Eltrada). Lembran·.e de que a miudo le flCÍan festu ou se estable· cían CUOf.1I ou donativos pira efectuar calquera tipo de mellora no coneello. Coa. grande. cantidades que recadlban tentAbl-se eltimuJar a enlinanu no Di.trito de A Estrada realizando ccrtames e.oolarel para in· centivar 101 nenas. O. p~mios convoctba-ol con regullridlde os "Hijos d,l AYUfltami,nto de LA Estro· da '" Cuba". A construcción de ca"I-e.oola mercE 11 cuotas que eltablecían as entidades cubriu practicamente a xeografia de todo o concello. Póden· le achar dados relativos 4s CODllnJcciónl das escolas de Tlbeiról, Vinseiro, a Somoza ou de S.P. de Ancorados, e COI axuda dOI emigrado. na A~entina as de Santelel, Bene.s, Ribda, Riveira ou Plrdemañn. A miudo habíl litixio. JOdor de que en que parTÓQuiu se fa· rian dcnante. as obral ou a que patrón se lle faCa mellor romana; estas loi.Llsa interna. temieron a rcmatal'1e nOl cene
.e
NUMERO 10
lro.
de varia. parr6quias, tendo
~.conq~eon:,~~~ ..::~
-~~'---~~_J
panóquia que necesitaba dunha obra Icmellantc. !lit...ociedade. n:alizaban de cando
en cando, no "Gran r,atroNacioM''',
propriedade do. galego., espectaculares acto. para aumentar 01 .eu. foodos ben6ficos: no ano 1924 01 "Hijos del Ayuntamitnto de La estrada" organiza uoha función de Alte Galcga denominada" UrllIa noile na Estrada" percurando "un txito econ6mico , un trunjo mofal , , comribu;r "xurdir d4 arte ga/ega tan aban-
00
denodo". E.ta. agnlpoci6n. constituían·se para labourar en pro da cultura do noso pavo e para beneficiar lO mesmo en todo o po.ibel."Naturales de Borre." en Buenot Ailes, considertban-.c I d mClmos unha entidade redentora do anaJJabcti$mo e das liberdadel do poYO est.rlldensc, e exercitaban o proselitismo ro fm de potenciar oasoci.acionismo, criticando a desidia dos que non emigraron: .. ...os "SidtNeS M Estrada debtrltmse preocupar máis da educaci6n infa"til, dos ser~¡'zos públicos, de par· ticipar fI(JS cooperatj~(JJ agrlcolas, dtJ boa ad1ni"istraci6n dos i"Urtsu co· mÚIIs, da indepeMk"cia da fIOSa amiga Sut~ia ... O me.mo aUlor de· Itas reflexión., José de Quintas, pretende que xurdan 11 inquedanuI de asociar-se tam¿n na Estrada para "combat" o CDciquismo que a"uiM Ca/icia, tU prtgoar a Mctsidad~ dt. con.rt.rvar os ""SOS costuml!S, o nt)So idioma t. impulsiJr as nt)SQS artt.s, ag· ricultura, corntrcio e industrias, e proclamar. en fm, a intkpentUrzcitJ, todo iso como único medio <k salr do dt.porabel estado de postergaci6n ao qUl "OS rtduciu o Cln.lralismo dt. N.
Castilla" Con referencia' participación dos el· tradense. na vida polluca dos pafle. adoptivos, a maiol'Ía dOI noso. emigrados 16 recordan que, na illa, a elección. do Centro Gallego eran m'is importantes que unhu Xerais cubanas. Tiveron pOr bo costume manterse a marxe da própria pOlltica arxentina ou cubana. A opinión que Ue me~ aos emigrantes e.stradenses 0$ remncnes políticos que viviron car-ece de unifonnidade, e só coinciden en criticar·lle a falla de
e.col. de Rubrn, unh. d.. molt.. obra. que foron po.lbel gra· el•• a. r.m.....nvlad•• por emigrante. fll'ntropo. par••• au.a ..apectlv•• p.rróqul.. liberdades. Con relación' vi.ión di eso segwl, Ito.sta qUl vúw,1 alfo 59, y poUüca española, o emigrante XI non virzc la dcsgracia. la destrucción y se lembra de todo acontecido nos anos da Repóblica, pero da marcha do rei Alronso XliI, quiz.ais porque a fuxida do rei significaba o derrubo de todo un sistema. O emigrado tampouco considera ao franquismo como unha dictadura e;tccsiva, e incluso hai palabras amabels, se cadra pronuncia. das porque os rcxímes dictatoriais que eles tamm estaban a viver incidían m'is dircitamc:nte nll 16as vidas. Cabe linalar que .e voltan nOI anos 50 atópan-se cunha Espana onde se dulcificou I situación e oode 11 hai, aparentemente, UMa' liberdades menos restrinxidas. Atendendo ao fracaso ou trunfo do. estradenses na emigración al testemu· nas son apostas, e, a mm, inciden nc1al a data na que regre.aron; 01 que vifteron nos anos 30 colTCron diversas lorteS, desde os que fixeroll unha fortuna en cinco anos aos que,
n
sr
coctane.menle, (1925·30) tiveroo que pedir OS canos para poder voltar. Os que c$livcran na Arxentina ou no UnJo guai tiveron, no. mesmos anos, unha vida desafogada, pero sen conquerir os imperios que agardaban. Se a volta ie produciu de Cubo, logo do 59, os relatos poden ser impactantes, co re· fruodo desprezo de.tas xentes Cl.ra unha persoa (non sistema) que lle nchou o nivel económico que posub.n: ..... y stguimas con el negocio del hitlo hJJsta qut M el año 44 eNr' e" el Giro dA ResttJurante,en Cuba, y c"
elexilio... Por eso ml Ulralfa mucho qau aqu(, tSt sellor, Felipe Gotualez, que, aunque lo considero un gran gobtrnamJe y IUI gra" estadista, haya tenido la osadÚJ de abrazar a G Fi<kl Castro ... y qut el sellor Po,,", haya puesto a Fidtl CtJ3tro una ~da//a, un sellor qlUJ se c01l$6 de hacer todo lo ""ibl, q... hizo..." (A.O.M. A E.trada .), e outros rcxeitan cdlecet calquerl infonnaci6n que llel poida cheglr IObre I illl: " Non quiun salnr m4i.J nodo d, Cuba ."(R.U. 0.zande). A reintegración na no.a .ociedade non foi tJOI.do. Os que eltiveron pauto tempo na emigración XI le Itopan toLlhnente asentados entre n6s, pero cando alooxanía Coi grande tamEn no lempo, e a bioloúa 6 a que establece o prazo para vollar a adap. tación ¿ m'is complexa, e 10 melmo tempo conlideran moitos dOI nosol costumes obsoletos, pero 10 melmo tempo te.istcn·se a aceptar os cam· beos ideolóxlco. e monil da nova lociedade. Slnten·se estraftOl Iquí, e senlirian-se estraftos alá. Prefiren pasar-se as tardes dos seus retirol entre partid.. de tute e recordos de Cuba.
M.nuel. Plc.1l0 ag.ndo Lice"cUJda erz lIist6,ia
([oucclro QltuímlctlS José Couceiro BugaUo
."
DECEMBRO 1991
PAXINA6
~PéillM1H
v.l'lo4l Uftl~
AmIocw._ _ "
A ESTRADA
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Entrevista co Presidente do Centro Galego de Maracaibo, o estradense Eduardo Carmés
nmigracion ~bttzadenbe
o Em.igrante Con duas pátrias e con ningunha Dende fal aéculoa Gallza ten unha Importante tradición Emigrante, que motivaba aos galegos a escoller este camino?
En absoiuto. Todos, absolutamente todos; tácnicos, industrials, comerciantes, obrelros dedIcan-se a producir riqueza no pais que os recebeu, contribuindo en grande medida ao engrandecemento do mesmo, criando postas de traballo nos seus talleres, fábricas e comercios. Ao mesmo tempo que axudan as suas familias, a aqueles que quedaron na Terra contribuindo asl á economla da Patria natal criando riqueza, facendo investimentos ao igual que na sua Patria adoptiva. Al esta o dobre e fruCllfero labor do Emigrante xamais recone~ida como se
Desde nenos empázaba-se-lIes a inculcar a necesidade de preparar-se, estudar moito co fin de estar preparados no dia en que hUbera que sair polo mundo adiante... como se Galiza non fose moito. . Os mozos de entre 13 e 15 anos, xuntában-se e empezaban a cavilar e a planificar o seu destino: uns dicfan que lIes gustarla ir a New York, os mais a 80S Aires, a Montevideo. a Cuba; anos despois a Venezuela, etc. O caso á que habia que marchar-se porque asl era a tradición do Povo Galego. Como resultaba a chegada aos distintos pontoe de recepción da emIgración? Ao chegar ao seu destino, a maiorla se pudese, volverla a pá ou a nado, pero non se pode. Nalgunhas oportunidades era-se recibido acaso por familiares ou amigos. En outras , nen iso se atopa e empeza a búsqueda da casa, de negocio en negocio para atopar un traballo para, polo menos, subsistir.
merece.
Naceu no n080 Concello o é un destaca· do Industrlsl do Moble en Msrscslbo, ..1 como promotor de Comérclo 8 Conatruclón tsnto on Vonezuels como on A Estrsds. Pro· motor e o.ecutor ds sede do Centro Gslego ns cspltsl do Zulls, senda o seu presidente durante 8 an08 en catro etapas.
Como se desenvolvla a vida do Emigrante unha vez asentado no novo pals?
ficio, honradez. Isto sábeno moi ben os paises destinatarios. Traballan pensando sempre en aqueles pais, muller, fillos ou noivas que deixaron lonxe, sin saber cando voltaran a ve-los. A base de esa mlstlca e trabal lo e desexo de superación algúns, os menos, van escalando poslcións, pero a maloria continua co traballo que lIe asignou o destino á sua chegada.
Ao conseguir colocar-se, comenza o Emigrante a traballar esquecándo-se do horario regulamentario e dos dias festivos, porque esa á a sua virtude: traballo, sacri-
traballo do Emigrante repercute tanto no pala no que ae aaenta como aqul, na Gallza. Reconece-se este dobre labor na sua xusta medida?
o
E O problema que plantexan os fll· los como o encara o Emigrante? Ao vir os fillos, Incia-se a etapa máis feliz do Emigrante, non só porque enchan un pouco o vacfo producido pola separo ación da sua familia senon tamán polo ponte de unión entre dous mundos distintos. O Emigrante comparte a longa tarefa diaria co coidado dos flllos, ainda que rara vez pode estar con eles posta que a xornada de traballo á tan extensa que non os pode ver durante odia atá a noite, cando xa están durmindo. Esto supón en moitos casos que se vexan na necesidade de enviar- Ilos aos avós ou a outros famllares para que se fagan cargo deles, presentando-se asl un ha nova traxedia familiar, que á como unha nova e dobre emigración. Primeiro sufriron pais e fillos por aquela separación inicial, e agora sufren de novo estes emigrantes a desesper-
o teu sindicato. A tua forza Rua Peregrina Nº 9 A Estrada Te/etanos: 573223 573195 A ESTRADA
UNIONS AGRARIAS PAXINA 7
DECEMBRO 1991
r-:¿ migracion ~AttzadenAe
CONTRARRETRANCA caso contrario desexa regresar a adoptiva. En fin uns seres inadaptables.
e o me-
É o emigrante un producto máls ds exportación?
Como viven os flllos 88tas ssparaclóns?
Se facemos unha profunda análise podemos observar a triste realidade de que mentras un producto se exporta, ben
aci6n de non poder vivir o drar dos seus filios.
cari~o
Os nenos son criados ao calor dos av6s, e chegarán mais tarde a querer a estes como aos SeUs verdadeiros pais, e aos pais quizás como a uns simples parentes lonxanos. Xa de mozos, namaioria dos casos, os pais ve~en a buscalos e lévanos seguindo a mesma tradici6n , repetindo unha vez mais a triste historia da separaci6n de pals, fillos e av6s, e os mozos te~en que enfrentar-se a toda a odisea a que lIe fixeran frente seus pais. E no caso dos f11los que quedan cos pals? En moitas ocasi6ns, ao chegar aos 12 ou 18 anos principaimente, piden-lIe aos seus proxenitores que os delxen ir a estudar unha carreira a Espa~a, porque te~en escoitado que all a vida dos mozos e moi bonita e divertida e que Se estuda mellor. Alguns pais non aceptan estas petici6ns. produclndo-se as veces decepci6ns que levan a estes mozos ao abandono dos SeUS estudos. Pola cotra, cando aceptan que Se vaian, moitos acaban por coller-lIe cari~o ao clima, as comidas, os costumes, etc., de manelra que unha VeZ rematados os estudos buscan afánosamente un trabailo para poder quedar-se en Gaiiza.
o
Emigrante é un ser con duas Patrias ou sen nengunha? Parad6xicamente o Emigrante ten á vez duas Patrias e nengunha, e sobran-lIe raz6ns para elo. Despois de anos o Emigrante non se esquece, porque nunca poderá facelo da sua Patria de orixen. E chega a querer tanto á adoptiva que tampouco a pode esquecer. As! cando está na adoptiva suspira pola de orixen e, no
Eduardo eoromoll reflexiona nelle IrUgo lobre a condición eoclndldo do eml· gronle, lorxodo nunho IdenUdode e realizando outre.
embalado, con un destino definitivo, pendentes da sua chegada; ao Emigrante, na maioria dos casos, deixa-se-lIe ir sen ningún tipo de orientaci6n, control nen protecci6n. Despois da súa saida desco~ecemos por completo onde foi parar, perdendo o SeU contacto e quizais para sempre. Para confirmar ésto, non necesitamos máis que preguntar aos Consulados Espa~oles non xa os nomes, nen os enderezos, senon unha cifra aproximada de cantos españois hai en tal ou cual pa!s ... Veremos que na maioria dos casos non saben nen a cifra aproximada. E ésto ocorriu durante séculos, por permitir a exportaci6n de man de obra sen orientaci6n, pois nen siquera se lIe dicia a estos emigrantes cando se ian, que de-
¡g¡ PIOlO
NUMERO 10 bian ou tiñan que pasar polo Consulado a inscreber-se e renovar estas inscripci6ns para non perder o SeU contacto. De al que dita exportacl6n vai a deriva e nen en Espa~a, nen no pars destinatário saben cantos espa~ois hai alf, ao menos na maioria dos casos. Por qué cre vostede que emigran os galegos? Hai unha crenza a todos os nlveis e en diversos paises de que o galego emigra por necesidade e até por fame. Nunca compartimos esta felonia, pois na Gaiiza nunca Se pasou fame. Se ben é certo que hai casos de necesidade, non é menos certo que na maioria dos casos as verdadei ras necesidades se pasan polo mundo en dlante. Outros din que por culpa dos Governos, o cal tampouco é verdade. O certo é que o galego emigra por tradlcl6n, que se ven arrastrando século tras século, pois raro será en Galiza o fogar que non te~a un familiar emigrante. E vemos con tristeza cantidade de fogares completamente valeiros, aldeas, povos sen homes xoves para traballar, familias dispersas por distintos paises. Cantas hist6rias co~ecemos de emigrantes que se perden para sempre; e outros que reaparecen depois de 20, 30, ou 40 anos porque o Emigrante pode perder-se pero xamais esquencer os seus verdes campos, nen a sua embruxadora Gaiiza, a terra melga por antonomasia. Esta tradici6n arrastra-se precisamente porque Oe falar sempre destes parentes qUe están no Extranxeiro. E cando en aigunhas ocasi6ns chega a visita destos emigrantes que ve~en cun traxe novo ou con un flamante automovil, esta xuventude imaxina que alá, en aquel pals lonxano. todo o mundo vive as!. Por eSO fai o imposibel para ir-se tamén , con nacesidade ou sen ela, sen dar-se conta de que moitas veces esto é s6 fantasla, pois todos sabemos que, si ben é certo que hal persoas de moi boa poslci6n, hai moitos que non está asl, os cals son os máis e nunca regresaron.
Gol;,;o, 10
11!; 570228
DECEMBRO 1991
PAXINA8
A ESTRADA
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Aventuras existenciais de emigrantes estradenses nas américas
~migracion
~bttzadenbe
Crónica de nós Cántos di'" non rtlorn.ardn WI dilJ la/IMnt, coma o via.Xliro su, ,quipau d, Anouillt, CWl «o na qlU $Ubcon.tc,nttmlnl, se ntgutn a ,nch" por non ,tlembrar,,, a deso/ación. a agngUTia , () v/rlido do va/,iTo vila/ vivitios 00 SIU ¡Hsar fUU1M %lira absUl'da , s,n stnJido,jro/ecida 36 nas frolu do mal do de,H ...
mtmor~
rubo implacdb,1 das ,spranzas un dfo acochadas no ¡>tilo, nas ¡ro/u Itm i"'pardb,1 coma ¡'rtstitufbel scrd o lempo sen retornO das vidas cOIIJ'umititJs IIUnh/J ronurfa odi$,ica s,n. groria dos herois. H
X. M. Boiras. Umlar do "Emigración" do Manuol Forrol, 1988
A Esquerda Manuel Porto Verdura, filantropo estradense que despois do que fixo polo noso concello, ainda hoxe a rúa principal non recobrou o seu nome, como recol'\ecimento da sua laboura. A direita José e Francisco Pazos, "petrúclos" que flxeron poslbel xunto con outros emigrantes galegos a máis importante publicación dos tempos da dltadura: "Vieiros".
Rindo ViIlamayOl' A nave aérea que nos ha levar a América fai escala técnica no chumbizo Canadá. Como se 3/4 de século despois a viaxe emprendida por nós os dous repeti-se, con esta fr[vola parada, a que entre os anos 1910 e 1930 vlvlron moltos paisanos. Tal a serledade da tormenta sobre os te~os de La Habana que nos recibiu era o rigor das terras tamén navegadas outrora por estradenses.
Naturalmente, o lúcido e o confort nen se cheira naquela nova xeira emlgratórla que desde a segunda metade do S. XIX inicia-se co aumento no número de emigrados e cun destino ben distinto; os galegos non se dlrixen a Castela, Andalucla ou Portugal senón á lila de Cuba fundamentalmente, nen son traballadores de migración temporal pols pola contra deixarán á Galiza definitivamente. Nesta xeira que se mantén até a década de 1930 emigraron a Cuba Manuel pazoa da parróquia de Olives, e Manuel Porto Verdura, viciño de Nlgol, nacidos
os dous nos derradelros anos do século XIX. A referéncia a estes estradenses obedecen a causas en pouco análogas que o le~or apreciará. No número 6 de CONTRARRETRANCA X. C. Garrido achegaba-nos á personalidade de Manuel Porto Verdura, home que ainda hoxe lembran vlcl~os seus con paixón, falando-me da "Casa do Capón" (onde se encontra a Asociación Cultural "A Estrad;i' e máls o capón) ou de como Manuel Porto finou na cap~al caribeña cando se atopaba no barbeiro. Se voltamos a este galego é polo
Un Sindicato Profesional e Reivindicativo Un -.¡ulpo di prollllonllo di todol 01 campol lO .rvlzo di ooclodldl rurol - Trom~,aón do prestamos o sutwondón'. Alooo,amonto xurldlco O fiscal- Formación, xo'nldu tocnlcos . - Sogurldldl SocIal, IRPF - Bocu, Llc4nc1u di Caza o
poaca, po,mloos di Irmas.
A ESTRADA
o Futuro, Campo Común
~~
SINDICATO LABREGO
GALEGO COMlsiONs lABREGAS
PAXINA9
Na Estrada estamos en: Sera/in Pazo, N' 8, l' TIf. / Fax: 57 32 32 Aberlo dlas labarals de lOa 13'30
DECEMBRO 1991
n
migracion
'ªª AfttadenAe fe~o de ter chegado as minas mans a figura de "O Escobeiro" nas páxinas da revista "Información Comercial Española" no seu número 700 con data de febreiro de 1933; esta publicación dependia do "Minlst9rio de Agricultura, Industria y Comercio" que adica este exemplar á provincia de Pontevedra. Baixo o apartado "Hombres que triunfan" di- nos entre outras cousas: "He aquf un hombre que a la edad de trece años abandonó el lugar de su nacimiento, Parafita, de la parróquia de Nigoy. Sin otra cimentación que su afán de llegar a ser, marchó a Cuba, endonde no solamente se limitó a trabajar y adquirir los más elementales conocimientos, sino también, llegado el momento, a pelear en nuestra campaña, volviendo al terminar ésta a reanudar sus trabajos y consiguiendo a los pocos años montar una fábrica de escobas con el nombre da "El Agulla de Nigoy", en recuardo da la parroquia en que nació. No ha mucho ha regresado a La Estrada este hombre que todo lo debe a su esfuerzo y qua a los cuarenta ailos ha logrado cimentar una sólida posición". A pé de foto de Manuel Porto segue o comentário: "Ha querido hermosear su pueblo y sin ánimo de lucro ha construfdo cuatro hermosos ediffcios por un valor aproximado de 2.000.000 de pesetas, que dan al visitante la impresión de encontrarse en una capital de primer orden. (Ver o devandito número desta revista) Recientemente el Ayuntamiento acordó dar el nombre de Don Manuel Porto Verdura a una de las calles del pueblo (a que logo cambfarian o nome pola de Calvo Sotelo e que xa val sendo hora lIe sexa rastuido o orixinal) prueba de reconocimiento por su intenso laborar an el engrandecimiento de La Estrada. El Seflor Porto Verdura, en la Imposibilidad, dado su carácter, de permanecer inaativo, a más de dirigir personalmente las obras de sus magnfficos adiffcios dadica su actividad a la construción de caminos y la instalación de alumbrado
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Polos anos 20 o Senor Manuel Pazos deixou o lugar de Pazos na parróquia de Olives para emigrar a Cuba e desde aH aos Estados Unidos. A crise de 1929 marcaria momentos dramáticos na súa vida nos aserradeiros de Calnornla. Co gallo da IJ' Guerra Mundial axuda á causa antlfeixista polo que se verá na obrig~ de dirixir-se a México. Repartidor en bicicleta, mesonelro..., até estabelecer unha pequena movelerla e uns banos públicos cos que acadou a establlidade económica suficiente para chamar aos seus fillos José e Francisco. O Senor Manuel voltaria á Galiza defin~ivamente a mediados dos 50, ficando alá Pepe e Pancho, rexentando negóclos íntelixentemente prÓsperos. Os netos do finado Manuel Pazos viven moi dignamente - emigrados, iso si - e mesmo un deles, M' Luisa, é Doutora en História traballando no formidável Museo Antropolóxico da Cidade de México. José Pazos (hoxe en Ollves) e o seu irmán Francisco (morto dramatlcamente nesta parróqula en 1967) aparecen como "petrúcios" na empresa editorial irrepetlvel de Vieiros, quizá a máis importante destas manifestacións culturais posteriores a 1936 que foran antes catlvas iniciativas dos emigrados galegos, sobre todo en Bos Aires e México. De 1959 a 1968 sairán do prelo os catro números de Vieiros non sen dificuldades. Para Luis Soto, co-director, asi valoraba a empresa: "¡; ben sabido, e proclamado, que a revista Vieiros, editada polo Padroado da Cultura Ga/ega do México, foi a manifestación periodlstica, en Ifngua vernáculo, máis importante de te>dolos tempos... Non aparece como unha estre/a lonxana. "Vieiros" foi consecuéncia de diversas publicacións que sa fixaron pola emigración ga/ego refuxiada no México xa dende o ano 1939. Foi consecuéncia dunha oriantación polltica exeitada ao tempo a ao ansino da Castelao a dos mártires nacionais. "Viairos" fol un asforzo superior pras posibilidades económicas dos direatores, xentes con recursos limitados qua non podian dispor das cantidades necesárias prás adicións e que representaban centos de mi/es de pesos daqual tempo... Neste senso, deste xaito, foi como orientou as súas teses a ravista "Vieiros" e a Emisión da Rádio, por
e/éatrico en las parróquias del Ayuntamiento de La Estrada. " Alén disto este persoeiro fixo a actual estrada que vai a Nlgoi e arnda pretendla construir un Hotel no que hoxe é o Banco Simeón. Fique sabido.
A popular "Ca88 do Capón'", outror. presidida por unha velets en forma de galo, un dos edificios milis representativos de A Estrsda. Outro legado de M. Porto Verdura
O Tupolev no que embarcamos en Varadero axina enfrou ao tocar no chan da cldade de México. No Distr~o Federal, a máis de 2.000 metros de anura, conviviriamos horas Inesquecrveis coa familia Pazos de Ollves. Na metade dos anos 80, a profesora M' Luisa Pazos que cursaba o Doctorado na Universidade de Sevilla, na súa residéncia da capital de Galiza amosoume un exemplar da Revista do Padroado da Cunura Galega en México, "Vieiros". A colaboración nese proxecto de dous vicinos de Olives non debe ficar ignorada; serva, por outra parte. de agradecimento aos Pazos, e ainda aos Fernández Recioy, Otero e a Rey Perelras, pola atenciÓn que nos brindaron e por posibilitar descobrirmos o fabuloso mundo da capital mexicana, Guanajuato, Querétaro...
GRUPO ZURICH
@
MANUEL SANMARTIN CAD AXENTE DE SEGUROS
R. Perez Viondi. 7. Baixo. Tlf. (986) 57 1009 - 36680 A Estrada
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
nmigracion ~~ttzaden~e non citar un traballo intenso, dla a dla a merecida homenaxe a eses patrianos, centos dos cales están enterrados ou queimados nas terras aztecas... Os que nós nomeabamos petrúclos, que non fix&ran traballo literário algún pro que con todo agarimo sacudlron a faltrlqueira prás sucesivas adicións... cando a ditadura felxista estrangulaba todolos medios de expresión e moi furiosamente reprimia o emprego do galego, do catalán e do euskera, o ser monolingOista representaba un verdadeiro combate polltlco, e limiarmente cando se trataba da nasa IIngua considerada como un dialecto bárbaro, que usaban soamente as xentes acultu-
radas... Con anterioridade, as nasas publicacións e manifestos chegaban con dificultade ó pals. 'Vielros' presentou-se cun alarde ar/lstlco excepcional e entón fol, atá cer/o ponto, respetada nas oficinas de Correos e nos envlos, atá que dende o número tres escomenzaron as persecucións... Nefecto, 'Vieiras", ademais de constituir un estamento de vangarda polltica anti-feixista - anti-ditadura clasista - foi unha trincheira valerosa na defensa da IIngua matriana, do idioma da nación. Deste xeito, os furafollas, os lapantfns, os lambedores, os renegados, os mercaderes, ficaron encor/ellados, ar/ellando persecucións flsicas, económicas e cultu-
rais".
".,RespoSlOU asl "Viyei,os" DOS parámetros q~ os devanceiros JOTan. asen.tando para a pre11$Q galega de calqutr tip%xiao' anlilocl2lismo, por tnlendelo COnlrário d idea nacional,' anli·imperiaJisml); riplica 00 aUlo6<lio; recctiecimenlo para a transjormIJción.; inunción cr(liea; sedución sen recato a pral da Ga/iza soberana e reasUI'M, "Vieiros" singuJarmAnlt, as prO¡XJSlas dt solidaritdade criatjva do Semiruirio de Estudos Colegas. co fo1Uk; i"caulado cksde a Gusrra Ci"il e ainda sen. retorno ao patriménio ntJ.UJ poirque o que hai nO Padre Sarmiento 1. 3d hist6ria e máis arqueoJoxia • , da XeneraciólI N6s, dos inovCJdores do priTMiro tireio do sécula presenlts nas suas páxinas, como Carlos Maside, e consegu.e pasar <:W dmela "lilerário" 00 cultural, atravl$ da intervenci6n sobrollceira dos crw.cWres plásticos e dos fMcenas económicos."
M. Ledo Andlón. Prólogo de "Vlelros", ANT, 1989
;./
Al..
--.-~j
.----
\
A Solidariedade de José e Francisco pazos xunto a moitos outros petrúcios contribua á publicación do número 2 desta revista no outono de 1962. Aqul dese~an Caatelao, Souto, Conde Carbal... e eScreven Otero Pedralo, Velo, Celso Emilio, Ferrln, Nelra Vllas, Relmundo Patlño, Manuel Maria, Anxel Fole, Xosna Torrea, Ramón Lourenzo, Ramón Plnelro, a o masmo Manuel Gar· cla Barros antra outros. Para o daquela ministro de información e turismo, Fraga Irlbarne, estas persoas estaban inxuriando á 'Pátria' e o seu trabalio.
nmigracion ~ t»ftzadent»e
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Conversa co escritor da nosa comarca emigrante en Arxentina e Cuba
Neira Vilas., eDligrante o escritor de Gres (Ponte-Iedesma), impulsor das Mocldades Galeguistas en Arxentina, reside actualmente en Cuba. A él debemos-lIe obras Iiterárias xa clasicas como "Memórias dun neno labrego". e importantes traballos de investigación como "Castelao en Cuba". Incesante animador cultural do mundo da emigración.
Xoán Cal'1os Gal'l'ido Calea aon aa lembranzaa que garda da vlcll"a Estrada. e de que parróqulas IImltrofes como San Miguel de Castro. Arnole. Lolmll.... na aua Infancia aqul na Gallzs? Te~o caml~ado abando a comarca estradense, dende os meus trece ou catorce anos até cumpridos os vlnte en que emi· grei a América. Andiven moitos cami~os das parróquias que mencionas e de out· ras, indo ás festas e tamén traballando: medindo .madeiras polos montes. naqueles anos en que os nosos pi~eiros se convertlan en viguetas e canteados para reconstruir a Europa desfe~a pola Segunda Guerra Mundial.
Que pegadas delxeron os emigran· tes Galegos en Cubs. e psrtlcularmente os da Comarca dA Estrada?
.~.
Os emigrantes da comarca da Estrada tiveron actividades moi semellantes ás que levaron a cabo os de outras partes de Galiza.
A esa frase de Castelao déron·se-lIe diversas interpretacións. Unha delas pode ser que os homes se van a ga~ar, con dignidade, o que o Estado non lIes dá (e que eles deberan esixir). E iogo fan o que ese Estado non fai, coma no caso das escolas, que vimos de mencionar.
Que aportaclóns ao desevolvlmento cultural e económica da Gallza, prestou a emigración?
Fálenos de Waldo Alvarez Insua, un estradense que parece que obtlvo mála recollecemento en Cuba que na sua próprla Terra, na que hoxe é totalmente descol'\ecldo.
Unha aportación moi importante. No orde cultural abonda con mencionar as escolas feitas dende La Habana. Os emi· grantes sufragaban a construcción dos edificios, os soldos dos mestres e todo o material escolar. E mandaban, ademais de libros. máquinas de escribir e de coser.
Foi un home de mo~a valla. Con só vinte anos de idade fundo u en La Habana "El Eco de Galicia", importante semanario, nado en 1878, decano da nosa prensa da emigración. E certo que ideolóxicamente estaba de acordo coa presencia de Espa· ~a en Cuba, pero no seu periódico defendeu mo~as causas xustas que lIe acarrearon serios contratempos. Por outra
Un pals como Gallza que aofreu a emigración, an oleadaa nalguna caaos de 600.000 persoas, a Interpretación deste fenómeno slntatlzada na fraaa de Castelao .. En Gel/ze non S9 pide, emlgra.se "parace amáis axeltada ?
"~T
~;';~<, .;:.
,
2'
~.:'
.!
¡
,. r'
"
I
.'
~:P
,.
Perez Viondi, NQ 1, A Estrada
;.',1
~ l'
nmigracion ~bttzadenbe
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
dos paises máis desenvolvidos, pero por desinformación todo esto (e son só aiguns datos) á escamoteado, silenciado en Europa e noutras áreas. A tramps da emIgración consiste en que só se col'\ece o caso dos que tel'\en éxito, que vel'\en con ostsntosos coches e sdovlos s demostra·lo; e os mlllelros de persoaa que fracasaron e que se arrastraban polas ruas de La Habana e Bos Aires pedlndo esmola á unha Imaxe que sempre se oculta (os mesmos fracasedos se avergol'\an, ocultando-o). Non cree que esta temática non fol suficientemente tratsda pola literatura dun pals que como o noso, tanto a 8Ofreu. Que autores e obras lIe parecen máls acertadas no seu tratamento?
banda tlvo sempre a Gallza como centro das suas Inquedanzas, e honrou ás nosas figuras máls Ilustres ó tempo que lIe deu ampla cabida á nosa Iingua no semanario que fundara e que durou máis de vinte anos, A figura de W. A. Insua deberia ser máls estudada. Pensa que A Estrada ten o deber de face-Io. Outro persoelro Intelectual que aca· dou grandes áxltos en Cuba, e mesmo en New York, fol Ramón Verea Gsrcla, o cal no seu povo, A Estrsda, fol con· deado ao olvido polo seu "anU· clerl· canlsmo". Pódenos spontar alguns datos que nos achegen a sua figura 1. Pois, si. E importante, mol Importante a figura de Verea, natural de Curantes. Emigrou a Cuba e logo a Arxentina. A sua obra á mú~iple e significativa. A Estrada ten unha dábeda con el. E autor de libros
como "La religión al alcance de todos", "Contra el altar y el trono", "CatecIsmo libre-pensador~ e outros. Mentres en todo latlnosmárlca mor· ren miliares por enfermldades que como o Cólera, se crian xs erradicadas, en Cuba a medicina á a máls avanzada do mundo. Non ere paradóxlco otra· tamento que os mádlos de comunica· clón occidentals fan da sua segunda pátrla apresentando·a como "Olnosáu· rlos en vlas de extinción". Non só na madicina. En moitos outros campos tamán. Cuba ten o máis alto nivel de vida, de educación, de sanidade de toda Amárica Latina; al! non hai desocupados, non hai mendicantes, non hal droga; hai unha esperanza de vida e unhas porcentaxes de mortalidade infantil e uns niveis de cultura equivalentes aos
A literatura da emigración á pobre. Está case todo por facer. O drama dos nosos paisanos gal'\ando a vida de mil maneiras polo mundo adiante alnda non ten unha Interpretación' acabada, nin mo~o menos, na nosa literatura. Somos poucos os que temos abordado o tema, que ten moitas facetas e latitudes. Pero na nosa literatura queda mo~o por andar, non só no que se refere á "quinta provino cia" senón tamán á Gallza territorial. Nese camll'\o andamos uns cantos, con digni· dade, con seriedade, facendo cada un o que pode. Como mellor se pode. Cal fol a aua relación con autores da nosa comarca, e, que opinIón lIe merecen figuras como Manuel Gareta Barros. Tiven correspondáncia con Manuel Gerela Barros desde Bueno$ Aires e desde La Habana. Era un home moi unioo a sua Terra, moi integrado no seu povo. Mestre ao que non poideron domesticar en lempos de brutal domesticación; e home moi sensible a problemática dos emigrantes. "As Aventuras de Alberte Quiñoi" á unha significativa novela costumista.
strada ESTAClON SERVICIO N' 4.aaa
----
A.,.. d. Pont...... tiA. Te"•. 510291/111411. 38810 LA ESTRADA
14
CONTRARRETRANCA
Xosé Manue( Martinez Oca
Carros %e((a O/i((ar
Alentar a vocación
Drama ou aventura
Nestes dias boteille un vistazo a algúns libros escolares das décadas dos cuarenta e cincuenta, nun exercicio de saudade masoquista, e encontrei párrafos coma este de "ANAQUINOS. Lecturas gallegas", por M. Femández Novoa, nunha páxina dedicada a Monforte: <Los moradores ... son de carácter audaz y aventurero, como todos los de su término. Y una prueba concluyente es la emigración...>. Noutro libro de habitual lectura escolar por aquelas épocas, "CORAZON", de Edmundo de Amicis, ven un relato que posteriormente popularizarían os debuxos animados xaponeses nunha serie de televisión, "De los Apeninos a los Andes", onde se contan as desventuras dun neno que vai buscar á sua nai, que marGhara dous anos antes a Buenos Aires <para ponerse al servicio de alguna casa rica y ganar asl, en poco tiempo, algo COIl que levantar a lafamilia>. . Pero a xoia do mostrario descubrina en "EL NIÑo EMIGRANTE". de Josefina Alvarez de Cánovas, que xa na "Introducción" do seu libro di: <Varias veces las lágrimas nublaron mis ojos escuchando la historia de un "indiano", ayer niño emigrante, hoy todo un hombre, todo un caballero ei>pañol... las penitas penas que tiene que pasar (ese nena emigrante) hasta convertirse en un "indiano", con un "haiga" de miedo.> No mesmo estilo poderla continuar cuns cantos exemplos máis pero con estes xa ahonda para percatarse dc por onde ían os tiros: A emigración era cousa para xente aventureira, que podía gallar difleiro en pouco tempo e volver. das Américas exibindo a sua opulencia cn forma de auto despampanante. Non é que lle queira botar a culpa da sangria migratória á formación escolar daquela época, entre outras cousas porque o mal xa vifla de antes, e porque a maioria dos emigrantes eran xente que nin sequera tiveran a oponunidade de acceder a unha mínima alfabetización; pero non por iso deixa de ser reveladora a forma en que os nosos escolares da post-guerra eran mentalizados sobre un tema como este. E así lle foi, e lle vai, ó país.
Pode-se defini-la emigración, a que se viron abocados milleiros de galegos, como a negación de un dereito humán fundamental: o dereito dunha pcrsoa a vivir e traballar na sua terra. Nembargantes e curioso comprobar coma por diferentes instancias trataouse de darlle a emigración un caracter positivo, e mesmo festivo, chegandose a fornecer explicacións sobre o espiritu aventureiro ou a necesidade sicolóxica do galego de mirar amplos horizontes, que lle son engados na súa terra bretemosa. As reais explicacións son mais prosaicas e mais duras: o marxismo está en horas baixas, pero algúns dos seus postulados seguen a ser tan cenos coma antes da sua desfeita política; a emigración non é mais que a con ecuéncia dun istema productivo mal estructurado e cuios excedentes non se xeran en beneficio dos galegos. Os galegos decidironse pola emigración e con isa actitude demostraron duas cousas: que non se re iflaban a miseria na que se atopaban asulagados e, especialmente, que o atraso de Galicia non era culpa sua senon dunha estructura productiva inxusta e dunha expoliación sistematica. E é doado demostra-Io: milleiros de galego, liberados da cadeas sociais e institucionais as que estiveran sometidos, deron mostra dunha capacidade e dunha abelencia organizativa, que na sua terra lles era sistematicamente negada. Contra todo pronostico construiron a "Galicia da diáspora", que con todo-los defectos que se lIe queiran pofler, reflexa e. expresa nidiamente as capacidades e a adaptabilidade do galego ainda as condicións mais adversas, e no meio de so.ciedades inhospitas non poucas veces. En realidade o emigrante, en conxunto, o que fixo foi demostrar que ·0 que quedou sen facer en Galicia non foi culpa do galegos de tropa. E non seria inutil que os poderes públicos emplearan algún tempo meditando sobre iste feito que semella pasar desapercibido, afogado pola balumba popuJi ta e romántica que xurde cando se quere analiza-lo drama da emigración. Porque por riba de todo, a emigración é un drama.
NUMERO 10
DECEMBHO WHt
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Sobre a urxéncia, a importáncia e o dialogo segundo se esté no governo ou na
..
Politica
I
I
Municipal
/
OpOSlClOn
¡ Hai que ter cara ! Caldo que éste é o mellar titular para deflni·la polftlca municipal deste último mes, sobre todo palas Intervenclóns dos grupos polfticos nun~h.:.:a:..:r.:::e:::un:.::/.:::·ón:.:...::d::.a..:C:.::O:.l~::..:o:.:.~::.ac:.:i:::ón:.::, ...,.,.. ,
Ramiro S. Gat'cia A frase con que se comenza este arti· go, non é de quen asina. Foi dita polo portavoz do BNG, Manuel Rendo, despols de oir ó portavoz do Partido Popular, Arca Castro acusar ó Goberno de 'nula capacidad negocíadora", A verdade é que hai que ter cara para deci·las cousas que se din e ainda por rlba quedar tan tranquilo. No Plan Plurlanual de Investlmen· tos, que val desde o 92 ata o 95 e que alcanza os 1.880 millóns de pesetas. destacan as aperturas de novas rúas, dentro das obras programadas para o 92. Neste tema os populares abstivéronse porque "no deja de ser una bonita carta de buenas intenciones" e pola falta de negociación do grupo de goberno. A contestación de Rendo Lema foi a que sirve de titular e non é para menos. Cando o grupo popular "gobernaba" e o BNG estaba na oposición, éste casi sempre ti~a algunha obra que propo~er ou cambiar na relación presentada polo Goberno e a resposta de Elvlra Fernán· dez era sempre a mesma, é decir, "presenten proxectoda obra e logo xa veremos". Non seria lóxico que o goberno actuara agora desta mesma maneira ou tivera en conta actitudes anteriores, calificadas mo~as veces incluso de antidemocrátlcas. Non actuou asl, segundo se puxo de manlfesto na sesión plenaria por medio de Manuel Rendo e ninguén lIe levou a con· traria: o grupo de goberno alnda estaba
. ,";
. "\.
",
esperando polas propostas do Partido Popular.
'.
~
:
.
Onde máis se puxo de manifesto esa faciana endurecida foi no tema do. Mata· doiro, levado ó pleno polo Partido Popular
Carpinteria de Moreira, S.A. Carpinteria de Madera para a construción decoracións e barnizados Tlf.! Fax.: (986) 57 12 12 . 36688 • Moreira • A Estrada (pontevedra)
A ESTRADA
PAXINA 15
DECEMBRO 1991
I
Politica
I
Municipal por medio dunha mocl6n urxente. Xa fora presantada no mes de Outubro e debatida en comlsl6n. Sen embargo non fora levada a pleno, name'ntras se levaban outros temas que nada Man que ver c6 Concello, como fora o tema da Autodetermlnacl6n e o da polltlca gandelra, como cr~icara o grupo popular, que agora parece ter mo~a présa, e fai ben, en poñe-Io matadoiro en mans privadas e o peor, non faí tan ben. Candidato parece que xa o hal e na mente de todos está. Na mocl6n popular propoñlase que "coa máxima celeridade e urxencla" se convocara concurso público para explotacl6n do matadolro, considerando os populares que debla ser rexentado por mans privadas. O encargado de defendela fol X8SÚS Pslmou e cando acabou de falar empezaron a choverlle as crIticas desde tódolos puntos, Icluldo o público, que coas súas risas qulxo deixar patente a súa dlsconformidade cos argumentos utilizados polo concellelro popular. Chito Campos indicou que ese matadoiro Inaugurárase no 1.986 e estrañouse de que o grupo popular, ata o de agora no goberno non flxera nada para poñelo en marcha e lIe eslxa 6 novo goberno que en tres meses o poña en funcionamento. Na súa réplica Palmou Lorenzo aflrmou que fixeran "todo o necesario para qua vos/adas puderan pella/o an funcionaman/o 9n quinc9 dlas", o que provocou as risas do público asistente, e non é para menos. O portavoz popular dafendeu a explotacl6n en mans privadas podendo Interpretarse de que xa coñecla algunha persoa disposta a facer ofertas pola súa explotaci6n, Incluso a face-Ias obras e reformas necesarias e asl non seria gravoso para o Concello. Este argumento de gratuldade foí rexeitado polo ConcellalDelegado de Facenda, Manuel Rendo, 6 afirmar que o invertido nas obras haberla que descontalo do contrato, polo que o Concello delxarla de ingresar cartos. En canto á explotacl6n privada ou non, haberla que faca-los cálculos oportunos e estudiar qué sistema seria más ventaxoso para o Concello. Neste senso as présas
solep ser malas s;Qose"eiras
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Outro dos asuntos no que se demostra que o t~ular está ben empregado é no rexeitamento, por parte do Partido Popular, das dúas moci6ns presentadas polo BNG, unha sobre a Autodeterminaci6n e outra sobre o ordenamento da polltlca gandeira. O rostro non ven dado polos argumentos polltlcos ou filos6ficos esgrimidos poio Partido Popular, concretamente por Palmou Lorenzo, alnda que naigún deles valla a pena pararse un pouco, senon por outro tipo de argumnentos utilizados como que o levar eses temas 6 pleno non era urxente, nln necesario, nin sequera procedente, dado que habla outros temas mo~o máis importantes que afectaban 6 Concello e posiblemente teña molta raz6n. Por outra banda e segundo palabras de Palmou Lorenzo, este tipo de temas "dis/ra9as 9nerx/as do gobamo". Mentras Xesús Palmou está utilizando este tipo de argumentaci6n val Arca Castro, no capitulo de rogos e preguntas, e interésase por dous puntos do alumeado público na parroquia de Paradela. Con Isto non quero decir que esté mal interesarse polas posibles Inxusticias ou cacicadas cometidas polo goberno. Todo o contrario, pols Incluso é unha obriga da oposlci6n. Pero unha cousa é Iso e outra moi distinta o que pasou e que alnda non rematou. Nun pleno o concellal popular preguntou polos devand~os puntos de luz. O goberno, como é habitual contestoulle por escrito e non como pasaba noutra época. A resposta non gustou e no segulnte pleno soilcltou dous informes técnicos e mals que se dera conta deles 6 pleno. Nesta última sesi6n "acusó recibo" dun informe e protestou pola falta do Informe do Técnico Redactor do Proxecto, tamém solicitado facla un mes. O Alcalde prometeulle o devandito informe. A ver qué nos espera para este pr6xlmopleno. Ante Isto, hal que darlle a raz6n 6 concellal popular Xesús Palmou e preguntarse si non haberá temas máis Importantes que tratar e non estarlle a "distrae-las enerxfas 6 goberno", pero tamén haberá que darlle a raz6n 6 portavoz do BNG cando dixo aquilo de I ha; que ter cara l.
Servizo Xurídico da Muller Jlsesoramento gratuito Mércores de 4 a 6 horas TIf. 57 32 65
DECEMBR01991
PAXINA 16
Concelhiha
d.a Mulle.. Con(~eno de
A Estrada AESTRADA
David Otero
CONTRARRETRANCA
bardante ilo, que .6 o silencio e a momura dun .01 agoniante eran al Wtica. telternufta. de oficio de Brandán nol .eu. camiAares pol. historia adiante.Ben podía dane cun canto nOI dentes por citar .6.Bra un privilexiado naquel luaar no que ter &1guM I car6n roa, luputlia algo tan normal como case obrigltorio. Non foí un arrouto incoo.trolado, nin un tnllar de demostrar nada, ..... 1que calo habla que demostrar I A idea de atentar contra o Dono naecu como compromilO do. ••i.lentea , Sexta Xuntanza de había tre. AnOl. Quedaran en deb.1ilo nW' polo miudo e a fin chegara o momento de conc:n:wo. O Dono era poderoso, influinte ande os houber, case que invencible. De t6dolo. xci· lOS, estaban na certeza de racerlle mal. Seri. un mal de xustiz.& ben me· recente . Poueo. est.arlan en contra, ben poueos serian o. quen O defendesen, mesmamcnle 01 seu. lnano. saltón. estarían oontentos. Facerl1e mal o Dono era licencia con lexitimidade de seu . Xa que logo non ha.br. que perder mw tempO en con· sideración. innecesarias. Calquen
A sODlbra dunha figueira turca 1 o aUlor saca do público os per· 30MU3 do I11UfM man,jra qllt olopa nt.st. p,u,lico 63 seus It.clores. Niso Itn a sao ma/eria prima e os StUS crflicDS.
RAlPHFOX A vella historia xurdfu coa forza do lóstrego nacc:nte nun solpor de verÚl. Flxoo como s&Ída dun treb6n que deixa mOSlI'a1 evidentes nun recendo a tem moUada cando pardece todo derredor. A ve11a binoria chegaba aaJgulada de novidadel tranlptraltel. Para calquera, iletrado ou non, de poluila, fariuelle tanxible, chea de lignificado. e intuición•. Aquela hillOria ben poderla lervir para aboltICr con leeer pottioo o libro : CBN POEMAS CURTOS SOMBRA DUNHA FlGUIlIRA TURCA. Porque o cen 6 mbico, porque o. poemu 100 mbico., porque a 1Ombra 6 mbica. porque al (¡.sudra. turc:u 100 mWcu, porque a. hiltoria. 1Cmpr'C son múical embica. I<X\ al loatura. que .e lIe. fan con emoci6nt .ut~tical. Bla h. .obre-
NUMERO 10
vivir alcanzando cotas notables de perfecciá'l. Brandán • suxeito evocador de por sempro - deitado á sombra daquela figueira turca, colleu a historia pola estJ1cia e pen.ouna asemldc bebr•. Respirou con forza por coller folgos perdidos despois de meterlle o grande groto 6 licor de guindas x.eado da botella e seguiu a pensar.Pensaba como nunca o mero Os merlos en grupos de media duci. ían e viñan por coller figos eheos de mel, ben madurOS por aquel tempo. Podíase dicir,
raiola de espcran1.ll para o. que o 10frían, calquera referencia na que le atbiscase un mal 6 Dono, seria motivo, aJomenos, dun soniso abono , satisfeito e xenefOlO, XI que moitol eran 0$ que andaban coa barriga pola terra. COI bandullos baleiros. Levaban anos por tratar de ergu6rense para que as perpendieularidades dos corpos pennitisen miradas horizontais . Polo mesmo, seda un aClO de liberación. Calquera mal Ó Dono producirla de inmedial.O un ben colectivo.
A sombra dunha 'igualra turca
• • cr'~On
• ,roPrla
Foran moitl. al diacurión• por clarificar, quizabea demaliada., e ~ maitu u veces na. que leme1labo , por mer¡u1lúenle 01 argumentos, focen a favor ou en contR,que non le chcgaría a unha resolución tallante. I E chegoole I Todos quedaran sen fala, abraiados. mudo., cando se fixo coa palabra aquel vello ferroviario de Carral, amigo íntimo de UxIo FemAn· de> Granel1 o reopeaado revolucionario con non moita lona na sóa mesma terra , grande creador surrelli... admirador de Trouky.O vellor ferroviario dixo: - Levamos tres anos de argumentos, de discusións uns e outros, os de dentro e os de fóra. Bltou fano de tanta leria , que por di.imular, lle andades a dicir debate.
o silencio fix6rase intenso. ~ LnOl ver.... H inmediatamente cargou as
tinta.: - ¿ Hai ou
non hai ?
Uns mir4bansc 68 outros, quizabes a1gt1ns ou moitol aproveitaron para miJifCl1se a eles mesmos. 01 acenos entre uns e outros, tan clarol noutrora, agora faCÍanse ilexiblc8. A pregunta foi tlUl &implc como concisa: - ¿ Hai ou non hai ?
~~
PAXINA 1
DECEMBRO 1991
David OIoro
CONTRARRETRANCA
A sombra dunha f1guolra turca
quen polo .eu lado. 01 outrol doua. un especia1iJta en cxplOlivOI e O OUlrO en mOlOre.,virúl tamm QOI\ todo na debida fonna. E leamu a pen"r: - A idea de traer a un eapeeialilla en motores non ~ nada mala. Nunca.e .abe o que Cad falla.
A pregunta elJ'Oll'ba.. como un reJón que movía .. conciencia. e
faefa treme-lo. discutlOl. O mü. botado para adiante, aquel que sempre dcmoltrou calor e coherencia, coftecido na clandc.tinid.de por Poldo e que por nome corría por Brandán, dixo; -, Hai I
T6dolo. asistentes midrono. nol pensare. de todos. tinnte dos do ferroviario de Carral, ahoiaban .. ddbidas como partes xiganteJCls dilquela concreción. AIgóns mesmamente repasaron , velocidade de v'aado 11 só•• vidas ata o de agora mergulJadu entre palabras e que defi· nitivamente someterfanse , proba da realidade. Polo que se desprendía da resolución, agora agard4base mm •• un paso máis. Aquilo lupuf'ia un paso importante pa" a liberación na que estaban oomprorncntidol na dialéctica. Non había tempo para m'i•. ¿ Que fa pa.ar agora 7 Posiblemente
Brand'" aproveitou para meterUe un ICrbo m'i. 6 licor de guindas xcado I Que bon lle ubla I Tiña un deixe especial que semeUaba polto adrede para non canaar de beber. Non era mato que as bebidas· pensaba • tetian a .da parte de misterio que u Cti desexables. Aquel deixe era como a plrte e'WrI, Cermol8mente mal6fica, que lie di ell esencia deseoñecida e reclama a acción morbosa de bebetas de contino. - ¿ Por que non outro grolo
? penlou.
II A MQII qlU O ckcidiu asl/lbll I 'sla. DelrdJ Uldn OS aUlllllicos . ( Informe confldenelel ),
Son 110.... O. cinco que faltan e.ún a tardar un pouco.
O Plan necellriamenLC tifta que ler preciso. Non había dóbidas intennedia•. De.poil de tinto tt.mpo entre propon.. c cnmendi. a deci.i6n Coi clara e non habla diJeulpu. Brandán lembraba a cara de .atiJfaeción
DECEMBRO 1991
O Plan e.tabl perfeclamente deaeJlado. O Dono terCa que ulr polo. airea e limpamente caer na piscina do pazo. Era moi importante que. mena tre. ÍI polo aire COI conciencia da moTte be" interiorizada,tivesc lempo de berrar por quen nunca lie acudiría e rematale por marrer len remedio afogado na piscina. Debería .colino afogar, coosumir, naquela. auga. roubadal ó pobo. Case que IOgUro, cando con.tata.e a verd.de da mOM, vamo., que non era ningu~, .entiría desexos de reltituilu. B de seguir vi· vindo, rea:tituiríaa•• bombo e pratifto, COI prelencia p6blica que lexitimase a xenefOlidade, ora ben, inmedi...• lamente, bu.caría a maneira de faceRe con elu por outros procedementoc.¡ Era un milerable I E agora, co Plan en marcha. non tma ning\D\ha oporturúdade. A. OCIlce· ¡iOO. que fuele "in anículun rnon.is"forrnaban parte da liberación dos que oprimiu e non se lIe podían Atribuir. IMorrena con loda a culpa I
.11.
do vello ferroviario cando o sentfu: I hai I
NIquela mafi' ben adiantada as abellas andaban adoecidas. Naquel acubillo no que necesariamente Lifta que agardar polos Outroll, Brandan sufría a presencia de cantidade delas. Xa lIe picaran dúas e sabía que o fixeran por mor da mause que se botou 6 barbearse. Tan pronto como notaron o reocndo enrafto C6ranse por el sen miramentol. Non se moveu, aguwllou e máis nada. Si que miran¡ para unha bosteira de merda de vaca, si que quixo botar ma.n dela para defenderse, pero de ¡,tiu. As abellas eltaban moi nerviolll, 01 OilO' idiomáticos que escribían eran irregulares. Sen case rematar un, comezaban outro. ¿ Que pesaba realmente ?
versible.Moi pronto haberi claves para interpretala. • Al vei\en... -<lao para si con certo contento. E pensaba; - .. O Latas .. traed segundo o acordado, metido nWlha bolsa de Nitram6n, o material ... O Procurador" que botou toda a noite nun piso en Ogrobe facendo as proclamas reivin· dicativas, traerau dentro d. bol.a verrnelJa co anagrama de " Sareclona,92". O Campio, nunha caixa de turrón de Xixona, traed os canos e maitas pasaportes, todot en regla para sa!r canto antes sen problemal e cada
- I Irno. I - dixo decidido" O Procurador ..". Os outJ'Ofl .eguírono.
Polo c:amiño do cual, cara & eles, vifta un raplZ cunha ovella pre.a da cadea. Na man e.querda, dobrado,
D'base un paralelismo com· plemenlario entre os seul voares inquedos e mailos ptipitO$ de Bran· dán. As follas da abeleira que había preto da cancela pola que se entraba 6 pomar movíanse de leito sorpnmdente sen concordaren COl intCllidade do vento que coma. Tam~n o picho da fonte botaba auga 6s poueos, as convulsións que se producían eran da mesma maneira OOs voares das abc:.l1.., tou.lmcnte arrilrnicos, irregulares e desharrn6nicos. A (onte semellaba ¡olsar. De cando en vez, os pardais emparelIadOl ou non,sen repararen de Brandán, fan , pla da Conte por beberc:n. De t6dol0' xcitol, 01 seuI VOll'Cl eran tan axitados como hete· rox~neol.
Brandán pensaba : A liberación do. que .0C=
6
Dono
comeza
ha
ler
irTe-
PAXINA2
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
David Otero
A sombra dunha flguelra turca
• • • er.&eloR pro...., que pensamol. Bu... non me creo nada do que est' a pa.ar. • O lempo faí lraballO' de de11Iucci6n.... B o vello atallouno: • ho le llcl deixamot, bai moital vixencial que agardan por n6s, moitas Poldo. Dende ho.e elWname Brano
d"'.
levaba Wl comie.Non habla dóbida, era o comic de moda, O do intergal'ctico Maix6n-Par. o heroc mito16xico para ()J da hamburguclI mide in un, e que deixan ••da encuberta burgue~ da para en cada vintecinco de xul10 deixane Cler por Compostela e mirar de que lado ven o vento, o. que, cando falan, miran 6. lado. por .e hai que cambia-lo código, non viii a ler que pcrdan • bula e que a enreJa de cinco puntal bo<e Wlha ,ar¡alIada que 11c .bouJc u conciencia•.
- Seguro que Do coUcu • ,eu innAn - intuíu para .i Brand'" bo roflceedor d.litcratura ablorbtnlc. Brand'n. mirandolle " QYclla,
pen.ou 001 anano. saltón., no. U1J1'-
mi",,", da polea do Dono, em que, quelmdo ler al,u&1, obedeo&1dolle e IduUndoo. fanJt táI1 catiVOI que non retinen medida•• Ele. acubülúon,e no valado do .uca1co e o rapu puou de largo. O reato. fti un camili.o de puoa cuno. e medido. que tentaban QUitar o planme cemo podían amifto do Pazo. Poi unha loila que .e vol.vcu unh. caiu de 1Orpr'C"" O plan flllCl'OU tolllm"'le.
sen alnda IlbelO, houbo quen informou de todo e aemellou que a,arclaron 6 maíor grao de oenfanl.l para deaba..talo. Poi a imuntinea dunha aecucncia, COI . . .rición da. f..... de leloridade, quen defUliron t.a1lantamente • conc1UJi6n da idea liberadora. Xa le encar¡arú)o Dono de poIIer '" ",ltedito o. concepto.
NUMERO 10
que baseaban aquela intención do grupo.
- I Melda 1 berro.. Brand'" cando tiva mm prelO de li 1 anna do garda civil cale que alowniJUndoUe a Caciana dereita. Aquela lenlación Cíx· olel1c terrible. Algo ClSe que idéntico sentiu agora. o I Er¡uete 1 - dic{alIe aquel moreno andalUl. de unifonne. Brandán mirouno como Cada lempre dende que eltaba aU e o outro ..bíAO. Sabía que era unha mirada non enudiada. Condamente lentida na que lía peñeetamenle a rnc:nsaxe do desprezo. Por iso, o morenO andaluz. unifonnado respect4bao,&Índa que le 11e mostraba duro para deixar claro que a11 o forte era el. Brandin esuba indefenso frente del. o
• Tes visita· &nW1cioulle logo dun lilencio de tanteo.
Atravesou o patio de cemento e mcteuse pola porta de ferro a da entrada ÓI lA11ena e polo corredor chegou cabo da lala 2. -1 Hola Poldo I
Era o vello ferroviario de Car· ral. Pundíronre nun abrazo longo e emocionado. ¿ Sabe. 7 Morreo o Dono. De bol ,ana irú a eoner pola botella e me:terúlle lU1 ¡rolo xeneroso 6tieor de guindu por celebrolo. - ¿ SAbeIe algo 7 • Noo temOl idea de quen poido inc do pico. Temol varios tras da pista pero. polo de agora, nada. -¿Bocnosos? - Por agora len problemas. De tódalal manciras 100peitan de que al&u~n m4is csú, delrb de todo uto. Coido que noo lie cad",n as oontas e non meten.n o fucmo moi a fondo. Tamén che teñen as 56as prodcncias e convosco no cárcere Xl o
XUltificaf'Oll.
Brand,"- ergueuse sorprendido. Era a primeira visita que lida dende que estaba aH e 11 pJeguntas Cacíamelle numerosas, tanto como as incertezal de quen podía. querer velo. • Na nIa 2 • irúormOWlO o andaluz. • Non ~ preciso que level • bo<eUa contigo, ningu~n ehe ha beber del•.
Total pa" o que queda pen.ou Brand"'. o
- Se serve de algo... - ¿ El como peNas que non '1 - Xa lefto ddbidu. - Cr6ocho hen. Poi algo que a{nda non entendút e tivo que ser al· 8u61 dol nOlOI ditecllmenle ou que le foi do pico. - Ten que haber OUlrOl camitlOI.
- Non creal Poldo, nen creal..." ela nube de entendemento democritico.." 6 iJo t unha nube que pode levar calquera vento reble e COI\vertine nunha realidade mm dura do
PAXINA3
Non hOllbo mm palabra•. O de uniforme, e non o andaluz., deu o sinal de Iemate daque! ternpo de vui· tao Todo fIxose un x080 de luce.l e sombrAI no que a dl1bida de Brand'n comparibase coa seguridade do vello ferroviario. • A .6& seguridade medra tanto como a mma soidade • penlaba BrandÚl camUlo do ¡eu lugar deleXldo , sOO1bra da figueira turca no que o a¡ardaba a botella para que Ue dele remate 6 licor de guindal. Som.. dunha le,," dificil , que gusto de mira1a do rev~1 sen len· tirme estraoxeiro • pcnlOU dcitado. cale bomeho - De t6dalas manciral, 6 como unha muller , que quixele posuir con inocencia. B Brand' donne. Quiz.abcl, cando pechou os ollO$, borracho, lenriu o abilmo que o afanaba do que quixo nOUlrOra. Todo ~ pooible , .ambra dWlha ligoti.. turca coa mClma historia que xorde t6dolos día. e posibilita lecturas apaixoadas. Si, lodo ~ pooible porqur... o oen 6 mú..ico, 01 poernu son mbicos t a Icmbra 6 m'x-ica al hiltorias Icmp~ Ion m'xicas, e máxicas Ion as lett.uras. BLA • a hilloria • ha sobrevivir alcanzando CCIlII de nocable peñecci6n. esperanzal IOlidari.a1 NAACClON e... B o
R
A N
donn.
O A N
DECEMBRO 1991
Apoiando ao Cultura de Base ,
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
---
Fallo do Prémio "Garcia Barros", e Mesa Redonda sobre a Sanidade, actos máis destacados
~""xenda~ 1
1·
Artestrada Os prim.eiros pasos Os actos institucionais toron, con diteréncia, o mais abundante dunha axenda caracterizada un mes mais pola escasez de actividades organizadas polo asociacionismo de base, dinámica que se repite dende antes do verán e que parece que val rachar no presente mes con actividades xa programadas por asociacións tan dinámicas como "Mistura",
A Sanldade en A Estrada, en Gall.a, no Eatado Eapaftol e no Mundo, debateu-ae noa locala da Asociación Cullur.I"A E.".d." Pausa, Vlctor Frelxanes, Alonso Montero, tanto argumentou-se a balxa calldade dee Modesto Hermida; actuando como secstas para que fose otorgado un prémlo da categorla do "Garcia Barros". Sexa como retárlo David Otero. Solprendeu o fallo do xurado tendo en Dentro dos actos institucionais destasexa, a cuantla do prémio, un millón de cou o fallo do 111 Prémio de Novela pts., parece que val ser adicada a celcanta que os seus componentes repften"Garcla Barros" declarado Deserto o pase en mallos doutros prémios, e as obras ebraci6n dun Congreso sobre a figura da sado 9 de novembro por un Xurado apresenladas son normalmente as mespersoa a quen se homenaxea con dlto formado por Carlos Casares, Luis Alvarez mas. Vexa-se caso de Xerals. Non en certame, Manuel Garcla Barros. O cal re-
Dores Chedas
rSanéa
;iede.. ~am()naria.
boc1e3ú') VIro. do 1'11.,
TI,.. XIlIllfa, Q"'lo"
R'' ',O,
Vlld,o"a., ."'liullio,
["'do••
8ooa'" •
C«HIl/lo, RloJa TftA~OIWAI
A ESTRADA
PAXINA 17
DECEMBRO 1991
CONTRARRETRANCA
su~a, cando menos, unha eloxiabel so/uclón a contrad/ción que plantexaba celebrar un prémio para autores novas, con publicación Incluida, balxo nome dun escritor do cal maltas das suas obras están a/nda hoxe Inéditas, e desco~ecl· das, Outro dos actos que tamén se pode considerar pseudo· Institucional, poios participantes no mesmo, fol a segunda cena do San Martl~o, organizada polo Grupo Estradense Pala Normalización LingUistica, que cada ano homenaxea a persoelros que se te~an distingUido pola sua aportación a normalización do naso Idioma. Os loubados nesta edición foron o Maxlstrado do Tribunal Superior de Xustiza de Galiza, Daniel Garcla Ramos; e o Xuiz de A Estrada, Fernando Fernández Leiceaga. Por outra banda, dentro do Plan de Extensión Blbllotecárla estan a organizar· se uns monográficos sobre Antropoloxla e o felto da Marte en Galiza (até o 15 de Decembro), e sobre o tema relixioso en
Castelao (do 15 de Decembro ao 15 de Xaneiro). Organizado polo Departamento de Galego do Coléxlo Público de Flgueroa, Fina Casalderey, recente ganadora do prémio de edlclóns Xerais na sua vertente infantil e xuvenil, pronunclou unha con· feréncia que ti~a como flnalldade promover e estlmllar a I~eratura Infantil en Galego entre os nenas. Mención singular merece a Felra Ar· testrada que agrupou a 50 expositores en 600 metros cuadrados no Pazo de Expo· sicións. A Felra nacida con boas intencións alnda non acadou o éx~o desexado polos seus promotores, non se sabe mol ben se por fallos de organización, ou pola falla de apoio que te~en os Artesáns ao langa do ano. O certo é que a asisténcia non foi a esperada. Agardamos que para 'Cutras edlclóns sexan subsanados erras como cometidos no presente certame que levou a unha des-coordina· ción tal que o dia da inauguración a que asistiron tres Conselleiros a maioria da Prensa Ignoraba a sua preséncia. Dentro dos actos realizados polo Asociacionismo destacou a Mesa Redonda Sobre a Sanidade organizada pola Asociación Cultural "A Estrada" a que
NUMERO 10 aslstlron o Dr. Edllberto Ochoa (Profesor
do Instituto Pedro Kourl de La Habana, Cuba), Dr. Márlo López (Médico do Ambulatórlo de A Estrada); e Xesús Rey (Coordenador do Centro de Saude de A Estrada); excusando a sua preséncla un representante do SERGAS. Neste acto saiu a debate os temas candentes que a respelto da reforma da San/dade están a preocupar aos cldadáns (Informe Abril, Transpaso do Insalud,,,.) asl como temas de Interese como a loita contra o SIDA. Aprobeitando a preséncia do eminente epidemeólogo Cubano para contrastar os dous modelos de Asisténcia Prlmária, e intercambiar experiéncias neste sentido. Noutro orde de causas a Asociación de Ocio e Tempo Libre "Mistura" ven de renovar a sua Xunta Directiva, accedendo a presidéncla Luis Torres Vázquez. Tendo previsto iniciar as actividades de Re·forestación orientadas cara os nenas neste mes. Os seus membros tamén pensan participar no Cursi~o de Monitores de Tempo Libre, organizado polo Depar· tamento de Servizos Socials do Concello, que comenzou o 14 de Decembro, e con· sta de 150 horas Impartidas pola Asociación "Don Bosco" de Santiago.
Feliz ano 1992... ®~{b~ @~ fr3~@~M
@O@~©~§~~
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Mario Blanco Advogado, mestre, alcalde, culto galeguista e apreciado estudoso da nosa hlstória local. Garda na sua memória. e na moita documentación que fol arquivando ao langa dos anos, as claves do discorrer dun povo, A Estrada, ao que adlcou esforzos na súa teima e anseio de ve-lo desenvolto harmonizando progreso con tradición
Sónia Súnchez Como fol a aua experiencia polltlca de mocldade como perllOa achegada ao nacionalismo e tendo entre a aua familia a peraoaa de col'iecldo Ideárlo galegulata. Polo ambiente en que me criei - na casa sempre houbo un grande amor a Galiza, sempre se falou en galego • sempre estiven' cercano na ml~a mocldade ás Mocidades Galeguistas, como máis rapaces e máls rapazas de aquf de A Estrada, pero, pola mi~a idade non son dos galeguistas activos. Un irmán meu que ainda vive foi secretário do Partido Galeguista en A Estrada; valeu-lIe despois que cando fol o alzamento, o "glorioso" alzamento, lIe raparan o pelo ao cero, porque cando foi o alzamento nacional houbo máis tirria e máis 6dio contra os nacionalistas, molto máis, que contra os republlcáns. Lembro a frase que dixera Calvo Sotelo no Parlamento "prefiero una Espa~a roja a una Espa~a rota" querendo mi~a
CLINICA DENTAL M. (j{oria o/ázquez Pérez MEDICO ESTOMATOLOGO Consulta de Lun. a Vanra. Calvo Sotalo, 7, 18 B ,Tlf. 572404 A Eatl'llda
CONTRARRETRANCA
dialr que preferla un governo de esquerdas, por mol radical que fose, a un governo que contase con forzas separatistas. Entenderon que o Partido Galegulsta era un partido separatista, cousa que non é certa e precisamente un grande erro que cometeu fol, ao meu entender, sumar-se á Frente Popular no 36, ande se querla meter nun mesmo saco a todos: socialistas, esquerdlstas, nacionalIstas, sindicalistas..., como xente mol de esquerdas sen ser Isto verdade pols habla xente que era nacionalista e non era de esquerda. Non tiven, pols , parte 'mol activa no naCIonalismo daquela época pero si entrel en contacto con monos dos grandes nomes de ent6n como D. Ant6nlo Fráguas, que fol profesor meu e a quen quera e respeto mono e sel que el me quere tamán. Sufrlu a 8ua familia algún tipo de repre,,"e n8 Guerra Civil pala 8ua vlnculacl6n co naclonallamo. Cando astalou o alzamanto militar eu non fun parsaguldo, paro si o mau pal e tamán O mau Irmán. Mau pal ara Secretárlo de A Estrada e fol suspandldo duranta bastanta tampo de emprago a de cargo; daspols volvero-no a rapo~ar cando flxeron unha depuración. Tamán está o caso de Roberto Blanco, tia mau e un dos mallares periodistas con que contou Gallza até hoxa. Robarto Blanco astivo an Cuba monos anos onda fundou dous ou tras periódicos, fono recollido no Iibrino de Nelra Vilas sobra os parlodlstas galagos na Habana. Fol director da "Noroasta", parl6dico da A Coruna; redactor xafa da "Gallcia", un parl6dlco mol nacionalista que so fundo u an Vigo e do qua fol dlractor Valanlln Paz-Andrada: astivo tamén an "El Pueblo Gallego" da Vigo a facendo o Socialista de Pontevadra nos anos trlnta. Cando astalou o movlmanto militar era Xefe do Gabinete de Pransa do Ministério da Governaci6n sondo subsacretário do Mlnlstário Farnándaz Os6rlo da Pontevedra, o famoso
OSÓrlo Tafall. A mullar da Roberto Blanco era da provincia da Ourense a all estaba al cando estalou a guerra, na Peroxa. Acababa da vlr de Madrid, da tomar posesl6n do cargo cando o colleu all o movimento, dativaro-no, estivo prosa an Ourense, fixeron algunhas indagacl6ns da sua vida, e por fin, o 2 de Outono do ano 36 dalxaro-no libre os falxlstas. E ao pouco da salr da cadea, collaro-no, matero-no nun coche, levara-no a aquala nona pagaron-lIa uns tiros a tirara-no nunha cuneta. Desde A E8trada, cal fol a 8úa experléncla do "alzamiento" no n080 Concallo Eu gozaba da carta libardada, pois non astaba slgnillcado por ningún partido. a ademals ara sacratárlo das Xuvantudes Cat6licas, a o Cataloclsmo estaba mol unido ao "Movimianto Nacional", a polo tanto au non tiven rastricl6n de libardada pero na mina casa - como dlxan - antas mau pai a mau Irman si tivaron problamas, a pasou-sa malta modo na casa. Mau pal era mol co~acldo como hamo da asquardas a meu irman, Mundo, era sacretárlo do Partido Galaguista. Unha nona vl~aron buscar ao mau pai á casa para ir barrar os latralros do Partido Galagulsta. E praclsamanta no soportal do Concallo, tiraran unha tala mol larga a con Pintura de acana ascrlblran "Votada o Estatuto", a pasou a tala e marcaou abalxo na padra. Sacaron o cartal paro quadou abaixo marcado. Fixaron ir borra-lo con sosa. Aa final mau pal non tlvo qua Ir, paro .... pasou-so mono modo, a sobra todo cando nos anteramos da marta do mau tia. Vivin aqualas dlas con ralatlva sollura, vivln os dias dos "ascopataros" das asquardas, právios ao "alzamlanto". Lago ao triunfar o lavantamanto, a Guardia Civil pasou a tomar cargo do podar an A Estrada, a ant6n os de asquardas foron prosas. E vivln tamán o dos Consallos da Guarra, lambro-ma unha voz, al na Ponte Regualro, salndo para Pontavadra, un pouco antas da FENOSA, all mataron catro. E os catro foron antarrados no camltério da A Estrada. Daspois os que mataron aqui an A Estrada xa foron por Consallo da Guarra: O alcalde, un tal Pana, Manolo Gallas,
NUMERO 10 Pepe Ram6n Fernández - que tina catro ou cinco filias - ... daspols o qua houbo aqul a que monos astlvaron escondidos, qua so sabia qua estaban escondidos. Chegou o caso dun senor qua astaba casado, a aparacau a mullar an estado, e os familiares do marido houbo quen 110 dlxo: Insultada a vosa nora, repudiada-a, chamada-lIa de todo.... so continuadas ralaclonando-vos con ala como so non pasara nada astadas a reconocer qua o filio á do seu marido, e por tanto que o Marido está por aqull. Monos estlvaron ascondldos, e foron-se salvando. Outro, un tal Carracado da Somoza, qua fol guardia aqul an A Estrada, que un dla dascobriro-no e foron os Guardias Clvllas a máis uns cantos senores da aqul de A Estrada ,mol "patriotas" ,a carcáro-no. No momanto en qua ascapaba sacudlron-lIe a matara-no. E todos os que foron - chamaban-lIe despols aqul "os haroes" vl~an moi ufanos, gabando-sa de qua fixeran unha grande cousa... ao pasar uns poucos masas, o que máis e o qua menos axcusaba-sa: au non fun, eu non tiven nada qua ver. Eu ao pouco tempo mobllizaron-ma coa ml~a quinta e xa tiven qua marchar de A Estrada. Anos despoJs vostede chagou a ser alcalde de A E8trada, que motlvou e88 elalcl6n e como fol a sua experléncla ao frente da corporacl6n municipal Eu estlven na guerra no Cuartel Ganeral do General Aranda. AII aramos case todos Galegos. E lago cando se ocupou Asturias pasaron a formar parte do Carpo do Exércno monos Asturianos. E entre os Asturianos estaba un compa~ei ro, Rafael, que chegou un momanto an que o nomearan governador civil da Pontevadra. Cando o reconecln, fun visita-lo a felicita-lo. Quedamos vando-nos de vez en cando, con outros companelros qua estiveramos no corpo de Fotografos - porque eu fun Fot6grafo na Guerra - a asl quedou a cousa. Pero chegou un momento que en A Estrada estaba habando unha cantidade de foll6ns tremandos no Axuntamento. E ent6n o Governador pansou en qua habla que botar o alcalde que habla e acordou-se de min a chamou-me.
En
7~
!f tOilolar DECEMBRO 1991
A Estrada estamos en: RI serafln Pazo, Ng 23 Tlf. 571194
PAXINA20
Droguería Perfumeria Decoración A ESTRADA
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
buscamos-lIe sitio para durmlr vos!, e unha corte para o burro, e pagamos-lIe tanto.... O home prlmelro pensou que tolearamos, pero... aceptou. E momamos unha barbena tipo Madrlleno co do Organillo, ao que lIe Instalamos unha megalonla, E a noite todos con mantillas e gorras tipo Madrileno, animando-se todos polas aldeas e pola vlla. Fol un verdadelro éxito. Todos - eu tamen - con pano blanco, chaqueta curta, patalón apretado.
Preguntou-me se sabia o que estaba pasando no Axuntamento. E eu dixen-lIe que si, ainda que estaba apartado da poiItica, nos calés, no casino, nos bares, todos comentaban o que estaba pasando e que era unha vergona que ponia A Estrada en boca de toda a provfncia de Pontevedra. Entón o Governador dixo-me que me tina que encargar da aicaldia. Eu en primeiro lugar, asl de repente, dixen que non pero el dou-me uns dias para pensa-Io. Falei cos lamiliares, e cos amigos e aconsellaron-me que o aceptara. Entón eu púxen-lIe como condición ao Gobernador que se ten que levar aprellada a alcaldia entrar na Falange entón non. Porque daquela ser alcalde conlevaba de xe~o Indispensábel ser xele local da Falange. Entón puxen esa condición. El dlxo-me, "bueno, eso se puede obviar". Eu dlxen, Imos acepta-lo por uns meses. Aceptel-no por uns meses e durel nove anos e medio. Como consecuéncia dos 1I0s que habla no Concello, dos 11 concellals que habla, botaran a 6. Quedaban 9. E habia uns acordos que necesitaban cuorum. Polo que era necesárlo nomear ao menos 5 concellais máis, e asf propuxen ao Gobernador 5 persoas de conlianza, entre as que estaba un que lora do Partido Socialista. A que se armou en A Estrada cando se enteraron que era concellall. Empezamos a choiar, contra todos os lalangistas de A Estrada que me puxeron todos os obstáculos que puderon, pero lomos traballando e amanando o que po-
diamos. O Xele local de Falange era Suso Durán, que lora anterior alcalde a min, e despois volveu a se-lo máis tarde. Eu era un administrativlsta que levaba a cousa do Axuntamento sen meter-me neses asuntos. Lebamos moltos apuros porque o orzamento do Concello era de 5 millóns de pts. E era un orzamento lalso. Tomei posesión en agosto do ano 59 e para o orzamento que tixemos para o ano 60 xa o puxen en 3'5 mlllóns de pts, orzamento real. E que duraban 3'5 mlllóns de pts. Agora, despols de 30 anos o Concello está en 900 case mil mlllóns de pts. Alnda que as pesetas de aquel tempo non eran as pesetas de hoxe. Asl un ha das primeiras cousas que tlxemos 101 unha exposición que se chamaba a "Exposlcións de Industrias", que ocupaba desde o Axuntamento até a carretera de Codeseda. Inaugurou-na o alcalde de Vigo, e trouxo a Banda a tocar tres dlas gratis nas Festas de A Estrada. Un dos expositores tol "Castell Blanch", gastaron 400 calxas. O dia da Inauguración ás 7 da tarde quedou A Estrada sen comida. Tinamos molta unión na corporación naquel momento. Como anécdota recordo cun dia estabamos en Coruna, Salvador Cusldó e máis eu e oio tocar un organillo nun burro, e pasou por onda nós e cando o vimos xa nos acordou os dous a mesmo tempo dlxemos-lIe: "Mire somos o alcalde de A Estrada e un concellai, temos berbena no noso concello e convidamo- lo a vir,
CENTROS AGRICOlAS
Oaa obraa e actlvldadea 1.11.. durante o lempo que eallvo na alcaldla que 101 o que mála dealacarla De todo, das cousas que máls preocupación me deron, e dlsgostos, e alegrlas ao lin, loi a re-criaclón do Instituto de A Estrada. Aquf en A Estrada tiveramos un Instituto de Enslno Médlo, no que eu estlvera, polo que unha das cousas polas que pelexamos 101 que se volve a criar o Instituto. Despois a mln premiaron-me por eso, e por outras escolas polas que traballei que se Ilxeran polas aldeas, unha condecoración que non luzo nunca, e hal moi pouca xente que sabe que a leno que é a "Orden de Monso X El Sabio". Que me parece que son o único alcalde de Galiza que a teno. No mesmo Consello de Ministros salu a crlación do Instituto de A Estrada máls a deciaraclón de Comarca de Ordenación Rural de Concentración Parcelárla aquf A Estrada, Eso Ilxo que calran mo~os milIóns de pts. no noso concello, E eso 101 unha das cousas das que máis orgulloso estou. Vendo alnda pistas da Concentración que se Ilxeron daquela e a translormación que sulrlu o noso rural, slnto-me orgulloso que se consegul-se empazar sendo eu alcalde. E outra das cousas 101 a normalización da enerxfa electrlca no concello, que estaba nunha situación desastrosa non só para o uso particular senon para as moitas Industrias que habla naquel momento na vila, Hal que dar-se conta que naquel entón estaba a lábrlca de Cusldó con 60 e tantos obrelros, a lábrlca de Varela con 40
A ESTRADA C/. Irlda. 48 Teléfono: 57 17 74
SlllEQA C/' S. ISIDRO N.ll 16 Teléfono: 58 10 '46
COMERCIAL AGRICOlA GANADERA A ESTRADA
PA'lIINA ?1
SEMILLAS . Producb' n"' 34 ENM
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
e tantos, Confecións Blanco, e Ignácio con dous centos obreiros.
.. :::,,-:,
Outra acción, ésta xa de tipo humanltárlo, que Ilxo durante a sua prealdáncla da corporación 101 fI. concealón dunha penalón á muller de Castelao, Vlrxlnla Perelras Castelao ao chegar a Buenos Aires quedou case cego e botou man del o Centro Galego de Buenos Aires. Unha prima de Virxlnia loi a que as asistiu, e loi a muller a que lIe morreu Castelao nos brazos. Virxlnia pasou-no moi mal. viu- se para Galiza, pols Ma morri~a, pero pasou mo~as d~lculdades.
A lamllia da muller de Castalao loi unha familia lidalga de A Estrada: O pai. Camilo Pereiras, lora Sacretário antes de meu paL Virxlnia viveu nun ambiente da luxo. Camilo Pereiras casou as filias con xente de categoria, unha con Pérez Viondi, outra con outro lidalgo, e por último a Virxlnia casou-na con Castelao ,que pola contra, era lillO dun marineiro, emigrante en Arxentina, recén acabado a carreira de médico, e por riba tina a 'desgrácia' da ser debuxante e de ser esquerdista. Un home que falaba galego, frente a lamllia de Virxlnia que tinan moi a menos lalar Galego. Falaban Castelán e consideraban lalar galego cousa da criadas. De ar que Castelao nunca simpatizara coa lamnia da muller, nan a lamnia da mullar con Castelao. Pois aran da direitas. Un era Teniente-Coronel de Sanidad Militar, e claro, cando comian na casa a ampezaban a discutir debia habar cada agarrada que oo. Paro Castelao tivo unha granda sorte en que Virxlnia loi unha maller qua astivo toda a vida ioucamenta enamorada daL Ao morrer Castelao, Virxlnia viu para A Estrada, e - como me co~ecia da antas - viu falar conmigo para ver se ara poslbel raceber unha pansión como 'viuva de Castalao'. E au dixan-lIa: mira, sa tomamos un acordo plenário da dar-che unha pansión como viuva da Castelao. ao dia
seguinta dast~uen-nos a todos. Entón lalar da Castalao en Espana ara como lalar do demo. o peor do qua sa podia lalar. Da al qua decidiramos na corporación disfrazar asa axuda a Virxlnia, e o Iibramento fixo-se con outro noma. Cantos anos leva 9Xercendo como sdvogado aqul ns Estrsda, e como 101 csmblando o exerclclo da sua prollslón no noso conceHo Levo como 40 anos de advogado, e cambiou moito. Antes habia calqueira 101Ión e vena a chamar ao advogado: ten que vir ver unha leira, e alá ia eu. Cando estalou a Guerra, turismos de aluguer na Estrada habia 6, e de propriedade particular uns 12. Alá ia eu nun destes coches de aluguer. E conezo ben como se vivia nas aldeas, visitei-nas ben todas. E hoxe as cousas son radicalmente diferentes a aquel entón. Outra prollslón que tamén exerceu
101 a de mestre Cando terminou a Guerra estaba eu en Valéncla. e ao pouco tempo conseguln vir para A Coruna, e pasel de Fotógrafo a Mecanógralo; e all estiven até IInais de Marzo do ano 40. Entón en A Coru~a salu un ha orde conforme todos os que tivesemos Bacherelato lacendo uns cursiños podiamos facer- nos mestras nacionals. Entón eu dixen: licéncio-ma daspols de 3
anos e qua vou lacer da mina vida. E asl decidln facar-me mestre nacional. E por ex-combatiante pedln escola e deron-ma en Orazo. AH estiven de mestre no ano 41 até o 43. Cando astiven de mestre en Orazo ainda non habia iuz eléctrica nan carreteras nesa parróquia. Como valora a evolución da corporación municipal que vostede nun' momento presldlu e do con08llo desde entón até hoxe Cando deixei a alcaldia, deixei-na con 9 mlllóns de orzamento. Agora está en 900 millóns. Con aquel orzamento mol pouco podia lacer pois xa de aquela o 60 % do orzamento ia para personal (obreiros, guardias, funcionários"oo) e outro tanto por cen moi elevado ia para a benelicéncia municipaL Hoxe moitos deses casos corre con eles a Seguridade Social. Quero dicer que xa naquela as sesións do Concello laclan-se en Galego, era das poucas corporacións de Galiza en que todos laiabamos galago. A Estrada evoluclonou mo~o desde entón, pero eso sr, non ten hoxe a categoria que tivo na década dos 60 e 70. Hoxe hai outros povos cerca do noso que nos están comendo as papas. A Estrada en moitas cousas quedou estancada. Perdemos o potencial Industrial de aqueles anos, non estamos a nIvel do noso pasado como poténcla económica.
OONTAS. O. B. ASESOR lA DE EMPRESAS E SEGUROS XERAIS Plaza da Farola, 8 • 2.· TIl. (986) 671386 • FAX 673040
36680 A ESTRADA IPontevedra)
u
CONTRARRETRANCA
NUMERO 10
Artigo publicado en "El Estradense" ,nº 81,25 - VI- 1908 por A. Losada Dieguez
Reflexións sobre a emigración Nesta derradira foto antes de morrer de A. Losada Dleguez atopa-se coa sua muller, a estradense Mercedes Espinosa, e os seus flllos. O autor do que hoxe reproduqlmos este texto xa mereceu un tratamento detallado da nosa revista no seu número 8.
JI 'fInu "11"' a ma"fuJr d Jlmiri· "'. JI áuJ'O""""14n ""'linDa , uo
'fIUT' tlJur l{1U o mal su6slsu, l{1U a fIÚÚ1 aquí t
/mposiki. !1lal ansÚlS rú rit¡uuas, porrpu " al l{1U a rúfuaa t a fiDerrúuú , al(Jflte l{1U ut4 aquí atDlÚJ, l{1U ten a soa urra atDlÚJ, l{1Ut'< (¡f"ror·" , a Jlmiri· ea, paú "" SOlIOS, «Ji '" 60s", rú fonUM. 'Un CDlfro "'¡¡ro, fum1Dd, áu,nro· {4·se """ s6 na Ijn&a, ,,""" en pantÚ pa'" rú 'f,spaffa , un rrfrcrp ftti áu, CDlfro t O l{1U posa en JI 'f,s. 1""". Cadquu "(pÚ>1<lJioru
11It1narlos,
,umos, "'" sonrisa MI
6<Uos , o Gllf¡¡o oculto rúfentlJ", os l{1U atan aos l46r'IJos, lttos p<Am ~ , non o lepaNn , a rúo sup<nJdlm <tU o canriño "" JlmiríCD , en JlmiríCD non ut4 a fdJtúl4tú; !1lai en 'f,spaffa, Mi en Ijn&a, <>:j<ns14n rú te"'" rit¡uuas sujltlmus para totfos. ÚU¡'"
¿?fpn «Ji fuJ6,-w?
,'D, l{1U "'."'...
tantos , tantos íruIlflláuos l{1U totfos toff.tumosl c6mo SI. Jan riau sttUm con uas rúfuaas... rú ""ros? JIS Jlmiri<as, o porvlr ut4 aquI; Ijn&a poi, ser ,s<nl unM rocI6n fWrw:n".
o¡¡rl<ofas, l{1U fúmai46....... """"</Ús l. JI fIÚÚ1 la nasa patria, o fiDtf14r 4 te1T'4 t 0(, SíruflCDtos
MI tÚ
G6t.rtar aos inái.rtiáuos¡ 4s asOCl4dóns o¡¡rl<ofas rú6,nI· se, ao seu ''"PU'\1 in· mmso, 4 sao forrA aJ0m6rosa. }fintla se marcJia a ~u, aúula wntinda. 4 auJ'O""""úin, , os .aporrs ma~ <a'lJatfos <ara Cuba , a ~pdDa.. Jlr· l(JfI'ina; p,ro non posanln mmtos anos sen qut uta term aoora t.SCT4V4, aprision, """" """ mal aos seus fúlos , "'" toáa (¡f,erá4iÚ f1u át sostento , vúIa vi¡Jorosa. (;atufo o ",Uf<> '" JIS.. CUlt.14n SO(J' """púto , l04s as o6ras socillis " alOpen ImpI4ntDáas ea4 cal unl o seu, o lra601i<> tenl to4 aqudo
Teléfonos:
57 08 01 parto 57 ()() 21
Besteiros - Rlob6
A ESTRADA
-
- -
menu, o ufor~ persoa! enuntrar4 a SUD. itJlSl4 rwmlpttLSQ.
qut
9ofa~ ""poru
<a'lJa4OS <ara
Jlmiriea, t wrrfa4" pero ,ambt ..,{"'" efucs rú inf'au, " a/losos os l{1U vol.,nl. 90fiús a, aesemeJdos pului4n pol4s ntas rú La !1la6ana, , 'BueMl Airu sm W\ anae.o tÚ pan, armstrdn./o-SI. mtre a mÍJiria t ttJQt"T't1UfO'St ál. an¡¡uria por non ter aUl<lro sú¡tura
para continuar nun paú a vUfa af.tu!a l{1U fos, p<tfln4 un """'" tÚ pan. ~n 'f,spafla o pro6úma aa fIÚÚ1 es t4 mal, p,ra '" JlmiríCD <Sl6 quied peor , "6= l{1U os &s son rú Ú1lta, "6= l{1U to4s tra61ÚÚJmOs pofo 6<n rú Ijn&a, pofo "'mcl4n '" áislrito rú JI 'f,s,raIÚJ, "6ora t ean4 aquí m6is nu;esdrlos son to4s os f<omts 'ra6a1loáor<s , rú """,6n. 'M4~ os f<omts mosan,es rú 'O'.en'uá<, forus, marcMn os l{1U I{1Umt ",,,,r, os l{1U I{1Umt tra601i<>r, os l{1U I{1Ur'" ser aleo, poIs
6,n, esos f<omts son os l{1U aquí fan foli<> "6= l{1U 'ra",""" rú arran<ar a U"a, a Mla 90fJU '1'lÚria "" sarras " " StuS opruorrs. 1'oIs lftÚ .an mar· cfw os 60ns , .an l{IUáar aquí s6 os sa1op6ts? Q¡u os siná/eatos ogr/uJúJs, tDáas as O'lJanlr.acl4ns oenlrlos reUfl· an aquí as a6d1JJs , non rúi>;pJ l{1U o pals "'" 'inu< en mans "" Unaanos. ~ /Únlro 4s osocUlt.14ns l{1U comprenrún a aul4n socio! se funtlanln 'BoCsas tÚ 'I'ra601i<> en r<Ú1<14n COl Cen'ros '1I,p(JcnaIs , /4<aIs no 'Ls:Jran· 'fIlro, par Q(ptIpW o Cenlro CjoIq¡o, o C("f¡, 'f,slraúns' , uas 'Bolsas consullardn a "'f"l!u a t¡uen unMlJT01IiÚ n",,;¿,,¡{, forcla 'mi¡¡rar , mtáillnte <I4s """"lranln tra601i<> a soa cftes'" '" a <>:jroflas U"as. 'f,sa insUtud6n , outrcu son o portIÍr st'lfrlnu t cam d ttUJ1'CfuJnu¡¡ '""'" "",Ira _to , marea, af¡¡a.no os SíruflCDtos • as SocidoiÚS
%nfrIos.
RIOBOO PlSaFACTORA l\mnllmíl(~ _
Semana~
A túa rádio é ... CADENA
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Manuel Garcia Barros (Ken Keirades) e unha amizade Arxentina
Ken Keirades e os ellligrantes C('cilia
v. A. de AIH"i1
Buenos Aires e a Emigración Galega Durante as xa lonxanas décadas do cincuenta e sesenta, mantiven correspondéncia con Don Manuel Garcla Barros (Ken Keirades), escritor de A Estrada. Puxo-nos en contacto un 'amigo común. Eran os tempos dun Buenos Aires de pos-guerra, barulleiro e optimista. co mundo por dlante. Ponto de chegada para os barcos que traian xoves emigrantes galegos nunha corrente incesante. Arribaban coas suas esperanzas ás costas, so~ando con se faceren cunha posici6n econ6mica s6lida. Trataban de esquecer os tempos de vacas fracas e as estreitezas, non somente econ6micas, que lIes tocara viver na xa distante cidade, ou aldea de nacemento. Habia distintos niveis para a lembranza: desde o sentimento ou a morri~a, non s6 desde o racional. Por que ten que ser todo a partir unha exposici6n meramente Intelectual? O home de carne e 6so, dlcla Unamuno, é moito máis que un ente racional, arranca das suas profundidades; ·desde o pé" como di un ha canci6n de moda hoxe aqul. E esa vixéncia manti~a se viva nos grandes Centros Recreativos da Colectividade, un por cada provincia galega. Ao Centro Lucense, por exemplo, concorrian domingo a domingo, nas primeiras horas da tarde, a bailar esforzada e denodadamente de tres a nove. sen faltar xamais, os mol amados rijmos da
Cecilia, Butora do artlgo, co S8U homo, en 1953, cando comenzou 8 relación episto-
lar con Kan Kalrada. Terra, ao compas do conxunto de gaitas de turno. Experimentaba-se a necesidade de se integrar e afirmar a pr6pria identidade nun contexto que sentian diferente; falar a lingua, cantar en coro, compartindo con ledlcia as saborosas empanadas, que algunha nai compracente aportaba e que, inexorablemente se engullan con unci6n como en algún ritual mllenário, ao ar libre e entre as árbores. As rapazas arxentinas, filias de espa~ ois na sua maioria (persoalmente son-no de andaluces) acercabamo-nos a eses sitios a entaboar relaci6ns de camaradaxe, a divertir-nos e, por que non? "a pescar noivo", atraidas pola sua limpa ledlcia. Sentlamo-nos ben con eles e non poucas de n6s casamos con galegos, facendo
das suas i1usi6ns e da sua morri~a, a nosa pr6pria causa. Pero como non s6 de gastronomia vive o home, tamén ten lugar en Buenos Aires a celebraci6n do centenário do Ban· quete de Conxo, e realiza-se o mol importante "Prlmelro Congreso da Emigración Galega", en Xullo do 1956. Trata-se de auténticas vivéncias politicas democráticas, que expo~en por primeira vez para case todos a problemática da galeguidade. Chegaban de distintos pontos de América (norte e Sul) os Delegados, e era unha emoción escoijar a deslumbrante verba apaixoada do inesquecibel Xoaé Valo Mosquera, procedente de Venezuela, quen cos seus longos brazos en a~o, como un oficiante druida, pu~a bágoas nos ollos e n6s contidos en todas as gorxas. Cunha concorréncla menos masiva, os cursos de A.G.U.E.A. (Asociaci6n Galega de Universltárlos, Escr~ores e Ar· tlstas), atopaban tamén tres noijes por semana a moltos deses xoves escoltando abraiados a Eduardo Blanco-Amor, Al· berto Vllanova Rodrlguez e a Ramón d. Valenzuela Otero nas suas "charlas· en col da Literatura. Hist6ria e Xeografia de Galiza. Eran asistentes, entre outros, Pepe Nelra Vllas máis a súa muller, Anlsla Miranda, amigos entra~abeis desde aquela época. O labor cullural do Centro Galego de Bos Aires, a revista "Galicia Emigrante" (responsábel Luis seoan. ee outros) de extraordinária factura, Inatopábel hoxe en dla para o coleccionista, a criaci6n de "Follas Novas", feira permanente de libro galego, foron alguns dos logros daquela época, que non se obt9rian se non tivese habido receptlvldade
Especialidade en
Pizzas Non quedes sen proba-las
A ESTRADA
PAXINA25
DECEMBRO 1991
CONTRARRETRANCA
entre os emigrantes, de slnxelo e mediano nivel de Instruclón, pero que non constltulan precisamente o eslabón perdido entre a pedra e o molusco, como soe crer· se a tenor de algunhas publicaclóns pexoratlvas actuals. Puden comprobar en obras recentea unha mirada prexulzosa en alguns escr~ores galegos, que parecen querer negar o pasado de penúrla en Galiza que provocaba o autoexllio, tacendo recalr sobre os que partian unha sorte de descalWlcaclón social. E Isto é como finar duas veces. Repensando-o todo, en forma retro· spectlva e sen palxón, ocorre·se·me que houbo un ha ancha franxa que separaba as mollvaclóns dos intelectuais, coa lexllima necesldade de transcender como tals, os seus problemas económicos, e sua convlcl6n errónea de pronta volta a Gall· za, das do resto da emigración que si vi~a establecer·se definitivamente. Soubo·se, pudo·se, qulxo·se chegar a esta úitlma? comprendeu·se nas suas acuclantes neo cesldades?... Os esforzos dos Intelectuais e os de alguns mecenas· poucos • moi meritórios por certo, circunscrlbiron·se á publicación de obras en Castelán e Galego (te~o aqul na mina mesa de traballo por exemplo a Fray Martln SIrmiento ed~ado no 1943) que poden resultar até grandielocuentes, eu dlrla, para a época e o lugar; servirian si, en cámblo, ao momento cultural que vive agora Gallza, coa sua decisión de mergullar nas ralces e o seu desexo de flxar e recrear o Idioma. Tal vez tlvese sido mais xeneroso e máis adecuado un pouco de docéncia á medida das necesidades desa xuventude traballadora e esperanzada...
A obra emigrante de . Ken Keirades Imposlbel falar da emigración sen rela· cloná-la de imediato con Ken Kalradaa. A ela lIa adicou as suas colaboracións en "El Emigracb' até o ano 1936, data na que tamén se ve afastado da sua escola. Foron os que foran os seus vlci~os os que desde o Centro Cultural del Partido
NUMERO 10
de La Estrada en Buenos Aires e desde La Habana financiaron as duas edicións dos seus Contlftoa da Terra; sentlndo·se eles profundamente Interpretados por el, o seu mestre. Nas suas páxinas. atopamos lembranzas da infáncla, lirismos, resgate de usos e costumes aldeáns, varridos xa por unha sociedade de consumo masWlcante e pouco profunda; todo aderezado algunhas
©~JAlI/{I !?'llI:i'l"'o'JAln. A.~'lI'U'll':M¡ I'\AfiUl!L GA/l:CIA IlA/l:/l:OS
I
Seminario de Estudios Ballegos "
.
ISABADO••2!..~.~ ••~~~.I.~ ••~E 1929 I . .... IJ:NTRII Dll: Al..M.\. llIA.I~N'7.
l'
, ""
I>l"I
.,
I!:NIU~08
11411
.
Portado do Programa da laataxoa adl~a· doa a Garela Barroa pola emigración aa· tradanaa an Arxantlna en 1929
veces con finlslmo humor e outras cunha grosa gargallada rabelesiana, que non acababan a disimular a rebelión e a dor que lIe producian ver o idioma soterrado. Vexa·se, entre outros, o conliño "O vl/anc/eo da montana". Se como pensaban no antiguo Exipto, o nome confere categoria óntica, a eleiclón do seu seudónimo foi extremadamente significativa, xa que ese Ken Kelrades, case despersonalizado tan xeneroso, inviste-o co rol de voz e intér· prete do mundo aldeán, que coñeceu como ninguén, por ter formado parte del. Ga~ara-o para o galeguismo, alá polos comezos do século, a influéncia de Antón Losada Dleguez, filio dun notárlo afincado en A Estrada, personalidade suxesliva se as hai, que tamén "con ver· teu" pola mesma causa a Don Ramón Otero Pedrayo. Don Manuel Garela Barroa (Ken Kelrades), c~ado mol ao pasar nas histó·
rlas da I~eratura galega, foi pioneiro no uso do idioma galego neste século, co cal se expresou durante toda a sua vida e polo cal padeceu exclusión e cárcere, a última vez aos oitenta anos de Idade. Reducido á condición de labrego, non se reslgnou a ser s6 un homa·llla e en· viou constantemente as suas colaboraclóns unha e outra vez para seren publicadas polos órgaos xornalfstl· cos dos centros da colectividade en Cuba, Venezuela, México e Arxenlina; relacionando-se tamén por carta con Otero Pedrayo, Ben.Cho·Shey e outros Inteleotuals residentes na própria pátrla. Era tanta a sua correspondénca que espertou algunhas suspicácias, requlsando-lIe a casa en tres oportunidades. A súa Incan· sábel actlvldade trae-lIe como consecuéncia vis~as inesperadas de pero soas de predicamento, absolutamente atlplcas para ese recuncho esquecldo da aldea, que se acercaban a saudá·lo e tes· temu~ar·lle o seu respeto, o que lIe valla protestas familiares dada a modéstla da sua vivenda. No 1958 nomean·no membro correspondente da Real Académla Ga/ega, o que lIe deu moitlsima felicidade, pols fol o único reco~eclmento que .recibiu na sua moi longa vida. a que moi ben se poderia definir con duas palabras: estre~eces e soedades. Ken Kelrades esa asl: un tipo rexo, obstinado, nadador contra corrente, que xamais se propuxo dúbida algunha en col da validez dos seus principios. Co~ecin no por carta; foi unha relación prolongada que se foi fortalecendo paseni~o. As suas cautelosas fórmulas iniciais de encabezamentos como: "mlña señora", seguiron nunha tema progresión amistosa os tra· tamentos de "Ben querida neta", "Mlña Santa", "Netíña"... etc. Era octoxenário e afastaban-nos nada menos que a frloleira de cincuenta e catro anos. A sua enerxla e entusiasmo eran os dun xove; Ila, escrebia e traballaba duo ramente no agro, e falaba en todas estas actividades indistintamente nas suas caro taso A sua activldade IIterárla realizaba-a pola noite, despois das fatigas cotiás nos sulcos. Referla·se a sr mesmo, autodefinindo-se: ... " un home que so/e ver·se
ORENAULT Talleres GESTOSO 36.680 A ESTRADA (Pontevedra)
Avda. Fernando Conde, 123 Tfnoa: 57 02 08 Y 57 04 02 DECEMBRO 1991
PAXINA26
A ESTRADA
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Manuel Garele Barroa, e8crltor, labrego, nacionalista, preoupado poloa emlgrantea, mantl· vo duran.a toda a aua longa vida unha Indomeallcabel coeréncla noa aeua prlnclploa
polas mallás ou á atardecida po/as veigas ou po/as toxeiras, tras unhas vacas cunha
vara na roan
9
un libro na oulra... ..
Na sua sóbrla manaira da axprasar-sa a través das suas misivas, adlvl~an-sa inumarábais privacións a dificultadas, dasda o prazo dos salos, até anvlar a sua corraspondéncla por barco, pois o custo ara menor; ter que medir-se no gasto de luz pola noite e o frio que acosa unha e outra vez os seus pés xalados no inverno ("... o que teria de boa gana era unha estufilla que me quitara o frio de pes que estou sufrindo. Po/-o custe si me puxera tilla-a. Pero hai o gasto de corrente, que xa temos molto, e hasta se me queixan de que eu gasto,coa lus a/cendida toda a noite e toda/-as noites "...) A reespeito da súa activldade ilterária, moito me agradeceu un dlcionário pequeno (o de Carré Alvarallo) que lIe enviara, vivia ascrabendo indomabelmente a loltaba contra obstáculos case irrisórlos; ás veces Ma que enviar os seus textos manuscritos por non dispor de quen Ilos mecanografiase. Sen embargo non amal-
naba na sua loita e non se queixaba. As dificultades non o arredaban, vivla argallando e desamolando trabal los qua enviaba fóra do sau entorno, pois na pátria astaba mal visto axprasar-sa an galego. Saltou as barrairas da paquana comarca - a aldea - a a gran comarca Galiza -. E ao var que non obMa rasposta dos seus concidadáns, pasou sobre o espazo e o tempo: mandou a sua obra como pudo, esforzadamente, a unha xove, que só moltos anos despols pude entendé-Io de forma cabal. Simplemente pola madureza que dá a vida. Emprendeu asl un diálogo co futuro. Mandou concentrar nas mi~as mans todos os escritos enviados á Arxentina, inclusive unha cópla completa, a última das suas Aventuras da Albarta Qulnol, obra autobiográfica na que resgata eses costumes ancestrais, aos que xa fixen mención a que fora escrita no melo da rudas tarefas campesi~as. (As veces, coldando o gando. so as incleméncias do tempo, a zarracina voaba-Ile as cuartillas). Angurlaba-o pansar qua os seus textos,
tan traballosamenta alaborados, non acadarlan a publicación encelada... "Aventuras de >!lIberte Quifloi, que está af en 80S Aires, sen que naide se acorde di/, e que por a! quedará esquecido... " Flnou coa serea sabidurla dun labrago, aos 95 anos, nunha maM de primavera: "ao fin ha/ que se ir..." Está soberrado no Cemitério de Callobre. O povo estradense adlcou-lIe unha placa de mármore, como homenaxe ao ano da sua morte; all hal grabado un seu pansamanto, o qua axprasara nunha c1aúsula do sau tastamento falto an 1958 a dice asr: "Fago profesión de amor á doce Terra na que nasc!n e viv!n e na que tello a dita de acougar en sono eterno. Foi Galiza ouxeto e ilusión da mifla vida. A e/a e á sua redención adiquei-i/e as millas forzas e o meu labor li/erário. Por e/a loitei e sufrin. Desde o máis fondo do meu corazón, desexo-lIe no vinde/ro dias de prosperidade e ventura" (Traduclón ao galago do seu filio David Ovldlo Garola Inaua, pois para as actas notarial. só estaba permitido o castalán). A sua aposta polo futuro acabou por abrir-Ila un cami~o, pols agora hai unha nova mirada para a sua figura a a sua obra. Tivan a fonda satlsfación da lavar no 1985 todo asta matarial seu, que obraba no mau podar. 8ó consarvo as suas cartas, cuxa relaltura, confaso-o, ma conmoclonou, pols os anos transcorrldos, (o tempo en nós) permitan-me aprezar a vardadaira calldada dese espirito Ilustra, qua alá lonxa a hal tampo tivo aben avir· se a compartir Inquadanzas a pensamentos, cunha rapaza arxantina, que moi namorada vibraba cos Idaais do seu morritlento marido amlgranta.
NOMo' A traduci6n 00 Ga/ego desle lexo da tScritora arxentina estivo a cargo do Pofesor Car/(J$ Loureiro
\\
Boas Festas e 1992 con moitas froles Tlf. 57 0322 A ESTRADA
PAXINA 27
DECEMBRO 1991
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Perto de cen rapaces participan nas escolas deportivas muncipais
Aprender deporte
Dores Chedas Aa redor de cen rapaces estiln participando este ano nas Escalas Deportivas criadas polo Cancello hal xa catro anos. Deles cincuenta e cinco Integraron-se na de baloncesto estando o resto na de fútbol-sá, Os rapaces e rapazas que asisten á de baloncesto entrenan divididos por Idades en tres grupos a partir das seis da tarde, dous dlas por semana cada grupo. Poden participar dende os oito anos en adiante, sen que se lIe eslxa ningún requisito aparte do trámite de cubrir uns papeis coa Informaci6n esencial de cada un. Os gastos de mantemento das Escalas corren a cargo do Concello, aportando cada nena unha cuota "simbólica" de 300 ptas ao mes. Segundo Juan Castedo, un dos monitores de baloncesto xunto con Javier Sanmartfn, o felto de que o curso empece cada ano en Novembro entorpece un
pouco a marcha do mesmo xa que maltas rapaces, ao non funcionar as Escalas no comenzo do curso escolar, decantan-se polo fútbol; afnda que despois das NavIdades o número de rapaces inscritos soe aumentar, rexistrando-se últimamente un importante aumento na inscripci6n femenina. Unha das metas que se plantexan os responsábels da Escoia de baloncesto e levar este deporte ao rural, xa que as di!icu~ades de desprazamento até a vila, sobre todo para os mais pequenos, fan que s6 o vinte por cento dos participantes sexan do rural e, segundo Juan Castedo, "alnda que vemos que Il complicado polos gastos que ocasionaria, e seria un tema a tratar ca Concello estamos seguros de que no rural hai moitos rapaces interesados no deporte que non poden vir e que tefien uns pavil16ns que s6 se utilizan para a educaci6n flsica coma no Foxo e Codeseda". Por medio das Escolas deportivas consegulu-se formar tres equipos federados (de cadetes e xuvenfs) integrados
polos rapaces que van alcanzando as idades de cada categoria. Os entrenadores destes equipos son os mesmas que levan as Escalas (Sanmartln entrena aos xuvenls e Castedo aos cadetes), e tefien coma obxetivo prioritário aumentar cada ano o número de equipos para poder asi facer ligas e competici6ns entre eles, fomentando e desenrolando o deporte de base. Os resu~ados conseguidos polos equipos federados en anos anteriores e o traballo desenrolado pode-se considerar positivo, segundo os seus entrenadores, pasando de ser penúltimos no primeiro ano de competici6n en cadetes a ser quintos o ano seguinte. Esta boa marcha parece que se vai repetir este ano vistos os espectaculares resultados obtidos no principio da competici6n. En canto ao interés amasado polos rapaces, os monitores afirman estar satisfeitos, sobre todo do grupo dos pequenos (dezaoito rapaces de o~o a dez anos) que son, dln, "un desfase".
· Oficinas · Locales Comerciales · Pisos... etc. Avd, Benito Vigo 14 - 2Q B
Tlf,
e Fax: 571937
36680 - A Estrada
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Sociedade Cultural "Marcial Valadares", asociados en prol da normativización e normalización lingüística
OS' reintegracionistas Sonia Sánchcz A lingua galaga, cemo lingua que non se desenvolveu con normalidade ao longo da sua história, presenta hoxe problemas á hora de establecer un ha normativa que pareza racional a todo o mundo. A Sociedade Cuttural da que hoxe nos ocupamos, Marcial Valadares, quere recerdar ao povo estradense que O debate non se pode pechar ce establecimento dunha normativa que presenta tantas deficiéncias e, ao mesmo tempo, que o problema non é estrictamente lingulstico senón que atlnxe ao conxunto da cultura galega. A polémica sobre a norma que haxa que dar á lingua galega endurece·se tras a aprovación no 1983 dunha "normativa oficial". Contraponse a esta o Reintegra-
cionismo que fal fincapé no interese pola integración da lingua galega no tronco común do galego-portugués. Se para al· gúns a polémica parecia pechada coa publicación desta normativa oficial, para os reintegracionistas esta normativa non persigue máis que a conversión da Iingua galaga nun dialecto máis do espafiol. Co fin de defender unha norma que ev~e estes perigos ao idioma e de trasladar o debate.ao corpo social aparecen nos der· radeiros anos en vários cencellos galegos asociacións de Indole nacionalista. Dentro desta liña haberia que instaurar á Socie· dade Cultural Marcial Vaiadares. Dezasete persoas fundan hai aproxi· madamente un ano e méio a Sociedade Cultural Marcial Valadares contando desde o inicio co obxectivo central do re· integracionismo cultural e lingufstico de
Galiza. Unha concepción ampla deste obxectlvo fai que a Sociedade se inxera de xelto consciente nun movlmento que abarca a toda Galiza . Según estes critérios a Federa90m Reintegracionista reune a ag· (Salnés, rupaclóns de distintas vilas Ordes, Ferrol, Vigo, A Estrada...) tentando aportar unhas mfnimas pautas e empren· dendo algunha actividade. Para representantes da Sociedade Cuttural o que se percebe a nivel social é unha grande desinformación promovida polos sectores "oficlals". A reivindicación do celectivo reintegracionista non é que a normativa oficial se sustltua pola reintegracionista en escoias, libros, etc, pois nese caso "estariamos pecando de igual intransixéncla que os defensores da normativa oficial" senón que se incerpore o debate á sociedade sen tendenciosidade.
-Abrimos a partir das 7'15 da mat'\á - Disfrute dos nasos vit'\os variados polo dla. - E ambiente-se coas nasas copas e a nasa música pala noite. TUBOS, o naso bon servizo corrobora a nasa boa imaxe.
NUMERO 10
CONTRARRETRANCA
Para a Sociedade Cu~ural a polámica establece-se nos termos de achegamento ao tronco común ou progresiva integración no espanol. Según representantes da Sociedade tamán son falaciosos os argumentos dos defensores da normativa oficial conscientes do achegamento ao espanol que pretenden facer crer que seria Imposlbel a unha povoación que ate o momento non fora alfabetizada en galego, senón en espanol, nunha normativa tan distinta da de este ú~imo idioma: " se existise autántica vontade galeguizadora esto non seria nin· gún problema. Ponamos o caso de Israel, un estado tan cliticábel noutros aspectos, pero que conslgueu que en pucos anos unha Iingua case desaparecida como o hebreo -tal non á o caso do galego· fose a Iingua oficial do Estado. Según representantes da Sociedade non se debe pensar que sexa este un problema caracterlstico de Galiza. Outras Iinguas que poden, a simple vista, atoparse en mellores condicións de saude tenen hoxe dWicu~ades: "O catalán, por exem· plo, á unha lingua defendida polas inst~ucións catalanas e conta cunha nor· matlva que, contra a "oficial' do galego, non persegue a asimilación co castelán senón máis ben a diferenciación; sen em· bargo hoxe esta-se dando un fenómeno de penetración do espanol en mo~as es· feras de forma que se tame moi seriamente polo futuro da Iingua. En xeral pode·se dlcer que todas as linguas que non sa desarrollaron en condicións 'nor· mais" tenen hoxe problemas dunha ou outra Indole'. Según representantes da Sociedade "que haxa conflicto á mol positivo para a Iingua; claro está que as posicións de· penden de sectores, de tipos de persoas, pero a idea de conflicto non se debe aso· ciar sempre a parámetros negativos". Nambargantes 'o conflicto non se es· tablece nos termos en que se debera, primeiro potos Intentos de vicia· lo por parte dos partidários da normativa oficial a, an segundo lugar, pola Inferlorldade de
Alguno dos aololenleo , Aoemblelo de Grupoo Relntegraclonlol....ollzad. n. Eotrad. en Malo de 1990 no que e.Uveron p....nt.. component.. do Socledade Cullural "Marcl.1 Vol.· d.res"
condicións en que se atopan as persoas que valoran negativamente esta normatl· va. O galego normativo á o que se ensina nas escolas e á o único subvencionado en todos os sentidos co que se chega a que hoxe se convertira nun negócio, sendo usado por algunha xente que lIe fai un fraco favor ao galego'. A Socledade Cultural Marcial Vala· dares funciona desde o seu naclmento mediante duas asembleas anuais nas que se programan as actividades. Ate o momento a Sociedade ten levado a cabo cursos de galego, homenaxes a autores como o feito ao recentemente falecido Carvalho-Catero, campanas de normalización, a publicación dun boletln; ten participado tamán nos Encontros de Xuventude 91 en Viana do Castelo e o último vran celebrou xunto con outras asociacións o Cruceiro pola Lingua nas rias baixas galegas. O centro de activi· dades é a lingua, pero tocan·se outros campos: solidaridade Internacional e out· ras problemáticas sociais: • é necesário normalizar o uso do galego en outros ámbitos e asl tocamos
outros temas como o yo Centenário, a Insumisión, etc'. As boas relacións con outras asoclaclóns estradenses como a Asociación Cultural A Estrada o co noso Concallo co que hai reunións periódicamente acaban de centrar a situación da Socledade Cultural Marcial Valadares que actualmente está levando a cabo un curso de galego que rematara en malo coincidindo co Dia das Letras Galagas. Por ú~imo, e como nota anecdótica, dicer que a Socledade ten un himno, o Canto M090 de José Afonso, que será asumido poto resto das asociacións da federa90m de Associa9Qms Reintegracinistas e que "manWesta unha das nosas principais caracterlsticas, a de ser román· ticos; románticos non como fantasiosos, senón como replicadores de algo que consideramos nocivo e que somos ca· paces de pensar dun xe~o mello~
Boletín de Suscripción a CONTRARRETRANCA por 12 números: 2400 pts. Nome: Enderezo Concello:......... Banco ou Caixa; DomlcfllodaSucursal:
.DN 1:
:
Codlgo Postal................. Sucursal :
. .. . . .
Tlaf _ Num. da Conta:
Sr. Dir,ctor do Banco 0" Caixa: Prtgo//t qru 101M nota, ala novo aviso tú ad~udar na milfa conta con tsa entidad, 09 r.cibos qlU 00 1MU f1om1 strdn aprlS,nlIJ do. para cobro pola "''''a CONl'RARREFRANCA SiIlalUTa
DECEMBRO 1991
PAXINA30
A
F=~TRAnA
Pl"oximo NÚnH'I"O"
VERSALLES,
o
PAZO DE OCA FRANCÉS
CONTRARRETRANCA Un proxecto que é posibel grácias a todos Casco Urbano Librerla Faro Librarla Durén Librarla Plazuela Librarla Carvantas Librarla Macalra Librarla Rosar~o Librarla Gran Vla Librarla El Pilar Librarla La Artrstlca L1brerla Lolymay I.N.B. "Garcla Barros" I.F.P. "A.Losada Dleguez" Estanco Carballada Estanco Ctr. Santiago Cafe Bar "Tubos" Café Bar "A Farola" Tabarna "SI. Sede"
Rm:al Matalobos T. Pino
Toedo
Toparas os n080S exemplares a venda nos segulntes establecementos CasaAller Librarla Taylo Taberna Xubrel Lagart6ns Orazo Taberna Estanco Elma Moreira Agar Carballo Grande A Pica Taberna Ansalmo
Berres
O Foxo
Taberna da Celerino
O Forno O Moncho DamadelRlo
Callobre Bar Rlvadulla
Riobo
Olives
Taberna Gañete O Pequaniño
Taboada (Vlladafonso)
Oca Taberna Horencio
Allredo (Saqueros) Xesús de Sobrado
Castro
Guimarei
Taberna da Igraxa
Arnois Taberna Hip6lito Taberna O Racanto Taberna Andión
Ragango
Loimil
Vea
AsCamélias
Merandalro da Vea Taberna Emlllano A Fandl~a Casa Ellaa
Carnicarla Guillarmo Tabarna Portala
Codeseda
Lamas
Taberna da Igrexa Tabarna Marlño Tabarna Estabo
Cereixo Taberna Cereixo Taberna Perna Viva
Arca Taberna Dlonlslo
Nigoi Taberna A Pena Taberna Ignáclo
Tabeir6s Taberna Dávlla Taberna Sangiao
Ouzande Manuel Porto
Lirípio Morgade
Ancorados Brel • Bouzón Daniel Rodrlguez
Rubín O Sol
Rivela Vllaboa
Santeles Taberna "O Cruce\ro"
Sabucedo Taberna Maria Taberna do Malo
Souto Tavena Verdura