Tabeirós terra, nº 13, decembro 2003 optimizado

OS REFRÁNS DE MARCIAL VALLADARES DO A Ó Z

na fotografía que ilustra esta boa nova.

Callobre C.F., Coesco, Xesús Ferro e Fernando Quintela, premios Sanmartiño 2004 Unha vez máis chegan os Premios Sanmartiño que recoñecen o traballo a prol da

neste número unha biografía de Marcial Valladares, a quen o Concello da Estrada dedicou o ano 2003

seda, unha viaxe ó redor das empresas pioneiras no transporte de viaxeiros nesta comarca, da man dun dos estradenses que máis de preto coñecen o devir da súa terra: Luís Porto

• REPORTAXE sobre a visita que unha delegación estradense fixo a Venezue-

XU'NTA DE ·" ALICIA e

normalización da lingua. Para todos os premiados nesta ocasión a nosa noraboa.

~;.~~;z~~: fl1

tactou .coa emigración estradense - r;l~i preparando a .pró- ~ 4 xima visita do al- ~ ...· calde a Caracas e ~ ,.

Maracaibo. ~'

• O CABALO e o seu mundo a través das festas máis importantes que se celebran en España, serán protagonistas na Estrada o ano 2004 da man dunhas xornadas organizadas desde o departamento de Cultura estradense

CONSELLERIA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA, DIRECCION XERAL DE POLÍTICA LINGÜÍSTICA

21

'QJ::abeirós m:erra, decembro de 2003

Codeseda... coplas do Sr. José deXavai O

POR LUIS PORTO

seu verdadeiro nome era José Fernández Rivas, pero corría polo de Sr. José de Xavai, e esa forma de definilo pode chamar a engano, xa que el, carpinteiro de profesión, cun pequeniño taller de carpintería no Carballiño ó grupo de casas na recta que nos leva dende Codeseda ata as Quintas-, era un bo home, apacible, tranquilo, bondadoso e é por esto que podemos interpretar o Xavai, como unha forma de definir o Sr. José, pero parece ser que este apodo xa lle viña posto dos seus antecesores- a casa dos de Xavai-. Enviudado, pasa vivir coa sua irmá Xoana no lugar das Quintas.

Este bo señor vive ata preto dos 90 anos, e morre na década dos 90. Non sabemos de onde sacou estas coplas, podemos pensar que son coplas de Cego, que foron pasando por transmisión oral, que ben se puideron escoitar nas feiras de Codeseda, xa que relatan acontecementos e lugares desta parroquia. O que si é certo é que foron recollidas por min a principios dos anos 70. Meus pais tiñan un establecemento mixto de bar e ultramarinos, ás noitiñas o Sr. José viña tomar algo e xogar a partida con outros compañeiros, nesas longas e frías noites do inverno, entón el recitábame estas coplas que recollín o pé da letra.

COPLA: 1 No lugar das Quintas, sucedeu un caso raro Vintecinco cazadores, mataron un parco bravo.

O parco era pequeno, e tiña a barriga redonda E cando lle iban a tirar sempre lle daban na sombra.

ANO DAS LETRAS 2003 ,,

AVILES de TARAMANCOS

Antón Avilés de Taramancos (N oia, 1935-1992), naceu no seo dunha familia de labregos e mariñeiros, estudiou náutica na Coruña e posteriormente, emigrou a Colombia, onde viviu durante 20 anos traballando en diver- '------=--~ sos oficios, ata que no ano 1980 volve a Noia, vila na que chegou a ocupar o cargo de concelleiro. Comezou a escribir poesía xa moi novo, publicando As moradías do vento no ano 1955. Catro anos máis tarde sairá o libro A frauta i o garamelo. Á súa volta de América, publicará o recompilatorio O tempo no espello (1982), Cantos Caucanos (1985), A s Torres no ar (1989) e, postumamente, Última fuxida a Harar (1 992). Como artista é autor de Obra viva (1 992).

Edicións Fervenza editou este ano un libro de Martín Veiga coa biografía de Avilés de Taramancos

Pola serra do Montouto, Un por acabalo do outro Si hai alghun impedimento Entre estes dous animales Un carga coa albarda, E outra cos ataja/es

COPLA:3 Xan Ghin Dan quere casar, -' • e non ten muller buscada e vaille facer o amor á filia da tía Xoana -Boas noites tía Xoana ¿onde lle vai arapaza?

Ela vai no gas para a noite, xa me parece que tarda Cando lle vén a rapaza pola porta para dentro - Boas noites Xan Ghin Dan, traíate no pensamento -E logo a ti ¿quen cho dixo? Seicafoi noso Señor.

Eu queríame casar e véñoche facer o amor, eu casar non me casaba pero eicho de contar, quería facer unha saia e teño a lan por fiar, teño os zapatos rotos e o mandil todo rachado, si tes cartos cómprasme outro e casamos de contado Máis o canto foi despois alí, o día da voda que entroulle o can á cociña e comeulle a carne toda.

IN MEMORIAN TABEIRÓS TERRA quere dedicar este número á memoria de Manuel Bernárdez Sanluis que neste ano 2003 deixounos para descansar na súa terra de Berres, a de D. Marcial, Avelina e García Barros

;··.

No me estraño en Don Francisco Otero, ese el cual es un gran caballero.

Pero me estraño en Don Juan García que xa me esquecía.

PD.- Don Fransico Otero e Don Juan García pertencían a importantes casas da parroquia COPLA2 MUNICIOS Queren cotraer matrimonio, Arrenegado sea el demonio Con palabras represente a vista de tanta xente Por unha parte,María Val de Conares Y de la otra, Felix Montón Arriba a falda, abaixo o pantalón.

REVISTA CULTURAL DA ESTRADA EDITA: FUNDACIÓN CULTURAL DA ESTRADA R/ Benito Vigo, 104 36680 - A Estrada Pontevedra Tfno:986570165 Fax:986570233 E-mail: publicacions@aestrada.com

XERENTE: Valentín García CONSELLODE REDACCIÓN: X. Manuel Reboredo Baños David Otero Daniel Femández Carlos Loureiro Xosé Lueiro Lemos Xosé Rodríguez Xosé L. Vilariño Nicolau Alvarellos Xosé Luna FOTOGRAFÍA: BERNABÉ S.L. Marcos Míguez Puri Arquivo DEPÓSITO LEGAL: BG: 28211997

MAQUETACIÓN: FILMACIÓN P.R.G.

IMPRESIÓN: Tameiga SL

/3

lrrabeirós lrrerra, decembro de 2003

Biografía de D. Marcial Valladares-Núñez 14 de xuño de 1821. Nace no Casal de Vilancosta, freguesía de San Vicente de Berres, Concello da Estrada, un neno bautizado, ao día seguinte, cos nomes de Marcial, Ramón, José, María del Pilar... Valladares Núñez. Viña ser o filio dunha das familias fidalgas ruáis im'portantes e cultas de Galicia. Era o terceiro de dez irmáns: Petra, Jacoba, Marcial, Engracia, Sergio, Avelina, Luísa, Segunda e Isabel, fillos do matrimonio formado por José Dionisia Valladares e María de la Concepción Núñez.

1860 O 16 de abril casa a súa irmá Luísa con Bernardo Espinosa. Froito <leste matrimonio nacería o que sería o seu sobriño e afiliado de Avelina, á postre recompilador da obra da Cantora da Ulla e gardián da memoria dos Valladares.

1861 O 11 de agosto preside a inauguración dos Juegos Florales no teatro de Pontevedra.

1823

1862

Nace Sergio. Morre á idade dun ano a súa irmá Prima, xemelga de Segunda.

Marcial participa no solidario Album de la Caridad, patrocinado polo próspero emigrante e mecenas, Xosé López Cortón. Escribe 'El pecador contrito' , coa que dá por finalizado o poemario Juegos Póé~::-::-:'7:::T7'777"1 ticos.

1825 23 de outubro. Nace Avelina Valladares, a 'Cantora da UUa', como gustaba chamala Manuel García Barros, que formou parte dun grande elenco de poetas -liderados coa súa escrita e personalidade polas tres grandes figuras da lírica galega: Rosalía, Pondal e Curros- que contribuíron, en maior ou menor medida, coa súa obra poética en galego a construír o noso país.

1864

17 de febreiro. Polos seus servicios humanitarios Avelina é recompensada coa 'Cruz de Beneficiencia de Segunda clase' e o Diploma acreditativo. Falece José Dionisia Valladares.

1865

1833-1835

Remata un cancioneiro musical galego, manuscrito inédito, dedicado ás súas irrnás, que leva por título Ayes de mi país, no que realiza unha importante recolleita de melodías da Ulla.

Marcial e Sergio comezan a súa etapa de estudiantes en Compostela. Cursan primeiro e segundo de bacharelato.

Con 45 anos, Marcial retírase definitivamente ao casal de Vilancosta.

1827 Nace a súa irmá Luísa.

1866 .

1835-36 Por mor das obrigas profesionais de don José Dionisia, destinado a Ourense, Marcial e Sergio estudian o tercerio curso de bacharelato na cidade das burgas.

O 11 de novembro nace Isabel, a súa irmá ruáis nova.

1842 En xullo deste ano Marcial e Sergio acadan a titulación de Licenciado en Xurisprudencia pola Universidade de Santiago de Compostela.

Escribe 'Brindis ', primeira composición ·do poemario Juguetes poéticos (manuscrito inédito).

1843 Comeza Álbum (poemario manuscrito inédito) e asina con pseudónimo de 'Maiclar'.

1843-1844 Marcial completa a súa formación en Compostela, asiste a clases de francés e acode, regularmente, á cátedra de Historia Natural, dirixida polo insigne doutor Casares.

Escribe o seu primeiro poema en galego: 'A un paxariño'.

Participa, xunto co seu pai, na redacción de informes e artigos correspondentes ás terras da Estrada e Lalín para o Diccionario geográfico-estadístico histórico de España y posesiones de Ultramar, do avogado Pascual Madoz. Comeza a redacción da súa magna obra Memorias de Familia, manuscrito inédito, que nos permitiu reconstruír a biografía do autor de Vilancosta. En febreiro don José Dionisia ocupará a praza de Intendente na éidade de Zamora. En xullo Marcial desprázase a Zamora para auxiliar ao seu pai nas tarefas administrativas.

-

1845 En abril a familia ten de trasladarse a Zamora .para reunirse con don José Dionisia e Marcial. Marcial escribe o seu poema 'Suidades' adicado a unha moza da burguesía compostelá con quinta en Vilancosta chamada Carme.

1850 A familia Valladares regresa a Galicia. Don José Dionisia retírase da vida pública ao casal de Vilancosta. Marcial comeza -como el mesmo subliña no prólogo- a confeccionar o Diccionario Gallego-Castellano.

1854 Morre Jacoba, a súa irmá maior.

1855 Morre Sergio. Comeza Marcial a súa obra Elementos de Gramática Gallega, que o autor deixou inédita aínda que perfectamente preparada para a súa publicación. Remata un manuscrito (crónica histórica) que leva por titulo Memoria Histórica de la ciudad de Zamora.

1856 José Dionisia edita un libriño relixioso co título de Novena a la Santísima Virgen de la Guía. No libro participan cos seus versos o propio don José e os seus fillos Marcial e Sergio.

1867

' Data do manuscrito Cantigueiro popular.

1868 Escribe en castelán a súa novela Asela.

1869 Unha primeira versión do seu diccionario, como sinala no prólogo do mesmo, xa a tiña rematada neste ano.

1870 Escribe a primeira novela galega moderna do Rexurdimento, Maxina ou a filla espúrea.

1879 Avelina escribe os seus· dous primeiros poemas en galego, 'A Ulla' e o 'Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego'.

Marcial publica na revista La ilustración gallega y asturiana o artigo tituládo 'Del apóstrofo en la escritura gallega', no que establece unhas normas ehcamiñadas a fixar o uso do apóstrofo na lingua. Aparece datado un manuscrito inédito (tratado de botánica) baixo o título de Catálogos de árboles de adorno, arbustos y flores. Está datado o manuscrito Apéndice ó Cantigueiro popular.

1880 Maxina ou ;.l filia espúrea é publicada por entregas na revista madrileña La Ilustración Gallega y Asturiana, que dirixía Manuel Murguía. Polo seu prolífico Jabor como colector foi nomeado membro Correspondente da Real Academia Española.

1883 Avelina escribe o poema 'Miña joya'. Marcial escribe nesta data as súas novelas en castelán Los tres expósitos e La cruz perdida.

Marcial Valladares aporta neste ano materiais para as· publicacións de etnografía e folclore de Antonio Machado Álvarez (pai dos famosos poetas Antonio e Manuel Machado Ruíz) para a súa Colección de enigmas y adivinanzas.

1884 Publica unha das súas obras ruáis sobranceiras, O Diccionario Gallego-Castellano (Santiago, Biblioteca de El Libredón), que supuxo segundo o. profesor Carballo Calero- os fundamentos do estudio da nosa lingua. Esta valiosa obra contén ruáis de 10.600 vocábulos, 460 refráns, proverbios, dicires, fragmentos poéticos, 242 cantigas e un vocabulario científico. Polo seu labor de recolleita do folclore .é nomeado neste ano como Socio de mérito pola 'Sociedad de Folk-Lore Gallego', naga ese mesmo ano na cidade da Coruña impulsada por Machado y Alvarez e presidida pola condesa Pard.o Bazán. Recolle un cento de composicións para a colección da Bibliotecas de las Tradiciones Españolas, titulado Miscelánea. Folk-Gallego.

1889. Avelina escribe o poema 'Os qu'emigran'.

1892 Escribe Marcial os Elementos de Gramática Gallega, mais esta obra (viña ser a cuarta) non tivo repercusións, pois ficou inédita ata que a editorial Galaxia a publicou no ano 1970, co gallo de dedicarlle ao autor de Berres o día das Letras Galegas dese ano.

1857

1896

En febreiro está datado un caderno manuscrito que fica inédito e leva por título Escenas Contemporáneas: Flora, o hasta donde llega una mujer.

Nuevo suplemento al Diccionario Gallego-Castellano, no que sinala que 259 novos vocábulos lle foron facilitados pola amabilidade do Sr. Leiras Pulpeiro e 30 pola de don Manuel Pardo Becerra.

1858

1902

Co gallo da Exposición Agrícola Industrial y Artística de Galicia, que se celebra en Santiago de Compostela, Marcial e Avelina Valladares participan con senllos artigos no xornal La Exposición Compostelana e como expositores na mesma exposición. Marcial fai unha exhaustiva e acertada análise (que vai coincidir con parte da historiografía actual) das causas da crise da nosa agricultura,

Segue arrequentando o seu diccionario, Nuevo Apéndice al Diccionario Gallego-Castellano. Morre Avelina, a 'Cantora da Ullaí', aos 76 anos de idade, na súa casa de Vilancosta.

1903 O 20 de maio falece, aos 82 anos de idade, na súa casa de Vilancosta.

m:abeirós m:erra, decembro de 2003

O LIBROS ·_.,. ,."lar Sl,\"V' " ; , t···f'ill .'/:....:.. ·'... V cr . ., ./;h ..:.....a"'ÓD ..:. . ..r: :. L . .:·.....· .:i....d ' -·. .. d.'ca1:·. d', o mun.·.o d: ,d':.:.o s•n•·J. A

:. ~ ~,,;:· ~.

tabaco Valentín García Gómez A obra de Ana Romero Masiá, condensación da súa tese de doutoramento, rescata para a historia a biografía de Severino Chácón, un líder sindical, nacido na parroquia estradense de S. Pedro de Parada b 14 de novembro de 1884 e que morreu ós 94 anos en Madrid esquecido de todos menos das "chaconeiras" -as vellas cigarreiras coruñesas- que gardaron a súa memoria histórica e mantiveron con fidelidade o culto ó que fora o seu líder indiscutible.

Severino C hacó n n aceu nunha familia labrega de escasas terras, tivo que dedicarse ó oficio de canteiro. Haí anos que

',

J .A. Durán defendeu a tese de que as cordas de canteiros que ían de cidade en cidade e de vila en vila construíndo pontes, igrexas e casas, foron conductos de ideoloxía socialista.

Os canteiros espallaron por Galicia a utopía igualitaria na versión máis constructiva e humanitaria (... ) Foi en Fen-ol onde Chacón, traballando de canteiro, descubríu esta teoría e a praxe socialistas que tanto defendeu. En 1903 reside na Coruña. Axiña destaca pola súa capacidade organizativa, pola ardorosa oratoria e por unha cultura autodidacta. En 1905 emigra a Cuba, funda o Partido

Socialista de La Habana, do que foi Presidente, e formou parte do comité central do partido socialista de Cuba. Expulsado polas autoridades en 1911 retoma á Coruña, presidindo as Xuventudes Socialistas e a Agrupación Socialista.

En 1916 todo empeza a mudar para Chacón. As cigarreiras da Coruña, que atravesaban unha prolongada crise motivada pola caída da producción a causa da guerra mundial, inician un proceso de contestación social e atopan en Chacón o líder que instintivamente buscaban.

A partires de 1916, Severino Chacón desenvolve unha frené-

tica actividade; neste ano constitúe a Unión Tabacalera Coruñesa, e sen parar, inicia a organización das once tabacaleiras de toda España que conclúe na constitución en 1918 da Federación Tabaquera Española da que foi nomeado presidente e · logo secretario. Eso explica que dende 1920 resida eh Madrid.

No ano 1924 funda a Confederación de Industrias do Tabaco, e dicir, de tódalas industrias que tiñan que ver coa producción do tabaco, como os mistos, etc, Aínda chegou a traballar intensanente pola constitución da Federación de tódolos monopolios estatais: tabaco, petróleo, telefónica, etc ... nos que atopou máis resistencia. O máis sorprendente da súa actividade é que foi capaz de crear un modelo de sindicalismo autónomo, á marxe institucional das grandes cent-rais sindicais , aínda que a súa Federación Tabaquera Española ingresa na UGT en 1936.

O importante era lograr obxectivos inmediatos, que repercutisen beneficiosamente nos asociados. Conseguiu melloras nas condicións de traballo, me-

lloras salariais, bibliotecas para os sindicatos, edificios para as súas actividades sociais, ata a creación dunha escola de capacitación que puxo baixo a dirección do filósofo galego Verdes Montenegro.

Todos estes logros levárono a ser candidato á Alcaldía da Coruña nas Eleccións Municipais pola Agrupación Socialista. .

A Guerra Civil vai truncar para el todas as perspectivas do futuro sindicalista en España, polo que chegan os anos de exilio en Francia, Venezuela, República Dominicana, Checoslovaquia para regresar a España en 1967, con 83 anos pasando a recuperar intensamente o contacto cos compañeiros, co fin de reconstruir un movemento sindical que o paso do tempo levou a que houbese que facelo doutro xeito.

Severino Chacón morreu o 31 de xullo de 1978 en Madrid, e a súa figura vese recuperada nesta giagnífica e valiosa biografía de Ana Romero Masiá, compostelá doutora en Historia da Arte e catedrática de Xeografia e Historia, editado pola Fundación Luis Tilve.

¡Marchando... ·ensalada de mosquito!

XOSÉ LUEIRO LEMOS rapaza (Dª Inés) atopa a oposiO vindeiro 27 de decembro, no ción do seu pai (D. Tello) que Teatro Principal da nosa vila pretende casala cun sobriño terá lugar a estrea da comedia seu (D. Narciso) para aliviar teatral Ensalada de Mosquito. unha precaria situación patriA obra, fabricada no obra- monial. O resto da obra trata doiro de teatro municipal dos das penpecias que a parella naTirinautas, estará protagoniza- morada debe afrontar para conda polo cómico estradense Isi e seguir os seus propósitos. Será interpretada ademais por ou- a parella de criados (Mosquito tros membros do grupo local, e Colombina) que encama nesdistintos integrantes da Escola te caso a figura do donaire cláde Teatro municipal e outros sica, a que consiga en último dous finalistas do concurso te- termo "dar a volta á tortilla" e a que actúe ademais como eixe levisivo 'o rei da comedia' .

Escrita sobre un texto de vertebrador da acción dramátiAgustín Moreto, a dramatur- ca e do posterior desenlace da xia, traducción e dirección trama. A unión dos xoves reescénica corren a cargo de Xo- presenta a den-ota da vella so. ciedade representada pola figusé Lueiro.

'Ensalada de Mosquito' na- ra paterna e a p eza remata ce a partir dun texto versifica- cunha expresión de gozo tralo do do século XVII e pertence a emparellamento final de tódoun xénero dramático que ten los personaxes e o restablecepor temá principal a separación mento da orde social.

A acción sitúase no interior entre o individuo e a sociedade e que recolle, así mesmo, ou- dunha estancia señorial nun lutros tópicos temáticos como o gar e tempo indeterminados, mito de Narciso, a avaricia ou pero moitos compoñentes do os .casamentos amañados. O diálogo remítennos á nosa reapersonaxe cómico presenta un lidade contemporánea cunha comportamento obsesivo que pretensión marcadamente cólle impide considerar outra rea- mica.

Son compoñentes <leste tipo lidade que non sexa a súa e evidencia unha incapacidade as distintas alusións que confiabsoluta para verse como o guran a linguaxe dos criados, ven os ·demais e comprender o impulsoras en consecuencia da cómico do seu comportamento. actualización e galeguización · Igual que ocorría nas vellas da peza.

A obra sérvese, igualmente, comedias plautinas, un xove (D. Miguel) namorado dunha de todo tipo de recursos técni-

cos que contribúen a caracterizar ás personaxes, a axilizar a trama e a dotar de comicidade a certas pasaxes puntuais.

Recoñecementos , ironía, anacronismos, contrastes, xogos de palabras paranomásicos

e a utilización enfática da rima son só algúns exemplos da materia estilística empregada nesta desenfadada farsa que non pretende outra cou.sa que gañar espertar a complicidade sensibilidade do espectador.

FUNDACION CULTURAL DA ESTRADA Se queres publicar ou recibir as nosas edicións ponte en contacto con nós no e-mail: publicacións@aestrada.com

15

m'.abeiról5 m'.erra, decembro de 2003

V'RUÍNAS Ruínas é o segundo poemario do estradense Xoan Blanco Valdés, quen despois de Os Signos, as mudanzas (Deputación de Pontevedra 2000), reincide na poesía sentida, ruínas dun tempo ido, dun momento que xa é pasado, da añoranza e o peso dos anos, renacendo constantemente das cinzas como o Fenix. Excelente calidade literaria dun poeta que mira cara adentro, dende o seu propio sentir, dende o pensamento, o recordo máis profundo de todo aquelo que pasou e non ha volver nunca máis.

MUSICAXOVE II CERTAME DE XOVES SOLISTAS 'JOSÉ VALCÁRCEL'

v Incidencia socio-económica del sector de la madera en el municipio de A Estrada

Primeira transformación e creadores do producto Rigoroso estudio socio económico do importante sec' tor da madeira na Estrada, levado a cabo por diversas entidades implicadas no desenvolvemento empresarial estradense, como son a Consellería de Innovación de industria e comercio, o CIS Madeira, a Asociación Comarcal de Empresarios e a publicación feíta pola Fundación Caixa Galicia.

Esta obra, que serve de guía e orientación para observar o estado do sector en referencia a Galicia e ó resto de España, non só vén sendo unha análise pormenorizada da traxectoria e estado actual do sector madeireiro estradense, senón que tamén contén conclusións e previsións de futuro para as nosas industrias, que deben ser coñecidos en profundidade por todas aquetas persoas implicadas ou interesadas polo noso estado e avance socio- económico.

V RELATOS MARIÑEIROS Relatos Mariñeiros componse de vinte narracións curtas que teñen como referencia a comunidade de pescadores galegos asentados na Habana nos anos 30, 40 e 50. Vinte historias de mariñeiros e emigrantes galegos no Golfo que reconstrúen vidas antoradas na saudade. Son relatos de mariñeiros artistas, como o Leandro, o corpudo gaiteiro que levaba todo un país no fol, o Mariano que tocaba o saxofón ou o Santiago que co seu lápis de cores retrataba a tripulación.

Relatos mariñeiros, pola súa complexa e premeditada brevidade, pola súa prosa lirnpa. e pola construcción de tramas cheas de emoción, apoiadas nas ilustracións de Xaquín Marín, constitúe unha das máis valiosas achegas dun dos clásicos vivos da literatura galega, Xosé Neira Vilas.

v CUNTIS NO RECORDO

Olimpio Arca Caldas Ed: Concello de Cuntis

Recordar é un acto da mente que traslada ó presente o noso pasado, que nos fala ó espírito dunha existencia anterior. Cando este recordo está mergullado na afectividade de intres ledos, agroman na alma momentos plenos de gozo interior. Ese pracer foi intensamente vivido polo autor cando lembraba as xentes e oficios <laque! seu Cuntis natal, no que conta das rúas, das xentes e sobre todo fai un percotTido pola vida musical desta veciña vila do Baño que ve reflectida a súa historia e moitas das xentes e cousas que pasaron neste libro de Olimpio Arca.

V TEMPOS DE SERMOS Rigorosa compilación de once traballos elaborados por especialistas multidisciplinares, que estudian os principais feitos económicos, sociais e culturais na Galicia dende o S XIX ata os nosos días. A interrelación <lestes fenómenos analizados, así como o punto de vista actual, científico e fundamentado fan da obra un claro referente no seu xénero ó tempo que ilustra e explica moitos aspectos da realidade que se nos mostran na Galicia de hoxe en día.

O día 15 de novembro, celebrouse o 11 Certame de Xoves Solistas José Valcárcel, unha edición que chegou outra vez da man de Calzados A Esquina, que con este evento relembra a figura do seu fundador e gran melómano das bandas de música D. José Valc·rcel.

O certame, que este ano unificou as súas <lúas modalidades de vento madeira e vento metal, tivo unha gran aceptación no mundo musical galego , chegando alumnos de

conservatorios e escolas de música de todos os puntos de Galicia que ó mesmo tempo felicítanse pola convocatoria, singular dentro do noso panorama musical e novidoso polo que ten de atención á xente xove e pola propia promoción do mesmo, por parte dunha entidade privada como é Calzados A Esquina que empezou ce1e br án doo polo seu 50 aniversario.

Nesta segunda edición tivo que haber unha preselección debido á grande

cantidade de inscritos.

O 1º premio foi para Antonio García lago; trombón de varas de Mos. Cursa 3° de grao medio no conservatorio Concertino de Lars Erik Larsson. O 2º foi André Cebrián Garea de Bertamiráns; frauta traveseira. E o 3º foi para Humberto Pailos Núñez da Coruña; bombardino.

O xurado foro n José Iglesias Ramilo , Javier Comesaña, Simón Couceiro e Luis Lugo Latas. ¡E agora a agardar o terceiro certame ... !

, O

iábéir~s ~erra, decembro ct6 2ob3

14 de novembro fíxose entrega no transcurso dunha gala que xa vén sendo tradicional o XV Premio de Novela 'Manuel García Barros'.

O acto celebrouse nos salóns do Recreo Cultural da Estrada e foi presidido polo Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria, Celso Currás.

premios en lingua galega: Garcia Barros (novela) Avelina Valladares (Poesía) San Martiño (de normalización lingüística) Reimóndez Portela (xornalismo)

T

DANIEL FERNÁNDEZ O gañador desta edición foi o escritor Xabier López López, coa súa obra 'A vida que nos mata', exercendo de xurado, Camiño Noia, Carlos Lema, Carme Hermida, Plácido Lizancos e Valentín García Gómez (secretario).

Xabier López López: (Bergondo 1974) é avogado e presideu a asociación cultural Eira Vella de Betanzos. Publicou a súa primeira obra literaria Biff, Bang Pow! (novela case negra), no ano 1997. Logo da boa acollida desta orixinal parodia do xénero detectivesco ateigada de referencias ó mundo do cinema, acadou coa novela Doutor Deus (1999) unha especial repercusión crítica, situándose entre os narradores galegos dos noventa que integran no seu discurso un afán de renovación e unha forte vontade de se vencellaren á narrativa contemporánea universal. Posteriormente con O Caderno, obtivo o Premio Risco de Literatura Fantástica 2001.

Constrúe unha nova escola narrativa en 'A estraña estrela' (Ed Galaxia 2002). Gaña en 2003 o Premio García Barros. con A vida que nos mata .(Ed Galaxia).

ACTIVIDADE CULTURAL NO CONCELLO DA ESTRADA

A Estrada, destacou sempre pola gran cantidade de persoeiros das letras: dende os trobadores Pai Soarez de Tabeirós, e Velho de Tabeirós, pasando polos Irmáns Marcial e Avelina Valladares, o poeta Cabada V ázquez, García Barros, Bernardo Rodríguez Ribeira, Reimóndez Portela, etc así como outros que estiveron asentados aquí e deixaron a súa pegada como Losada Diéguez, Castelao, Antón Fraguas, ata os actuais Martínez Oca, Carlos Mella , Mercedes Brea, Pepe Carballude, David Otero, Olimpio Arca, Carlos Loureiro , Xosé Luna etc ... fan que a nosa vida cultural destaque pola súa actividade literaria e labor a prol da normalización lingüistica, o que fai que na actualidade ninguén cuestione a lingua da nosa administración local totalmente galeguizada e todas as actividades que dela emanan para impulsar a lingua dentro da nosa sociedade.

Importante é o traballo feito a prol de prestixiar o idioma.

Na Estrada convócanse os

da Deputación de Pontevedra, o Alcalde da Estrada, a familia do escritor García Barros, responsables da Editorial Galaxia e membros do xurado, así como medios de comunicación social e representantes do munTodas as nasas actividades, do da cultura como o presidenteñen como contido primordial te da Fundación Castelao Avea normalización do noso idio- lino Pausa Antelo, escritores, ma, así iniciatimestres, direcvas como as letores de cenvadas a cabo tros da Estradende a Fundada, e un longo etc. convertínción Cultural da Estrada (tutelada dose nunha cipolo Concello) odas as nosas acti- ta literaria de como son a súa primeira orde vidades, teñen co- onde editorial dende a cultura onde se fragua a mo contido primordial a galega e a literevista cultural normalización do noso ratura estivo Tabeirós Terra, idioma, así iniciativas presente en tóa Folla Voandeíra dolos asistende Poesía Augas- como as levadas a cabo tes. ve rso , publica- dende a Fundación Culcións de obras de tural da Estrada interese estradense etc, xunto co fu ncionamen to da emisora municipal, o grupo municipal de teaReseña do premio tro e unha programación semanal e estable de teatro con obras en galego, etc, xunto á MANUEL GARCIA BAárea de formación con cursos RROS: A Estrada (1876-1972) de iniciación e perfecciona- nace no seo dunha familia lamento (DXPL) impartidos pe- brega. Estudiou Maxisterio , riodicamente en dúas quendas profesión que tivo que deixar anuais, van conseguindo que os en 1936 por represalias polítidistintos sectores da nosa so- cas. Empezou a colaborar na ciedade (empresariais, comer- prensa galega en 1903, facendo ciais, veciñais, relixiosos, etc) popular o pseudónimo de Ken se confirmen cada vez ruáis no Keirades, co que asinaba as súgalego, lingua utilizada pola as Rexoubas. maior parte da nosa poboación En 1931 publicou Contiños da e prestixiada dende os Terra e en 1972, pouco sectores públicos, o despois da súa marte, que incide tamén aparecen As cada vez máis Aventuras de nos privados.

Alberte QuiEste trabañoi, novela llo é posina que o ble levaautor relalo a ta a súa c a b o nenez e debido adolesá imcencia. plicaGac i ó n leguista d a de priConceme ir a 11 ería hora, esde Cultas obras tura, o pretenden Servicio ser a mede Normoria dunmalizción ha sociedade Lingüística, o galega que el apoio das insticría estaba pertucións (Xunta, dendo a noción Deputación etc) de das súas orixes. diversos sectores da soNesta tendencia escriciedade, e dun nutrido grupo de be Dos meus recordos, Enredos colaboradores dos eidos ruáis e Fianchos, casos e causas que distintos, mestres, empresarios, deixaron pegada na súa memoprofesionais, etc) que nunca re- ria hoxe todos eles reeitados paran en esforzos cando se lles pola Editorial Galaxia. pide a súa axuda para levar Ademais, director do xomal proxectos adiante -e que son El Emigrado, deixou escritos quen de aglutinar cada vez infinidade de colaboracións en máis xente ó redor dun proxec- prensa, obras de teatro e deto común, a culturización da mais obra menor.

Foi membro da Real Acadenosa sociedade nunha lingua propia dentro dun sano, cons- mia Galega, e tomou parte actitante e contemporáneo gale- va na vida cultural do seu temguisrno tal e como foi practica- po servindo de ponte entre a do tempos atrás polo que foi xeración de escritores de antes patriarca das nasas letras D. e dos de despois da Guerra CiManuel Garcia Barros. vil.

O acto de entrega do premio Home de profundas raíces e foi nas instalacións do Recreo conviccións galegas , buscou Cultural da Estrada e asistiron sempre a estima do propio por entre outras personalidades o parte do pobo e a culturización Conselleiro de Educación e Or- das clases sociais máis humildenación Universitaria, Celso des.

Currás, o Conselleiro de XustiO Concello da Estrada, coa za, Interior e Admon. Local , intención de recuperar a figura Xesús Palmou, representantes deste fillo insigne e de apostar

QS SALÓNS DO RECREO CULTURAL FORON UN GRAN FORO PARA A GALA DE ENTREGA DA DECIMOQUINTA EDICIÓN DO PREMIO

O ACONTECEMENTOS

XV Premio de novela Manuel García Barros O

premio converteuse o. longo <lestes quince anos nun símbolo para A Estrada e un dos máis prestixiosos de novela de Galicia

VARIOS ASISTENTES SEGUINDO ATENTAMENTE AS INTERVENCIÓNS NO ACTO DE ENTREGA DO PREMIO MANUEL GARCÍA BARROS

/7

m:abeirófi m:erí:a, decembro de 2003

MOM ENTOS DISTENDIDOS DURANTE A CEA DE ENTREGA DO PREMIO DE NOVELA GARCÍA BARROS

forte pola creación literaria, convocou no ano 1989 a "I Edición do Premio de Novela Longa Manuel García Barros (Ken Keirades)", que esixía un mínimo de 150 páxinas nos orixinais e unha dotación de 1.000.000 pts para o gañador.

Actualmente o Premio está consolidado, gracias á importante colaboración da Dirección Xeral de Política Lingüística e da Deputación Provincial de Pontevedra o que provocou que na edición celebrada o ano 1999, se decidiu aumentar a contia a 1.500.000 ptas (9.000 euros).

Tamén foi importante a sinatura no ano 2000, dun convenio coa Editorial Galaxia, en virtude do que a editorial máis egrexia da nosa historia literaria se comprometen a publicar o premio durante dez anos, así como a difundilo en todos os lugares e medios que estivesen á súa disposición.

,-p~,. 'i''f"' •if1•J,L,J/e., a., bod /e,,,f/f)~ ¡-e.,,,,,'4,)::i_ OJ

A VIDA QUE NOS MATA Gañadora do Premio García BaJTos 2003, A Vida que nos mata é a última novela de Xabier López López, un dos autores de maior prestixio das recentes xeracións de naJTadores galegas.

A novela gañadora do García BaJTos é un apaixoante thiller, unha novela de trama policial protagonizada por un xornalista e concibida cunha vontade de estilo posta ao servicio da narración. Destaca pola súa capacidade para captar o interese do lector e pola extraordinaria recreación de ambientes e personaxes da época na que se desenvolve a burguesía industrial, a bohemi a literaria e os medios de comunicación durante a Segunda República.

O autor tensa maxistralmente a corda do suspense nunha historia trepidante que acaba por fascinar ós lectores.

A Novela iníciase no balneario de Mondariz, onde se vai celebrar unha voda da alta sociedade da época. A partir dun dobre asasinato desátase unha cadea de acontecementos que han levar a Sebastián Faraldo, xomalista obeso e sentimental, a intentar clarexar toda unha lea de intereses e paixóns ocultas.

O protagonista percorrerá diferentes escenarios: en Madrid, os baixos fondos e os cafés literarios; en Bilbao vai topar co lado escuro da in-

dustria siderúrxica; en Pontevedra e Vigo terá que loitar contra a incomprensión e a intolerancia dos poderes públicos e da prensa.

Xabier López López A Vula que nos mata Premio de Novela Manuel García Barros 2003 EDITORIAL GALAXIA Colección LITERARIA

8/

m:abetrós m:erra, decembro de 2003

O CULTURA

•

Histo ·a do C ce1r Gándara e édic ..p

a

O LUIS FAJUNDES LORENZO

N

o fermoso val de Vea, a carón do río Ulla, está a parroquía de Santa Cristina de Vea, e no lugar da Cerqueira atópase a Capela Da Virxe de Aránzazu, fundada polo 1790 e tamén nomeada polas xentes como a Capela da Gándara.

Algúns datos parecen apuntar a que foi fundada polo cura Don Francisco Bretal Mariño coa fin de que oísen misa aquelas persoas que viñan a unha feira que había nese campo, cando cadraba en día festivo. Este párroco viñera destinado a Santa Cristina de Vea, pasando antes polo destino de Couceiro (Muxía) onde se atopa outro santuario con esa mesma advocación; e como en Oleiros, que era a súa terra natal, hai a Capela de Nosa Señora de Aránzazu ou do 'Espiño' e probable que fose propagando a súa devoción polos lugares aos que ía destinado.

A escasos metros de alí, <liante da porta de entrada á igrexa, encontramos un cruceiro constituído por unhas escaleiras na base e unha Virxe que semella elevada ás alturas por uns anxos de pedra con cariña de nenos. Do outro lado, ten a imaxe labrada do Cristo na cruz, cos olios pechados e nos que destaca o pano con dobreces ao redor da súa cintura, e ao pé del un San Antonio.

Esta cruz de pedra ten escrito o nome dos que a mandaron facer en sinal de ofrenda e agradecento, e podemos ver os nomes labrados de Xan de Porto e da súa dona Catalina de Riveira. Pero, ¿que feito lle desexaban agradecer estas persoas á Virxe,e que se convirteu nun misterio de pedra inmemorial que aínda hoxe podemos admirar?. ¿Que relación garda este insigne Psiquiatra e Poeta coa nosa Capela da Gándara e coa historia dese cruceiro? . Irnos a aclarárllelo a vostedes, pero antes cómpre falar do noso insigne personaxe.

Unha persoa ligada á devoción pola Virxe de Aránzazu, e interesada na historia do Cruceiro, fo{ Don Xan Barcia Caballero. Este home tivo como antepasado a Don Domingo de Barcia que viveu a finais do século XVII e era do lugar de Piñeiro, en Cora, a poucos quilómetros da nosa ermita. Pero quen nos interesa é Don Xan Barcia Caballero pois foi personaxe notable para a súa época, da 'familia dos Barcia' dos que aínda hoxe podemos contemplar unha casa de pedra cun escudo nunha das súas paredes, que representa un brazo agarrando dunha espada. Irnos escribir unha breve biografía <leste home, para que saibades mellor quen foi e se un día ides á Facultade de Medicina de Santiago vexades o seu busto sabendo da súa importancia.

Nado en Santiago de Compostela no 1852, estudiou Medicina na Universidade de Santiago, e licenciouse no 1874.

En 1885 fora nomeado cirurxián do Hospital de San Roque do que máis tarde sería o director; catedrático de alemán do Instituto de Santiago en 1891.

Especialízase en Psiquiatría, e escribe notables publicacións ata que en 1885 fúndase en Santiago o Hospital de Con-

seus oito tillos, dos cales, Pepita, de once anos lle morreu dous anos máis tarde.

A devoción pola Virxe de Aránzazu de Santa Cristina de Vea, pensamos que estivo moi vencellada a esa dor interior e ao forte desacougo do que intentaba consolarse indo ao templo e orando.

Ademais como amante das letras galegas escribeu uns fermosos poemas na nosa lingua, dentro do xénero da Poesía mariana. E é nos seus libros, Mesa Revuelta e Rimas onde destaca o poema adicado á Virxe de Aránzazu da Capela da Gándara, situada na parroquia de Santa Cristina de Vea,e no cal narra o estraño acontecer dos feítos que deron lugar ao surximento dese sinal pétreo, e que agora mesmo Hes contámos: Catalina e Xan eran dous labregos que vivian adicándose ao trabalto cotian e tiñan unha nena pequena que era a súa maior ledicia para tódolos seus esforzos coma país.

Un día, viron pasar un animal correndo por cerca deles e axiña se decataron que era un lobo que levaba a nena entre os seus dentes. Pronto o son da desgracia oíuse en toda a vecindade e organizáronse partidas de viciños para buscar á rapaza. O deconsolo ía aumentando a medida que pasaba o tempo e a dúbida de que a nena fose comida polo lobo aguilloaba a cabeza aterrada das xentes.

Ao acercarse a noite os pais cansos de andar cos demais viciños polo monte a buscala desesperados decidiron rezarlle á virxe da capela da Gándara; intuían que co tempo que pasara, só un milagre lles podía devolver a filliña con vida.

Cos olios aínda chorosos e vermellos de non durmir observaron uns vultos tirado cerca da capela e ao acercarse alumeóuselles a cara ao ver que era a nena con vida ó lado do lobo morto misteriosamente.

P

ero deixémoslle falar neste anaquiño ao noso Poeta:

"O cruceiro alí está: nas escaleiras escrebidos os nomes dos devotos qu'o fixeno, leutor, e son os mesmos qu'aquí sentado deixo: si ós teus olios non parece verdade esta consella e a boca pechas con sorrir iróneco, relembra que de cote tras nos andan en ocultas feituras moitos lobos, e algún d' eles xa en nos comes to houbera si de Dios non tivéramos o coido.

En canto a min, cando as gadoupas duras dVa desgracia ferironme d'abondo; cando a cachón deitou a desfortúa as bagullas de fel dende os meus olios; cando sintín o corazón enfermo, cando n'o peito n'atopaba oco, sempre foi pr'a delor que me comía esta Virxe d' Aránzazu consolo."

De Mesa Revuelta e Rimas xo e chega a ser o primeiro Catedrático de Psiquiatría de Conxo, e máis tarde Director do mesmo. En 1892 e encargado de imparti-la ensinanza de 'Neuropatías e enfermidades mentais'. Máis tarde alcanza o posto de profesor axudante de Anatomía e a cátedra desta matería en 1894. No 1894 fora Catedrático de Anatomía da Universidade de Granada, que permutou en 1897 para a Universidade de Santiago; secretario da Facultade de Medicina en 1901; en 1902 profesor interino de Dermatoloxía e Sifiliografía.

Nese ano médico do Hospital de xordomudos e cegos. En 1906 presidente do Ateneo León XIII; en 1908 delegado da

cámara de comercio de Santiago na exposición de Zaragoza en unión con D. Armando Cotarelo Valedor e D. Pedro País Lapido. Escribiu Don Xan Barcia, notables publicacións médicas e un sen fin de conferencias, entre elas 'la Locura y la Libertad' que foi o discurso inaugural que abriu o Curso académico1912-1913 da Universidade. A elas hai que engadir a súa obra psiquiátrica fundamental: 'Dere Phrenopatica' ; e tamén 'Anatomía Práctica'.

O 20 de Novembro de 1893 morreulle a súa muller, cando el tan só contaba 41 anos, e dende aquela vestiu sempre de negro e consagrouse á educación dos

Barcia Caballero finou aos 74 anos na súa casa de Santiago de Puerta de la Peña, nº 10, onde viveu coas suas filias ata o día 10 de outubro de 1926, pero nin a ciencia médica nin as xentes de Vea nos debemos esquecer del.

En Cora a casa dos Barcia perdura e fainos recordar outro tempo no que un mozo vestido de negro ía camiñando ata a nos a Capela e observaba a cariña· da talla da Virxe que aínda nós podemo contemplar agora; ao fondo queda o seu cantado e admirado cruceiro.

· m:abeíró.u m:erra; decembro de2003

X

ro.

osé A. Fernández Salgado (Universidade de Vigo)

Valladares: literato, linguista e folclorista

M

arcial Valladares (Vilancosta, A Estrada, 18211903) ocupa un post o sobranceiro na Historia da lingua e da literatura galegas como un dos ploneiros do Rexurdimento galego do século XIX. Como literato, primeiramente formou parte da nómina de escritores románticos que polos temperáns anos da década de 1840 comezaron a poetizar en galego.

Logo despois, xa en 1870, deu á luz a narración Majina ou afilia espúrea, public~da en 1880, coa que viña inaugurar o xénero novelístico moderno en galego. Como linguista, publicaría en 1884 o magnífico Diccionario gallegocastellano, o mellor do seu tempo, ó que lle engadiría novos suplementos durante a década de 1890. En 1892 remataría o texto gramatical titulado Elementos de Gramática Gallega, que permanecería inédito ata 1970. Así mesmo, o interese e aprecio de Valladares pola lingua e a literatura do pobo queda patente na súa actividade como transcritor de cantigas e melodías, refráns, adiviñas, contos ... da boca dos seus paisanos da Ulla, coleccións que teñen tamén o enorme mérito de seren das primeiras que se fixeron en Galicia; coma tal, o seu cantigueiro musical Ayes de mi país data xa de 1865 e o Cantigueiro popular, de 1867.

Nas páxinas que seguen centraremos unicamente nos refráns por el colectados.

Co noso estudio e edición" do seu refraneiro queremos dar publicidade a esta parte da súa colección folclórica, sen dúbida, menos divulgada e coñecida do que o seu cantigueiro.

As recollidas de refráns galegos ata o século XIX

A

paremioloxía foi na historia da literatura popular galega de tradición oral a primeira en chamar a atención dos estudiosos, xa que a primeira colección de que ternos novas foi realizada no século XVI polo humanista Hernán Núñez. A súa obra publicada en 1555 baixo o título de Refranes o proverbios en romance rexistraba 129 refrán s galegas. Moitos deles , amais dalgúns nov-os, foron tamén incluídos en 1627 por Gonzalo Correas no seu Vocabulario de refranes y frases proverbiales.

Do século XVIII, xa en plena Ilustración, datan as recolleitas realizadas polos frades bieitos Sarmiento, a primeira, e a de Sobreira, de contra fins do século.

Xa no século XIX, en 1864, o médico ferrolán José López de la Vega incluíu ruáis dun cento de refráns, outras tantas coplas, varios xogos e versos para recitar e un bo número de adiviñas no seu traballo 'La poesía portuguesa y la poesía gallega' , publicado na

coruñesa Galicia, Revista Universal (1/3/1864) que dirixía Antonio de la Iglesia. Ó ano seguinte, sería Manuel. Murguía o que recollería 169 refráns no volume I da súa Historia de Galicia (1865: 571-577). A maioría deles compiláraos do refraneiro devandito de Hemán Núñez, coa escusa de que foran transcritos "con tan mala ortografía y tantas faltas de sentido" que era necesario devolverlles a verdadeira lección e escritura.

Indicaba tamén o historiador que con aquel apéndice pretendía comezar unha tarefa de escolma de refráns e facía un chamamento a que se viñese encher o baleiro que se observaba nese punto da literatura popular galega.

Xa en 1868, será o clérigo ourensán Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 refráns nos 'Apéndices I' da súa Gramática Gallega. Do número total, o propio Saco Arce (1868: 263) recoñece que "ciento cincuenta y seis _ han sido tomados del apéndice ó ilustración I, del primer tomo de la Historia de Galicia por el Sr. Murguía".

Os refráns incluídos por Saco Arce foron reproducidos na prensa da época en varias ocasións.

Cando menos, a súa colección localizámola en tres das revistas monolingües en galego do momento. Coma tal, foi publicada en dúas ocasións na ourensá O Tío Marcos día Portela sen facer referencia ó colector. A primeira apareceu baixo o título de 'Ref rás' entre os exemplares de 2211011876 e o 16/9/1877; en to-

tal 23 entregas, só ata a metade da letra N. En 1884 volveu reproducirse de xeito íntegro en 10 entregas como 'Refrás gallegos'.

Nesta mesma revista no exemplar do 2711211885 (parrafeo 110) publicouse outro grupo de 37 refráns desordenados que pa-

X

a en 1868, será o clérigo ourensán Juan Antonio Saco Arce quen publicará 581 refráns nos 'Apéndices !' da súa Gramática Gallega. Do número total, o propio Saco Arce ( 1868: 263) recoñece que "ciento cincuenta y seis han sido tomados del apéndice ó ilustración/, del primer tomo de la Historia de Galicia por el Sr. Murguía "

recen ser novos. A mesma colección de Saco Arce apareceu outra volta publicada a finais de xaneiro de 1886 baixo o título 'Refrás gallegos' na revista habaneira A Gaita Gallega, entre os exemplares do 2811/1886 e o 18/127 1887.

O refraneiro dáse como anónimo e só chegou ós iniciados por 'O'; en total, 383 refráns en sete entregas.

Finalmente, os refráns da Gramática Gallega volveron ser reproducida en 1890 nas páxinas da luguesa A Monteira, entre os números 43-54, en sete entregas.

Neste caso _indícase o nome do colector e a obra de ·onde se callen.

En 1881 Saco Arce acrecentaría a súa colección con outros cincocentos refráns máis, ata superar o milleiro. Non obstante, a engádega non tivo difusión no seu momento, posto que a obra que os cantiña Literatura popular de Galicia (1881) quedou inte~ rrompida cando estaba comezando a imprentarse pola morte do autor.

En 1886 Antonio de la Iglesia fixo tamén a súa pequena contribución ó refraneiro galego ó incl uír 230 refráns de temática agrícola e mariñeira no tomo III da súa antoloxía El Idioma Gallego (1886: 202-227). Deles hai 28 que afirma que foron recollidos polo seu irmán Francisco de la Iglesia.

Xa en 1893, na coruñesa Galicia Revista Regional (nos 9 e 10) publicouse outra colección máis, en dúas entregas, formada por arredor de 200 ítems. Titulábase Refranes gallegos no comprendidos en la colección del Señor Saco y Arce ni en la publicada en la revista Galicia por el señor Valladares, e ía asinada polo médico e literato mindoniense Manuel Leiras Pulpei-

Finalmente, Marcial Valladares publicou en vida dúas grandes contribucións ó refraneiro gal ego.

A primeira saíu á luz en 1884, entremedias das entradas léxicas do seu Diccionario Gallego-Castellano (1884); a outra publicouse en 1887 nas páxinas da Galicia Revista Regional, que tamén foi recollida en 1890 no semanario lugués A Monteira, aumentada agora cun novo apéndice.

Posteriormente, aínda listará outro grupo dé refráns máis nos seus Elementos de Gramática Gallega ( 1892), e como exemplos das voces de entrada no seu Nuevo apéndice ó Diccionario Gallego-Castellano (1896).

Pódese dicir, pois, que a finais do século XVIII e durante o século XIX as recolleitas de refráns feitas en Galicia funcionaron como elemento auxiliar doutras obras, principalmente lexicográficas o caso das coleccións de Sarmiento, Sobreira ou do propio Valladares, ou como apéndice doutras publicacións o caso das de Murguía ou Saco Arce, que figuran na súa Historia e na súa Gramática, respectivamente; ou ben son impresas en revistas, pero non en folletín que facilitase a colección no caso dos publicados na Galicia Revista Regional por Leiras e, xa antes, polo propio Valladares.

Houbo que esperar ós primeiros anos do século XX, cando á calor do agrarismo atopemos os primeiros 'refraneiros' galegos como publicacións independentes, é dicir, como xénero autónomo. Foron dous repertorios temáticos relacionados co mundo labrego: o Refranero agrícola y meteorológico gallego (1904), de E. Álvarez Giménez, publicado en Pontevedra, e o Refraneiro agrícola meteorolóxico (1906), de Pedro de Merille, publicado polo semanario betanceiro La Defensa.

Contido e composición da colección de refráns de Valladares

V

alladares non chega a formular ningunha definición de cómo el concibe o refrán. Todo o ruáis limítase a encabezar a colección publicada na Galicia Revista Regional cunha cita de Monlau que reza: "Los refranes son la filosofía del buen sentido", coa que se pretende destacar o carácter xuizoso e sentencioso da paremia. Nin 'refrán' nin 'proverbio', as palabras que máis frecuentemente encabezan este tipo de repertorios aparecen incluídos no seu Diccionario Gallego-Castellano (1884). No n obstante, o concepto que tiña de ' refrán' non debía discrepar moito do que ofrecía Saco Arce na súa Gramática Gallega (1868: 265), onde afirmaba dos refráns que eran "las expresiones en que más vivamente se refleja el genio é índole de la lengua", recalcando o seu carácter de "resumen mas exacto y conciso del saber popular".

10 /

m:abeítól) m:erra decembro de 2003

ali'mentación e sustento (pan, auga, viño, fame, carne, diñeiro), ó tempo (tempo, xaneiro, maio, marzo), os animais domésticos (besta, can, galiña), o traballo e instrumentos (traballo, carro), a relixión (Dios), a propiedade (dono), os propios designativos da especie ou familia (home e muller, filia, Xan) e os relativos ó corpo (man).

Analicemos a composición de cada unha das contribucións publicadas por Valladares ó refraneiro galego.

Os refráns do Diccionario Gallego-Castellano (1884)

S

egundo indica no prólogo, Valladares incluíu "cuatrocientos sesenta refranes, proverbios y decires", no seu Diccionario Gallego-Castellano (1884), co obxecto de que funcionasen como exemplos ilustrativos das palabras definidas.

Aparecen ó final do corpo de cada unha das .definicións con outra A propósito disto, cómpre di- home é o mesmo en tódalas parcir que Valladares botou man dos tes. refráns na súa novela Majina paAsí e todo, acaba concluíndo, ra caracterizar precisamamente o con respecto ós galegos,que os xeito de falar dos personaxes po- no sos "refranes provinciales, aún prescindienpulares da historia, xa que do del diverso sedos dez refráns llo que cada pueque empregou, blo imprime a la nove deles esexpresión de un tán postos en mismo pensa boca dos habimiento, muchos s refráns zumegan pintan admirabletantes da aldea: .

Caitán , Félix, un modo de vivir e mente el carácter Bieito, Ruperdel pueblo galleun xeito de entender o go, prudente, lata ... , e só nun único caso o re- mundo. Ahonda con lles borioso, sufrido, frán é utilizado botarmos unha ollada ós suspicaz a veces, polo narrador, frugal hasta el que te nta ex- substantivos que máis ve- extremo". presarse nun ces se repiten para decaOs refráns tegalego de rexis- tármonos de que os moto- ñen _como base a tro ruáis formal. experiencia diaria Isto é así, por- res destes proverbios son concretada na reaque, como vi- precisamente os concep- 1idade vivida por cada pobo ou culmos indicando tos cotiáns os proverbios tura, que foi imson vistos copregnando o seu mo fórmulas compendio parecondensadas de miolóxico daquesabedoría pop-ules temas que lle lar e así os conaxudaban a resolver situacións visiderou tamén Saco Arce na vidas pola expesúa Literatura popular de Galicia riencia colectiva e que lle (1987: 303-305), como o gran te- proporcionan un modelo de cosouro da filosofía popular. Subli- ñecemento. ñaba o clérigo ourensán neste seu E certamente isto é o que se estudio que "en los proverbios reflicte no case milleiro de prosuelen reflejarse el carácter, la verbios colectados por Valladares índole, y las costumbres del pue- por terras da Ulla, Deza e Tabeiblo q_ue los usa", e continuaba rós, principalmente. Os refráns dicindo que moitos refráns son zumegan un modo de vivir e un comúns a varias nacións, pois o xeito de e ntender o mundo.

o

antigüidade e polo xeral coñecemento entre a comunidade. Opera, así, igual que o fixeran os ilustrados Sarmiento e Sobreira -no século precedente, para os cales os textos da literatura popular eran paradigma do idioma.

O seu Diccionario saíu do prelo en 1884, aínda que unha primeira versión xa a tiña escrita o 30 de xuño de 1869 , segundo di no seu prólogo. Xa que logo, p0demos entender que en 1869 o folclorista ullán quizais debía ter xa coleccionados e distribuídos polas entradas correspondentes boa parte dos 460 refráns que finalmente incluíu nesta obra. Así e todo, o que sabemos de certo é que en 1867, semellando facer caso do chamado feito por Murguía na súa Historia de Galicia (1865) para que se recollesen estes textos, Valladares xa tiña transcritos un feixe de refráns, xunto con cantigas populares e outras composicións, no manuscrito Cantigueiro popular (1867).

Segundo o seu 'Epítome', a sección de 'Refráns' ocupaba o penúltimo apartado, despois das 'Traducions dío castellano ó gallego, po-lo autor' e antes dos 'Acertixos', que pechaba o manuscrito do Cantigueiro. É de supoñer que parte deles serían empregados no Diccionario como citas e ruáis tarde publicados na prensa.

Aínda que debía ser coñecedor das coleccións precedentes de Murguía e Saco Arce, Valladares non tomaría ningún deles, do que inferimos que estamos ante unha colección, a feita por don Marcial, transcrita directamente da boca dos paisanos. A non coincidencia entre os 581 refráns da colección de Saco Arce e os 460 de Valladares do Diccionario tamén se demostran cos números. Segundo o noso cotexo das <lúas coleccións, só 33 refráns c;oinciden totalmente e outros 19 parcialmente, con leves variacións.

A ortografía dos refráns é a empregada por Valladares ó longo séu diccionario, xa comentada por nós noutra ocasión (Fernández Salgado 2002).

Os refráns da Galicia Revista Regional (1887)

Abonda con lles botarmos unha ollada ós substantivos que ruáis v~ces se repiten para decatármonos de que os motores <lestes proverbios son precisamente os conceptos cotiáns que xiran arredor da aldea e o seu hábitat, as necesidades básicas dunha comunidade rural: a vivenda (casa), a

tipografía e en parágrafo á parte, a unha media de refrán por cada 25 entradas.

Nesta obra, Valladares concibe o refrán como auxiliar da lexicografía: isto é, sérvese deles como auto ridade ling ü ística, porque considera que acreditan o uso auténtico do idioma pola súa

E

n plena efervescencia do rexionalismo, Valladares vo lveu publicar no ano 1887 outro mangado de refráns nas páxinas da coruñesa Galicia Revista Regional que dirixía Andrés Martínez Salazar. Se no Diccionario a Valladares lle interesaba o refrán como exemplo de

/ ii

'Ql;abeíróg '([erra, decembro de 2003

!}. sorte do pobre é andar a pedir.

(Compilación e edición de Xosé A. Fernández Salgado) A A alforxa do pobre con todo pode.

A auga de correr e a xente de falar non se pode privar.

A auga todo lava, senón a mala fada.

A baraxa é o libro dos xogadores.

A besta golosa, taleiga d'area.

A bondá destroi a autoridá. 'Ábrete saco: unha maqu'a me debes e duas ch'agarro', dixo un muiñeiro.

A cabra tira ó monte.

A castaña qu'esta no camiño é do veciño.

A caste da horta sal da corte pola porta.

A cocha coas súas serdas vai pra o cubil.

A coda dura o dente aguza.

A confesión do tambor, ausolución de pito.

A conta de meus compadres, rebandas ós afillados.

A dama ó desdén o galán parece ben.

A deuda e o labor sempre veñen ó pior.

A galiña polo bico pon.

A ganancia vai na compra.

A gando bravo, corda larga.

A mal dar, tomar tabaco.

A mala veciña dá a agulla sin Jiña.

A mentir logo un deprende.

A mentira d'algo é filla.

A moita manualidá é causa de menosprecio.

A moita terra dá dúas cheas: unha de traballo, outra de miseria.

A mordedura do can cos pelos se cura.

A muller e a cabra, a pata quebrada.

A muller e a ovella con día na cortella.

A muller é a primeira Jeira que o labrador casado ve pola mañán.

A mullere a sardiña, pequeniña.

A muller é o hoxe honrado, polo camiño do carro.

A muller qu'en alto fía, o fuso lle cai e o cu ll'asubía.

A muller que moi ruín sea, dúas tundas; unha pra que Dios veña a vela; outra, pra qu'a ver a Dios vaia ela.

A muller que non ten home no regazo come.

A necesidá carece de lei.

A nugalla nin come pan, nin dorme na palla, nin viste camisa lavada.

A ovella, polo lombo, Jan e, pola barriga, azafrán.

A pobreza n'é deshonra; pobreza é non ter honra.

A porca de maio vale ruáis no r,rincipio que no cabo.

A porta do rezador, non bóte-Jo millo.

A que seus fillos cría boa tea fía.

A quen has de da-la cea, non négue-la merenda.

A quen nada tiña e herdou, boa castaña ll' estalou.

A rapaciño mintireiro non perdóne-las azoutas.

A razón non quer forza.

A Roma por cento, a Roma por cent' e un.

A soberbia esta nos pobres e nos ricos a avaricia.

A vellés veñen todas.

A ver quen leva o gato ó souto.

A vida dos vagamundos é unha vida real; de mozos, polas tabernas; de vellos, no hospital.

A xogueta e a bebedela botan as casas por terra.

Achaque quer a morte e non sabe de que sorte.

Agrade o cocho e non se repare no cocho.

Aguaciles e escribanos nunca de comer están fartos.

Aire de Calde, nin de balde.

Aire de Lugo, auga no puño.

Algo ten a auga cando a bendicen.

Almorzo cedo, cría carne e sebo.

Altas, ou baixas, en abril son as Páscoas.

Alzar sin vento e parir sin tempo non pode ser.

Ama a túa muller se ques pas na casa ter.

Ama de crego, mula de deño.

Amigo que non dá e coitelo que non corta que se perda pouco importa.

Amigo un, enemigo ningún.

Amigos de taberna, amigos de m .....

Amigos, de lonxe, e contas de preto.

Amiguiño si; pro o porco polo que vale.

Amiguiños seamos e de noso teñamos.

Anada á carreira non se pilla.

Anadiña pouca, anadiña moita, vai chegando unha a outra.

Animal de pico nunca ó home fixo rico.

Ano d'ameixas, ano de queixas.

Ano de laceira, en cada esquina unha panadeira.

Ano de landras, ano de grasas.

Ano de noces, ano de voces.

Ano de vimios, ano de viño.

Ano, en qu'as zreixás non dan froita, ano de fame moita.

Anque a sardiña está no plato, n'é por falta de gato.

Anque son saco, teño baraza.

Ansias alleas matan ós asnos.

Antes sudar que tembrar.

Aresta en pano, dura un ano.

Arreeiro dunha besta, cesteiro dunha cesta e pescador de cana, máis perden do que ganan.

As cerdeiras e os ladrós, anque se prendan non son bos.

As enfermedades entran por Jibras e saen por adrames.

As. moitas paradas fan os días pequenos.

As nove, déitat'home; e, se deitado n'estás ás des, ben burro es.

As Pascuas con quen quixeres e os entroidos coas túas mulleres. Ás veci::s, o que parece espello e escaravello.

Asegún me tocan, bailo.

Asegún vires de zreixas no zreixal, así será o anal.

Ast' as tres vai a loita Asta que t ' acabes non te gabes.

Asta sete tira, Pepe. De sete pra riba tira, Pepe, tira.

Auga corrente non mata a xente.

Auga d'outono mata a seu dono.

Auga de tronada, nuns sitios, moita, noutros, nada.

Ave de pluma non deixes ningunha.

Ave que se muda en cada sitio deixa unha pluma.

B Bacuriño de celeiro non quere

compañeiro.

Beber sin comer é cegar e non ver.

Ben aúna quen mal pasa.

Ben mandado, mal mandado, fágas'o que manda o señor amo.

Ben sabe o demo a quen atenta e a besta a quen derruba.

Bendita sea a tallada que trae outra remangada.

Bens de cregos entran pola porta e saen pola ventana.

Bens divididos, bens perdidos.

Besta branca n'a come o lobo.

Besta mular, ou comer, ou andar.

Besta parada non fai xornada.

Besta que xeme á carga non teme.

Bico con bico o primeir'ano de voda; o segundo cu con cu: e o terceiro ¿que trougueche tu?

Boa roupa e boa vida fan a vella garrida.

Boa vida non quer présa.

Bocado comido non fai amigo.

Boi bravo rego largo.

Boi morto vaca é.

Boí vezado volve ó prado.

Bolo do lar, comer e soprar. Por moito que sea, non ha de sobrar.

Bonitura sete faltas disimula.

Brancura sete faldas disimula.

Brenceallo e caíño os país son do viño.

Brétema no monte, millor que pola mañán e pola noite.

Busca quen execute, pois quen mande non falta.

Cando o ano entrare en domingo, vende os boiciños e merca milliño.

Cando o diñeiro fala, todos caJan. Cando o lobo mata, mata pra todos.

Cando o Pico Sagro pon capelo, rapazas da Ulla, cubrid'o ruantelo.

Cando o sábado chove e o domingo ante misa, pola semana adiante verás que risa.

Cando o vello incha, logo rincha.

Cando Pico Sagro pon touca, auga ternos moita, ou pouca.

Cando un burro ornea, outro escoita.

Cando vaias a Ferreira, leva o pan na faltriqueira i-o coitelo, pra o cortar, qu'en Ferreira non cho han dar.

Cando vén o cuco, vén o pan ó suco.

Canta mais présa, mais vagar.

Canto ruáis caldo, ruáis sopas.

Canto ruáis dan ó tolo, ruáis quere, ou ruáis tolo o fan.

Canto ruáis un anda no monte, ruáis espiñas colle.

Canto menos vulto, ruáis craridá.

Cantos días pasen de xaneiro, tantos olios perde o alleiro.

Carga larga, man na illarga. " cabo do ano nin besta nin carga.

Caridá, sin vanidá.

Caro costa o que ben sabe.

Carro derradeiro, ou moi cargado ou ben baleiro. e Cabra coxa non quer sexta e, se a Casa grande, pouca limosna. toma e mal lle presta, Casamentos con foguetes acaban Cada país ten seu uso e cada roca con cachetes. seu fuso.

Casamentos por amores acaban Cada pingota d'auga que nesta en dolores. ocasión zurpara a terra, tería pra Casamos unha fi lia en Lemos. os nosos labregos valor imenso.

Diablo tiñamos e diablo trouxeCada pobre, enterra a seu pai co- mos.

Casar e morrer, unha ves. mo pode.

Cada un cheira, ó que come.

Casar, a gusto; vestir, a uso.

Cada un fala da feira, segundo lle Casáram' eu, por andar regalada, vai nela. e traza lle vexo d'andar com'anCada un para si vale por dous. daba.

Cada un pra si e Dios pra todos.

Cásate, Xan, que Dios dará pan e, despois de casado, leve o deCada un rasca onde lle proi.

Cal de verzas, cal de papas, ata- mo que nin un bocado. quémo-las barazas.

Casou Inés co vello Cristovo, por Cal nas uñas, cal nos pés, has de s'este caldeiro daba pra un novo. tirar a quen es.

Caves ben, caves mal, cava ben Caldo sin grasa, pan sin tasa. no carreiral.

Camisa fóra, Xan da Biola, cami- Cebada do día non fai andar casa dentro, Xan do convento. Fa!- . ballería. dra fóra, busca nora; faldra den- Chámall' ó gancho cousa torta. tro, busca xenro.

Chegar e encher non pode ser.

Can que moito lambe, tira san- Chufas e peídos non custan digue. ñeiros.

Cand'a resta fai tris-tras, busca Chuvia en marzo nin o mexo dun muller que a terás. rato.

Cand'a ruliña rular, colle o foliño Chuvia en San Xuan, tolle viño e e vai sementar. non dá pan.

Cand'un morre, había de nacer.

Chuvia na semana da Ascensión Cando a carballeira canta, gusta cría cos trigos mourón; pro é un regalo S. Pedro co seu xerro, S. ben a manta.

Cando as ramas cantan en xanei- Cristovo co seu covo, Santa Maro, señal de fame en todo o eido. riña coa súa regazadiña, Santiago Cando chove e fai luna, anda o co seu canado, S. Lourenzo co demo n' a Coruña. seu caldeiro penzo, Nosa Señora Cando Dios non quere, os santos coa súa ola, é San Miguel co seu non valen. tonel.

Cando Dios quer dá-la anada, n' a Chuvia na semana da Ascensión, leva vento, nin xiada. nin boa faba nin bo melón.

Cando eu quero, ·non queren elas; Coas castañas asadas e sardiñas e, cando elas queren, teño outras saladas n'hai ruín viño. ideas.

Cobras en marzo, neve en abril.

Cando na ribeira neva, ¿que fará Coida o ladrón que todos son da na serra? súa condición.

Cando no castiñeiro vires can- Colleita mollada, é media anada. dea, leva ó cameiro a ovella.

Come máis un día de sol en feCando non fai vento, non fai mal breiro, que cantos cabalos ten o reino. tempo.

Comer ast' enfermar e gardar dieta hasta sanar.

Comer ben e traballar millor.

Comer e sorber non pode ser.

Comer pouco e rabo enxoito.

Comerciante e porco despois de morto.

Comíchem' a carne , róem' os ósos.

Comida feíta, compañía desfeita.

Compañía coa muller.

Compra que vendas.

Con abono e rega n 'hai mala terra.

Conséllate con quen sepa e, se ques acertar, acertas.

Contas da casa non din coas da plaza.

Contas feítas son medias pagas.

Contos da feira que van pra o mercado.

Corazón forte a seu dono leva á morte.

Crego feíto muller é.

Crego moi predicadeiro, nin por eso ruáis limosneiro.

Criado dun día, caseiro dun ano.

D D'amigo a amigo carto no bolsillo.

D' home coxo e can rabelo, fuxir coma do deño.

D'inverno, ferreiro e, de vran, taberneiro.

Dá Dio-las noces a quen non ten dentes.

Da rapa á rebola veña o demo e escolla.

Dáme pan e chámame can.

Damo cando quixeres e, despois do caldo, non mo negues.

De boa nai busca a filia, e de boa cepa pranta a vide.

De Dios abaixo, cada un vive do seu traballo.

De ferreiro a ferreiro non corre diñeiro.

De mañán á mañán perde o carniceiro a Jan. De marco a marco non hai arco.

De noite tódolos gatos son pardos.

De pequeniño verás que boí terás.

De quen non se pensaba gran pedrada.

De ruín madeira, nunca boa astela.

De S. Miguel a S. Miguel deitarse cedo e deixar muller.

De San Pedro a San Miguel, nin rosario, nin muller.

De taberneiro a ladrón media solo un escalón.

Debaixo do pau están as achas.

Decrúame tarde, arréndame cedo e pagareich'o que debo, dixo na terra o millo.

Deitarse e non dormir, esperar a quen chega e sin galardón servir, cousas son desesperadas, en que non debes caír.

Despois de tocar aleluia, o que teña que a sacuda. Desqu'o mes medea, ó qu'entra semella.

Desqu' un almorza e xanta xa n'é a fame tanta.

Desque chega o cuco, logo vén o pan ó suco.

Desque se pon o sol pouco día queda.

Desque un mes media a outro asomella.

Desque vén o cuco, fora pulpo.

Día d ' antroido e día de Pascua cada Jarpeiro na súa casa.

Día de Santa Inés chuvia unha sola vez.

,...

12 /

m:abeirós m:erra decembro de 2003

Diablos comprar e diablos vender.

Digoch'o filia, entendem'o nóra, ou dígoch' o sogra, enténdern' o nora.

Dios apreta, pro non afoga.

Dios sobre todo e sobre Dios nada.

Dios te leve antes que neve.

Dixo no monte unha vella: "Vaite febreiri"ño corto, cos teus días vint'e oito, si tuveras máis catro, non quedaba can, nin gato". Febreiro constestou moito: "Os teus becerriños oito, deixa que rneu irmán marzo hach 'os de volver en catro."

Dixo o viño: "No corpo do home son valente e voante". E dixo o pan: "S'eu vou <liante."

Do caro, pouco e, do barato, o que se poida.

Do dito ó feito vai un gran pleito.

Do monte sal o qu'o monte queira.

Do qu'é tonto e non sabe, teña Dios piedade.

Do que non entendas non fales, que vale mais non decir nada que decir barabaridades.

Do que non sepas non fales, qu'é millor non dicir nada que dicir barbaridades.

Dos escarmentados saen os avisados.

Dous Xans e un Pedro fan esta-lo burro quedo.

Dure a mala veciña o que é neve febreiriña.

E

En agosto sol posto, noite connosco.

En cama molida non se gobema a vida.

En casa chea logo se fai a cea.

En comprar e vender n' hai amigos.

En coxeira de can e bágoas de rnuller n'hai que creer.

En Deza, nin boa besta nin boa peza.

En febreiro mete obreiro.

En xaneiro, sete lobos polo carreiro.

En Lugo, nin boa besta nin bo burro.

En maio inda a vella queima o tallo.

En maio, millo sementado, cal enxoito, cal mollado.

En pan incertado corta quen quere.

En San Xuan x' o cameiro guinda a Jan. En tempo de guerra n'hai carta en favor.

En toda terra espiga o pan.

En todo tratar é pan labrar.

En xaneiro verza vella val carneiro.

En xaneiro pon o alleiro.

En xaneiro tira o cepo de xunt' a ti e pono <liante d'o compañeiro.

Enterro sin choros e romaría sin gaita non ten gracia.

Entr'o millo novo i-o vello, fame do deño.

Entre fidalgos, roupa rachada máis ben que remendada.

Entre marzo e abril, o cuco, ou a fin.

Entrecostos e soás, honra de mesas, proveito de cás Enxámeo pobre no inverno nace e en maio morre.

Escribanos e ameixeiras líbrern'os Dios das miñas leiras. ¿Estadísticos? en terra allea, que o que millor se confesa, maior penitencia leva.

Este mundo é un bandallo; chove ne! como fóra.

Esterca e non poñas marcos.

Esterco de charamela, todo é

candela.

Esterco de fieito grau polo peito.

Esterco de folla grau pola trolla.

Esterco de palla, grau pola barba.

Esterco de silva, grau pola crisma.

Esterco de xesta, grau pola testa.

Estudiante de cama e sol, non val a atume dun fo) .

Estudiante de cama i-estudiante de sol non valen un caracol.

Estudiante do p'o-p' o, mexa na cama e morre de fr'o.

F Facenda de crego dáa Dios e lévaa o demo.

Fágas'o ben e fágao Xan ou Miguel.

Fai ben e non mires a quen.

Fai o qu'o crego dixere e non fága-lo qu' el fixere.

Fai o que che digo e non fága-lo qu'eu fago.

Faill' a casa ó vinculeiro onde non dea o sol en xaneiro.

Fala e pedra solta non ten volta.

Fame qu'esperta fartura n'é fame.

Fampa na plaza e fame na casa.

Fariña do diablo todo se volve salvado.

Fariña viva puxa polo dono arrriba.

Fártas'un de comer e de beber e non se farta de saber.

Fártase primeiro o papo que o olio.

Festa dun día n' acaba unha casa e, s'é de máis, acabará quezais.

Fiadeira, ¿que fiache? ¿Pronde fuche , pronde andache qu' en marzo non blanqueache?

Fianza, en Dios qu'é santo vello.

Fidalgo pobre no palleiro morre.

Fidalgos pobres e bestas vellas acaban as nosas terras.

Filio de comerciante, paseante e o do paseante, confiscante.

Filio fuche, pai serás, cal fixeres, toparás.

Fo! mollado masa leva.

Forza de mozos e consello de vellos.

Frol axada, despreciada.

Froles en outono, fanse en ano novo.

Fun a casa allea e avergonceime; vin á miña e remedieime.

Furto xeitoso fai o home ladrón.

G Galiña que cacarexa, algo venta ou ovo deixa.

Gallego con mando, catalán con bota, e andalús con diñeiro, tírem'os Dios do quinteiro.

Gando blanco, nin no pasto, nin no banco.

Gando gordo volve a seu dono tolo.

Gardar que comer e non que facer.

Grande é o demo e n'. hai quen o queira.

Grau, debaixo do terrón, grau morto, e, debaixo da pedra, torto.

H Hai mais no pote que verzas.

Hainas coma mantas, solo que non son tan anchas.

Herdeiro de crego, libertino cego.

Hoxe, por uns; mañán, por outros.

Home dereito, parés mal feito.

Home lascivo, home perdido.

Home rnullereiro, consigo acaba e co seu diñeiro.

Home pequeno, fo! de veneno.

Home que, ó levantarse di ¡opa! e, ó sentarse ¡ai !, non sirve pra filia do meu pai.

Home ruadeiro, nin boa meda, nin bo palleiro. · Home sentado, non fai mandado.

Home tramposo e rnuller mintireira, na casa de quen os queira.

Honra e proveito non cabe nun xeito.

Horta d' outono, mantén a seu dono.

Horta de Sarnartiño mantén o seu dono e o viciño.

Hoxe todo vai pola nova: s'é bo, mañán o dirá quen poida.

1 Irá corte e mata-las todas.

Ir por besta e volver por burro.

Irs'o comido polo servido.

L Labor feito nada pide ó por facer.

Labra ben e fondo e collerás pan ahondo.

Labra feita, bois ó monte.

Labrador cazador, coellos na despensa e fame no comedor.

Labrador chalán non colle viño, nin pan.

Labradores novos, mal polos comareiros.

Lacós, cacholas e soás, honra da mesa e porveito de cás.

Largo de vaos e curto de maos, bon de convidar e malo de fartar.

'Lavada. ¡Ós tres días nada! ', díxoll'o millo á liñaza. E contestou ela: 'Nugallanzón. ¡Un mes baix' o terrón e inda se vou se non vou!' .

Lava mal e torce ben, polo inverno. Lava ben e torce mal, polo vran.

Lefia d'ameneiro arde no regueiro.

Leña verde e xente moza todo é fume.

Liño d'holanda pesa e non anda.

Lonxe da vista, lonxe do corazón.

Lurne xunt' a estopa, vén o demo e sopla.

Lunes e martes lava a curiosa, miércoles e jueves a envidiosa, sábado a priguizosa.

Lus e crus, <liante.

M

Machada de carpinteiro, calzón de ferreiro e filia de taberneiro n' os queiras por ningún diñeiro.

Madeira de serra e pan de cazola nunca sobra.

Madeira serrada, plata labrada.

Maio chuvioso, vran caloroso.

Máis moscas xunta entena de mel que ola de vinagre.

Máis s'engañan que os que beben.

Máis vale entrar pobre no ceo que rico no infemo.

Máis vale tunda de pai que cariño de amo.

Mal anda o paxariño qu'anda nas maus do meniño.

Mal de moitos, consolo de bobos.

Mal lle vai ó raposo cando anda ós ovos.

Mal sono dorrne quen veneno colle.

Malia o dente que come a semente.

Malia o rato que non sabe máis dun burato.

Malla sin medo, s'o capelo do Pico vai para Lestedo; pero con ánsea, se vai pr'a Granxa.

Mans, que non dades, ¿que buscades?

Médico vello e avogado novo.

Memento mei Deus quia ventus est, dácam' os cartos e torna os papés.

Méntra-Io pau vai e vén, descansa o lobo.

Méntra-lo prado enverdece, o boi parece.

Mentras auga teña o Miño, no Ribeiro non falta viño.

Mentras capo n'asubío.

Mentras esto u coa nai n' esto u coa filia.

Mentras tempo non vén, sazón pasa.

Meu cariño novo, ¿quen te fai vello? Catro meses de vran e oito d'inverno.

Millo barato en maio, caro en agosto.

Millo raro enche carro; millo mecho, nin carro, nin cesto.

Miña cousiña nova, tres días no pereiriño.

Miña roupiña nova tres días na trandeira e despois na borralleira.

Miña Virxen de quen ten, teña eu máis que ninguén.

Misa nova crego vello.

Moitas paradas fan os días pequenos.

Moitas veces fala un porque ten lengua.

Moitas veces onde se pensa qu' hai touciños n' hai corres.

Moito e ben n'o fai ninguén.

Mordedura d'alacrán, busca viño, busca pan, que mañán t' enterraran.

Mordedura d' alacrán, grau ó muíño e cocer pan.

Morra Marta e morra farta.

Morte duns vida doutros.

Morto o can, morta a rabia.

Moscatel non vai ó pichel.

Moza a novia e vello o novio, casamento de como; vello el e vella ela, casarnento de m....

Moza de Deza e vaca da Ulla, de cent'unha.

Moza pobre e ben vistida! Mal me cheira a chamusquina.

Moza, qu'a moitos fai cara, dígoche, Xan, qu' é unha maula.

Moza, que moito s' arrisca, ou quer novio, ou quer trisca.

Muíño parado non gana maquía.

Muíños d'herdeiros e bens de menores son os piores.

Muller de cego que se compón moito, non se compón pra el que se compón pra outro.

Muller parida, carreira abaixo, carreira arriba.

Muller que fala latín e besta que fai hin, nunca terán bo fin.

Muller que silba e fía de pé, nunca boa é.

Muller, que co marido non come á mesa, algo pra si garda na artesa.

Muller, que moito fala, ó millor desbarra.

Mulleres e mulas hai poucas sin zuna.

N N'é o qu'a lúa pinta, qu'é o que Dios dita.

N' hai amor firme com'o prirneiro, nin lúa clara com'a de xaneiro.

N'hai atallo sin traballo, nin rodeo sin recreo.

N'hai blanca sin tacha, nin morena sin gracia.

N'hai voda pobre, nin mortuorio rico.

N'hai carne sin óso.

N'hai feira mala, o que un perde outro gana.

N'hai feíta sin desfeita.

N'hai ladrón sin alcagüete.

N'hai macho sin femia.

N'hai pega sin mancha negra.

N'hai pior cuña qu'a do mismo pau.

N'hai pior duro que o desnudo.

N'hai pior xordo que o que non quere oír.

N'hai plazo serodio.

N'hai sábado sin sol, nin romeiro sin frol, nin dama sin amor.

N'hai santo sin outava.

N'hai soberbia que non caia.

N'hai tolo sin idea.

Na casa de Miguel a rnuller é el.

Na casa do bo amo alí morre o bo criado.

Na casa do cura, cando non chove, barruza.

Na casa do ferreiro de pau o coitelo.

Na casa do ferreiro non tentar e na botica non probar.

Na casa do rico, que fai mala vi- · da, puntada larga e acabar axiña.

Na casa do pobre, que dá do que ten, puntada corta e asegurar ben.

Na hucha aberta o xusto peca.

Na miña terra, meu haber rn'honra; na terra de fóra, a roupa m'abona.

Na mocedá e roupa rachada todo engarra.

Na semana da Ascensión tres días carne e tres días non.

Na terra allea as vacas escoman ós bois.

Na terra dos lobos ouvear coma eles.

Nabos e fidalgos, raros.

Nadie as faga, que tarde ou cedo, todas se pagan.

Nadie diga: "desta auga non beberei."

Nadie naceu deprendido.

Nadie vai ó r'o que non se molle.

Naide turra do rabo do poltro coma seu dono.

Nena, que de si non torna, é porta sin tarabelo.

Neno día ano vara de pano Neno mimadiño, neno perdidiño.

Neve febreiriña pícaa a galiña.

Nin besta de moita herba, nin home de moita verba.

Nin de vello, nin de neno, non te sentes no penedo.

Nin polo bo tempo t'agaches, nin polo malo te mates. in polo inverno déixe-la capa, nin polo vrau a alparagata.

Niño feito, pega morta No mes de xaneiro súbete ó outeiro: se ve-los teus campos verdexar, pont'a chorar e, se terrexar, pont'a cantar.

No tempo da grada o dono a trague.

No tempo e na morte n'hai fianza.

Non digas mal dé nadie e non t'engañarás; pensa mal de todos e sobre ti estarás.

Non morra máis xente, que morreu J;lastante o ano da peste.

Non peca de gula quen nunca tuvo fartura.

Non pudo dar na berta e dou na albarda.

Non s'engaña quen non conta.

Non sabe o qu'é unha hora millorada a muller que non pareu.

Non sabe o raposo cantas galiñas dorrnen fóra.

Non sabe un onde a ten.

Non saben o que perden os que non saben de nós.

Non se sabe o que pesa a carne en canto n' o di a romana.

Non sea tanto tirar que parta a corda.

Non sempr 'o alcacén está pra gaitas.

Non sirvas a quen sirveu, nin pidas a quen pideu.

Non todo o que reloce é ouro.

Non todo o que se di se fai, nin todo o que se fai se di.

Non tódolos días é martes d'entroido.

Non tódolos que dan son bos.

Non tornes por dona muller replicona.

Norte oscuro, vendaval seguro.

Nos enterros os achegados, e nas honras os convidados.

Nubes á montaña, vellas á borralla; nubes á ribeira vellas a raxei-

14~/ "

Pr'abaixo tódolos santos axudan.

Pra a misa e pra o souto, n'hai que esperar un por óutro.

Pra a un enterro non faltar, sete leguas rodear.

Pra comer, non m'hei d'esconder; pra traballar, non m'han d' atopar; mais, pra contar fóra o que pase aquí, eso si.

Pra entender de presos, carceleiros vellos.

Pra muller parida e tea urdida, non falta a gracia de Dios.

Pra o pan formar, quer o boi trembar.

Pra o pobre sempr'é noite.

Pra saber, andar polo mundo ou libros ler.

Pra un ir a menos non se percisan empeños.

Predícame, frade; por unha orella m'entra e por outra me sale.

Prenda de gallego diñeiro vale.

Primeiro caí un mentiroso que un coxo. ¿Pronde fuche, cristiano; pronde fuche, prond'andache, quíás tres misas de nada! non chegache?

Q Que o home se poida ver, coma nos cristás da fonte, nos olios da súa muller.

Que seas canteiriño, que non, as pedriñas de tizón.

Quéixas'un das que ten e non sabe as que lle vén.

Quen á feira chega cedo vende o seu e mailo alleo.

Quen á súa filia quixer casar, dell'o contofollas a lavar.

Quen aúna por San Xuan, ou é tolo ou non ten pan.

Quen ben ata ben desata.

Quen cata o me! na colmea aguante a picadura da abella.

Quen che mandou cantar, meu frade, quen che mandou cantar, que che pague.

Quen comeu a carne que roa o óso.

Quen con augas se cura, pouco dura.

Quen con moitos se consella, fai o que non debe, ou cerdea.

Quen con pólvora s'adivirte, no corpo o sinte.

Quen de Dios está qu' ha de ser pobre, nunca rico morre.

Quen de todo se adimira, ou é parvo, ou se fai el.

Quen dixo pan dixo trigo.

Quen erra e s'emenda, a Dios s' ecomenda.

Quen fixo o cesto que lle poña o aro.

Quen máis mira menos ve.

Quen mal decrúa, na arrenda o súa.

Quen manda, roga.

Quen merca ruín pano, merca <lúas veces no ano.

Quen millor cós empreados se confesa, maior penitencia leva.

Quen moito corre, logo para.

UT:rtbeíról:í m:erra decembro de 2003.,

Quen non goberna a leña, non goberna cousa que teña.

Quen non ten máis que unha filia non pode ter máis dun xenro.

Quen non ten rabo de palla, non ten medo ó lume.

Quen o adiante non mira, atrás se queda.

Quen o pouco desprecia, menos merece.

Quen ó sementar é mesquiño, pra a seitura escusa fouciño.

Quen o seu mal teña por moito cóntello a outro.

Quen os lóstregos non teme, a Dios ofende.

Quen ós paxaros recea, millo miúdo non semea.

Quen os seus desagarima, ós alleos nada pida.

Quen padeza das moas, qu'acuda á dentuza.

Quen parece que non tripa as herbas, pronde vai, tólleas.

Quen pareu, que arrole e, senón, pasar sin home.

Quen quere a Beltrán, quere ó seu can.

Quen rega o millo antes de ter pavón, non colleita graus d'estimación.

Quen rouba a un ladrón gaña cen anos de perdón.

Quen se laia e non come, nin sonea, logo dá os f' os á tea.

Quen seus criados non vai a ver, venda o que ten pra os manter. ¿Quen te fai rico? -Quen che fai o pico.

Quen vai a pidir non vai a fuxir.

Quen vai en carro, nin vai a pé nin vai a cabalo.

Quen vive de recordos, vive entre mortos.

R

Regalo de monxa ferrado de trigo.

Regalo de pobre, a pretensión ole.

Rei é quen Rei non ve.

Renego da grade que leva os terróns todos.

Roibéns ó mar, vellas ó sollar.

Roupa lavada polo sol agarda.

Rubiás ó sol nado, pigoreiro, andarás mollado. Rubiás ó sol pósto, pigoreiro, andarás enxoito.

Ruín cadela, roe ás veces, boa correa.

s

S' a fiar te pos estopa, tento na boca; se lan, tento na man; se liño, tento no dediño.

S'a noite de Navidá foi de luar, labra ben pra sementar.

S'a noite de Navidá foi d'escuro, sementa no terrón duro.

S'houbo descortesía, culpa foi do bico d'abaixo e d'arriba.

"S'o millo fose pouco, bota-lo dun saco noutro", dixo a galiña cando falou.

S'o qu'estudia non sabe, o que n 'estudia mal pode saber.

S' un ha porta se cerra , cen s'abren.

Sábado á noite María toma a roca.

Sabe un a onde chegou e non sabe a onde chegará.

Saben tódo-lo que bebo e non a sede que teño.

Sacristán que vende cera e non ten o colmear, rapaverum furtaverum as veliñas do altar.

Santa Marta d'Ortigueira: a muller que come a nata non pode facer manteiga.

Santiago, co seu canado.

Santos, ó ceo.

Sardiña que o gato leva, aquela gandida vai.

Sarna con gusto non pica.

Saudiña e cante o merlo.

Se Dios quer e hai proporción, en fillos e pitos logo s'un pon.

Se non miro pra a vella, miro pra a guapeza que leva.

Se queres a túa muller morta, dálle samborca Se queres ó teu home sao, dáll' abelao.

Se queres ter bo viño, enxerta de boa cepa.

Se ques a túa muller boa, dálle cerboa.

Se ques andar á carreira, bebe auga d'herba rateira.

Se ques conocer a Periquiño, dáll'un mandiño.

Se ques ter bo viño, enxerta e boa cepa.

Se ques vivir moito tempo, faite de mozo vello.

Se sábado chove e domingo ante Misa, pola semana adiante verás que risa.

Se ti t'alabas ¿que dirán os roáis?

Se vas pra Deza, que o pan non ch'esqueza, e se vas pra Camba, lévao na manga.

Sea o santo que fore, ora pro nobis.

Sementeira na semana de San Román, nin palla nin gran; na de Santa Baia, gran e máis palla.

Si como ladras, meras, xa che cortaran a bestra.

Sol madrugadeiro, chuvia no quinteiro.

Soldado gallego na guerra hai que velo.

Sóltam'e verás como corro.

Somos gallegos e non nos entendemos.

T Tan bonita é a culpa que nadie a quer.

Tan longa foi aromaría, com'o día.

Tanto dá comer, como estar comendo.

Tanto dormir, tanto dormir, pasou o lobo sin o sentir.

Tapa, masa, tapa, méntra-lo zorrólleiro pasa.

Tella d'irexa ouro gotexa.

Témperas d'arriba, auga nin pin-

ga; témperas d'abaixo, chuvias, ou vario.

Tempo contado logo pasa.

Tempos van e tempos veñen: sufran os que males teñen.

Tendo salú e comendo ben, o traballar non mata a ninguén.

Terra que dá o cardo, pra min a gardo; a que dá o espiño, pra meu veciño.

Terra sin abono acaba con seu dono.

Ti bailaches e eu bailei, ti como sabes e eu como sei.

Tibi ora, tibi ocas, pra ti son as mazarocas.

Tira un a pedra e non sabe ond'irá dar.

Toda carne come o lobo, méno-la súa, que lambe.

Todos son bos e a miña capa n'aparece.

Torcer pra dentro, andar de trenco; torcer pra fora, andar que namora.

Traballar, sin regla, e morrer sin fe.

Trata con cambotes e non che faltarán calotes.

Tres anos de tus-tus, tres anos de bon can i-outros tres de lacazán.

Tres cousas sempre frías están; rodilla d'home, cu de muller e bico de can.

Trigo que n'has de colleitar, deixa de o visitar.

Trono do solano, pouca auga, e se cadra, moito daño.

Tronos en marzo, ou fame, ou mortazo.

u

Un día pra morrer i-outro pra t'enterrar non ch'a de faltar.

Un grau non fai graneiro, pero axuda ó compañeiro.

Un mata e outro esfola Un ovo sin sal set' anos fai mal.

Unha anduriña non fai vrau.

Unha ave, nin canta, nin chora.

Unha na boca, outra na man i-os olios n'a millor.

Unha por outra n'é pecado.

Unhas e outras botan ó crego de poutas.

Uns erguen a caza e óutro-la matan.

Uns nacen deitados e outros de pé.

Uns tenden as redes e utros collen os peixes.

Urdir e tecer non pode ser.

V Vaca de moitos, ben moxida e mal mantida.

Vacas da Ulla e muller de Bendoiro n' as metas na casa, que ch'é un agoiro.

Vai cos da feira e vén cos do mercado.

Vai o vello morrendo e mais deprendendo.

Váias'a tenda e quede o tendeiro.

Vaise millor de noite ond'a auga róxea que ond'a luns alumea.

Val mais amigo da porta que irmán de trala costa.

Val mais pouca axuda que moita derruba.

Val mais unha chea que sete lambuscas.

Vale mais caír en gracia que ser gracioso.

Vale mais codia dura que pedra mol.

Vale mais corda vacía que ruín compraduría.

Vale máis gran de sobra na moega que muíño en espera.

Vale máis maña que forza.

Vale máis neno contento que pucho de zreixas.

Vale mais nublado d'agosto que sol de setembre.

Vale máis onza de trato que libra de traballo.

Vale máis pouco diario que moito de raro en raro.

Vale máis ruín compostura que bo pleito.

Vale máis ruín conocido que bo por conocer.

Vale máis ser arreeiro dun besta, que criado dunha recua.

Vale máis ser pillo que pillado.

Vale máis solo que mal acompañado.

Vale máis solteiro que mal casado.

Vale máis tarde que nunca.

Vale máis ter libros de conta que conta de libros.

Vale máis ter que desear.

Vale máis tunda de pai que cariño de amo.

Vale máis vello honrado que mozo desvergonzado.

Van os cans onde n' os chaman e danlles pedradas.

Vello qu'incha e mozo que mirra, pouca vida.

Vento solán, chuvia na man, ou tres días en van.

Viño blanco e muller, o primeiro que viñer.

Viño de maio, pouco e malo.

Viño tinto, de Salón e, blanco, de Regodeirón.

Viño, a pasar; auga a fartar.

Vísperas e completas, coas mans nas calcetas.

Viva Dios e coza o forno.

X

Xan da guedella moito madruga e tarde aparella.

Xastre das Baíñas cose de balde, e máis pon as liñas.

Xente nova toda é boba.

Xiada na lama á chuvia lle fai a cama.

Xunt' o galo, a galiña nova, non vella, pra que o galo estea alerta.

Xusto, xusto, sólo Dios.

z

Zapato burgués, besta d'andadura e amigo cruñés pouco duran todos tres.

•

/ 13

\!Cabeirós \!Cerra, decembro de 2003

ra.

O porco gordo untarll' o rabo.

Nunca chove como trona.

O qu' á cerdeira non sobe, malas Nunca choveu que non escampa- zreixas come; se sobe e cai, pior se. lle vai .

Nunca faltou casa pra vivo, . nin O qu'a solas fas na casa poidan sepultura pra morto. / todos ver na plaza.

Nunca faltou fouciño pra o meu O qu'agarda polo que vén de fóMartiño. ra, agarda polo que vén tarde é Nunca faltou tolo pra tola, nin ta- sin hora. pón pra ola.

O qu'é bo pra o fígado é malo Nunca faltou Xan pra Sabela. pra o bazo.

Nunca meiga morreu que non O qu ' é burro, tan burro é aquí, deixase outra enseñada. coma en Lugo.

Nunca moito erra quen os seus O qu ' en agosto e setembre non semella. dá cebada, en San Xuan non fai o xomada.

O arado rabudo e o labrador bar- O qu'en maio se molla; en maio bu do. s'enxuga.

O barato de balde é caro.

O qu'está de Dios, n'o leva o deO barato saca o carto do farrapo. mo.

O ben feito ben parece, e o que O qu'ós vint'anos non é home, fai algo merece. ós trinta non ten forza, ós corenta O bo pleiteante, dixo Tomé, boca non é rico e ós cincuenta non cacerrada bulsa aberta e listo do pé. sou, este paxaro voou.

O boi pola corda, e o home pola O que baila sin tanguer, ou é topalabra. lo, ou quere ser.

O borracho logo solta o que ten O que bailador foi de mozo, de no papo. vello inda vai á rúa.

O borracho logo solta pola pala- O que calza alparagatas e de mubra. lleres fai caso, nunca xuntará diO caldeiro, no lameiro, e o pote, ñeiro ou sempr'andará descalzo. no fumeiro .

O que come cabirto e cabra non O caldo das paridas non fai mal ten, d'algures lle vén.

O que come pola man d'outro, ás preñadas.

O caldo, a gusto do enfermo. come moito e engorda pouco.

O can de Xan Torrado canto fai O que compra con diñeiro que n'é seu non diga que compra, secoa man desfai co rabo.

O cariño dos moitos anda ós nón que vendeu.

O que con Dios anda, con Dios poucos.

O carto do miserable tres veces medra. vai á plaza.

O que con rapaces se deita, luxaO casado, casado sempre. do se levanta.

O castiñeiro na man ó burato e o O que consigo se consella, consigo se depena. carballo, no carro.

O centeo, basto na hucha e non O que contas non bota, contas n'atopa. no terreo.

O cocho n'o agosto pon o entre- O que de mozo non tolea, de vello perde a cabeza. costo.

O crego e mailo zorro, se perden O que de vran non lle ferve a a mañán perden o día todo. mola, d'inverno non lle ferve a O crego, onde canta, alí xanta. ola.

O criado mal mandado, poñe-la O que debía e pagou, tiña dolor e mesa e mandalo a algún recado. sanou.

O demo pr ' as facer, pon unha O que do alleo come, do seu gasmanta, e pr'as descubrir, toca un- ta.

O que longo quer casar, maula ha gaita.

O entroido, coas súas artes, bo- leva, ou vai buscar.

O que mata é o escrúpulo. tou a San Matías fóra do martes.

O fiado leva a mitá do clavo.

O que medo garda a viña e non O filio do can ha de roe-lo óso. quen a vindima.

O home de ben non deshonra a O que moito quere agarrar, pouninguén. co lle dan a apreixar.

O home ó sábado e o boi ó lunes. O que morre por seu gu sto , a O home, onde nace; e o boi, onde misma morte lle sabe.

O que n'a súa casa {;Orne morripace. ña, na allea quere carneiro e galiO inverno come e non cría.

O lume é media mantenza e, so- ña.

O que n' é home na terra, n' é hobre cea, mantenza enteira.

O lume é o capón do pobre. me na guerra.

O mal do pai co filio vai.

O que neste mundo fai mofa, no O medo garda a viña e non quen outro, foza. a vendima.

O que neste mundo fai risa, nouO mentir n'é habilidá. tro toca a chifra.

O millo polo San Marco nin na- O que non cai á maza, cai á espado, nin no saco. dela.

O millo rascado enche a cesta e o O que non fuma nin bebe viño, ferrado. lévao o demo por outro camiño.

O moito talaré vicio.

O que non garda non ten.

O mozo pode morrer, pero o ve- O que non mata engorda.

O que non s'arresga, non pasa o llo non pode vivir.

O muíño i-o castelo, o que o qui- mar. xer, véleo.

O que non se farta comendo, O ovo e a abelán, conforme ve- tampouco se farta lambendo. ñen van.

O que non sinte a palabra, non O ovo sin sal set' anos fai mal. sinte a pancada.

O pan e a pedra no camiño me- O que non sucede nun ano sucedran. de nun día.

O pan non ten vixilia.

O que non ten carro nin bois, anO papel rexe todo. da antes ou despois.

O paxaro na devesa un o axexa e O que non ten fariña escusa peoutro o pesca. ne ira.

O pesar todo é sede.

O que non ten maña, non come O pobre todo é trazas e o rico, to- castaña. do trampas.

O que non ten que facer, seus na-

bos sacha, ou sacha os nabos antes de nacer.

O que non ten senón unha sortella, non sabe en que dedo a poña.

O que paga a Xan e debe a Andrés, ten que pagar outra ves.

O que paga criados e n'os vai ver, venda o que ten pra os manter.

O que perde o burro e topa a albarda, xa non sufre perda tanta.

O que poda por marzo, vindima no regazo.

O que por feita cría, sempre ten alegría.

O que promete e non dá é cocho pola soá.

O que queira comer morriña, coma carneiro en xaneiro e en maio galiña O que queira comer patacas en San Xuan, bóteas canda o pan.

O que queira te-la fortuna torta, machee a vaca e famee a porca.

O que queira ter a muller boa delle cervoa.

O que queira ter fillos larpeiros, destíneos a cregos ou gaiteiros.

O que queira tomar venganza de seu veciño, póñall'a vida en diñeiro e en pan cocido.

"O que sea meu amigo verdadeiro, véñam'a ver o vinte de xanei ro", dixo o santo de Pico Sagro.

O que s'escribe, !ese.

O que s'usa non s'escusa.

O que se levanta cedo, repara o seu e mailo alleo .

O que se levanta tarde, nin oi misa, nin come carne.

O que se pica, allos come.

O que sementa colle.

O que sementa sin semente, sega sin fouciño.

O que seu can quer matar, Arrabia lle pon por nome.

O que sirve a señores, sirve a dolores.

O que sirve ó común, non sirve a ningún.

O que ten avea non pasa sin cea.

O que ten besta e anda a pé mais besta el é.

O que ten besta soña na albarda.

O que ten capa escapa, e o que n'a ten escapa tamén.

O que ten de cegar, polos olios 11' ha de dar.

O que ten fillos non lle podrece o pan.

O que ten fillos non rebenta de cheo.

O que ten fillos non toupa.

O que ten moitas mulleres nunca enviúda.

O que ten pan e touciño déalle Dios moita herba entr' o millo.

O que ten tenda quer que lla atenda, e se non que a venda.

O que tropeza e non cai , máis adiante un paso vai.

O que un non quere outro apetece.

O que vai a avogado nunca vén desconsolado.

O que vén dado, nin é pouco nin é malo.

O que veña atrás qu'arree.

O rapás que n' a aprende a doutrina, pau de carballo ó redor da petrina.

O regalo do pobre é un cigarro despois que come.

O Ribeiro é o infemo das bestas, e o purgatorio dos cans.

O rico non debas e ó probe, n'ofrezas.

O rosario non priva a misa.

O roubado non loce.

O roubado ollece e non frolece.

O subi-lo esqueiro, fóiseme o tempereiro.

O tempero vai n'a man.

O tempo fai culleres.

O traballo dos rapaces é pouco e quen o perde moi louco.

O traballo non mata, pero amata.

O vello mente ben na súa terra: o mozo, na allea, mente que rabea.

O viño barato saca o carto do farrapo.

O viño con pasión tira esta do corazón.

O viño con pasión tira esta do farrapo.

O viño é a sangre dos vellos .

O viño fai ó vello mociño.

Obra feita, obreiros á m....

Obras, das sobras.

Ofrecer e non dar ós tolos fai alegrar.

Oír campanas e non saber ónde.

Olio, de xastre, e compás, de carpinteiro.

Ond'el non tire viño, escusan díir outros por auga.

Ond'hai cartas calan barbas.

Ond'hai cepos, logo un fai achas.

Ond'hai crego, ou albarda, sempre hai hora millarada.

Ond'hai galo non canta galiña, se non que o galo teña morriña.

Ond'hai ouro logo reloce.

Ond'un ha d'ir, n'ha de mentir.

Ond'un non corre, non cansa.

Ond'unha porta se cerra, outra se abre.

Onde cabe un carro cargado, ben cabe un home a seu cabo.

Onde canta un crego, moe un muíño e ornea un burro, nunca falta un peso duro.

Onde menos se pensa salta a lebre.

Onde moitos cospen, lama fan.

Onde n'hai fariña, nin relón, todos talan sin razón.

Onde n'hai malicia, n'hai pecado.

Onde n'hai morte, n'hai mala sorte.

Onde non se perde algo todo ~ miseria.

Onde non te chamen non te metas.

Onde non ves lobo, cata lobo.

Onde non vexas corpo, non botes carga.

Onde pérda-la capa, alí cata.

Onde sacan e non pón , logo se chega ó fondón.

Onde se pensa qu'hai touciños , n'hai corres.

Onde vai a fouce, vaia o mango. ¿Onde vas Clemente? -Vou coa xente. ¿Onde vas tolo? -Onde van todos .

Onde vexas orella, mete cebada, e onde non vexas corpo, non poñas carga.

Onde vires bulla, escápate, se non ques ser testigo nin parte.

Os cartos cóllens'unha ves, e antes cóntanse tres.

Os moitos fillos empobrecen ós pais.

Os rapaces non son homes.

Os traballos dos casados son traballos honrados. Ós vellos quítaselles o durmir iéntralies o gruñir.

Ou a Dios ou demo, ninguén deixa de servir, sint'os que sirven a entrambos.

Ouza, padre, as miñas coitas, que non son poucas, nin moitas.

Ovella melende, melenta ou menga, o demo a trasquila.

Ovella que bala bocado que perde. p Padomelo con capelo, sardiña no garabe!o.

'Palabra', díxoll'o lobo á cabra.

Palabra e pedra solta non ten volta.

Palabra por decir non ten chata

Pallas mortas n' alumean.

Palleiro sin palla non se fai.

Pan d'hoxe, carne d'onte e viño d' antano, manteñen ó home sano.

Pan de literatura, pan de pouca fartura.

Pano gordo non garda puntada.

Papas e casamento en quente.

Papas e pan unha casa desfán: papas e bolo desfana de todo.

Para a misa e para o souto, n'hai qu' esperar un por outro.

Para muller parida e tea urdida nunca faltou remedio.

Para o ruín carpinteiro, ningunha ferramenta é boa.

Para pan, carne e viño, o Carballiño.

Parceirías, coa muller e ind' así hai que se ver.

Pascua en Marzo, ou fame ou mortazo.

Pascuas malladas, moitas dobladas. Pascuas enxoitas, nin moitas, nin poucas.

Pasou o santo, pasou a romaría.

Pensa máis moxena, que feixe de leña.

Pensa moito e fala pouco.

Perdonar, que s'houbo descortesía, culpa foi do bico d'abaixo e d'arriba.

Pleito de pobre, na proba morre.

Pobre do pobre, que todo o mundo o mole.

Pobre, a festa convidado, tira a barriga de mal ano. '¡Pobriñas! ¡brenvos tarde e non comedes', dixo o raposo ás galiñas.

Poda en marzo, vendima no regazo, Poda en xaneiro, vendi'ma no sombreiro.

'Pódeme quen sepa e áteme calquera', dixo a viña ó labrador.

Pola Candelaria cásans'os paxariños e vais'a galiñola.

Pola Candelaria mitá do inverno fóra; se chove, ou venta, inda entra.

Pola liña vén a tiña.

Pola santa báixas'a peana.

'Pola Santa Mariña, báixam' a porretiña', dixo a cebola.

Pola Santa Mariña deixa a sacha e colle a fouciña.

Pola Santa Mariña, vai ás túas viñas , e cal as cates, tal as vendimas.

Pola sona buscas'a persona.

Polo que garde no meu peito non teño pleito.

Polo rabo da culler vai o gato á ola.

Polo San Antón, toda galiña pon; pola Candelaria, a boa e mala.

Polo San Estevo rapa o becerro.

Polo San Pedro burro quedo.

Polo San Simón apreta o baldón.

Polos Santos béixans'as pedras; por causa das mozas, o uséquians' as vellas.

Polvo en abril, lama en agosto.

Por ben facer, mal haber.

Por campar, rabiar.

Por mal e pobre qu'esteas, taberneira nunca seas.

Por Pascua de Resurreución tres cousas non ten sazón; sardiñas saladas, castañas asadas e predicación.

Por un puñado de fariña non queden as papas raras.

Por unha vella que morreu todo o ano pestilencia.

Potro, de potrela; becerro, de vaca vella.

Pouca terra ben abonada, vala moita mal traballada.

Poucas son as malas fadas, oito meses e tres semanas.

Pouco aceite dan por un carto.

---

/ 15

'Ql;abeíróii m:erra, decembro de 2003

bo uso da lingua, na colección da revista Galicia Revista Regional interésalle o contido, o pensamento simbólico que informa da nosa concepción do mundo como galegos que somos.

Esta nova colección apareceu co título de Refranes, proverbios y decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor SacoArce, con que quería destacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice. Ía precedida da cita de Monlau que xa comentamos: "Los refranes son la filosofía del buen sentido".

A colección foi publicada en seis entregas mensuais durante os anos 1887 (nos 4, 5, 9 e 10) e 1888 (nº 3) e constaba de 671 refráns, máis outros 23 dun apéndice final: en total 694. Deles, 333 xa aparecían insertos no Diccionario; isto é, máis do 50% son novidosos. Neste caso a ortografía con que foron publicados os refráns foi manipulada, case con toda certeza, polo editor da revista. Confírmanolo o feito de que o acento grave <'> sobre <e> e <O> abertos fose eliminado en favor do agudo, e tamén o uso das grafías <g, j, x> para representar o actual <X> conforme un criterio etimolóxico, e non o propugnado por Valladares que consistía en seguir a grafía que tivese a mesma palabra en castelán.

Parte desta colección, en concreto os refráns comprendidos entre as letras A e E volveron ser reproducidos a finais de 1887 nas páxinas de O Tío Marcos da Portela (parrafeos 205, 206, 207), ben que, como era habitual no semanario dirixido por Lamas Carvajal, non se respectou o texto orixinario, senón que se fixeron adaptacións gráficas (en canto ó uso de acentos, guións, apóstrofos, uso da grafía <X>), amoldándose deste xeito ás normas gráficas que se vi ñan empregando na publicación. Tamén se traduce o título, que pasa a ser Refrás, proverbios e decires gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gramáteca d'o señor Saco e Arce; non así a cita de Monlau, que segue tal cal.

En 1890 a mesma colección publicada na Galicia Revista Regional volveu ser reproducida nas páxinas doutro semanario rexionalista, o lugués A Monteira, que dirixía Amador Montenegro.

A revista, publicada integramente en galego, prestaba certa importancia ás compilacións de literatura oral , de feito, con anterioridade ó refraneiro de Valladares xa se publicaran tamén a colección de Saco Arce. A reproducción dos refráns do ullán fíxose a partir das páxinas da revista Galicia; non obstante, A Monteira debeu contar co consentimento do colector, posto que ó final do repertorio incluíu un apéndice inédito ata o daquela.

As diverxencias entre as versións de refráns da revista coruñesa e a luguesa son mínimas e retírense só a algunhas cuesrións gráficas de puntuación e acentuación. A distribución que se observa no uso das grafías <g, j , x> é a etimolóxica, a mesma cá seguida na Galicia Revista Regional, e, xa que logo, non a habi-

tulouno o de Vilancosta 'Refranes y decires que suponemos no publicados todavía' (1970: 121124) no que listaba por orde alfabética 80 novos refráns.

Os refráns no Nuevo Suplemento al Diccionario (1896)

V

alladares volveu servirse de refráns, en menor me. dida que na primeira ocasión, para exemplificar as palabras de entrada nos contiguos suplementos á edición de 1884 do seu Diccionario Gallego-Castellano. En to~al incluíu 31 refráns , dos cales 19, son novidosos. Os restantes 12 xa apareceran en coleccións anteriores.

Criterios da nosa edición

A

nosa edición do refraneiro de Valladares pretende recoller o total de textos por el publicados. Segundo o noso reconto, a súa colección chega a preto dun milleiro de refráns. A repartición nas obras en que os localizamos pode verse na seguinte táboa, onde se reflicten o total en cada obra e os que resultan novidosos. nosa intención foi a de intervir o menos posible nos textos fonte. Ora ben, como queira que os refráns que compilamos foron aparecendo en publicacións e tempos diferentes, atopamos te¡<.tos repetidos que ofrecen dúas e ata tres versións gráficas diferentes, raramente variantes de contido. E cónstanos (como coñecedores da pro posta gráfica de Valladares) que as modificacións non sempre foron debidas ó colector, senón ó editor da revista ,en que se publicaron, no caso da Galicia, A Monteira ou o Tío Marcos. Por iso, como xa os textos base conteñen manipulacións sobre os orixinais (por exemplo na acentuación, no uso de <g, j, x> e nalgúns casos no uso do guión), e por mor do propio carácter divulgativo da publicación en que se insire esta edición, finalmente decidimos actualizar a ortografía seguindo os criterios que xa ensaiamos noutra ocasión para os poemas de Valladares (Femández Salgado 2003) e que, ó noso ver, non desvirtúan en demasía o texto.

Non obstante, unha versión gráfica fiel ás fontes dos refráns pode atoparse nos apéndices doutro noso traballo (Femández 'Salgado 2002).

As modifi cacións gráficas que realizamos afectaron a estes puntos: Actualizouse o uso de <b>/<v>, <h>, <y>/<i> seguindo as normas vixentes.

Unificouse nunha soa grafía <x> o uso de <g, j, x> que aparece nos textos base.

Eliminouse o uso dos acentos como marca abertura, e nos de tonicidade seguiuse a norma en vigor.

Mantívose o emprego do guión nos casos en que así se usa actualme nte, maiormente para marcar casos do segundo alomorfo do artigo.

Elimináronse os apóstrofos <e> nos casos en que na lingua actual as formas se presentan xa amalgamadas (isto é, en contrae-

A

Refranes, proverbios y decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor SacoArce, con que quería destacar que se trataba de refráns de nova colleita da que el era o artífice

contidos n-a Gramáteca d 'o siñor Saco y Arce, non sabemos se por decisión do editor da revista ou de Valladares, se ben a grafización das contraccións no propio título (n-a, poi-o fronte á habitual nía, po-1-o de don Marcial) e a popularización dalgúns termos (Gramáteca, siñor) condúcennos a pensar que a decisión foi tomada polo editor da revista.

A lista de refráns vai tamén precedida da cita de Monlau, neste caso modificado en 'Moulam' por errata.

Os refráns foron presentados en orde alfabética e en seis entregas consecutivas dende mediados de novembro ata finais de decembro de 1890 (nos 60-65):-Sumab·an en total 732 refráns contando os 38 novos que aparecían no 'Apéndice JI. Refrás non pubricados hastrío díagora'.

o naso reconSegundo to, a súa colección chega a preto dun milleiro de refráns. A repartición nas obras en que os localizamos pode verse na seguinte táboa, onde se reflicten Q total en cada obra e os que resultan novidosos

Os refráns de Elementos de Gramática Gallega (1892)

tual de don Marcial.

O repertorio publicouse co título en galego de Refrás, proverbios e dicires gallegos recollidos poi-o que firma, e non

E

n 1892 Valladares daba cabo ós seus Elementos de Gramática Gallega e seguindo os pasos dos gramáticos galegos precédentes, Mirás (1864), Saco (1868) e Cuveiro

(1868), incluíu contra o final do tratado varios apéndices e colecci óns de materiais lingüísticos diversos, non estrictamente gramaticais. Un deses apartados ti-

•16/

m:abeiróii m:erra decembro de 2003

A reportaxe foto gráfica que acompaña ós textos i da casa de Marcial Valladares, en Vilancosta (Berres), donde se descubreu unha placa na súa honra, ademais da igrexa donde se celebrou unha Misa de lembranza, e finalmente da homenaxe que cada ano co motivo do Día das Letras se celebra diante do monolito ubicado nos xardíns estradenses...

cións de preposicións con determinantes ou pronomes). Conservouse, pola contra, o apóstrofo en exemplos en que a virguliña representa unha verdadeira elisión en secuencia fónica.

En canto á aspecto s (morfo)léxicos, deixáronse sen alterar as formas do galego popular que presentan algunha alteración (metáteses, harmonizacións, disimilacións ... ) con respecto á lingua actual. Tampouco se corrixiron os castelanismos léxicos nin morfolóxicos nin tampouco os dialectalismos, pois iso conlevaría ir en contra do propio carácter popular do refrán.

Por último, queremos aclarar que cando un refrán aparece en varias fontes, partimos da súa colección aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había unha testemuña, esa foi a seguida.

Presentamos os refráns ordenados alfabeticamente, en vista das dificultades que ofrecería unha clasificación de tipo temático, pois habería refráns que cadrarían ben en varios campos, e mesmo teriamos que considerar tamén a situación comunicativa en que se emitía. Unha clasificación <leste tipo tentouna Saco na súa

q

ueremos aclarar que cando un refrán aparece en varias fontes, partimos da súa colección aparecida en A Monteira, a última. Obviamente nos casos en que só había unha testemuña, esa foi a seguida.

Literatura popular de Galicia.

Bibliografía Femández Salgado, Xosé Antonio (2002): Marcial Valladares (1821 -1903). Lingua, Literatura

e Folclore. Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela [Versión en CDRom, Santiago: Servicio de Publicación da Universidade].

Femández Salgado, Xosé Antonio (2003) (ed.): Marcial Valladares. Poesía. Vigo: Xerais.

Iglesia, Antonio de la (1886): El Idioma Gallego su Antig,edad y Vida, 3 vols. A Coruña: Latorre y Martínez - Editores.

Murguía, Manuel (1865): Historia de Galicia, t. 1: Lugo: Imprenta de Soto Freire.

Saco Arce, Juan Antonio (1868): Gramática Gallega. Lugo: Imprenta de Soto Freire.

Saco Arce , Juan Antonio.

[1881] (1987): Literatura popular de Galicia. Colección de coplas, villancicos, diálogos, romances, cuentos y refranes gallegos. Ourense : Diputación Provincial.

[Ed. de Juan L. Saco Cid].

Valladares Núñez (1884): Diccionario Gallego-Castellano.

Santiago: Biblioteca El Libredón, Estab. Tip. del Seminario Concíliar Central.

Valladares Núñez, Marcial (1887, 1888): ' Refranes, proverbios y .decires gallegos, recogidos por el que firma y no contenidos en la Gramática del Señor

intenciónfoi a A nosa de intervir o menos posible nos textos fonte.

Ora ben, como queira que os refráns que compilamos foron aparecercdo en , publicacións e tempos diferentes, atopamos textos repetidos que ofrecen dúas e ata tres versións gráficas diferentes, raramente variantes de contido

Saco-Arce'. Galicia Revista Reg ional , A Coruña, t. 1, 4 (4/1887), 5 (5/1887), 9 (911887), 10 (10/1887); t. II, 3 (311888).

Valladares Nú ñez, M arcial (1887): 'Refrás, proverbios e decires gallegos recollidos poi-o que firma e non contidos n-a Gramáteca d'o señor Saco e Ar- · ce', en O Tío Marcos d'a Portela, Ourense, 205 (27 /11/1887), 206 (4112/1887), 207 (11112/1887).

[Só contén os refráns que come~ zan polas letras A-E.] Vall adares Núñez, Marcial (1890): 'Refrás, proverbios e dicires gallegos recollidos poi-o que firma , e non contidos n-a Gramáteca d'o siñor Saco y Arce', en A Monteira, Lugo, 60 (22/11/1890), 61 (29111/1 890), 62 (6/12/1890), 63 (1311211890), 64 (29/12/1890); 65 (27/12/1890). [Contén un 'Apéndice II' novo.]

Valladares Núñez [ 1892] (1970): 'Refranes y decii:es que suponemos no publicados todavía' . Elementos qe Gramática Gallega. Vigo: Galaxia, 121 -1 24.

Valladares Núñez [1896] s.d.: Nuevo suplemento al Diccionario Gallego-Castellano, publicado en 1884 por D. M(arcial) V(alladares) N(úñez) autor de uno y otro. En Cademos de lingua, anexo 4. [Edición de M. García Ares]

AGRUPACIÓN de VOLUNTARIOS de PROTECCIÓN CIVIL 'SAN PAIO'

986 57 33· 33 Por si acaso ...

-OrabeírÓCi m:erra, decembro de 2003

Alexandre Bóveda Rápido repaso pola biografía dundos grandes persoeiros da historia colectiva de Galicia na! pedindo o voto favor coToda Galicia celebra neste ano rreu a cargo de Bóveda, que se 2003 o centenario de Alexanconvertera xa nunha das cabedre Bóveda, con distintos actos zas visibles do proceso. O texe lembranzas. to resultaba aprobado pola Entre eles un congreso 'A maioría dos representates da Galicia de Bóveda', coordinapoboación galega o 23 de xuño do polo estradense Gonzalo de 1936. Todos os movt<menConstenla, mentres que, outro tos galeguistas se implicaron estradense, David Otero prepana campaña. Finalmente é ra nestes momentos unha comaprobado e presentado ás Corpleta biografía para a Fundates da República o 15 de xullo ción Alexandre Bóveda. de 1936.

Filio de carpinteiro e de costureira, Alexandre Bóveda O desterro Iglesias naceu en Ourense o 4 A partir de 1934, o Partido Rade xuño de 1903. Foi o terceidical en alianza coa Ceda dero de sete irmáns. Pasou a insenvolven en España unha pofancia e a adolescencia na súa lítica antiautonómica. O vila natal, onde formou parte Partido Galeguista é castigado das corais e dos equipos de e unha disposición administrafútbol locais. tiva envía forzosamente fóra Cando Alexandre tiña 13 de Galicia a Bóveda e a Casteanos, fúndanse as Irmandades lao. O primeiro a Cádiz, e o dos Amigos da Fala, que na cisegundo a Badaxoz. dade de Ourense tiña en ViDurante o exilio dos dous cente Risco e en Otero Pedradirixentes, o Partido Galeguisyo os seus máximos valedores. ta sofre unha excisión. Bóveda Deles tomaría unha incipiente logra en 1935 o traslado a Maconsciencia galeguista. drid, onde había un activo gruO propio Bóveda ten contapo galeguista, e meses despois do que comezou a súa vida poregresa a Pontevedra tras serlle lítica cando un día, estando seu dev9lta a súa praza. pai a ler o xomal, escoitou que A parte de facer propaganalgúen lle dixo: "¡Que tempos: da a prol do Estatuto, Bóvedaagora ata os obreiros len o petamén emprende unha decidida riódico!". campaña contra a dereita caciRematados os seus estudios ALEXANDRE BÓVEDA quil ourensá nas eleccións de de peritaxe mercantil, preparou febreiro de 1936. A súa familia oposicións en Madrid a auxirra e en conferencias públicas. mesmo figura entre os finanliar de contabilidade e tras veciñanza. aprobalas co número un, pasa Participaba nas tertulias dos Entre as ideas que propuña, ceiros do Partido Galeguista, catro anos na Delegación de cafés Moderno e Méndez Nú- destacan a creación dun Banco pero· non logra acadar acta de Facenda en Ourense. Andaba ñez e compartía proxectos con de Galicia que sefaría cargo deputado por unha manobra polos 24 anos cando volve Losada Diéguez e Castelao, dos servicios recadatorios ga- electoral atribuída a Calvo Sotelo. opositar para xefe de contabili- compañeiros de ideal galeguis- legos.

O fusilamento dade de Facenda. Consegue o ta. A creación da Caixa de O Partido Galeguista e o O 20 de xullo de 1936 estennúmero cinco nos exames e piAforros de Pontevedra Estatuto deuse o alzamento militar por de destino en Pontevedra, a pesares das ofertas de traballo O presidente da Deputación de Coa proclamación da Repúbli- toda Galicia. Os capitáns golpistas prenden a Pontevedra, ca o 14 de que lle chegaDe La Sota, abril Bóveda e envíaban dos minisde no ao cárcere de coñecedor da 1931, cheterios madrilePontevedra; de ños. Bóveda solvencia gan novos aí, pasará a Ponte xa tiña a Galiprofesional aires de lide Bóveda, be r dad e.

Caldelas, logo a cia na cabeza. espois de recibir pídelle axuda Bóveda e Caldas de Reís, Alexandre oveda participaba confesión, é ata que é traído para poñer en os toma posesión seus nas tertulias dos de novo a Ponteen 1927 da súa marcha un compañei- conducido nunha camiocafés Moderno e Ménprograma tri- ros galevedra, onde bota praza na Deleneta á Caeira o día 17. máis de vinte dígación de Fabutario na guistas pudez Núñez e compartía Un tiro directo no coraas nunha escola cenda de Ponprovincia . la n por proxectos con Losada zón pón fin á súa vida e Esta confian- crear unhaque facía de imtevedra, cidade Diéguez e Castelao, za refrendarí- nova forprovisada cadea, que por entón o cadáver é trasladado compañeiros de ideal con.outros presos ase nun novo mación podespunta na ao cemiterio de San emerxente acencargo, a lítica que políticos de digaleguista Amaro versas clases sotividade políticreación da lidere o ca, na cultura e Caixa de proceso caci ai s. O 13 de agosto celebrouAforros de ra a autono asociacioPontevedra, nomía de se no salón de nismo agrario actos da Deputae obreiro. que Bóveda Galicia. O ción un xuízo supón a funcio- 5 de de Continúa a desenvolver o seu gusto polo nar en 1930. O seu coidado la- cembro de 1931 fúndase en marísimo no que Bóveda fai canto coral na recan fundada bor, valeulle o nomeamento de Pontevedra o Partido Gale- unha defensa emocionada dos guista e Bóveda exerce como seus ideais galeguistas. O TriCoral Polifónica, onde coñece- director. bunal Militar condéao a morte, Por esta época, Bóveda ta- secretario de organización. rá á qu~ sería a súa muller, Amalia Alvarez Gallego. men é convidado polo Semina- A primeira reunión pro estatu- sen que a súa familia e os seus Casan o 20 de outubro de rio de Estudos Galegos a parti- taria celébrase na Coruña en amigos poidan facer nada para 1930. A parella abriu casa en cipar na redacción do 1931 pero será na asemblea de evitalo . Despois de r ecibir Pontevedra e logo no veciño anteproxecto de Estatuto de concellos galegos de Santiago, confesión, é conducido nunha concello de Poio, onde foron Autonomía. Realiza un intenso en xuño de 1932, cando se no- camioneta á Caeira o día 17. nacendo os seus fillos: Xela, estudio das relacións fiscais mean os ponentes, Bóveda en- Un tiro directo no corazón pón Alexandre, Xosé Luís, Lola e entre Galicia e o Estado espa- tre eles, que han de elaborar o fin á súa vida e o cadáver .é ñol qúe se converte nun gran Estatuto definitivo a partir de trasladado ao cemiterio de San Amalia.

A familia da súa dona, liga- argumento de defensa da auto- todos os anteproxectos.

Amaro. Os exilidados galegos da ao mundo cultural ponteve- nomía ao concluír que Galicia O Estatuto foi divul gado de Bos Aires decidiron dedicar drés, animaba as actividades sofre unha discriminacion fis- entre a cidadanía e recolleu di- o 17 de agosto á Galicia Márprofesionais e políticas de Bó- cal. Bóveda volvería tratar o versas achegas, que foron pre- tir, celebración que aínda seveda, que se desenvolvía con tema da economía galega a tra- sentadas en decembro nunha gue viva entre os sectores gatotal comodidade na súa nova vés das páxinas de A Nosa Te- nova asemblea. O discurso fi- Jeguistas.

B

D

tn::atieíróg m:erra, decembro de 2003

@

transporte p_úbli~() de vzaxeiros e mercadorías no concello da Estrada, esta ligado moi directamente coa parroquia de Codeseda, xa que é aquí onde a principios de século, un conductorchofer de La Estradense, abandona esta empresa e funda o que se podía chamar como a primeira empresa de transporte público de viaxeiros, estamos a Jalar de José Álvarez.

Este pequeno empresario faise cun pequeno autobús, como podemos apreciar na fotografía ó chegar á nosa parroquia foi carrozado para viaxeiros.

Recordemos que naqueles tempos, o que se mercaba era o chasis e o motor, despois cada cal daba o uso que necesita, camioneta, turismo, autobús, etc Tamén destacaremos a importancia de ter carné de 1a (foto grafía), que habilitaba ó seu propietario para conducir todo tipo de vehículos.

O noso primeiro protagonista tiña un pequeno negocio de ultramarinos, onde tiñan a parada os arrieiros que viñan do Ribeiro, onde tamén paraban os carruaxes de Mato da Estrada cando se dirixían a terras da provincia de Ourense. O seu servicio de viaxeiros era discrecional, facía as feiras da comarca, A Estrada, Forcarei, Terra de Montes, Moraña e viaxes a Santiago. A importancia da parroquia de Codeseda queda latente, na cantidade de mozos que nese momento estaban estudiando para cura en Santiago, no Seminario, pois eran os coches de liña da nosa pan-oquia os que transportaban as bolsas de roupa limpa, a comida, ou mesmo ós seminaristas á cidade do apóstolo.

A empresa parece ir bastante ben, José Alvarez contrata a Manuel Quibén, a Manuel Barros 'Manolo de Lino' e a José

mesmo tempo Pepe de Xan (foto) tamen fai servicios de feira, excursión, servicios discrecionais. O coche de liña de Sieiro, matrícula PO- 613 7, na foto podemos ver o coche de liña na estrada de Codeseda a Pérez Viondi, fronte do ultramarinos de Silva. Parece ser que foi carrozado na casa do Carmelo e parece ser que traballaron 6 homes para poñelo a punto, e ó igual que o seu compañeiro deixa de sei· operativo polos anos 60.

SOBRE ESTAS LIÑAS O AUTOBÚS DA EMPRESA 'PLUS-ULTRA' PIONEIRA DO SERVICIO EN CODESEDA ABAIXO, AUTOBÚS DA EMPRESA 'SIEIRO'

O CARNÉ DE PRIMEIRA, UNHA PEZA CODICIADA E VALIOSA

ufs Porto achéganos desde a me"moria de Codeseda, dun pobo, a historia duns autobuses e os seus camiños: os nosos . .,.

TRES IMAXES DE AUTOBUSES DA EMPRESA 'QUIBÉN' DE CODESEDA

Sieiro -Pepe de Xan-, co paso dos anos 1928, 1929 .. . ata o 1935, a empresa cambia de propietarios, pasa a ser propiedade de Manuel Quibén e Manolo de Lino. Posteriormente, e comprendendo que podían subsistir dúas pequenas empresas, aparecen por unha parte, o autobús de QUIBEN, - con sede social administrativa no lugar de Xubrei, (coche de liña, fotografías).

A matrícula do seu primeiro auto é OR- 1199 O mesmo que o seu antecesor este fai feiras, excursións, etc. Traballa ata os anos 60 que por un mercado xa bastante saturado e pola xubilación deixa de facer as liñas. O

As cousas... as nosas DDDDDDDDDDDDDDDDDD

\0

m::abeirós m::erra, decembro de 2003

En Actas Municipais, do 12 de outubro do ano 1860 decíde se darlle ampliación ó espacio que ocupaba a feira a costa de ampliarse o espacio destinado a esta, a unha leira da igrexa, denominad a Trigueira , ruáis tarde en outubro do 64 , decídese o arrendamento dos estercos que proporcionaba a feira, deste pequeno dato podemos deducir da importancia das tran saccions que tiñan lugar no citado campo, coas ganancias para a igrexa, U nha fe ira que era a propietaria en apretos dos terreos.

A feira, está totalmente consolidada no ano 1885 , xa que se amplían os días de celebración, cadrando as novas datas nos cuartos domingos de cada mes, e as xa existentes seguíndose celebrando os segundos domingos.

A parroquia de Codeseda , e ruáis concretamente o lugar da Sagrada, -recibe este nome porque antigamente era o lugar onde estaba o Mosteiro-, convértese nun núcleo importantísimo e referente das demais parroquias do Concello e das vilas próximas, importantes e variadas operacións mercantís teñen lugar na feira, existe Cua1iel da Garda Civil, estudios de fotografía, establecementos varios como ferreterías, varias tabernas, casas de comida, etc.

Todo esto contribuíu enormentente a darlle unha apariencia de vila.

Esto non era ben visto dende o Concello, como dato siginificativo, recordar que no censo de 1924, só a propia vila da Estrada, superaba en 433 habitantes a propia parroquia que neses momentos tiña máis de 1600.

Este empuxe de Codeseda, provocara que baixo o seudónimo de Hache, o mesmísimo M. García Barros publicara un artigo en El Emigrado, saíndo na defensa da titularidade da vila para A Estrada.

Xa no século XX, a FEIRA DOS CANS de Codeseda alcanzase o seu maior explendor, aquí vendíanse con certo éxito cans, os cales colocaban nas banquetas que había no campo da feira, nas casetas que se situaban baixando a dereita cara a igrexa colocábanse os vendedores, aquí podíamos comprar, froitas, queixo, ovos, etc ... , viñan os tratantes cos animais para a súa posterior venta, peixe de Marín e Bueu podíase encontrar os días de feira.

A chegada da postguerra e unha serie de incidentes· co resultado de morte son os que marcan a decadencia da feira, aínda que chega a celebrarse ata mediados dos anos 50.

A guerra civil española, interrompe o normal facer de toda España, e como non de Codeseda.

Era época de racionamento, de estraperlo, de moita necesidade, había moita miseria e os tempos de esplendor da parroquia quedaban atrás. Parece ser que nos anos 40 e acentuado polo anterior exposto e por unha serie de conflictos entre feirantes e Garda Civil os que empezan a darlle mala sona á feira que acentuado coa época de crisis, comeza o declive do citado evento comercial.

/ 19

Codes

AFei Ca MONCHO PÉREZ PRESIDENTE, E RAMIRO F. PAZOS SECRETARIO DA SOCIEDADE DE FILLOS DA ESTRADA NO CENTRO GALEGO CON MIGUEL DE LA CALLE E GONZALO FIGUEIRAS

REDACCION A expedición estradense a terras venezolanas, saíu de Santiago de Compostela o día 24 de outubro e de spoi s dunh a viaxe tranquila chegou ó aeroporto internacional de Caracas onde estabamos sendo agardados polo presidente da Sociedad Hijos de A Estrada Ramón Pérez e o vicepresidente da Remandad Gallega e membro directivo tamén da es tradense José Quinteiro Martínez.

Os directivos da Sociedade Hijos de A Estrada, mostraron o seu moi alto interese na visita que o alcalde estradense se comprometeu a facer para despois de Semana Santa, comezáronse a poñer sobre a mesa actividades de posible realización.

A colectividade estradense en Venezuela, celebrou ese domingo a súa III Edición da Festa do Salmón e a Richada. A máis grande celebración que ten lugar ó cabo do ano na Hermandad composta por máis de 40 sociedades.

Foron preparadas máis de 350 racións do primeiro prato (salmón) e do segundo (richada) polo hosteleiro estradense Fernando Anselmo Lópes, nas cociñas dun prestixioso restaurante da sociedade caraqueña 'Agencia de Festejos S Antonio' rexentado polo lucense de Barrela José González e do que é socio o estradense José Manuel López de Sto. Tomé de Ancorados.

O xantar de irmandade comezou ás 14:30 (hora local) e contou coa asistencia de preto de 400 persoas, na súa maioría vinculadas ós concellos da comarca. Así mesmo, hai que sinalar unha importante representación de membros doutras sociedades (sobre todo da provincia de Ourense) así como a dos vicecónsules de EEUU Leah Pease e Eric Geelan, ou o Presidente do importante Centro Portugués de Venezuela Mario Pereira Francisco e o secretario Renato Amaral que destacaron os profundos lazos de irmandade entre Galicia e Portugal e as relacións que deben intensificarse entre A Estrada e munici-

A EXPEDICIÓN ESTRADENSE CON BLANCA CARAMÉS, PRESIDENTA DO SECTOR DA MADEIRA DA CÁMARA DE COMERCIO DE MARACAIBO E CO SEU MARIDO JUAN RODRÍGUEZ

pios moi parecidos do país veciño. Ó principio do acto, causou impacto entre os organizadores do acto a pronta chamada do rexedor local Ramón Campos, que mediante conversación telefónica con Valentín García, e coa intercesión do membro da Corporación Gonzalo Figueiras, falou directamente co Presidente de Fillos da Estrada en Caracas Ramón Pérez Bermúdez, interesándose pola marcha dos actos e reincidindo na organización dunha expedición organizada polo Concello da Estrada.

O Presidente de Fillos da Estrada Ramón Pérez, agradeceu a especialmente a presencia dos representantes de institucións a Felisindo López (Pres. da Hermandad) polo apoio decidido á festa, á Comisión de Festexos e á Agencia de Festejos S. Antonio pola cobertura dada ó acto.

De seguido , o concelleiro Gonzalo Figueiras despois de recibir unha metopa conmemorativa do acto , fixo entrega dunha axuda económica doada pola Fundación de Exposicións e Congresos, destinada a sufragar gastos de axuda á beneficencia do colectivo de Fillos da Estrada na capital venezolana.

A Sociedade de Hijos de A Estrada en Caracas, que cumpriu xa 43 anos (un máis que a Hermandad Gallega), ten 257 familias asociadas e é das fundadoras da gran Hermandad, a máis antiga dentro das 40 que a compoñen e que goza dun gran prestixio tanto pola importante colonia de estradenses como pola actividade desenvolta.

Dentro deste marco, hai que destacar que fose unha das cinco inicialmente elixidas pola Consellería de Emigración para poñer en marcha o seu programa de asistencia social e a domicilio para emigrantes necesitados.

Destacable é tamén a gran cantidade de contactos de tipo comercial que se levaron a cabo, con empresarios da hostelería que están realizando operacións de compra de locais e terreos para negocios en Galicia (A Estrada é para eles un destino moi considerado) e que mostran grande interese pola posibilidade de acondicionamento destes locais por fábricas de mobles e carpintería da Estrada.

Unha visita que terá continuidade coa do alcalde estradense Ramón Campos, quen sobre o mes de abril do 2004 visitará Caracas e Maracaibo.

---

20/

'QI:abeirós 'QI:errn, decembro de 2003

O SAN MARTIÑO 2003

G UPO DE EMPRESAS COESCO Premio Tabeirós Terra de Montes de Empresas COESCO, foi merecente de levar o galardón de Tabeirós O Grupo Terra de Montes, polo seu emprego e difusión do galego dende os inicios ata a actualidade, sendo modelo de empresa moderna e integrada no seu entorno.

CALLOBRE C.F. premio Sanmartiño local pola súa traxectoria na que o deporte e a lingua van parellas. Noutro artigo destas mesmas páxinas coñeceremos en profundidade un libro de Carlos Loureiro no que se ·fai un repaso pola historia deste clube senlleiro da comarca, e que este ano foi premiado polo Padroado da Fundación Sanmartiño con seu galardón local

Este grupo empresarial, propiedade do estradense Xosé Manuel Garrido e do silledense Manuel Colmenero Maril em·pezou a súa andaina en 1984 coa empresa Coeso cun local na Estrada no que se impartían clases de mecanografía, informática e idiomas. Hoxe teñen academias na Estrada e Lalín e imparte máis dun cento de cursos homologados polo INEM e pola Xunta de Galicia. Ademais deseña cursos a medida para empresas e colectivos. O 30% dos estradenses asistiron a algún dos cursos do centro de formación de Coesco. A empresa emprega 24 persoas e a súa facturac ión supera os 555.000 euros.

Máis tarde (1993) apareceu Ofitiendas, especializada na instalación e venda de equipos informáticos e de todo tipo de mobiliario e material de ofici-

Fernando Quintela, Premio Sanmartiño 'Toda unha vida'

_,,-

O Premio a Toda Unha Vida, o máis senlleiro porque recoñece a vida dunha persoa defendendo a causa do idioma e a causa galega, recaeu no vilagarcián Fernando Quintela; persoa de fondas conviccións galeguistas que o levaron a manter un forte vínculo cos galeguistas do interior en tempos da dictadura.

Mestre de profesión, Fernando Quintela forma parte dos fundadores da Fundación Alexandre Bóveda, figura á que se atopa directame vinculado o seu labor como presidente da mesma e como fén-eo defensor e propulsor da memoria dos homes que con Bóveda compartiron unha época histórica e un ideario. A esta fundación débenselle os contínuos esforzos pola recuperación e dignificación da figura e da obra do ilustre persoeiro do noso país.

Máis concretamente neste ano que se cumpre o centenario do nacemento de Alexandre Bóveda a fundación que leva o seu nome non escatimou esforzos en levar por espallar por Galicia enteira as firmes conviccións galeguistas dun Bóveda que planific ou xunto cor. Castelao unha Galicia próspera e desenvolvida.

Do ilustre economista que den-

de Pontevedra puxo os alicerces dunha terra máis xusta da que lle tocou vivir e pola que por desgracia tivo que mon-er.

Persoa asídua da Estrada e da súa vida cultural, Fernando Quintela destaca ademais por ser persoa afable, excelente

conversador e de gran formación cultural, virtudes que fan del un exemplo de traxectoria vital para as novas xeracións e merecente deste premio San Martiño ó emprego e normalización do idioma. ¡Noraboa.. !

na, ten a representación de tres series distintas de ordenadores para o todo o norte de Pontevedra, o sur da Coruña e vende ordenadores para Portugal, Canarias e Madrid.

Nos últimos tempos nace SOCYSER, (2001). Leva a atención dos servicios sociais de varios concellos galegos, ademais de ser unha das empresas acreditadas pola Xunta de Galicia apra prestar os servicios subvencionados parcialmente mediante cheques asistenciais. Traballa tamén para particulares e factura 300.000 euros. Esta firma vai ser a priemeira de España que obtén o certificado de calidade ISO 9001 que avala aínda máis o seu alto nivel de traxectoria e prestación de servicios.

Estes empresarios que medraron do pobo e entre o pobo que os respaldou, están xa am-

pliando as súas instalacións na nosa vila en 2.000 metros cadrados máis de aulas e oficinas na rúa S. Paio, ó tempo que dispoñen da máis ampla oferta en tecnoloxía punteira.

Entre os seus proxectos de hoxe en día ademais da ampliación están a edición dos manuais dos seus cursos formativos en soporte multimedia, o que supoñerá unha importante novidad e á hora de que os alumnos recollan apuntamentos en galego en formato dixital que poderán modificar no momento.

Un grupo de empresas que medra co galego e que sempre destacou pola defensa do propio e da cultura galega que este ano vai incrementar co inicio da compra dunha serie de acuarelas a pintores que galegos que expoñerá a fi nais de ano para logo ser agasalladas ós clientes.

/ 21·

m:abeíróS' m:erra, decembro de 2003

o mes de Xullo pasado o Callobre C.F tivo que engadir un novo fito á súa historia e é que esta mesma historia se vise reflectida ao longo de case duascentas páxinas nun libro. Desde logo que semellan moitas páxinas, pero a historia do Callobre C.F. posibelmente necesitase máis., especialmente polo que respecta ao aspecto gráfico, dado que neste libro só podemos ver unhas cen fotos onde se historian nin máis nin menos que sesenta e un anos do seu percorrer deportivo.

N

C.AL!LOB.REi c·.F.: Un pasad.o;e U.D

reco,ñecement,o O pasado nas mans de quen o queira ler A obra, tituladá 'Callobre C.F.: dos alicerces a 2002', percorre a historia desde Clube desde os seus comezos alá polo ano 1941, onde o fútbol é, ruáis ca un deporte, unha maneira de dar renda solta ás inquedanzas aldeás, ás angurias dun pobo recén rematada a guerra civil e o que esta contenda absurda supuxo para o pobo. Tamén puidese ser que isto permitise que as xentes se xuntasen sen que isto supuxese un 'delicto' e que se interpretase simplemente como unha actividade deportiva.

O 20 de Xullo, o día da festa grande de Callobre, a Santa Margarida, no recén acondicionado Campo do Atallo de Callobre enfróntanse os dous clubes veciños do Foxo e o de Callobre (daquela chamado Airiños de Callobre) e ambos clubes saltan ao campo no medio e a incertidume dun público espectante. De pouco importou o resultado (0 Foxo venceu por 2 a 1), senón que a base do futuro Callobre C.F. quedaba asentada, o que hoxe soen chamar 'a primeira pedra' hai que situala naquel día: o 20 de Xullo do 1941.

N o

Posiblemente a primeira foto conservada do Callobre C.F. Ano 1944.

Compoñentes: Pena, Barros, Emilio, Quinteiro, Rogelio, López, Antucho, Porro, pepe, Antón, Regino e Beiras.

título do libro fálase dos alicerces, pois os alicerces son as bases dunha obra, de calquera tipo que sexa, ou dun edificio. Para que un edificio se manteña en pé e que nel poidamos afrontar calquera tipo de embelecemento, de reforma ... os alicerces teñen que estar ben estructurados, ben firmes, e a consecuencia será que ese edificio aturará todo tipo de ataques, de malos momentos ... pero con esas bases nada o fará tremer.

Os alicerces do Callobre C .F., segundo podemos ver plasmados pola sabia pluma de Gonzalo Iglesias, foron duros, problemáticos, pero consistentes. Asimesmo estes alicerces serven como base para a contraposición entre aquel fútbol

para moitos arcaico, para outros real, para outros sincero ... co fútbol máis actual, posibelmente ruáis irreal, ruáis deturpado, ruáis dependente do mundo que o rodea.

Pero de todos os modos cómpre reflexionar de cómo este fenómeno balompédico puido pervivir ao longo de tantos anos nunha parroquia sen desfalecer. Probabelmente sexa polo que antes dixemos de que os alicerces foron firmes e o Callobre C.F. inda ten moitas ruáis páxinas· que escribir, por moito que lles pese a moitos onde o espírito de recoñecemento deportivo se substitúe pola envexa e o mal entendido deporte e respecto.

Este libro está complementado por artigos de plumas insignes coma a de Carlos Mella, a de Luís Porto 'Licho' ou a de Juan José García Cota 'Cota', todos eles ex xogadores do Callobre C.F..

Salientar o artigo de Carlos Mella onda, coa súa sátira cotiá, resumiu á perfección a filosofía que serviu de base para a elaboración do libro: a contraposición entre aquel balompé de antes e o actual.

Na introducción- ao libro dánsenos dous lemas de dous grandes .escritores como foron Helvétius e Osear Wilde, onde se resume a finalidade dunha historia: 'A historia é a novela e a novela é a historia dos senti-

PORTADA DO LIBRO 'CALLOBRE C.F: DOS ALICERCES A 2002'

O recoñecemento: O Premio San Martiño

lompé galego inda sigan a usar o castelán como idioma oficial Cando un clube vai acadando a todos os niveis. Como se naresultados deportivos a cotío é rra no libro 'Callobre C.F.: dos un clube chamativo, recoñeci- alicerces a 2002' nas orixes ofido ... pero só iso, e nos eidos ciais deste clube tivo moitísima deportivos. Agora ben, para as importancia o fervor cultural e persoas que traballan a cotío galeguista daquel Callobre dos para que ese clube conquiste anos 70 onde o propio cura páeses resultados deportivos non rroco, D. Xesús López, era un deixa de ser un orgullo que ou- dos abandeirados deste galetros estamentos sociais e cultu- guismo a todos os niveis, e o rais lle recoñezan outros méri- clube de fútbol non ía ser unha tos que non sexan eses excepción. O que ben comeza obxectivos primordiais deporti- ben terá de rematar e o Cailovos polos que é destacado. bre C.F. seguiu a ser fiel á súá Xa no ano 2002 a ' Asocia- filosofía galeguista non só a nición de Pillos e Amigos da Es- vel de imaxe externa senón que trada' distinguiu ao Callobre a nivel ling,ístico interno, indeC.F. polo seu labor social, cul- pendentemente de ideais das tural, deportivo ... ao longo de persoas que puidesen rexer os tantos anos .. .. posibelmente o seus destinos, xa que o idioma primeiro recoñecemento que lle debe ser algo que estea por riba chegou a este clube por parte de todo o demais e se os galedunha entidade extradeportiva gos non somos quen de defene desde logo que foi algo que delo , ben ·pouco poderemos enorgulleceu á familia callobre- agardar dos de fóra, que xa ben sa e desde logo que será un feí- que nolo levan reprimido ao mentos' to que quedará rexistrado na longo dos tempos.

Agora só falta que a sensibi'O único deber que ternos historia estradense.

Pero na actualidade o Callo- lidade ling,ística desde Callocoa historia é reescribila '.

Polo tanto neste libro o que bre C.F. vén de recibir outro bre C.F. só se vexa acrecentada se fixo foi reescribir a historia gran recoñecemento, un excep- por este recoñecemento e ao do Callobre C.F. intentando fa- cional recoñecemento por parte mesmo tempo que sirva como cer unha novela e asimesmo do Xurado dos Premios San exemplo para que todo tipo de nun esquecendo de historiar os Martiño, premios que teñen co- · entidades, deportivas ou non, sentimentos que levaron a esta mo referente á normalización sigan a súa estela e que o noso respectábel historia que o Ca- ling,ística do noso idioma, tan idioma se vexa reflectido, usallobre C.F. leva percorrendo. necesitado de feítos tales para do e respectado a todos os niPara nada nos importaría . que este idioma acade o estatus veis e que, a poder ser, os órgadentro duns anos estarmos por que merece e que lle pertence. nos federativos tamén tomen aquí para reescribir a historia O Callobre C.F. caracterizouse exempfo daqueles clubes que, do Callobre C.F. no seu cente- desde os seus comezos polo coma o Callobre C.F., reclaman nario. Seguro que nestes intres uso cotián do noso idioma sen co seu uso un respecto para esnin imaxinamos o que lle depa- diglosia, o que quere dicir que te idioma e que o tomen ta:mén rará o futuro pero se os alicer- todo documento oficial, toda como exemplo a seguir.

Carlos Loureiro Rodríguez. Ex Seces seguen a resistir, será moito comunicación, independentecretario do Callobre C.F. ao longo o que nos comprometem9s a mente de quen fose o receptor, fose no noso idioma, por moito de 17 tempadas e autor do libro en relatar. col da historia deste clube que as altas instancias do ba-

'--·

UI:abeírós UI:erra, decembro de 2003

221

PROGRAMA Iº sementre 2004 XANEIRO DÍA 31: ACTUACIÓN DA MASA CORAL DE BERRES, MASA CORAL 'PERLA DEL ATLÁNTICO' E O CORO DO COLEXIO DE AVOGADOS. FEBREIRO: (MES DO TEATRO INFANTIL) DÍA 7: 'ÁEU ASÍ NON XOGO!' de Talia Teatro DÍA 14: 'OS XIGANTES' de Miro Magariños DÍA 28: 'BOLAVÁ DETECTIVE' de Teatre Un (Barcelona) MARZO: EN MARZO....POP DÍAS: QUIQUE GONZÁLEZ (Madrid) presenta o seu novo disco Kam!kazes mojados DIA 12: GYRU DEVA (A Coruña) presentan o seu novo disco After Ali , DIA 19: BRONCO BULLFROG (Londres) presentan o seu novo disco , Erpporium Days The Harringay Demos DIA 26: .

LQS SENTÍOS (Sevilla) presentan o seu novo disco SHE DIA 27: III Edición do Festival de Cantareiras 'De Rueiro en Rueiro' ABRIL: MES DO HUMOR DIA2: L-90 BASSI co espect·culo 'VENDETTA' DIA 16: RIKI LÓPEZ co espectáculo 'EL HOMBRE MÁS FELIZ DEL MUNDO' DÍA 30: 'O CASO DA RÚA LOURCINE' de Teatro do Morcego MAIO: TEATRO DÍA 7: 'O ANO DA COMETA' do Centro Dramático Galego DÍA 21: 'A GRAN ILUSIÓN' de Teatro do Morcego DÍA 28: ISI, O REI DA COMEDIA XUÑO: TEATRO DÍA4: 'A PAZ DO CREPÚSCULO' de Talía Teatro DÍA 11: 'Moliere Final' de Talía Teatro DÍA 17: FESTIVAL FIN DE CURSO CONSERVATORIO E ESCOLA DE MÚSICA DÍA 18: FESTIVAL FIN DE CURSO ESCOLA DE TEATRO XULLO: FESTIVAL FIN DE CURSO DA ESCOLA DE BAILE, DANZA E MÚSICA TRADICIONAL

Protagonista: o cabalo A

ESTRADA ACOLLERA NO MES DE XULLO A REPRESENTANTES DE ONCE COMUNIDADES AUTONOMAS NA SEGUNDA EDICION · DAS XORNADAS NACIONAIS DO CABALO

O Concello da Estrada está a organiza-la segunda edición das xornadas nacionais 'O Cabalo na Festa', unha iniciativa do Departamento de Cultura que se levará a cabo entre o 1 e o 3 de xullo, na antesala da Rapa das Bestas de Sabucedo, e que acollerá no municipio a representantes de festas cabalares de once comunidades autónomas.

O cqncelleiro de Cultura, Xosé Manuel Reboredo, presentou en rolda de prensa o anteproxecto elaborado para este evento, que pretende dar continuidade á primeira edición, celebrada o pasado mes de marzo na localidade murciana de Caravaca de la Cruz.

Reboredo salientou que esta actividade "servirá para potenciar o turismo e a cultura que rodea ás festas cabalares máís importantes de España" e mostrou ·o seu desexo de que este encontro "consiga potenciar aínda máis a imaxe da Rapa das Bestas de Sabucedo como gran expoñente da cultura e das tradicións do concello estradense'. Ademais, mostrou a súa intención de que as xornadas tamén contribúan a dar a coñecer o cabalo como medio de locomoción para facer o Camiño de Santiago, especialmente ho vindeiro ano 2004, coincidente co Ano Santo. .

O concelleiro estradense fixo un repaso das quince festas participantes, procedentes das comunidades de Galicía, Astu-

rias, Castela-León, Castela-A Mancha, Cantabria, Andalucía, Cataluña, Estremadura,

O concelieiro de Cultura, .

Xosé Manuel Reboredo, presenta un anteproxecto para celebra-lo evento entre o 1 e o 3 de xullo de 2004, na antesala da Rapa das Bestas.

-A potenciación do turismo e da cultura en torno ás festas cabalares e a promoción do cabalo como medio de face-lo Camiño, principais obxectivos desta iniciativa.

-As xornadas contarán coa presentación das grandes festas cabalares de España, unha mostra fotográfica e unha exposición de obxectos das citalf,as festas.

Valencia, Murcia e Illas Baleares, e destacou o valor histórico que teñen todas elas, reco~

ñecido tamén pola catalogación que posúen na actualidade.

Así, A Estrada acollerá a representantes de festas tan prestíxiosas como as Carreras de caballos de Sanlútar de Barrameda ou Los Caballos del Vino de Caravaca de la Cruz, por só citar algunhas.

As xornadas comezarán cunha recepción o día 1 de xullo e continuarán na xornada seguinte cunha reunión de traballo pola mañá.

Xa pola tarde, o Teatro Principal acollerá a presentación das fes tas convidadas, unha mostra fotográfica das mesmas e unha exposición dos obxectos típicos destas festas cabalares.

As xornadas concluirán o sábado 3 de xullo, primeiro día da 'rapa', coa participación dos representantes na tradicional subida ó monte e no primeiro curro do ano. ' Por último, Reboredo quixo recordar que este anteproxecto aínda pode sufrir variacións, xa que aínda falta por determinar o modo de financi amen to e concretar co n exactitude o programa de actos. Non obstante, mostrouse decidido a sacar esta actividade adiante, xa que pode contribuír, non só a difundir a imaxe de Sabucedo, senón tamén para chegar a acordos de colaboración co fin de desenvolver accións conxuntas coas principais festas cabalares de España.

/23

UJ:aheírós UJ:erra, decembro de 2003

Sociedad Hijos del Ayuntamiento de A Estrada (Cuba) Mantemento do espírito estradense na diáspora o

e: ~

3 (/)

o

Q;l <( u

Quen pode imaxinar unha • directiva formada por.persoas que, inda que levando strada no seu sentimento por herdanza, xa naceron naquel excepcional país (agás o Sr. Servando Oubel), berce onde os nosos emigrados dos séculos XIX e XX foron acollidos coma se fose nativos?

Pois esta directiva segue a se xuntar, a manter ese espírito, feíto que só é explicábel porque se trata de persoas cunha cultura e cun amor polo seu que

VISTA ACTUAL DO ANTIGO CENTRO GALEGO (ACTUAL GRAN TEATRO DE LA HABANA)

noutras persoas soamente figuraría coma mera anécdota para contar en tertulias.

Sen embargo o que ruáis me impresionou foi que teñen necesidade de se comunicar con este elo que é A Estrada, de manter ese fío que os una co seu pasado ... e desde logo que os estradenses, que todos tive-

MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA': De esq. a dereita.Leonardo Barros (Vicesecretario), Manuel Barros (Tesoureiro), Servando Oubel (Vicetesoureiro) e José Antº Villanueva (Presidente)

MEMBROS DA ACTUAL DIRECTIVA DE 'HIJOS DEL AYUNTAMIENTO DE A ESTRADA' coautor do artigo, Carlos Loureiro, á entrada do antigo Centro Galego

mos algún devanceiro ' cubano', cometeremos un gran erro deixar a estas xentes esquecidas.

Coido que aos estradenses que sigan no estranxeiro, inda que sexan estradenses xa nacidos alá, deberan de ser xulgados todos por un igual e polas súas raíces, porque seguro que eles senten moito ruáis a este pobo estradense, e galego, que moitos de aquí, e que non soamente nos acordemos deles en momentos puntuais e aJleos ao sentimento de irmáns. As veces o sentimento de irmanamento ten que ir moito ruáis alá que outros intereses <(orna económicos ... Ao nos recibir no antigo 'Centro Gallego' , actual 'Gran Teatro de La Habana' e abrirnos aquelas portas das vitrinas que manteñen o título de 'Hijos del A. De La Estrada' non había nada ruáis que lles mirar para a cara, para os ollos, para ver que neles só había sentimento, amor por esta terra e ... posibelmente reprobación polo esquecemento en que se atopan.

Pero cando lles dixen que eu intentaría por todos os modos enviar para alá material coma libros, etc ... volveron a me dar outro exemplo humano excepcional ao me dicir que sería moi interesante enviar material escolar para nenos e nenas que realizaban os seus estudios primarios no Colexio Concepción Arenal, centro totalmente rehabilitado baixo a dirección, coma a maior parte dos monumentos da Habana, do esgrevio historiador D. Eusebio Leal, e que fora o primeiro Centro Galego da Habana. Non esquezamos que por este e polo posterior Centro Galego pasaron grandes persoeiros da nosa cultura (Curros Enríquez, Neira Vilas ...)

A Sociedade actualmente está formada por uns cento vinte socios dos cales soamente un vinte por cento son nacidos aquí na Estrada. Os demais son xa descendentes de estradenses pero que non esqueceron as orixes do sangue que inda flúe polas súas veas.

Nunha comunicación das continuas que manteño co Doutor D. Manuel Barros Del Valle

verbo do magosto, el dicíame que lle explicase cómo era xa que tiña referencia del porque a 'Unión Orensana' hai poucos anos tivera a iniciativa de celebralo na Quinta de los Molinos con castañas e viño enviadas por empresarios ourensáns. A ver se este dato nos puidese animar aos estradenses a algo semellante para seguir mantendo vivo ese sentir dos nosos irmáns.

Os estradenses non teremos perdón se non apoiamos que estes irmáns sigan mantendo esta chama que os una ao seu pasado. Non podemos esquecer o que Cuba supuxo para nós en tempos pasados, o que os estradenses en Cuba obraron como mecenas para a nosa cultura (véxase como sustentaron economicamente o xomal 'El Emigrado!', por exemplo), o apoio que homes coma García Barros tiveron desde alá, inda que só fose moral naqueles tempos difíciles para os nosos vates estradenses.

En resume, que non teremos perdón se soamente fugurasen no esquecemento da súa patria nai, que xa teñen problemas abondo co esquecemento a que os leva a sen razón doutros intereses espúreos que pouco pensan no pobo, nas persoas, e que levan a que a 'Perla do Caribe' estea estrangulada debido a egoísmos inxustificábeis.

'Hijos del A. De A Estrada': seguide firmes e rexos no voso traballo moitas veces esquecido- e nas vosas conviccións que eu, e moitos coma min, estou convencido de que o merecido recoñecemento chegará, que todos aqueles esforzos vosos e dos devanceiros (cómpre salientar a Don Jesús Barros) terán que pasar á historia estradense, pero tamén terán que ser presente e futuro, e que a min persoalmente quen me dese sacar un retrato perante un monumento adicado na vosa honra, por manti~rdes viva esta chama estradense, que se atopase polos arredores do antigo Centro Galego, do Capitolio ... ou incluso fronte ao extenso Malecón en calquera dos seus moitos quilómetros e imaxinando no infinito daquel mar á súa terra nai.

...,.:"

24 /

m:abeírós m:erra decembro de 2003

O CULTURA ,,·

•

n 1 l mo1 1 o n r ial...

• • E tr d • l d di 'tal ·'*'

N

V

•

1

o marco das actuacións que define o plan INFO XXI para o fomento da Sociedade da Información, o Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía puxo en marcha un programa denominado 'Programa de Cidades Dixitais'. O obxectivo consiste na promoción da Sociedade da Información mediante o desenvolvemento das Novas Tecnoloxías en localidades, poboacións ou cidades que resultan elixidas polo Ministerio de Ciencia e Tecnoloxía, a proposta de cada unha das administracións autonóALEX CASTELEIRO A proposta da Xunta de Galicia, A Estrada foi elixida como a Cidade Dixital de Galicia, para implantar os servicios da Sociedade da Información nesta localidade.

¿Qué é unha Cidade Dixital?

Cando desde a Concellería de Cultura do Concello da Estradá inicio o proceso de deseño <leste proxecto, debatemos o enfoque con asociacións, empresarios, cidadáns, en definitiva con todos aqueles axentes sociais que conforman unha cidade, para intentar responder ás súas inquedanzas, e para elo eremos acertada a seguinte definición: "A Cidade Dixital concíbese como un modelo onde o conxunto de relacións que se

zación dos actores soc1ais, introducirá poboación nas TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) e incrementar os contidos.

Aspectos de innovación tecnolóxica

reproducen en calquera sociedade, sexan de tipo humano, social, empresarial ou gubernamental se optimizan mediante as Novas Tecnoloxías."

A Cidade Dixital pretende desenvolver un conxunto de actuacións de carácter social, que se sustenten nas tecnoloxías da Información e as Comunicacións como un mecanismo vertebrador. Cada un dos colectivos que forman parte da Estrada terá acceso a unha serie de actuacións cuxo obxectivo é formar, informar, dotar de medios e transformar a sociedade estradense O proxecto de Cidade Dixital pretende elaborar un modelo baseado na combinación sostible de infraestructuras de redes telecomunica-

cións, servicios e contidos para o cidadán, sendo este o eixe sobre o que xira o noso modelo de cidade dixital, para elo identificamos unhas liñas básicas de actuación que constitúen os alicerces <leste proxecto:

O obxectivo desta liña, é poder desenvolver as Novas Tecnoloxías no entorno local e promover a cultura tecnolóxica no empresariado da localidade.

Preténdese conseguir a través da dotación, o fomento e o investimento da innovación pública e privada, referente ás TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións).

Aspectos administrativos

Aspecfos sociais

Perséguese que a Administración municipal sexa o referente para o resto da sociedade. Preténdese garantir o acceso á información pública a todos os cidadáns, promovendo a adnúnistración dixital e a conexión.

Aspectos culturais Preténdese garantir e contribuír ós novos aspectos culturais que implica a sociedade da información. Preténdese a través de programas de sensibili-

Preténdese garantir a igualdade no proceso de acceso e utilización das TIC (Tecnoloxías da Información e as Comunicacións) para a mellora da calidade de vida da cidadanía. Por elo, preténdese velar por un proceso integrador e harmónico, apoiando o acceso ás TIC e á extensión do 'servicio universal ' sobre todo no medio rural.

Aspectos económicos

S.A. de Xestión do Plan Xacobeo