Wpt 02 2014

WP POMPEN JAARGANG 6 – NUMMER 2 – MAART 2014 - PRIJS E 17,50

WARMTE

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Warmtepomp en pv-paneel: een moeizaam huwelijk?

Interview Eteck: duurzaam energiebedrijf Project Ahoy kiest voor wko VSK 2014 Terugblik Innovatieroute

De nieuwe Daikin Emura.

Energie-efficiĂŤnte warmtepomptechnologie in een moderne vormgeving.

Het is groen, comfortabel en blinkt uit in design...

De nieuwe Daikin Emura. Zo stijlvol vormgegeven, dat hij een aanwinst is voor elk modern interieur. En achter dit strakke, aerodynamische design bevindt zich de meest innovatieve en groene klimaattechnologie van dit moment. De Daikin Emura koelt, verwarmt en ontvochtigt extreem zuinig (SEER A+++) en is eenvoudig op afstand te bedienen via WiFi. Meer weten over dit speciaal voor de Europese markt ontwikkelde warmtepompsysteem? Bestel het infopakket op daikin.nl/emura2 of bel 088 324 54 55.

De nieuwe Daikin Emura is leverbaar vanaf maart 2014

Daikin maakt het u steeds comfortabeler.

COLOFON

Heb medelij!

Tijdens een radioprogramma waar ik met enige regelmaat naar luister, werd onlangs de klantendienst van een bekende bank gebeld. “U bent nu live in de uitzending”, kreeg de vriendelijke mevrouw aan de andere kant van de lijn te horen, waarna ze wat pesterig werd ondervraagd over het bijzondere plan van haar werkgever om betaalgegevens van klanten door te verkopen. Het gesprek kabbelde wat voort, en tegen het eind treiterde de presentator nog even door: “Mag ik u nog wat vragen? Hebt u zelf eigenlijk wel een rekening bij de bank waar u voor werkt?”. Het bijzonder eerlijke antwoord (“Eh, nee, eigenlijk niet”) leidde tot smalende reacties.

Toch bewonderde ik de eerlijkheid van de mevrouw in kwestie. Sterker nog: ik voelde met haar mee, vanuit een misplaatst gevoel van lotsverbondenheid.

Nu werk ik natuurlijk niet in dienst van de warmtepompsector. Ik draag hem ‘slechts’ een bijzonder warm hart toe en ik ben dan ook blij en vereerd dat ik hoofdredacteur van dit vakblad mag spelen. De keerzijde ervan is echter de toch met enige regelmaat terugkerende vraag naar de technische specificaties van het warmtepompsysteem in mijn eigen huis.

Als ik daar een uiteraard volstrekt eerlijk antwoord op geef en uitleg dat in mijn eigen huis in de verste verte geen warmtepomp te vinden is, voel ik me als een Maserati-rijder op een stuk snelweg met trajectcontrole: ik wil wel, maar het kan even niet.

Ik zou met alle liefde van de wereld een warmtepompsysteem willen laten installeren en mijn dak vol zonnepanelen willen laten leggen - want geheel toevallig leent zich dat daar prima voor - maar de Vereniging van Eigenaren en de gemeentelijke ambtenaar die zich druk maakt over beschermde stadsgezichten steken daar een stok van formaat voor. Als ik de schuld voor mijn verkeerde klimaatinstallatie daarmee nog niet voldoende heb afgeschoven, rest nog een priemende wijsvinger in de richting van de architect van het pand, dat ooit zo is ontworpen dat er vast veel architectonische eer aan viel te behalen, maar waarin je vrijwel niets aan de bestaande installatie kunt veranderen zonder de volledige woning zo ongeveer te slopen. Pijnlijk, want ook bij de productie van deze editie van Warmtepompen overviel me weer het gevoel dat de techniek zoveel heeft te bieden dat ik er in mijn dagelijks leven eigenlijk heel wat aan mis.

Kortom: Mocht u mij ooit tegenkomen op een beurs, of desnoods ‘in het wild’, dan verzoek ik u mij niet meer naar mijn eigen warmtepompsysteem te vragen. Als u die dringende behoefte desondanks toch niet kunt onderdrukken, dan zou ik het waarderen als als u op mijn antwoord reageert met een meelijwekkende blik, in plaats van met een meewarrig “Huh? Maar jij bent toch van dat blad?”

WARMTEPOMPEN IS EEN UITGAVE VAN VAKMEDIANET en is hét vakblad over het duurzaam verwarmen en koelen van commercieel en maatschappelijk vastgoed en woningen Hoofdredacteur Bas Roestenberg, basroestenberg@vakmedianet.nl tel. 088-5840978 / 06-26865263 Eindredacteur Christine Linneweever Redactieraad Willem Hooijkaas (voorzitter Platform warmtepompen/secretaris BodemenergieNL), Onno Kleefkens (Agentschap NL) en Karin van der Maarel-Sonneveld (NVKL) Uitgever Geert van den Bosch Accountdirector Gejo Flierman, gejoflierman@vakmedianet.nl Tel: 06-53227316 Vormgeving & Opmaak Publish Impulse Group – Cross Media Solutions Alphen aan den Rijn Druk Ten Brink, Meppel Adres Vakmedianet, Postbus 448 2400 AK Alphen aan den Rijn tel. 088-5840800 www.vakbladwarmtepompen.nl Abonnementenadministratie klantenservice@vakmedianet.nl, tel. 088-5840888 Abonnementen Warmtepompen verschijnt 6 keer per jaar.

Jaarabonnement Nederland: € 115,00, buitenland € 120,00 en los nummer € 17,50; prijzen zijn exclusief btw. Op alle uitgaven van Vakmedianet zijn de Algemene Voorwaarden van toepassing.

Die zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. © Vakmedianet 2014 Publicatievoorwaarden Op iedere inzending van een bijdrage of informatie zijn de standaardpublicatievoorwaarden van Vakmedianet van toepassing. Deze zijn te vinden op www.vakmedianet.nl.

Disclaimer Alle in deze uitgave opgenomen informatie is met de grootste zorgvuldigheid samengesteld.

De juistheid en volledigheid kunnen echter niet worden gegarandeerd. Vakmedianet en de bij deze uitgave betrokken redactie en medewerkers aanvaarden dan ook geen aansprakelijkheid voor schade die het directe of indirecte gevolg is van het gebruik van de opgenomen informatie.

Bas Roestenberg Hoofdredacteur Warmtepompen

4 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ISSN 2214-7349

WP

32

INHOUD Verder in dit nummer:

16

AHOY KIEST VOOR WKO Met talloze evenementen en meer dan 1,6 miljoen bezoekers per jaar heeft Ahoy Rotterdam een aanzienlijke warmte- en koelvraag. Vooralsnog wordt koeling geleverd door een absorptie- en drie centrifugaalmachines, en warmte vanuit de stadsverwarming.

Binnenkort zal dit veranderen; er wordt hard gewerkt aan de installatie van een wko-systeem met een gasmotorwarmtepomp.

14 30 32 34 38

Ecodesign en energielabels Energiesprong in Utrecht Groenste kerk van Nederland Populariteit lucht/waterwarmtepomp groeit Terugblik op de VSK Innovatieroute

20

INTERVIEW: ETECK Als relatieve nieuwkomer op de markt voor duurzame energiesystemen timmert Eteck hard aan de weg. Het bedrijf, gevestigd in Waddinxveen, is de laatste jaren regelmatig in het nieuws gekomen in verband met de overname, exploitatie en renovatie van wko-systemen. We spraken met Cees Verloop en Jaap van Eck, die de gezamenlijke directie over Eteck voeren.

38 Rubrieken:

25

THEMA: WARMTEPOMP & PV Een karakteristiek kenmerk van elektrische warmtepompen is uiteraard dat ze voor volledig duurzame en emissievrije verwarming en koeling kunnen zorgen.

Elektriciteit kan immers ‘schoon’ worden opgewekt, terwijl fossiele energiedragers linksom of rechtsom altijd zullen bijdragen aan het broeikaseffect.

Het lijkt daarom een bijzonder interessante optie om warmtepompen te combineren met zonnepanelen, maar dat is aardig gecompliceerd.

04 07 42 44 46

Colofon Nieuws Kennis Productnieuws Gastcolumn

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 5

Special Concepts

Onderscheidende en flexibele warmtepomp oplossingen Geen gebouw is hetzelfde, geen installatie is hetzelfde. Geen vraag is hetzelfde. Geen antwoord is hetzelfde. Intercool ontwikkelt daarom Special Concepts ment van bestaande CV installaties met de hybride toepassingen van onze Special Concepts.

www.intercool.nl

Eind januari publiceerde de Europese Commissie nieuwe klimaatdoelstellingen voor 2030. Zo moet in dat jaar de uitstoot van broeikasgassen met 40 procent zijn gedaald ten opzichte van 1990 en moet 27 procent van de in Europa gebruikte energie duurzaam zijn opgewekt.

Met het oog op de huidige doelstellingen voor 2020 (20/20/20) lijkt dit ambitieus, maar de Commissie oogstte er een storm van kritiek mee. Verschillende organisaties stelden ambities te missen, ook al lijken de genoemde percentages de bovengrens te raken van wat politiek haalbaar is. Landen zoals Polen - dat veel energie uit kolencentrales haalt - lobbyen immers voor veel lagere doelstellingen.

Los daarvan zit er echter een flinke adder onder het gras: waar de huidige doelstelling (20 procent reductie in 2020) per land geldt, betreft de 27-procentsreductie voor 2030 een richtlijn voor Europa als geheel. Hoe die reductie vervolgens concreet moet worden bereikt, hangt van de onderlinge afstemming tussen lidstaten af. Het is niet ondenkbaar dat hier weinig van terechtkomt, gezien de grote verschillen in ambitieniveau tussen Europese landen.

Rainer Hinrichs-Rahlwes, president van de European Renewable Energy Council (EREC) reageerde dan ook furieus: “De Commissie heeft feitelijk gekozen voor minder duurzame groei, minder werkgelegenheid en meer import van fossiele brandstof. Een doelstelling van 30 procent hernieuwbare energie zou 600.000 extra banen creëren en 260 miljard euro besparen op de import van fossiele brandstof. Bij 35 procent zou die besparing zelfs 360 miljard euro bedragen. Vijf jaar geleden hield de Commissie investeerders voor dat op het vlak van hernieuwbare energie Europa een prachtige toekomst voor de boeg heeft. Inmiddels is het beleid van diezelfde Commissie omgeslagen: deze plannen vormen feitelijk geen doelstelling, maar een beperking voor de opwekking van duurzame energie.”

In eigen land roept de Duurzame Energie Koepel, bij monde van voorzitter Teun Bokhoven, in reactie op de Europese plannen het kabinet op om de ingezette weg

bij uitvoering van het SER Energieakkoord voort te zetten, ook na 2023.

Dit om ook de investeringszekerheid voor bedrijven in de periode 20202030 te continueren. Het ‘SER Energieakkoord voor duurzame groei’ is volgens de Duurzame Energiekoepel een stevige stap in de energietransitie, waaraan het Kabinet zich verbonden heeft door medeondertekening (naast circa 40 andere partijen).

Branches en bedrijven investeren nu op grote schaal in de uitvoering van het SER-energieakkoord voor duurzame groei. Veel van deze investeringen hebben langere terugverdientijden, zoals in innovatie, implementatie, productiemiddelen/techniek en kennis/menskracht. “Wij willen een gezonde export- en thuismarkt opbouwen”, stelt het platform in een verklaring.

In dat kader bepleit Bokhoven dat het Nederlandse kabinet in de periode tot 2030 op ambitieuze wijze drie Nederlandse doelen vaststelt; ook voor in Nederland opgewekte duurzame energie en groene energie-efficiency, en niet alleen - of vooral - inzet in CO2-besparing op fossiele energie. www.dekoepel.org

Nieuw!

HR-W TW met warm te pomp !

Catalogus HR-WTW units Alle series HR-WTW units uitgevoerd met kruisstroomwisselaar, warmtewiel en warmtepomp

www.thermoair.com www.thermoair.com WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 7

NIEUWS

Forse kritiek op klimaatplan Europese Commissie

NIEUWS

5 juni 2014: Congres herziene F-Gassenverordening Als vervolg op het succesvolle avondcongres over de herziening van de Europese F- Gassenverordening, dat in oktober vorig jaar plaatsvond, organiseert de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Koude (KNVvK) in samenwerking met de uitgever van vakblad Warmtepompen en RCC K&L een nieuw congres over dit onderwerp.

Op 5 juni gaat de aandacht uit naar het uitdragen van de boodschap dat installaties in de toekomst niet langer met tot dusver gangbare koudemiddelen gevuld mogen zijn.

Het congres is met name gericht op installateurs (leveranciers) die hun klanten moeten voorbereiden op en ondersteunen bij de ombouw van installaties en systemen gedurende de overgangstermijn. Er wordt stilgestaan bij wetgeving en quotering, certificering en opleidingsaspecten.

Daarnaast wordt een aantal gerichte workshops georganiseerd waarin specifiek op de uitdagingen in verschillende marktsectoren wordt ingegaan. Ook komen ecodesign en handhaving aan de orde. Naast het congres wordt een expositie georgani-

seerd waar fabrikanten en leveranciers de laatste stand van zaken met betrekking tot koude- en koeltechnische applicaties presenteren. Op de website van vakblad Warmtepompen volgt binnenkort nadere informatie.

Tijdens een eerder F-gassencongres dat de KNVvK en Vakmedianet organiseerden, was Bas Eickhout een van de sprekers. Als Europarlementarier en ‘penvoerder’ voor het F-gassendossier pleitte hij voor veel strengere regelgeving.

CBS: ‘Voorzichtig herstel bouwsector’

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek is er “een lichtpuntje zichtbaar bij de woning- en kantoorbouw”. Over het hele kalenderjaar 2013 kromp de bouwsector weliswaar met 4 procent ten opzichte van het jaar ervoor, maar per kwartaal werd het omzetverlies steeds kleiner. In het laatste kwartaal van 2013 was er zelfs sprake van een groei van bijna 1 procent; daarmee

noteerde de bouwsector voor het eerste in twee jaar weer zwarte cijfers.

Eerder was al bekendgemaakt dat in 2013 de waarde van de bouwopdrachten die binnenkomen bij architecten sterk is gestegen. Jaarcijfers zijn er nog niet, maar in het derde kwartaal van 2013 groeide de totale bouwsom van opdrachten bij architecten met 32 procent ten opzichte van het derde kwartaal in 2012.

8 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Deze groei was aan nieuwbouw van zowel woningen als bedrijfsgebouwen toe te schrijven. Ook de eerst twee kwartalen van 2013 lieten een - zij het licht - stijgende lijn zien. Volgens het CBS vormen de cijfers een indicatie dat ook de andere partijen in de bouwkolom betere cijfers mogen verwachten; architecten staan immers aan het begin van de keten. www.cbs.nl

NPW verspreidt boekje met regels en richtlijnen voor warmtepompen Op de website van het Nederlands Platform Warmtepompen kan de digitale versie van de uitgave ‘Richtlijnen, wet- en regelgeving voor warmtepompen in de praktijk’ worden geraadpleegd. Het digitale boekje biedt precies de informatie die de titel ervan belooft: een op de praktijk toegesneden overzicht van alle regels waar men mee te maken krijgt bij de keuze voor en toepassing van een warmtepomp. Aan de hand van een tiental fictieve voorbeeldprojecten wordt aangegeven welke richtlijnen, verordeningen, vergunningen en andere juridische constructies van toepassing zijn op een bepaalde situatie. De gids wordt gecomplementeerd met toegankelijke uitleg over alle regels, en een verklarende woordenlijst. www.platformwarmtepompen.nl

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen - Lucht-lucht - Lucht-water - Water-lucht - Water-water - Lucht-lucht/water - Water-lucht/water + aansluiting op luchtbehandelingskasten

WTW ventilatie - Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische)

Subsidie-overzicht warmtepompinstallaties Wie in Nederland een warmtepomp wil laten installeren, kan een beroep doen op verschillende subsidieregelingen. Op de website www. duurzaamthuis.nl is onlangs een lijst gepubliceerd waarop zowel landelijke als lokale subsidiemogelijkheden staan opgesomd. Zo kan er subsidie worden aangevraagd voor het inwinnen van advies door een gecertificeerd adviesbureau, kan bij de aanschaf van een zonneboiler, hre-ketel of warmtepomp een beroep worden gedaan op de regeling Duurzame Warmte, en is er de stimuleringspremie ‘Meer Met Minder’, waarbij de overheid een financiële bijdrage levert als een huiseigenaar - bijvoorbeeld met behulp van een warmtepomp - zijn huis energiezuiniger wil maken. www.duurzaamthuis.nl

voorverwarming nodig

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

Gebouwbeheersystemen - Geïntegreerde bedieningsoplossingen met de DMS2 - Bediening, controle en monitoring op afstand via internet - Gebruiksvriendelijke toepassing

www.samsung-klimaat.nl WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 9

NIEUWS

Europees Parlement stemt plenair in met F-gassenvoorstel De plenaire vergadering van het Europees Parlement heeft ingestemd met het voorstel voor een nieuwe F-gassenverordening zoals dat het afgelopen jaar is uitonderhandeld. Het enige mogelijke obstakel dat nu nog kan worden opgeworpen om de nieuwe regelgeving tegen te houden, ligt bij de Raad van de Europese Unie (ook wel ‘Raad van Ministers’ genoemd) die ook nog formeel moet instemmen.

De kans dat dit EU-orgaan de nieuwe regelgeving nu nog blokkeert is echter nihil. Het lijkt daarom vrijwel zeker dat het compromis over een nieuwe F-gassenverordening

binnenkort definitief wordt omgezet in regels.

Vanuit de warmtepompindustrie wordt de hoop uitgesproken dat het wetgevingsproces nu snel wordt afgerond. De sector heeft duidelijkheid nodig om de juiste keuzes te kunnen maken bij investeringen en voor de insteek van R&D-beleid.

“Het feit dat de plenaire vergadering van de EU heeft ingestemd met het voorstel, is een belangrijke nieuwe stap in de richting van definitieve regelgeving”, aldus Thomas Nowak, secretaris-generaal van de European Heat Pump Association. “De industrie hoopt dat

de EU-lidstaten in de komende weken net zo besluitvaardig zullen zijn. Alleen door dit proces snel af te ronden, kan aan de industrie de juridische zekerheid worden geboden die hij nodig heeft om op een goede manier aan de uitfasering van F-gassen te werken. De Europese Commissie heeft nu ook de taak om de overgang naar alternatieve koudemiddelen te ondersteunen door binnen het Horizon 2020-beleid fondsen beschikbaar te stellen voor onderzoek naar, en de ontwikkeling van warmtepompsystemen die koudemiddelen met een lage GWP gebruiken.”

Grootschalige uitrol slimme energiemeter start in 2015 Op 1 januari 2015 moeten alle Nederlandse huishoudens zijn voorzien van een nieuwe, digitale elektriciteits- en gasmeter, zo blijkt uit een schrijven van Henk Kamp (minister van Economische Zaken) aan de Tweede Kamer. Rond de zogenaamde ‘slimme energiemeter’ is eind 2012 een pilot gestart waarbij 600.000 energiemeters werden vervangen door een ‘slimme’ variant.

Het ‘slimme’ van de nieuwe meters bestaat er onder andere uit dat de meterstanden automatisch naar de energieleverancier worden gestuurd, en consumenten om de paar weken een overzicht van hun energiegebruik krijgen opgestuurd. Voordeel daarvan is

dat eindgebruikers een beter overzicht krijgen op hun stroom- en gasconsumptie, en daarmee gerichter besparende maatregelen kunnen nemen. Het feit dat de meter zelfstandig communiceert en derden informatie levert over het actuele energiegebruik heeft destijds voor wat discussie gezorgd. Tijdens de proefperiode weigerden ongeveer 10.000 huishoudens de installatie van de nieuwe meter. Volgens de Autoriteit Consument en Markt (ACM) en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) gaven de resultaten van de pilot aan dat er geen belemmeringen zijn voor een landelijke introductie, die dus op 1 januari plaats zal vinden.

Heat Pump Conference in Montreal Van 12 tot 16 mei vindt in het Canadese Montreal de elfde Heat Pump Conference van het International Energy Agency. Tijdens dit forum wordt uitgebreid gesproken over de stand van zaken in de internationale warmtepomp- en koeltechnische industrie, technologische productontwikkelingen, onderzoek, toepassingen, marktomstandigheden en nog veel meer. Voor de conferentie zijn meer dan driehon-

derd inhoudelijke bijdragen ingediend vanuit 32 landen. Het programma duurt drie dagen en wordt langs twee parallelle sessies uitgewerkt.

Naast het hoofdprogramma zijn er meer dan tweehonderd kleine sessies die gedurende de drie dagen plaatsvinden in de tentoonstellingsruimte. Deze zogenaamde ‘postersessies’ bleken bij eerdere conferenties erg populair, omdat ze tot levendige discussies leiden.

10 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Voorafgaand aan de conferentie worden workshops gegeven rond een aantal van de IEA Heat Pump Programme Annexes; dit zijn samenwerkingsprojecten binnen het Heat Pump Programme. Wie zich registreert voor de conferentie krijgt ook volledig toegang tot de Annexes-workshops. www.iea-hpc2014.org

Op en top duurzaam energiesysteem voor Wonen Limburg

OOK BEWONERS HUSHOVEN IN WEERT ZITTEN ER EXTRA WARMPJES BIJ Het woon-zorgcomplex Hushoven, met een bruto vloeroppervlakte van 9300 m2, bestaat uit 81 appartementen, 3 zorg units en een grand-café.

Senioren bewoners houden vaak van warmte.

Tegelijkertijd houden ze net zo veel van lage energielasten. Een lastige combinatie in de praktijk, wordt dan al snel gedacht. Wonen Limburg Vastgoedontwikkeling uit Roermond weet inmiddels wel beter. Zij biedt haar bewoners beide!

Wat Own New Energy (ONE), de zeer innovatieve plug & play energieinstallatie.

Op en top duurzaam, hoogwaardige

9300 duurzame vierkante meters

Duurzaam tevreden bewoners

componenten en blindelings te

Na bewezen succesvolle rendements-

In het geval van seniorenwoningen wordt

vertrouwen. Onnodige faalkosten zijn

resultaten bij het hoofdkantoor van Scania

veel warmte uit de bodembron onttrokken.

verleden tijd. Prefab productie in eigen

Benelux in Breda, koos ook Wonen Limburg

Met behulp van de collectieve WKO

fabriek en daardoor in slechts één

namelijk voor het duurzame energiesysteem

installatie wordt, via het energiedak, de

dag op de door u gewenste locatie

Own New Energy (ONE).

door zonne-energie opgewekte warmte

geïnstalleerd. In alle opzichten haar

direct teruggestopt in de bron. Zo wordt de

tijd dus ver vooruit.

Dankzij de ONE hebben de bewoners

warme bron meteen weer opgeladen voor de

van 81 appartementen niet alleen de

komende winter. Dit houdt de bron in balans.

Waar

mogelijkheid onafhankelijk van elkaar

En de senioren bewoners zitten er dus om

De ONE is uitermate geschikt

hun woning duurzaam te verwarmen of te

verschillende redenen warmpjes bij.

voor appartementencomplexen,

Jaar in, jaar uit.

kantoorpanden, woon-zorgcomplexen,

energielasten en de vermindering van CO2

verpleeghuizen, industriële gebouwen

uitstoot. Ook genieten zij dagelijks van het

en scholen.

comfort van een goed binnenklimaat.

Waarom -

Tot 20% productiekostenbesparing

-

Extreem hoge opwekkingsrendementen

-

Extreem zuinige circulatie& warmtepompen

Dubotechniek Bedrijven ontwikkelt continu duurzame energiesystemen die uw rendementen aanzienlijk verhogen.

Neem vrijblijvend contact op met Mascha van den Heuvel of Ad van Rijsewijk en ervaar het zelf in de praktijk.

-

Faalkosten zijn verleden tijd

-

Bewaking & besturing op afstand

-

Modulair uit te breiden

-

Installatie binnen 1 dag

Dubotechniek Bedrijven Van Voordenpark 5a 5301 KP Zaltbommel Telefoon: 0418 – 597450 Email: info@dubocomfort.nl www.dubobedrijven.nl / www.O-N-E.nl www.linkedin.com/company/dubotechniek-bedrijven https://twitter.com/beleefcentrum

NIEUWS

Europese warmtepompmarkt toont herstel Uit het ‘Market and Statistics report 2013’ dat de EHPA eind vorig jaar publiceerde, bleek dat Europese warmtepompverkoop in 2012 met ruim 7 procent was afgenomen, maar dat er licht aan het eind van de tunnel scheen. De Europese koepelorganisatie verwachtte dat het om een tijdelijk dal ging en dat de verkoop van systemen in 2013 weer aan zou trekken. De eerste

marktdata over 2013 lijken dat beeld inmiddels te bevestigen: vanuit verschillende landen komen marktcijfers naar boven waaruit bescheiden groei blijkt.

De Franse fabrikantenvereniging Uniclima stelde onlangs dat het verkoopcijfer voor warmtepompen in Frankrijk in 2013 op ongeveer 60.000 uitkomt, wat zou betekenen dat de markt er na jarenlange daling is gestabiliseerd. Statistieken die door het Bundesverband Wärmepumpe e.V. en het Bundesindustrieverband Deutschland Haus-, Energie- und Umwelttechnik e.V. naar buiten zijn gebracht, wijzen erop dat de verkoop van warmtepompen in Duitsland is gegroeid met 0,8 procent. In totaal zijn er ruim 72.000 warmtepompen verkocht. Opvallend is dat de groei met name is gerealiseerd door lucht/ water-systemen, terwijl de verkoop van grondgebonden apparaten verder is gedaald.

BWP-CEO Karl-Heinz Stawiarski is tevreden met de matige groei. “Ondanks de stijgende elektriciteitsprijzen is nu in elke derde nieuwgebouwde woning een elektrische warmtepomp geïnstalleerd. Daaruit blijkt dat bouwers die bij hun huidige investe-

ringsbeslissingen aan de toekomstige standaard moeten denken, inzetten op elektriciteit als voornaamste energiebron”.

In Polen, waar de verkoop van warmtepompen de afgelopen jaren tegen de Europese trend is doorgegroeid, zijn in 2013 ruim 15.000 warmtepompen verkocht, dat is een stijging van 20 procent ten opzichte van 2012. Volgens Pawel Lachman van de Poolse branche-organisatie PORT PC, is 2013 een succesvol jaar geweest: “We zien dat warmtepompen elk jaar populairder worden, als gevolg van het toegenomen vertrouwen in de technologie. Ik ben er zeker van dat 2014 een doorbraak voor warmtepompen in Polen zal worden.”

Ook de Spaanse warmtepompmarkt is afgeloepen jaar gegroeid: de verkoop steeg van 50.418 naar 52.651 stuks. Weinig verrassend gaat het daarbij voor het overgrote deel om omkeerbare lucht/luchtsystemen, feitelijk ds airco-units.

Opmerkelijk is echter wel dat er ook groei zichtbaar is in de verkoop van warmtepompen voor de bereiding van warm tapwater.

Nationaal Energiebespaarfonds keert eerste leningen uit Minister Stef Blok (Wonen en Rijksdienst) en vertegenwoordigers van de Rabobank, de ASN Bank, het Nationaal Energiebespaarfonds en het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn) bezochten onlangs een van de eerste woningen die met behulp van de zogenaamde ‘Energiebespaarlening’ duurzaam zijn gerenoveerd.

De woning, die uit 1982 dateert, is voorzien van isolerende buitendeuren, nieuwe kozijnen met hoogrendementsglas en zonnepanelen. Hoewel de bewoners geen warmtepomp hebben laten installeren, valt ook die installatie onder de maatregelen waarvoor huishoudens een Energiebespaarlening kunnen afsluiten.

Sinds eind januari is het voor huiseigena-

ren mogelijk om zo’n lening te gebruiken voor het doorvoeren van energiebesparende maatregelen. Voordelen van deze lening zijn dat hij een lage rente heeft, op ieder gewenst moment boetevrij kan worden afgelost en fiscaal aftrekbaar kan zijn.

Uiteraard is het resultaat bovendien dat bewoners een lagere energierekening krijgen en dat de waarde van hun woning mogelijk wordt vergroot, en daarnaast helpt de regeling bij het stimuleren van werk voor de bouw- en installatiesector. Bovendien kunnen bewoners - ook bij gebruik van de lening - nog altijd profiteren van het lagere BTW-tarief, dat in ieder geval tot 13 december van dit jaar nog geldt voor renovatiemaatregelen. www.ikinvesteerslim.nl

12 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Energiegebruik EU fors afgenomen Uit recente cijfers van Eurostat blijkt dat het energiegebruik in de 28 lidstaten van de EU in de afgelopen zes jaar met acht procent is gedaald. In 2012 werd in de Europese Unie 1.680 Mtoe (miljoen ton olie-equivalent) gebruikt, 150 Mtoe minder dan in 2006. De ‘energie-afhankelijkheidsgraad’ - die aan geeft in hoeverre landen afhankelijk zijn van energieimport, bedroeg in 2012 voor Europa 53 procent. Voor Nederland stond deze graadmeter - met dank aan Slochteren - op ‘slechts’ 31 procent. Van de hoeveelheid energie die binnen de EU zelf werd geproduceerd, was 29 procent afkomstig van kerncentrales, 22 procent van duurzame bronnen (biomassa, waterkracht, geothermie, wind en zon), 21 procent van kolencentrales, 17 Het energiegebruik in de EU is tussen procent van gascentra2006 en 2012 fors afgenomen (Bron: les en 10 procent werd Eurostat). opgewekt middels olie.

Het aandeel duurzaam geproduceerde energie is dus aanzienlijk, maar dit cijfer geeft ook een vertekenend beeld: slechts bij een handvol landen (Zweden, Duitsland, Italie, Frankrijk en Spanje) is het aandeel ‘hernieuwbaar’ in de productie groter dan 10 procent. Nederland bleef in 2012 steken op 3,8 procent.

Overigens is het opmerkelijk dat Nederland binnen de EU tot het viertal landen behoort waar het energiegebruik tegen de trend in juist toenam - en wel met 2,9 procent. De andere drie landen waar het gebruik is gegroeid zijn Estland (+11,6), Polen (+0,8) en Zweden (+0,4). http://epp.eurostat.ec.europa.eu

Warmtepompen op basis van het natuurlijke koudemiddel CO2 Airview Luchtbehandeling introduceert met de HP 90 warmtepompen een duurzame en milieuvriendelijke oplossing voor de productie van grote hoeveelheden warm tapwater.

HP 90 Lucht/Water

HP 90 Water/Water

De HP 90 warmtepompen zijn uitgevoerd met het natuurlijke koudemiddel CO2, wat resulteert in diverse voordelen: t

Wateruittrede temperaturen tot 90°C

t

Energiezuinig, zeer hoge COP met EIA-subsidie mogelijkheid

t

Wateruittrede temperatuur van 60°C bij een buitenluchttemperatuur van -20°C

t

Optimale werking bij hoge Delta T

t

Koudeterugwinning optioneel: gelijktijdige productie van warm en koud water

Dankzij deze unieke kenmerken zijn de CO2 warmtepompen speciaal geschikt voor de productie van grote hoeveelheden warm tapwater in onder meer hotels, campings, sportparken, zwembaden, zorgcomplexen, ziekenhuizen en de industrie.

De HP 90 CO2 warmtepompen zijn leverbaar in lucht/water en water/water uitvoering en zijn dankzij de modulaire capaciteitsopbouw geschikt voor inzet in een capaciteitsrange van 18 tot 300 kW.

Minister Stef Blok (Wonen en Rijksdienst) feliciteert de eerste bewoners die gebruik hebben gemaakt van de Energiebespaarlening.

Scan de QR-code met uw smartphone of tablet voor meer informatie!

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 13

REGELGEVING

Ecodesign en energielabels: regeldruk of kansen?

F-gassenverordening, EPBD, RES, Ecodesign, EED: de Nederlandse warmtepompindustrie krijgt met heel wat Europese wetgeving te maken. Volgens sommigen biedt dit kansen, volgens anderen overbodige regeldruk, maar het is in ieder geval de politieke realiteit. Onlangs vond in Brussel een conferentie plaats over Ecodesign en energielabels. De European Heat Pump Association organiseerde een parallel-bijeenkomst waarin onder andere werd besproken wat de gevolgen zijn voor de warmtepompsector.

TEKST: BAS ROESTENBERG De Europese richtlijn Ecodesign 2009/125/EG maakt het voor de Europese Commissie mogelijk om duurzaamheidseisen te stellen aan het ontwerp van producten waarvan het gebruik een aanzienlijke impact op het milieu heeft. In het kader van deze richtlijn zijn in de afgelopen jaren productstudies uitgevoerd en voor verschillende productgroepen voorschriften vastgesteld. Hiermee wordt een bijdrage geleverd aan het bereiken van de 2020-doelstellingen rond energie-efficiëntie en klimaatbeleid.

Een andere, direct gerelateerde richtlijn betreft die rond energielabels, die het voor eindgebruikers mogelijk moeten maken om eenvoudig onderscheid te maken tussen producten die meer of minder energie-efficiënt werken.

In aansluiting op een bredere conferentie over dit onderwerp organiseerde de EHPA in februari een ‘rondetafeldiscussie’ in het gebouw van de Europese Commissie in Brussel. Voor een publiek van ongeveer 50 geïnteresseerden gingen vier sprekers in op de mogelijke gevolgen van de twee richtlijnen, onder andere bezien vanuit de politiek, de warmtepompindustrie en de lidstaten die de Europese regels moeten omzetten naar nationale regelgeving.

POLITIEK Namens de Europese Commissie trapte Marcos González Álvarez de bijeenkomst af door uit te leggen wat

de Commissie met Ecodesign en de energielabels beoogt te bereiken.

“Het gaat om twee richtlijnen, maar we verwachten veel van het gecombineerde effect, zowel voor de industrie als voor consumenten”, aldus Álvarez.

“Daarmee zijn het belangrijke instrumenten voor het bereiken van de beoogde energiebesparing van 20 procent in 2020. In samenhang met nationale regels waarin de Energy Performance of Buildings Directive is uitgewerkt, moet dit in 2020 tot een energiebesparing leiden van 56 Mtoe (het equivalent van 56 miljoen ton olie –red). Dit zorgt voor een reductie van 135 miljoen ton aan CO2-emissie en voor een totale besparing van 30 miljard euro op de energierekening van alle Europeanen.”

GROEN NAAR GEEL Belangrijk voor de warmtepompsector is dat de energielabel-richtlijn ervoor zorgt dat er één eenduidig label voor alle verwarmingsapparatuur komt, tot groot ongenoegen van de gaslobby die voor een ‘eigen’ label voor gasapparatuur heeft gepleit. Het nieuwe label dat in 2015 wordt ingevoerd, maakt een directe vergelijking tussen warmtepompen en cv-ketels mogelijk - wat qua labelindicatie slecht uitpakt voor fossiel gestookte apparatuur. In de nieuwe schaal die op het label prijkt (G – A++) zullen gasketels naar verwachting maximaal een ‘A’ kunnen scoren en zullen alleen warmtepompen in aanmerking komen voor ‘A++’. Nu lijkt ‘A’ voor de gemiddelde consument ook nog steeds aardig groen, maar als

Thomas Nowak, secretaris-generaal van de EHPA, opent de discussiebijeenkomst.

14 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

De vier sprekers plus de dagvoorzitter op een rij.

de labelschaal over een paar jaar tot A+++ wordt opgerekt, en dat is de bedoeling, schuift ‘A’ naar beneden en wordt deze labelaanduiding geel in plaats van het huidige groen.

zullen ook tussen 2015 en 2030 energie gebruiken; de PEF die wordt gehanteerd moet daar dus op worden gericht, in plaats van op de periode die achter ons ligt”, aldus Dieryckx.

INDUSTRIE Na Marcos González Álvarez kreeg Martin Dieryckx, werkzaam bij Daikin Europe, het woord om uit te leggen vanuit welk perspectief de warmtepompindustrie naar de richtlijnen kijkt. Volgens Dieryckx bieden de richtlijnen kansen voor deze industrie, die een grote inspanning kan en zal leveren om ervoor te zorgen dat producten eraan voldoen. Hij noemde echter ook enkele aandachtspunten. Zo moet ervoor worden gezorgd dat de data die uitdrukking geven aan verbeterde prestaties daadwerkelijk kunnen worden gebruikt voor berekeningen rond de EPBD en RES, en daarnaast moeten bij de invoering van Europese richtlijnen tegelijkertijd belemmerende nationale en regionale richtlijnen worden opgeruimd, zodat er daadwerkelijk sprake is van een Europees ‘playing field’. Een ander punt waar Dieryckx op wees, is dat de EU volgens hem verder vooruit moet kijken en bij de invoering van de richtlijnen zou moeten uitgaan van de energetische doelstellingen voor 2030 en 2050. Als voorbeeld van hoe het niet moet, gaf hij aan dat momenteel wordt gerekend met verouderde, historische PEF-data (Product Environmental Footprint). “Onze producten

NATIONALE MARKT Als derde spreker kwam Peter Wagener, voorzitter van de Dutch Heat Pump Association, aan het woord. Hij stelde verheugd te zijn dat de richtlijnen eindelijk inwerking gaan treden, en ziet er vooral kansen in. Een belangrijk voordeel van Europese regelgeving is dat hiermee nationale restricties kunnen worden doorbroken; voor het geval van Nederland wees Wagener in dat kader op het woud aan bestaande keurmerken en het feit dat het zowel voor beleidsmakers als voor eindgebruikers aan transparante, betrouwbare en onderling vergelijkbare informatie ontbreekt om goed onderbouwde keuzes te maken. “De nieuwe richtlijnen zorgen voor een ‘level playing field’: Nederlandse bedrijven die aan het buitenland leveren krijgen met dezelfde regels te maken als buitenlandse bedrijven die aan Nederland leveren.”

Ulla Lindberg van het Zweedse SP Technical Research Institute of Sweden sloot hier indirect op aan, vanuit het onderwerp certificering. “Certificering van warmtepompen vindt in Europa momenteel plaats vanuit minstens zes programma’s die niet bij elkaar aansluiten”, aldus Lindberg. “Dat zorgt voor verwarring bij eindgebruikers,

ENERG SEER

SCOP

A+++ A++ A+ A B C D

A+++ A++ A+ A B C D

kW XY,Z SEER X,Y kWh/annum XY

kW XY,Z SCOP X,Y kWh/annum XY

Y IJA IE IA

XY,Z X,Y XY

XY,Z X,Y XY

ZY dB

ZY dB

626/2011

De nieuwe richtlijn zorgt ervoor er in de toekomst slechts één eenduidig energielabel voor alle verwarmingsapparatuur komt.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 15

REGELGEVING

fabrikanten en handhavers, en het is bovendien enorm inefficiënt; warmtepompfabrikanten moeten hun producten verschillende keren laten testen, steeds op grond van andere regels.

Dat is kostbaar en het werpt barrières op; de industrie zou er daarom goed aan doen om de handen ineen te slaan en te kiezen voor één certificeringsmethode, uitgevoerd door een en dezelfde marktpartij.

Na afloop van de presentaties volgde een discussie tussen de sprekers en een aantal mensen uit het publiek. Met name de vraag naar certificering was daarbij een onderwerp van gesprek; waarom lukt het niet om als gezamenlijke Europese industrie tot één systeem te komen? Dit onderwerp zal zeker nog navolging krijgen bij toekomstige discussiebijeenkomsten.

De richtlijnen voor zowel Ecodesign als energielabels zullen in de loop van dit jaar worden gepubliceerd op de website van de Commissie en medio 2015 inwerkingtreden. Marcos González Álvarez, de eerste spreker tijdens de bijeenkomst, vertelde dat de Commissie daarbij richtsnoeren zal vrijgeven die helpen bij de implementatie ervan. WP

Ahoy kiest voor wko Gasmotorwarmtepomp voedt hoogtemperatuurtraject

Met talloze evenementen en meer dan 1,6 miljoen bezoekers per jaar heeft Ahoy Rotterdam een aanzienlijke warmte- en koelvraag. Vooralsnog wordt koeling geleverd door een absorptie- en twee centrifugaalmachines, en warmte vanuit de stadsverwarming. Binnenkort gaat dit veranderen; er wordt hard gewerkt aan de installatie van een wko-systeem met een gasmotorwarmtepomp.

TEKST EN FOTO’S: BAS ROESTENBERG

“Het idee om het complex te verwarmen en te koelen met behulp van een wko komt zowel voort uit financiële overwegingen als uit de wens om Ahoy verder te verduurzamen”, aldus Lars van Vliet, Coördinator Electro en Werktuigbouw bij het evenementencomplex. “Een deel van de huidige klimaatinstallatie van Ahoy is inmiddels veertig jaar oud. Delen ervan zijn in de loop der tijd gerenoveerd of vervangen, bijvoorbeeld bij de verbouwing van het Sportpaleis in 2011. Zeventien jaar geleden zijn we aangesloten op het stadsverwarmingsnet. Op zich is dit net, dat mede wordt gevoed met industriële restwarmte, een redelijk duurzame bron, maar we willen nu een stap verder zetten. De combinatie van een wko met gasmotorwarmtepomp is energetisch en financieel rendabeler. We mikken op een terugverdientijd van zeven jaar.”

Voor Ahoy en de omliggende omgeving zijn grootschalige bouw- en vernieuwingsplannen in ontwikkeling.

De omgeving van het Zuidplein, waar Ahoy net naast ligt, gaat de komende jaren flink op de schop, en ook Ahoy zelf gaat uitbreiden. Van Vliet: “Het evenementencentrum krijgt er multifunctionele ruimtes bij en is de bedoeling dat die te zijner tijd ook op de wko worden aangesloten. Voor de huidige omvang van de locatie is de bron daarom overgedimensioneerd”.

Schematische weergave van het wko/gasmotorwarmtepompsysteem. Het systeem dat bij Ahoy in gebruik wordt genomen, heeft een iets lager temperatuurtraject (40/70 ipv 50/80).

GASMOTORWARMTE GeoComfort, de leverancier van het bodemsysteem, heeft een wko met twee separate bronnen (warm en koud) geïnstalleerd waarvoor inmiddels boringen tot op een diepte van 250 meter zijn verricht. Net als Reduses – de leverancier van de gasmotorwarmtepomp – en Insted dat als netbeheerder voor de wko-installatie optreedt, is GeoComfort onderdeel van de Installect bedrijven. De gasmotorwarmtepomp die Reduses voor Ahoy heeft

16 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

gebouwd, is van het type GW400-H.140/70°C. In de typeaanduiding is een aantal belangrijke technische kenmerken verborgen: hij levert ongeveer 400 kilowatt verwarmingsvermogen, is gekoppeld aan een hydromodule (vandaar de ‘H’ in de naam) en heeft een temperatuurtraject van 40/70 graden Celsius. Wie aan wko’s denkt, denkt meestal aan elektrische warmtepompen en laagtemperatuurverwarming. Volgens Victor van der Lee, werkzaam voor Installect, is dat echter

PROJECT Voor het bodemsysteem zijn een warme en een koude bron geslagen, beide op een diepte van 250 meter.

lang niet altijd de meest voor de hand liggende keuze: “Als er sprake is van een grotere warmte- dan koudevraag of als de aanvoer van een hoge temperatuur wenselijk is, biedt een gasmotorwarmtepomp veruit het beste rendement. Van die situatie is ook sprake bij Ahoy Rotterdamn. De gasmotorwarmtepomp wordt er aan de bestaande infrastuctuur voor het stadsverwarmingnet gekoppeld, en daarbij is sprake van een hoogtemperatuurtraject.”

TEMPERATUURTRAJECTEN De gasmotorwarmtepomp is een gestandaardiseerd ontwerp, vertelt Van der Lee: “De Reduses-gasmotorwarmtepomp wordt door onszelf samengesteld uit componenten van gerenommeerde fabrikanten. We zijn in 2010 gestart met de ontwikkeling, als antwoord op de marktbehoefte naar systemen die op een duurzame manier water van een hoge temperatuur kunnen maken.” De gasmotorwarmtepomp levert warmte via twee afzonderlijke trajecten: enerzijds kunnen de motor- en rookgaswarmte een temperatuur tot 80 C leveren. Daarnaast stuurt de asaandrijving van de motor twee compressoren aan, en via dit warmtepompcircuit wordt water geleverd met een temperatuur tot ongeveer 50 C. Deze twee warmtestromen kunnen

Technische gegevens warmtepomp t Watertraject verdamper [GKW] 6-12°C t Watertraject condensor [LT-CV] 40-70°C t Koelvermogen 185 kW t Verwarmingsvermogen 362 kW

afzonderlijk worden toegepast, maar ook als samenstelling.

Volgens Van der Lee heeft een gasmotorwarmtepomp onder de genoemde omstandigheden een groot voordeel

Ahoy

De GeoWP-Skid vormt de connectie tussen de warmtepomp en de gebouwzijdige klimaatinstallatie.

De basis van het huidige Ahoy werd al in 1950 gelegd. In Rotterdam is na de Tweede Wereldoorlog met man en macht gewerkt aan de wederopbouw.

De haven was zo goed als voltooid, reden om de tentoonstelling ‘Rotterdam Ahoy!’ te organiseren. De tentoonstellingshal, die op de plek stond waar nu de medische faculteit van de Erasmus Universiteit staat, kreeg de naam ‘Ahoy’-hal. De multifunctionele accommodatie Ahoy Rotterdam zoals die nu ‘op Zuid’ staat, is gebouwd in 1969 en door Prins Claus geopend in 1971. De spraakmakende accommodatie heeft binnen- en buitenlandse prijzen in de wacht gesleept vanwege de bijzondere staalconstructies. Sindsdien is Ahoy verder uitgebreid. Vanaf eind 2009 werd het Sportpaleis grondig gemoderniseerd, om in januari 2011 opnieuw te worden geopend. Precies in die maand vierde Ahoy ook zijn 40-jarig bestaan.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 17

Veilig en gezond werken Veiligheid op de werkplek is de gedeelde verantwoordelijkheid van werkgevers, werknemers en arboprofessionals. Op 8 en 9 april komen alle partijen bij elkaar die bij het managen van veiligheids- en gezondheidsrisico’s betrokken zijn. De opzet is uniek: op één plek worden de nieuwste aanpakken, visies, technieken én producten op het gebied van veilig en gezond werken gepresenteerd door kennispartijen, stakeholders, bedrijven en standhouders.

1. GRATIS CONGRES ‘HANDEN EN VOETEN AAN KENNIS’ Wetenschappelijke toppers, professionals én mensen van de werkvloer praten u en elkaar bij over de nieuwste inzichten en ervaringen op het gebied van Agressie en geweld, Werkdruk en Veilig gedrag in productieomgevingen.

Wat is bekend uit de wetenschap?

Welke richtlijnen zijn er? Wat zijn de knelpunten in de praktijk en zijn daar oplossingen voor? Hoe sluiten theorie en praktijk op elkaar aan?

2. KENNISSESSIES VAN HOOG NIVEAU Op de beursvloer is er een doorlopend programma met gratis kennissessies van hoog niveau.

Een greep uit de sessies: KZ^a^\]Z^Y/ bZZg YVc ZZc hnhiZZb! techniek en PBM 6aaZh dkZg YZ G>: HVbZc kddg kZ^a^\]Z^Y LZg`Zc kda\Zch YZ lZi d[ dkZgaZkZc4

3. UITGEBREID AANBOD VAN PRODUCTEN EN DIENSTEN Op de beursvloer vindt u een gevarieerd aanbod van producten en diensten om veilig te kunnen werken en risico’s zoveel mogelijk te beperken.

De nadruk ligt daarbij vooral op innovaties en nieuwe toepassingen.

Deelname is gratis!

Op safetyandhealthatwork.nl kunt u zich aanmelden voor gratis deelname aan het congres, de kennissessies en de beurs met het meet-the-expert-plein.

Gerenommeerde kennisinstituten, stakeholders en beroepsverenigingen, zoals Stichting PPM (NVVK, BA&O) en NVAB, VenVN, NVBF, TNO, TU Delft, FNV, ISZW en AVAG en HCW staan garant voor een sterk inhoudelijk programma.

De Reduses-gasmotorwarmtepomp in de installatieruimte van Ahoy Rotterdam.

De asaandrijving van de gasmotor drijft de twee compressoren van de warmtepomp aan.

ten opzicht van elektrische warmtepompen: “Als bij deze wko een elektrische warmtepomp wordt toegepast, kan dat voor onbalans in het bronsysteem zorgen en moet er worden geregenereerd. Door een gasmotorwarmtepomp toe te passen, kan dat worden voorkomen. Er is ook een wat kleiner bronsysteem nodig, omdat de gasmotorwarmtepomp er minder warmte uit onttrekt.”

– wat voor een beter rendement van de verdamper zorgt. Door de hogere persgastemperatuur is bovendien een hogere uittredetemperatuur mogelijk.

Op zich gaat het om een principe dat twintig jaar geleden ook al werd toegepast, alleen hebben veel fabrikanten hem uit hun elektrische warmtepompen wegbezuinigd.”

De gasmotorwarmtepomp heeft eerder uitgebreid proefgedraaid in het eigen testcentrum van Reduses in Nijkerk.

Vervolgens is de pomp in zijn geheel naar Ahoy getransporteerd, waar Unica de installatie en aankoppeling op het klimaatsysteem verzorgt. In de installatieruimte van Ahoy staat de gasmotorwarmtepomp nu gebroederlijk naast de zogenaamde ‘Skid’ die net als de wko door GeoComfort is geleverd. Op dit gestandaardiseerde frame zijn alle wisselaars, pompen en appendages gemonteerd die nodig zijn voor de gebouwzijdige aansluiting vanaf de

ZUIGGASWISSELAAR De warmtepomp van Reduses wordt gebouwd in capaciteiten van 200, 300 en 400 kW warmtevermogen, waarbij het koelvermogen respectievelijk 100, 150 en 200 kW bedraagt. Doordat de installatie wordt voorzien van een zuiggaswisselaar, haalt de installatie een hogere COP. Van der Leede: “In die zuiggaswisselaar wordt de energie van onderkoeling en overververhitting in het systeem uitgewisseld, en hij neemt daarbij de oververhitting over

Tijdens het seminar ‘Innovaties bij Warmtepompen’ dat de projectgroep BioWKK eind januari organiseerde, werd ingegaan op technologische ontwikkelingen en praktijkvoorbeelden rond warmtepompen met grote vermogens. Aan het eind van de middag werd de publieksprijs ‘Hoogtemperatuurwarmtepomp van 2014’ uitgereikt. Vier marktpartijen, waaronder Reduses, deden mee. IBK presenteerde een hybride absorptie/compressiewarmtepomp voor 100 graden en een proefproject voor een warmtepomp die stoom levert. De inzending van Innoforte betrof een concept voor een warmtenet voor de historische binnenstad van Zutphen, waarbij de hybride IBK-warmtepomp restwarmte van compostering op 90 graden brengt. GEA presenteerde haar modulaire warmtepompen van 250-2.000 kW die standaard tot 80 graden water leveren. Tot winnaar van de wedstrijd werd echter Reduses uitgeroepen. Dit bedrijf - dat de warmtepomp voor Ahoy heeft geleverd - bouwt gasmotorwarmtepompen met vermogens van 200 tot 400 kilowatt. De 80 deelnemers aan het seminar riepen dit systeem uit tot ‘meest innovatieve hoogtemperatuurwarmtepomp van 2014’.

OPSTART Voordat de installatie in gebruik kan worden genomen, zijn er volgens Lar van Vliet nog enkele infrastructurele aanpassingen nodig: “Zo moet de dimensie van de aansluiting op het Rotterdamse stadswarmtenet worden aangepast, en voor de gasmotorwarmtepomp moet een gasaansluiting worden gerealiseerd. Tot nu toe is het evenementencomplex nooit aangesloten geweest op de gasinfrastructuur”.

Ten tijd van schrijven werd hier nog hard aan gewerkt, maar Van Vliet vertrouwt erop dat alles tijdig klaar is.

“Half mei wordt de gasmotorwarmtepomp in gebruik genomen. Dan komt de warmte en koeling voor Ahoy voortaan grotendeels uit de grond.” WP

Een absorptiemachine en twee centrifugaalmachines zorgden voor de koeling. De twee centrifugaalmachines blijven in bedrijf, als back-up of om bij te springen in geval van een piekvraag.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 19

PROJECT

warmtepomp. Volgens de GeoComfort heeft de gestandaardiseerde opzet hiervan als voordeel dat alle kinderziektes eruit zijn ontwikkeld, en dat de techniek op het frame snel en eenvoudig modulair is samen te stellen.

Eteck:

Van sloopbedrijf tot duurzame exploitant Als relatieve nieuwkomer op de markt voor duurzame-energiesystemen timmert Eteck hard aan de weg. Het in Waddinxveen gevestigde bedrijf is de laatste jaren regelmatig in het nieuws gekomen in verband met de overname, exploitatie en renovatie van wko-systemen. We spraken met Jaap van Eck en Cees Verloop, die de gezamenlijke directie over Eteck voeren.

TEKST: BAS ROESTENBERG Eteck is ooit begonnen met de realisatie van eigen wko’s, maar inmiddels staat het bedrijf vooral bekend als overname-exploitant.

Vanwaar die omslag?

Jaap van Eck: “In eerste instantie

exploiteerden we alleen systemen die we zelf hadden gerealiseerd. Toen in 2008 het bouwvolume begon terug te lopen, zagen we marktkansen in de overname van bestaande systemen van derden en besloten we de focus te

20 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

verleggen naar systeemexploitatie. Ten eerste omdat we daar een topspeler in wilden worden, maar ook vanwege de marktverhoudingen. Nederland telt wel tweeduizend installateurs die een wko kunnen realiseren, maar slechts een

In 2013 heeft Eteck zowel de FD Gazelle Award als de High Growth Award in de wacht gesleept; twee prijzen voor succesvolle, snelgroeiende bedrijven.

handvol exploitanten. Met exploitatie heb je dus onderscheidend vermogen.

We zijn in vijftien jaar getransformeerd van sloop- naar energiebedrijf, maar ook van aannemer naar dienstverlener.

We komen daarbij op verschillende manieren aan projecten: door als turn-key projectmanager een systeem vanaf de basis te laten realiseren, door het te exploiteren nadat een andere partij het heeft gerealiseerd, en door lopende systemen over te nemen van een eigenaar die er vanaf wil. In die laatste categorie zijn we momenteel erg actief. Onze kernactiviteit is daarbij de exploitatie; overnames vormen daar slechts een voortraject bij. We exploiteren inmiddels zo’n zeventig projecten, grotendeels – maar zeker niet uitsluitend – wko’s.

Om toch even bij de wko’s te blijven: waarom willen grote marktpartijen als NUON, Essent of Eneco van sommige wko-activiteiten af?

Cees Verloop: “Voor ons is de exploitatie van wko’s een kernactiviteit; we hebben op dat vlak veel kennis van zaken en dat geldt niet altijd voor grote energieleveranciers. Vanuit projectmanagement kopen ze onderdelen in en regelmatig blijkt achteraf bijvoorbeeld dat systeemonderdelen niet goed bij elkaar passen, wat een hoop problemen oplevert. Na verloop van tijd wil men dan van zo’n rammelende

installatie af.”

Jaap van Eck: “Een andere reden waarom energieleveranciers afscheid van hun wko’s nemen, is dat ze zelf worden overgenomen door nog grotere bedrijven die standaardbulkproducten leveren. Wko’s zijn maatoplossingen, die passen eenvoudigweg niet binnen het businessmodel van heel grote bedrijven. Ze verdienen er niet genoeg geld aan en zodra er een overname komt, wil de nieuwe eigenaar van die systemen af.”

De overname van bestaande systemen brengt technische en financiële risico’s met zich mee. Hoe beperk je die?

Cees Verloop: “Onze insteek is dat je van alle onderdelen van het pakket dat wordt overgenomen zowel de technische aspecten als de financiële en juridische aspecten, calculaties en alles wat er verder bij komt kijken, heel precies moet weten hoe alles werkt.

Deze kennis gebruiken we bij de overname van projecten. Zo doen we zelf het due diligence-onderzoek, zodat we heel precies weten waar de risico’s en mogelijkheden liggen. Soms halen we daarbij informatie naar boven die de verkopende partij niet eens wist.

Onder alle systemen die we exploiteren zit niet één systeem waarbij we achteraf spijt kregen van het besluit tot overname.”

Eteck heeft zijn oorsprong bij het Haagse sloopbedrijf Van Eck, dat in 1895 werd opgericht. In honderd jaar tijd groeide deze onderneming uit tot allround aannemer van sloopwerkzaamheden, infrastructuur en grondboringen. Eind jaren ’90 werd Jaap van Eck directeur van het familiebedrijf en kwamen ook wko’s in het vizier. De focus werd steeds meer op duurzame-energiesystemen gelegd, tot de energietak in 2010 als zelfstandig bedrijf verder ging onder de naam Eteck Energiebedrijven. De directie van Eteck wordt nu gevoerd door Jaap van Eck, die zich vooral op externe relaties en commercie richt, en Cees Verloop, die de gehele organisatie en de realisatie van projecten aanstuurt.

Welke problemen komen jullie zoal tegen bij slecht-functionerende systemen?

Jaap van Eck: “Er zijn veel matig functionerende wko’s in Nederland en daarbij ligt het probleem vaak op het vlak van de demarcatie. De afstemming tussen de verschillende onderdelen is daarbij dus niet goed of de uitgangspunten zijn gaande de rit gewijzigd. Bij matig denk je aan een rendement van bijvoorbeeld 80 procent van wat haalbaar zou moeten zijn. Bij echt slechte wko’s klopt er meestal niets van het hele systeem. Dan zijn de bronnen dichtgeslibt, zit er geen isolatie op de leidingen, staan de putten onder water, enzovoort.”

Cees Verloop: “Dat hoeft overigens niet alleen te liggen aan verkeerde installatiekeuzes. Ook slecht beheer speelt vaak een belangrijke rol en bovendien is communicatie met de eindgebruikers essentieel. Als je de bewoners met een helder, eerlijk verhaal met je meekrijgt, geeft dat een heel andere situatie dan als je ze met een slecht verhaal tegen je hebt. Als je

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 21

INTERVIEW

Eteck

INTERVIEW

veel hogere energienota, zeker zodra de gasprijs in de toekomst verder gaat stijgen. Zonder goede voorlichting en communicatie worden zulke problemen dus nooit opgelost. Waarschijnlijk zijn ooit veel te hoge verwachtingen gewekt waar dit project onder de huidige omstandigheden niet aan kan voldoen.”

Eteck richt zich niet uitsluitend op de exploitatie van wko’s. Onder ‘duurzame warmte wordt bijvoorbeeld ook warmteopwekking middels biomassa verstaan. Zo is in het project Easy Street in Breda in 2012 een biomassacentrale in gebruik genomen, geëxploiteerd door Eteck.

iets wilt bereiken bij een energiesysteem, gaat dat nu eenmaal beter met gewillige dan met onwillige bewoners.”

Jaap van Eck: “Het belang van communicatie is essentieel. Neem als voorbeeld een project waarbij het bodemsysteem van geen kant klopt en de bewoners een te koud huis en een veel te hoge energierekening hebben. Los daarvan is er vaak bij zo’n project ook van alles misgegaan met de communi-

catie. De woningen in die wijk zijn niet goed geïsoleerd, dus ook als de totaalinstallatie wel fatsoenlijk zou werken, krijg je die woningen nooit goed warm en houden bewoners hun hoge elektrarekening voor bijstook van de warmtepomp. Dan roepen die bewoners dat ze willen dat de warmtepompen worden vervangen door een cv-ketel. Maar met een cv-ketel in zo’n tochtig huis krijgen bewoners een nog

Centrale technische ruimte Port City te Rotterdam, waarvan Eteck de wko exploiteert.

22 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Richt Eteck zich doelbewust op de exploitatie van open bronnen?

Jaap van Eck: “We hebben veel open bronnen, maar de belangrijkste reden daarvoor is dat onze dienstverlening zich richt op collectieve warmte/ koude-systemen. In vier van de vijf gevallen is daarbij sprake van een open bron. Gesloten bronnen zijn meestal aangesloten op losse woningen. De kans dat die systemen collectief georganiseerd zijn, is veel kleiner. Op zich kunnen en willen we de exploitatie van een project met gesloten bronsystemen zonder meer op ons nemen, maar er zijn eenvoudigweg niet veel van zulke projecten waarbij behoefte is aan een collectieve exploitant.“ Cees Verloop: “Zoals Jaap zegt, is er eigenlijk geen echte exploitatievraag bij gesloten systemen. We hebben er overigens wel een aantal in beheer. In de meeste gevallen zijn ze onderdeel van een groter pakket dat we hebben overgenomen.”

Hebben jullie wel eens overwogen om je dienstenpakket uit te breiden, bijvoorbeeld op gebied van pv-panelen, windenergie of geothermie?

Jaap van Eck: “Vooralsnog richten we ons op systemen voor duurzame warmte en koude. Daarbij zijn we geïnteresseerd om pv-panelen of eventueel zelfs windmolens die in of in aanvulling op de exploitatie van een warmte/koude-project vallen ook bij ons onder te brengen. Met windenergie of pv-panelen op zich houden we ons nu echter niet echt bezig, al sluit ik zeker niet uit dat we ons daar op termijn ook op gaan richten. Geothermie is een wat ander verhaal. Ik geloof niet dat deze techniek geschikt is voor de woningbouw; de investeringen zijn te groot en er zijn te veel woningen tegelijk nodig om een systeem operationeel te krijgen. Dat kan in technisch opzicht wel in de glastuinbouw en de industrie. De glastuinbouw heeft echter een businessmodel dat

Jaap van Eck (links) en Cees Verloop (rechts).

onder druk staat en bij industriële toepassingen heb je het over een model waarin bedragen spelen die vele malen hoger zijn dan waar we nu mee werken. Als een investeerder een goede boring verricht en alles netjes aansluit, kunnen wij daar prima onze exploitatiedienst voor leveren, maar ik ben vooralsnog wat sceptisch over geothermie. Het is dure techniek, er hangen grote technische risico’s aan en bovendien prik je de aardkorst lek. Dat betekent dat je ook rekening moet houden met het sentiment dat nu rond de gasboringen in Groningen speelt.”

Cees Verloop: “Onze basis ligt weliswaar bij wko’s, maar we zijn inmiddels

geëvolueerd tot dienstverlener die duurzame warmte en/of koude levert en dat kan ook op andere manieren. Zo hebben we ook projecten lopen waarin houtpelletkachels en een wkk zijn opgenomen. We zijn dus niet techniekafhankelijk. Om dat te illustreren: vroeger hadden we een eigen grondboorbedrijf, maar die activiteit hebben we doelbewust afgestoten om niet de suggestie te wekken dat we per se alleen maar met wko’s willen werken.

Het kan daarom dus best zo zijn dat we in de toekomst actief worden in de renovatiemarkt, via een project met lucht/water-warmtepompen of andere techniek. We zijn geen Willy Wortels

Hoeveel mensen heeft Eteck nu in dienst en hoe groot willen jullie worden?

Cees Verloop: “We willen dat onze projectportefeuille de komende jaren groeit, maar dat betekent niet per se dat ons personeelsbestand – dat nu ongeveer 35 mensen telt – ook flink wordt uitgebreid. Hoewel groei geen doelstelling op zich is, zullen we de komende jaren waarschijnlijk nog wel in dit tempo verder gaan en groter worden. Als er een grens komt aan de manier waarop we het bedrijf nu hebben georganiseerd, moeten we onszelf beraden op de volgende stap.

We hebben nu een platte organisatiestructuur zonder complexe managementlaag en daar zit een stuk van onze kracht in. Als we een andere organisatiestructuur moeten bedenken, kan dat consequenties hebben voor onze slagvaardigheid. Daar moeten we dus rekening mee houden.”

Jaap van Eck: “Het overname-incorporatieproces heeft de grootste impact als het om de groei van onze portefeuille gaat. Om dat te verduidelijken: we kunnen bijvoorbeeld 3000 tot 5000 eenheden per jaar incorporeren, dus pas als dat aantal hoger wordt, moet de organisatie worden uitgebreid.

Zolang we binnen die range blijven, kunnen we de komende vijf tot tien jaar autonoom doorgroeien zonder de organisatie te wijzigen. Erg prettig is dat we ons daarbij geen enorme zorgen hoeven te maken over onze concurrentiepositie. Zoals we eerder aangaven, is het bedrijf Eteck redelijk uniek in zijn aanpak en we hebben een businessmodel dat anderen niet gemakkelijk kunnen kopiëren. In iets meer dan tien jaar tijd hebben we het bedrijf in financiële, technische, juridische en communicatieve zin op kunnen bouwen vanuit de ervaringen die we hebben opgedaan. Als startend bedrijf lukt je dat niet zomaar. Als iemand ons bedrijfsconcept wil imiteren, zal dat erg veel tijd kosten.

Ondertussen staan wij allerminst stil, we blijven doorbouwen aan onze projectportefeuille.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 23

INTERVIEW

die het zelf allemaal uitvinden, maar goede techniek die binnen ons exploitatiemodel past, zullen we gewoon toepassen.”

en

Geef licht en stroom aan een Syrisch vluchtelingengezin

Eén WakaWaka voorziet een geheel Syrisch gezin van licht en stroom.

Help zoveel mogelijk WakaWaka’s te verstrekken aan de Syriërs die ze nodig hebben.

De humanitaire crisis in Syrië is de ergste in decennia. Zeven miljoen mensen zijn hun huizen ontvlucht. In de vluchtelingenkampen is het donker. Zonder elektriciteit is er geen licht en is communicatie nagenoeg onmogelijk. Eén WakaWaka op zonne-energie stelt een geheel gezin in staat in het donker veilig te zien, rond te bewegen, te koken en te lezen en hun telefoons op te laden om in contact te blijven met familie en geliefden.

De WakaWaka Power is een oplader en lamp op zonne-energie. Je laadt er zo goed als elke smartphone mee op of schijnt tot 100 uur licht en dat op slechts één dag zonlicht. Een product van levensbelang voor wie geen toegang heeft tot stroom.

Deze advertentie wordt mogelijk gemaakt door Vakmedianet.

go to

solarforsyria.org Buy One = Give One: Koop een WakaWaka en eenzelfde product wordt verstrekt aan een vluchtelingengezin.

Doneer Donaties worden gebruikt om WakaWaka’s te verstrekken aan Syrische vluchtelingen.

Een karakteristiek kenmerk van elektrische warmtepompen is uiteraard dat ze voor volledig duurzame en emissievrije verwarming en koeling kunnen zorgen. Elektriciteit kan immers ‘schoon’ worden opgewekt, terwijl fossiele energiedragers linksom of rechtsom altijd zullen bijdragen aan het broeikaseffect.

TEKST: BAS ROESTENBERG Dat gegeven lijkt mooie mogelijkheden te bieden. Elektriciteit kan relatief eenvoudig decentraal worden opgewekt; plavei het dak dus met zonnepanelen, sluit er een warmtepomp op aan en geniet van goedkoop en volledig duurzaam klimaatcomfort. Goedkoop, comfortabel en bijzonder milieuvriendelijk: 1 + 1 = 3. Of toch niet?

GELIJKTIJDIGHEID Als iets te mooi lijkt om waar te zijn, is het dat meestal ook. Afgezien van technische problemen bij het aan elkaar knopen van een warmtepomp en zonnepanelen, is het grootste probleem bij deze combinatie het ontbreken van ‘gelijktijdigheid’. Juist in periodes en op momenten waarop een warmtepomp vermogen moet leveren en dus stroom nodig heeft, geven zonnepanelen niet thuis. ‘s Ochtends vroeg, ‘s avonds, en gedurende de hele winter levert de zon te weinig straling om voldoende elektrische energie op te kunnen wekken. Op zonrijke momenten moet dus energie worden gebufferd, om hem op andere momenten weer in te kunnen zetten voor de warmtepomp.

Daarvoor wordt nu in vrijwel alle gevallen het ‘openbare elektriciteitsnet’ als energiebuffer gebruikt. Zolang salderen is toegestaan (de aan het net geleverde hoeveelheid pv-stroom mag

tot op zekere hoogte worden verrekend met de hoeveelheid stroom die van het net wordt afgenomen) levert dat niet zozeer financiële, maar vooral technische complicaties op.

‘SNELLE JONGENS’?

Het feit dat omwegen moeten worden verzonnen om pv-opgewekte stroom in te zetten voor het gebruik van een warmtepomp, betekent nog niet die combinatie een doodlopende straat is of dat zonnepanelen “een aflaatbrief zijn waar huiseigenaren niets mee opschieten”, zoals Chris Zijdeveld, voorzitter van de stichting PassiefBouwen onlangs tijdens de VSK beweerde.

Volgens hem houden ‘snelle jongens die niet willen investeren in goede renovatie’ woningeigenaren voor de gek. Op basis van zijn eigen berekening concludeert hij dat een renovatiewoning waarbij zonnepanelen worden gecombineerd met een warmtepomp ervoor zorgt dat “in 50 jaar tijd 25 ton kolen worden opgestookt” omdat de warmtepomp in de winter noodgedwongen kolenstroom gebruikt. Op die uitspraak valt nogal wat af te dingen, maar in de kern van zijn betoog zit ook een kleine bron van waarheid. ‘Snelle jongens’ kunnen de combinatie warmtepomp + pv-panelen inderdaad gebruiken om gebrekkige isolatie te

compenseren, en de ongelijktijdigheid van (stroom)aanbod en (warmte)vraag kan problemen op het elektriciteitsnet veroorzaken en ertoe leiden dat in de winter extra (al dan niet fossiel opgewekte) elektriciteit wordt afgenomen.

Op de consequenties daarvan komen we in een latere editie van Vakblad Warmtepompen terug; daar is meer voor nodig dan een snelle bierviltjesberekening.

OPLOSSINGEN Los van dit alles zijn ook warmtepompfabrikanten zich uiteraard bewust van de genoemde complicaties, en vooral ook van de kansen die het oplevert als ze worden opgelost. In het themadeel van deze editie gaan we daar uitgebreid op in, waarbij we inzoomen op productniveau. De belangrijke rol die ‘smart grids’ kunnen spelen is eerder uitgebreid aan de orde geweest in de april-editie van 2013. Hier zal in toekomstige edities ook nog uitgebreid bij stil worden gestaan, maar niet in dit thema. Wel laten we aan de hand van twee voorbeeldprojecten zien dat de combinatie ‘wp/pv’ niet alleen het domein is van ‘snelle jongens’, maar ook van gerenommeerde marktpartijen die hem op een verstandige manier toepassen. WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 25

THEMA

Thema: Warmtepompen en zonne-energie

Opties voor ‘dubbel duurzaam’

Warmtepomp en pv: een lastig huwelijk?

Zonnepanelen die slim samenwerken met een warmtepomp: het lijkt het geheime wapen na het salderingstijdperk. Sommige warmtepompen zijn al pv- of smartgrid-ready. Op één warmtepomp kunnen pv-panelen zelfs rechtstreeks worden aangesloten.

TEKST: RICHARD MOOI Het logo ‘pv ready’ prijkte tijdens de VSK op vrijwel alle warmtepompen van Alpha-InnoTec. Daarmee benadrukt de Duitse warmtepompleverancier dat de toestellen op zonnestroom kunnen draaien. Dat is in Nederland nog niet zo’n noodzaak. Te veel opgewekte zonnestroom mag tijdelijk naar het openbare elektriciteitsnet vloeien om het op zonloze ogenblikken terug te halen.

Dit salderen blijft in ieder geval tot 2017

bestaan. Wat er daarna mee gebeurt is nog niet duidelijk; het lijkt erop dat het salderen over zo’n drie jaar deels aan banden wordt gelegd. Door de komst van steeds meer daken vol zonnepanelen loopt het elektriciteitsnet tegen zijn grenzen aan. De trafo’s in woonwijken kunnen maar een beperkte hoeveelheid stroom verwerken, per woning gemiddeld 1100 watt. Als alle huizen achter zo’n wijktrafo gemiddeld 3000 wp, oftewel twaalf panelen, hebben die

26 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

rond het middaguur bijna dat vermogen terugstorten in het net, leidt dat tot spanningsopdrijving waardoor de omvormer tijdelijk afschakelt.

In Duitsland leiden de vele pv-installaties al geregeld tot deze situatie. Om overbelasting te beteugelen, mogen nieuwe installaties van de Duitse netwerkbeheerders nog maar 70 procent van het piekvermogen terugleveren. Ook eigenaren van bestaande situaties worden gestimuleerd om

MILIEUBELASTENDE ACCU’S Pv-ready is daarom in eerste instantie voor Duitse huishoudens ontwikkeld, aldus productmanager Erwin Janssen van Alpha-InnoTec importeur Nathan Import/Export. Dit als alternatief voor milieubelastende accu’s, die bovendien snel verouderen. “We vinden dat je zelf opgewekte elektriciteit moet bufferen in water.” De warmtepomp met de claim ‘pv-ready’ is voorzien van een extra schakelcontact waarmee een pv-omvormer met de warmtepomp kan communiceren. “Bij een bepaalde opbrengst van je pv-installatie wordt via dat contact aan de warmtepomp doorgegeven dat hij in bedrijf kan komen met zelf opgewekte elektriciteit. In Duitsland worden hogere instellingen voor warmtapwater en cv geactiveerd. Het tapwater wordt daar standaard op 45 graden gehouden. Op het moment dat er contact wordt gemaakt, gaat die setting omhoog naar 60 graden, de maximale temperatuur die de warmtepomp kan realiseren.”

LEGIONELLA De mogelijkheid om te veel opgewekte elektra in de boiler te stoppen is in Nederland ingeperkt door de legionellawetgeving. Janssen: “We hebben in

Nederland strenge regelgeving voor warmtapwatervoorziening. We kennen de verplichting om minimaal 55 graden aan het tappunt te leveren. Dat kun je niet realiseren als je het voorraadvat op 45 graden houdt.”

In Nederland stelt Nathan daarom de temperatuur in de boiler standaard in op 58 graden, waardoor er nauwelijks extra bufferruimte is voor zonnestroom.

Janssen zou graag zien dat een antilegionellaprogramma, dat in veel warmtepompen staat ingeschakeld, standaard in de regelgeving (de leidingwaternorm NEN1006) wordt opgenomen. Bij een antilegionellaregeling staat de boiler standaard op 45 graden en gaat de temperatuur eens per week even omhoog. “Wij zouden dat wel kunnen adviseren aan eindgebruikers, maar kunnen dat niet standaard voorschrijven, want dan voldoen we niet aan de 55 graden op het tappunt.” Janssen hoopt dat deze beperking in de herziene NEN1006, die volgende winter geldig wordt, verdwijnt.

SMARTGRID-READY Ook de warmtepompen van Nibe kunnen met voorrang op zonnestroom warmte bufferen. Hier heet de techniek smartgrid-ready. Alle toestellen van na 2010 zijn na een software-update hiervoor geschikt, vertelt Imco Janssens, productmanager warmtepompen van Nibe Energietechniek. “Door smartgrid-

ready kun je in de warmtepomp een aantal ingangssignalen definiëren. Een maakcontact tussen 1 en 2 betekent dat er elektriciteit over is, en dan moet de warmtepomp de tank op een hogere temperatuur brengen. Een signaal op maakcontact 3 en 4 betekent bijvoorbeeld dat het nu spitsuur op het net is, en dan moet hij uit of op een lager pitje. Zo is er een aantal situaties te definiëren.”

Een smartgridmanager, die door sommige Duitse netbeheerders al wordt geïnstalleerd, kan op deze manier de warmtepomp bedienen, weet Janssens.

“In Duitsland komen de signalen uit de meterkast en dit gaat in Nederland ook wel komen. Onze warmtepompen zijn er klaar voor.”

ACCU AAN BOORD Het Spaanse Ecoforest pakt het anders aan. De warmtepompserie ecoGeo Solar Hybrid heeft zelfs een omvormer aan boord. Je hoeft alleen nog maar de DC-bekabeling van de pv-panelen op de warmtepomp aan te sluiten. “Met 24 pv-panelen kan hij stand alone draaien,” zegt Ted Geurts van de Nederlandse importeur. Het toestel heeft dezelfde afmetingen als een combiwarmtepomp van Ecoforest, maar de boiler is eruit gehaald. “Je hebt er een aparte boiler bij nodig, want deze kast is volgebouwd met elektronica.” De energiemanager in het toestel bepaalt wat er met de

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 27

THEMA

zonnestroom binnenboord te houden; de overheid geeft zelfs subsidies op accusystemen.

BEDIEN UW AIRCOHEATER OP AFSTAND. FAST & EASY!

NU MET GRATIS AIRPATROL! FUJITSU AircoHeaters kunnen snel en energiezuinig verwarmen, koelen en zelfs ontvochtigen. De ideale oplossing voor kantoor, winkel, woning en zomerhuis.

De slimme AircoHeaters zorgen voor een comfortabel en gezond binnenklimaat

Tevens kunt u uw AircoHeater(s) eenvoudig op afstand bedienen met uw smartphone, voorgeprogrammeerd.

Nu komt de aap uit onze mouw: tot 31 december 2014 ontvangt u op uw hoog aan de wand* of vloer AircoHeater de AirPatrol module gratis. U hoeft enkel de AirPatrol app te downloaden op uw smartphone en een pre-paid simkaart in de module te stoppen.

Thercon B.V.

Heating. Cooling. Caring.

Vrijwel alle warmtepompen van Alpha-Innotec zijn inmiddels voorzien van het logo ‘pv ready’.

zonnestroom moet gebeuren, zoals de boiler opwarmen of de elektrische auto opladen. Ook is het toestel voorzien van

Dakcollector als verdamper Als we het over de combinatie zon en warmtepompen hebben, mag het systeem van het Spaanse NeoEnergy niet ontbreken. Dit is misschien wel de ultieme vorm van een zonaangedreven warmtepompsysteem. De cv-warmtepomp of tapwaterwarmtepomp wordt gekoppeld aan een dakcollector, die meteen als verdamper fungeert. Het koudemiddel R134 wordt door de compressor door de collector gestuwd en verdampt, waarbij omgevingsenergie wordt opgenomen. Het werkt zelfs bij strenge vorst, waarbij importeur ProjectZero minimale invriezing belooft.

een accu, met een capaciteit van 3,6 kWh, die overtollige zonnestroom vasthoudt. Bovendien is het mogelijk om nog een unit met extra accu’s bij het toestel te plaatsen. Als er dan nog een overschot aan elektriciteit is, wordt het teruggesluisd naar het openbare elektriciteitsnet.

Volgens Geurts is de prijs van deze hybride warmtepomp vergelijkbaar met die van een gewone warmtepomp met losse solarinverter. Door de koppeling zijn er minder verliezen. “Hier gaat de zonnestroom zonder omvorming naar de compressor toe. Van DC uit de PV gaan we gelijk naar DC in de compressor.”

Geurts geeft aan dat er al daadwerkelijk belangstelling is voor het toestel.

Mogelijk dat particulieren de btw op het complete toestel terug kunnen vragen.

Sinds vorige zomer kunnen particulieren de btw op zonnepanelen, omvormer en andere materialen retour ontvangen.

“We maken er een compleet zonnesysteem van. Het is dan één installatie met pv-panelen en power-inverter en er zit ook nog een compressor in.”

ZONTHERMISCH Ook een warmtepomp en zonnecollector die warmte oogst, behoren tot de mogelijkheden. Er zijn combiwarmtepompen waar onderin de ingebouwde tapwaterboiler een extra spiraal is gemonteerd, waardoor het systeemwater uit de zonnecollector circuleert. Zo’n systeem is voor installateurs erg gemakkelijk aan te sluiten en op de

ALTERNATIEVEN Een losse zonneboiler die voor de combiwarmtepomp wordt geschakeld, is dan een goede en niet al te prijzige, eenvoudige oplossing. “Koud water wordt voorverwarmd door een thermische zonne-installatie. De uitgang van de zonneboiler wordt de ingang van de combiwarmtepomp. Dan heb je eigenlijk een seriële opstelling van twee buffervaten. Een alternatief is een solowarmtepomp met een grotere boiler, waarbij gebruik wordt gemaakt van de gelaagdheid van warm water, maar dit geeft wel wat meer verliezen.

De warmtepomp houdt dan het bovenste gedeelte van de boiler op temperatuur. Door de boilerwand en geleiding van het water zelf krijg je een opwarming naar onderen, waardoor het niet meer door de zon kan worden opgewarmd”, aldus Erwin Janssen.

De warmtepompen van Nibe hebben een slimme regeling aan boord, waardoor zonnewarmte nog beter wordt benut, legt Imco Janssens uit. “In een eengezinswoning gaat ’s ochtends iedereen om 8 uur douchen. De boiler wordt koud en de warmtepomp ziet dat en komt in. Na een uur is de boiler op temperatuur en dan komt de zon, alleen heb je daar dan niet zoveel meer aan.

Een programmering in de regeling zorgt ervoor dat tot een ingestelde tijd, bijvoorbeeld 13.00 uur, tapwaterverwarming met de compressor is geblokkeerd om zo de zonnewarmte voorrang te geven. Dan wil ik het tapwater niet verwarmen of op een lager pitje verwarmen. Als op die ingestelde tijd de tank nog niet op temperatuur is, gaat de warmtepomp hem alsnog opwarmen.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 29

THEMA

Nederlandse markt zijn combiwarmtepompen te koop met aansluiting voor een zonthermisch systeem. Dat is niet de beste oplossing, vinden zowel Nibe als Alpha-InnoTec. Productmanager Erwin Janssen van Nathan Import/ Export legt uit. “Onze combiwarmtepomp heeft een voorraadvat van 190 liter. Dat zou je wel kunnen opsplitsen in 100 liter voorraad en 90 liter die wordt voorverwarmd door zonne-energie, maar 90 liter is bij een collectoroppervlakte van 6 vierkante meter niks. Dan heb je minimaal 200 liter nodig om je energie kwijt te kunnen.”

Esthetisch verduurzamen Hydrotop: Lucht/water-warmtepomp zonder buiten-unit

Via het programma Energiesprong van Platform 31 worden dertig Utrechtse woningen 80 procent energiezuiniger gemaakt. Het gaat om achttien particuliere woningen en twaalf corporatiewoningen. Eén van die woningen is van het gezin Van Meekeren. Zeven jaar geleden kochten de bewoners het huis en lieten toen al een verbouwing uitvoeren. Met deze nieuwe verbouwing willen zij zo dicht mogelijk bij een energieneutrale woning komen.

TEKST: ROB VAN MIL

Het binnentakelen van de Hydrotop-warmtepomp.

Ellis en Gunnar van Meekeren wonen met hun kinderen in een typisch eind negentiende-eeuwse woning in de Utrechtse wijk Witte Vrouwen. Het fraaie, hoge pand was, kochten zij zeven jaar geleden en was voor het laatst in de jaren vijftig aangepast. Daarom stond de verbouwing na hun aanschaf voornamelijk in het teken van het vergroten van het comfort.

In het souterrain lieten ze de vloeren en muren goed isoleren, zodat ze daar een

Inbouw van de Hydrotop-warmtepomp.

comfortabele woonkeuken konden realiseren. Op de beletage bevinden zich de woon- en leefruimte. Op de tweede en derde etage vinden we de slaapkamers en de werkkamers. “Bij de huidige verbouwing streven we naar een zodanige verbetering van de woning dat we een energiebesparing realiseren van 80 procent”, zegt adviseur Jan Nieuwveld van Seinen Projectontwikkeling en via het programma de Energiesprong van Platform 31 bij deze besparingsope-

30 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

ratie betrokken. “Maar met Gunnar en Ellis van Meekeren hadden we de afspraak dat we, als het haalbaar is, naar een energieneutrale woning zouden streven. Het doel is om de klimaatinstallatie gasloos te gebruiken.”

Nieuwveld ging daarvoor op zoek naar een passend warmtepompconcept.

Omdat het geen optie was om in de kleine achtertuin bodembronnen te boren, moest er een lucht/water-warm-

EÉN TOESTEL De Hydrotop is een warmtepompconcept waarbij de binnen- en buitenunit in één toestel zijn geïntegreerd. Het deel van het toestel dat buitenlucht aanzuigt, steekt als een soort dakraam circa 10 centimeter uit het dak. Aan de binnenkant bevindt zich een ‘doos’ met de warmtepomp en het installatiedeel

van uit. In het begin zal de cv-ketel ook voor tapwater kunnen bijspringen.

Omdat we tevens een boiler van 350 liter zullen plaatsen, rekenen we erop dat we spoedig ook het tapwater volledig met deze warmtepomp kunnen opwarmen. Nadat de woning is nageïsoleerd, is het doel is om uiteindelijk de cv-ketel te kunnen afkoppelen”, aldus Nieuwveld.

DERTIG ZONNEPANELEN “Wij zijn vanuit onze aard geen milieufreaks”, zegt Gunnar van Meekeren, “maar zijn wel op onze eigen manier met duurzaamheid bezig. Toen we hoorden dat we konden meedoen aan een project om je huis 80 procent energiezuiniger te maken, sprak ons dat meteen aan. Met name voor het milieu, maar ook om de maandelijkse energiekosten omlaag te brengen. Daarbij

“Het doel is om de klimaatinstallatie gasloos te gebruiken.”

dat warmte of koude overdraagt aan het afgiftesysteem. “We hebben in deze, toch forse woning, gekozen voor een Hydrotop met een vermogen van 8 kW. De hele woning, met een leefruimte van 250 m2 en inhoud van 950 m3, verwachten we met dit toestel te kunnen verwarmen. Voorlopig laten we de cv-ketel, die er toch al hing, ernaast hangen. We maken een koppeling, zodat de ketel kan bijspringen, mocht dat nodig zijn. Maar daar gaan we niet

kijken we natuurlijk eerst naar het verbeteren van de schil. De ramen worden grotendeels vernieuwd en de isolatie wordt zoveel mogelijk verbeterd, naar een rc-waarde van 5.”

De huidige radiatoren worden vervangen door zogeheten LTV Low-H2Oconvectoren. Deze convectoren hangen net als radiatoren aan de wand en spelen snel en zuinig in op de warmtevraag. Het was de organisatie Natuur & Milieufederatie Utrecht (NMU) die de

familie Van Meekeren op het spoor zette van deze renovatie. Door deze organisatie is ze ook in contact gekomen met andere gezinnen die aan hetzelfde initiatief meedoen. “De bijeenkomsten met die bewoners zijn erg inspirerend. We geven elkaar ideeën en samen motiveren we elkaar om iets extra’s te doen. Daarom hebben we ook gezegd dat we, als het financieel mogelijk is, voor een energieneutraal huis willen gaan. Zo hebben we besloten om op het dak zonnepanelen te leggen. We hebben er inmiddels dertig laten installeren: dertien panelen aan de achterkant en zeventien panelen aan de voorkant van het huis. Daarmee kunnen we naar verwachting het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp volledig afdekken.”

OPTIMALISATIESLAGEN Volgens Jan Nieuwveld hebben de zonnepanelen, die ook naast de aanzuigroosters van de warmtepomp liggen, een bijkomend, positief effect.

Met name in het voor- en najaar, maar ook in de zomer, als de warmtepomp tapwater moet verwarmen, zuigt de warmtepomp de warme lucht aan die zich onder de pv-panelen ophoopt. Dat maakt het rendement van de warmtepomp hoger, maar het zorgt ook voor verkoeling van de pv-panelen, die daardoor efficiënter elektriciteit opwekken. “De investering in de warmtepomp, de zonnepanelen, de convectoren en de isolatie zijn de belangrijkste uitgaven. Maar om ervoor te zorgen dat de woning straks echt minimaal 80 procent zuiniger is dan vóór de verbouwing, moeten we veel aandacht besteden aan de optimalisatie. Zo willen we naar een vraaggestuurd ventilatiesysteem, maar we kijken bijvoorbeeld ook naar de mogelijkheid om de lucht die we uit het huis afzuigen door de omkasting van de warmtepomp naar buiten te blazen.

Daarmee gebruiken we de afgezogen lucht nog een keer zinvol en verhogen we het rendement van de warmtepomp in de winter aanzienlijk. Ook bij flinke vorst zul je nog altijd een goed rendement op de warmtepomp realiseren.

Die optimalisatieslagen zijn, essentieel en daaraan moeten we de komende seizoenen nog sleutelen.” WP

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 31

THEMA

tepomp komen. “In 2013 kwamen we het warmtepompconcept Hydrotop van Dutch Heatpump Solutions (DHS) tegen. Zowel de bewoners als ikzelf waren direct gecharmeerd van deze slimme oplossing. Op zolder had de familie Van Meekeren ruimte genoeg.

Bovendien hing de cv-ketel al op zolder en er was voldoende ruimte om in het dak een gat te maken waarin we de Hydrotop konden plaatsen”, zegt Nieuwveld.

De ‘groenste’ kerk van Nederland Zon en warmtepompen zorgen voor energieneutraal gebouw

Het lijkt een bijna onmogelijke opgave: een sterk verouderd monumentaal kerkgebouw energieneutraal maken door toepassing van pv-panelen en een warmtepomp. Toch pakte de Protestantse Gemeente Winsum-Obergum deze uitdaging aan, en met succes. Sinds kort heeft Winsum waarschijnlijk de eerste energieneutrale kerk van Nederland.

TEKST: BAS ROESTENBERG FOTO’S: GERT VEURINK (ALKLIMA B.V.) De afgelopen jaren kampte de Protestantse Gemeente Winsum-Obergum (PGWO) met een probleem waar veel kerkelijke gemeenschappen tegen aanlopen. Hun kerkgebouw - de Centrumkerk in Winsum - was sterk verouderd, met een torenhoge energierekening en een gebrekkig verblijfscomfort als gevolg. Eigenlijk voldeed het gebouw eenvoudigweg niet meer om activiteiten te kunnen organiseren, waardoor bezoekersaantallen en ook financiële inkomsten steeds verder

terugliepen. “Kortom, het werd tijd voor een ingrijpende renovatie”, aldus Arie van Dorp. Hij is lid van de Commissie Taakgroep en Financiën van de PGWO en van de commissie die de verbouwing heeft begeleid. Die betrokkenheid is niet geheel toevallig: in zijn dagelijks leven is Van Dorp werkzaam als Ontwikkelmanager bij BAM Techniek. Binnen de bouwcommissie heeft hij zich hard gemaakt voor een zo duurzaam mogelijke aanpak: “Als je eenmaal aan een flinke verbou-

32 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

wing begint, doe het dan ook meteen echt goed en volg daarbij de trias energetica, zo was ons idee. Die insteek is overgenomen, met als resultaat dat Winsum nu de eerste energieneutrale kerk van Nederland heeft.”

ISOLATIE De verbouwing van de kerk heeft heel wat voeten in aarde gehad. Van Dorp: “Het gebouw dateert uit 1870 en in de loop der tijd zijn er verschillende stukken aangebouwd. Als eerste zijn al

ZONNEPANELEN De twee Ecodan-warmtepompen hebben beide een verwarmingscapaciteit van 11 kilowatt. Voor de kerk, die ongeveer 900 vierkante meter aan

Bij de verbouwing is de kerkzaal voorzien van vloerwarming.

oppervlak bemeet, zou dat ruim voldoende moeten zijn. “Sterker nog, voor de minimaal noodzakelijke verwarmingscapaciteit van het gebouw zouden we waarschijnlijk zelfs aan een enkele warmtepomp met dit vermogen voldoende hebben” , legt Van Dorp uit.

“Mocht een van de pompen ooit in storing gaan of onderhoud nodig hebben, dan is het dus geen probleem dat we geen fossiel systeem meer als back-up hebben.”

Bij het streven om de trias energetica te volgen past ook het besluit om het dak van de kerk te voorzien van een flinke batterij zonnepanelen. In totaal zijn 78 panelen geïnstalleerd, met een totaalvermogen van 19.000 wattpiek.

Jaarlijks moet deze installatie zo’n 16.500 kWh kunnen genereren, wat volgens Van Dorp voldoende moet zijn om de volledige energiebehoefte van het gebouw te dekken. “Om de vraag zo laag mogelijk te houden, is het pand bijvoorbeeld voorzien van led-verlichting en slimme schakelaars die het licht automatisch laten uitgaan als er niemand meer aanwezig is in een ruimte. Het vernieuwde gebouw is pas sinds februari weer in gebruik, dus we moeten even afwachten hoe de totaalbalans over een jaar uitpakt. Ik ben echter zeer hoopvol gestemd dat zal blijken dat we in feite een energienul-kerk hebben gerealiseerd.”

VRIJWILLIGERS Van Dorp kijkt met grote voldoening terug op het project. “Dit was een zeer ingrijpende renovatie die ook behoorlijke kosten met zich heeft meegebracht. Een deel daarvan is gedekt door subsidies, en een ander deel vanuit het opgebouwde vermogen van

De twee Ecodan-warmtepompen van Mitsubishi Electric, gekoppeld aan een buffervat.

de kerkgemeenschap en aanvullende acties en bijdragen van leden. De kosten van de verbouwing zijn overigens nog beperkt gebleven doordat er - mede vanuit de bouwwereld - vele vrijwilligers zijn geweest die zich hebben ingezet bij de uitvoering. Het project overstijgt de directe belangen van de kerkgemeenschap zelf. Uiteraard zijn een goed verblijfscomfort en een lagere energierekening van groot belang. Maar deze bijzondere kerk heeft ook een voorbeeldfunctie als het gaat om duurzaamheid in het algemeen. We willen ermee laten zien dat het enorm belangrijk is om op een goede manier met de aarde om te gaan; we hebben de aarde gekregen om hem te gebruiken, niet om hem te misbruiken.”

‘Ik ben zeer hoopvol gestemd dat zal blijken dat we in feite een energienul-kerk hebben gerealiseerd’ De vernieuwde Centrumkerk in Winsum werd in het weekend van 15 februari heropend en tijdens een morgendienst officieel ingebruikgenomen. Over aandacht had men niets te klagen: tijdens dit weekend trok het gebouw ruim 1400 bezoekers, vanuit de wijde omgeving. WP

Het dak van de kerk telt 78 zonnepanelen.

Verder staan hier de buiten-units van de warmtepompen opgesteld.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 33

THEMA

die uitbreidingen gesloopt, zodat het oorspronkelijke gebouw en ook het kerkplein weer tevoorschijn kwamen.

Vervolgens is de schil van de kerk aangepakt. Tocht, lekkages en enkel glas zorgden niet alleen voor een gebrekkig comfort, maar ook voor een torenhoge energierekening. Nadat het dak, de wanden en de vloer waren geïsoleerd en het pand van HR++ glas was voorzien, is er een nieuw afgiftesysteem geïnstalleerd. De begane grond heeft vloerverwarming gekregen en op de verdiepingen erboven, waar ontmoetingszalen zijn gesitueerd, zijn overgedimensioneerde LTV-radiatoren aangebracht. Het gebouw is bovendien voorzien van een ventilatiesysteem met warmteterugwinning.”

Ook de verwarmingsbron van het gebouw is daarbij vervangen, en daarbij werd zelfs afscheid genomen van de aansluiting op de gasinfrastructuur. In de allereerste bouwplannen werd gedacht aan een bodemgebonden systeem, maar uiteindelijk is toch gekozen voor lucht/water-warmtepompen. Van Dorp: “Uit berekeningen bleek dat we met lucht/water een even hoog rendement zouden halen, tegen een veel lagere investering. Het gebouw wordt nu verwarmd en gekoeld met behulp van twee Ecodanwarmtepompen van Mitusbishi Electric.

Bij een buitentemperatuur van 7oC en een afgiftetemperatuur van 35oC moeten ze een COP kunnen behalen van 5,2 - en misschien zelfs wel hoger.”

LUCHT/WATER

Populariteit lucht/waterwarmtepompen neemt toe ‘Dit systeem is kansrijk in renovatiemarkt’

Als tijdens de VSK 2014 één ding opviel, was het wel dat aanbieders van lucht/ water-warmtepompen niet hadden te klagen over belangstelling. Meer vraag vanuit de renovatiemarkt is daarvan de oorzaak. Dat werpt de vraag op sprake is van een hype die voorbij is zodra de nieuwbouwmarkt aantrekt. Of zijn we getuige van een duurzame trend in het installatielandschap? Imco Janssens, Product Manager Warmtepompen bij Nibe Energietechniek, hoopt op het laatste.

TEKST: JAN RUIJTER

Sinds de piek van 80.000 opgeleverde nieuwbouwwoningen in 2007 daalde het bouwvolume in Nederland jaar na jaar. In 2013 was het aantal nieuwe woningen zo’n beetje gehalveerd en voor dit jaar gaf Bouwkennis enkele maanden geleden zelfs een prognose van slechts 35.000 nieuw op te leveren woningen af. Daarnaast zit de woningmarkt door de kredietcrisis al enkele jaren op slot.

“Het mag duidelijk zijn dat wij - en mét ons tal van andere leveranciers en installateurs van warmtepompen daar de nodige last van ondervinden”, stelt Imco Janssens Manager Warmtepompen bij Nibe Energietechniek, nuchter vast. “We signaleren echter ook een andere, positieve tendens: waar het voorheen gebruikelijk was om gemiddeld eens in de pakweg zeven jaar te verhuizen, kiest de consument er vandaag de dag steeds vaker voor om te blijven zitten waar hij zit en de eigen woning grondig onderhanden te nemen. Daarbij wordt in toenemende mate ook aandacht besteed aan verduurzaming en comfortverhoging, en het comfort van onder andere passieve koeling spreekt daarbij in het voordeel van de warmtepomp. Het lijkt me helder dat het

belang van de renovatiemarkt voor de installatiebranche hierdoor toeneemt en dat deze branche daar – met de juiste producten en de juiste aanpak – haar voordeel mee kan doen. De lucht/water-warmtepomp is absoluut een van die producten.”

VSK BEVESTIGT TREND Janssens noemt een aantal redenen voor de toegenomen belangstelling voor de lucht/water-warmtepomp. “Allereerst is een lucht/water-warmtepompinstallatie in een bestaande situatie natuurlijk eenvoudiger te realiseren dan een water/water-warmtepompinstallatie, doordat er geen bronboringen, bodemcollectoren of andere ingrijpende aanpassingen nodig zijn. Hierdoor is een lucht/ water-warmtepompinstallatie ook voordeliger, waardoor hij ondanks het, in vergelijking met een water/waterwarmtepomp, lagere rendement toch rendabel kan worden geëxploiteerd.

Bovendien valt met de installatie van een warmtepomp al snel een forse energielabelsprong te maken. Al deze factoren samen verklaren in elk geval ten dele de huidige aandacht voor de lucht/water-warmtepompinstallatie.

We zagen die toegenomen belang-

34 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

stelling overigens al enige tijd terug in het aantal aanvragen en orders, maar het is goed om te constateren dat de VSK deze trend nu ook branchebreed heeft bevestigd.”

VRAAG OM MAATWERK Wat Janssens betreft is het echter te kort door de bocht om de toegenomen belangstelling voor lucht/ water-warmtepompinstallaties uitsluitend toe te schrijven aan de eerdergenoemde voordelen. “De eenvoudige installatie en lagere kosten zijn evident, maar de lucht/water- warmtepomp biedt meer voordelen. We zien

Nibe F2300 monoblock voor grote woningen en utiliteit.

LUCHT/WATER Nibe splitsysteem, binnen-unit.

Nibe F2040 monoblock voor woningen.

bijvoorbeeld steeds vaker hybride installaties waarin een lucht/waterwarmtepomp – zowel in split- als in monoblock-uitvoering – wordt gecombineerd met een bestaande cv-ketel. Neem je daarbij net als Nibe de regeling van de warmtepomp als uitgangspunt en stuur je daarmee de cv-ketel, dan maakt het eigenlijk niet zoveel uit welk fabricaat ketel er hangt. Dat geeft de consument dus ultieme keuzevrijheid en biedt de installateur veel meer mogelijkheden om een installatie op maat aan te bieden. Wat je in de praktijk echter ziet, is dat de consument in veel gevallen wordt beperkt in zijn keuze doordat een lucht/water-warmtepomp slechts met een beperkt aantal typen cv-ketels kan worden gecombineerd.

Er zijn zelfs partijen die slechts één combinatie aanbieden. Dat is niet erg praktisch, want juist de renovatiemarkt vraagt om oplossingen op maat.”

“Overigens is het lang niet altijd nodig om een lucht/water-warmtepomp in een hybride opstelling te combineren met een cv-ketel. Nibe lucht/water-

warmtepompen leveren bijvoorbeeld zelfs bij een buitentemperatuur van -25oC nog voldoende verwarmingsvermogen om een aangenaam binnenklimaat te garanderen. Die kun je dus, zeker in ons land, prima in een monovalente installatie toepassen, al

‘Een buitenunit is inderdaad niet altijd fraai, al wordt er nog zoveel aandacht aan het design besteed‘ gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat het rendement bij zo’n lage temperatuur niet optimaal is. De meeste lucht/ water-warmtepompen van andere fabricaten halen zo’n lage temperatuur echter niet en zijn daardoor eigenlijk alleen geschikt voor een bivalente installatie met een cv-ketel. Bovendien zijn dergelijke bivalente installaties meestal splitsystemen en die moeten door de aanwezigheid van koudemid-

delleidingen door een STEK-erkende installateur worden geïnstalleerd en boven een bepaalde capaciteit door een STEK-erkende installateur worden onderhouden en periodiek gekeurd.

Nibe levert echter diverse modulerende en niet-modulerende bivalente systemen in monoblock-uitvoering en daarvoor is geen STEK-erkenning vereist. Deze warmtepompen zijn bovendien in hybride opstelling uitstekend toepasbaar met diverse merken cv-ketels.”

COMBINATIE MET PV Over het rendement van de lucht/ water-warmtepomp wil Janssens overigens nog wel wat kwijt.

“Voorheen was het rendementsverschil tussen geothermische warmtepompen en aerothermische warmtepompen behoorlijk groot, maar lucht/ water-warmtepompen zijn de afgelopen jaren over de hele linie sterk doorontwikkeld. Ze presteren weliswaar nog niet zo goed als water/waterwarmtepompen, maar de investering wordt wel steeds sneller rendabel. Wat

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 35

VISUELE ASPECTEN “Wat overigens wél de nodige aandacht behoeft, zijn de geluidsbelasting en het uiterlijk van de buitenunits van lucht/water-warmtepompen”, merkt Janssens op. “Je hoort regelmatig dat iemand geïnteresseerd is in een lucht/water-warmtepompinstallatie, maar alsnog afhaakt vanwege de esthetische of akoestische bezwaren tegen de buitenunit. De geluids-

‘Op het gebied van duurzaamheid is in de bestaande bouw nog veel winst te behalen’ belasting van de buitenunit kan – zeker in een dichtbebouwde omgeving – inderdaad al snel een storende factor zijn.”

Door relatief grote buitenunits met een op een laag toerental draaiende schoep toe te passen, onderscheiden de warmtepompen van Nibe zich volgens Janssens echter door hun zeer stille werking. “Voor wat het uiterlijk betreft: een buitenunit is, ook al wordt er nog zoveel aandacht aan het design besteed, inderdaad niet altijd even fraai. Wij zijn daarom zeer te spreken over de Next ClimateSupport van Next Schoorsteensystemen, waarmee de buitenunit onzichtbaar en vrijwel onhoorbaar in het schuine dak van een woning kan worden geïntegreerd. Ook andere leveranciers bieden tegenwoordig dit soort oplossingen.”

TREND OF HYPE? De vraag is natuurlijk: wat betekent de huidige belangstelling voor de toekomst van de lucht/water-warmtepomp? Is er slechts sprake van een

LUCHT/WATER

ik in dit kader bovendien wel interessant vind, is dat consumenten regelmatig besluiten om het geld dat ze besparen met de aanschaf van een lucht/water-warmtepompinstallatie te investeren in zonnepanelen. Door zelf stroom op te wekken, reduceren ze de kosten van het hogere stroomverbruik.

In de praktijk levert dit een eenvoudigere installatie op die per saldo een vergelijkbaar of hoger rendement oplevert dan een water/water-warmtepompinstallatie.”

Next ClimateSupport De Next ClimateSupport is een fraaie geluiddempende behuizing met behulp waarvan de buitenunit van een warmtepomp of airconditioner van elk willekeurig fabricaat onzichtbaar onder het schuine dak van een woning kan worden geïntegreerd. De behuizing is voorzien van een speciaal gevormde buis die de aan- en afvoerlucht met minimale weerstand geleidt en de afvoerlucht naar boven afvoert. Hierdoor is er ook vrijwel geen sprake van geluidsbelasting. Door de buitenunit haaks op de gevel in de behuizing te plaatsen, is de luchtweerstand bovendien minimaal. De werking van de buitenunit wordt dan ook niet belemmerd. www.nextschoorstenen.nl

hype die wordt gevoed door de voor nieuwe én bestaande woningen opleving van de renovatiemarkt? Of en utiliteitsgebouwen heeft gelanbiedt de lucht/water-warmtepomp ceerd. Dat zegt wel wat over het voldoende voordelen om zich een vertrouwen in de markt. Wat ons vaste positie in het installatielandbetreft hebben we dan ook te maken schap te verwerven? Imco Janssens: met een duurzame trend.”

“Er is op het gebied van duurzaamMeer informatie: www.nibenl.nl WP heid in de bestaande bouw nog heel veel winst te behalen. Maar omdat je een bestaand gebouw minder gemakkelijk kunt aanpassen aan de installatie, zul je je flexibele oplossingen op maat moeten bieden. Lukt je dat, dan moet je er vanuit gaan dat er volop kansen zijn en blijven. Het is natuurlijk niet voor niets dat Nibe uitgerekend dit voorjaar met de nieuwe Nibe Airline het breedste programma lucht/water Nibe splitsysteem, buiten-unit WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 37

IMPRESSIE VSK 2014

VSK 2014: Tevredenheid overheerst De afgelopen editie van de VSK-installatievakbeurs, die van 3 tot en met 7 februari plaatsvond in de Jaarbeurshallen te Utrecht, trok 39.813 bezoekers. Dat is veel minder dan de vorige editie, die door 49.690 mensen werd bezocht, maar nog altijd meer dan waarop beursorganisator VNU Exhibitions vooraf had gerekend.

TEKST: ERWIN VAN LEEUWEN EN BAS ROESTENBERG

De forse krimp van 25 procent in het aantal exposanten (van 438 in 2012 naar 326 in 2014) leidde bij de beursorganisatie tot de verwachting dat ook het bezoekersaantal stevig zou teruglopen. Dat gebeurde weliswaar ook, maar percentueel gezien nam het aantal bezoekers minder fors af (-15 % ten opzichte van 2012) dan het aantal exposanten (-25 %). Een belangrijke reden die uiteraard werd genoemd voor de kleinere omvang van de beurs is de economische crisis, al zeggen sommige marktpartijen ook ‘marktpolitieke overwegingen’ te hebben gehad om niet op de VSK te staan.

Het uiteindelijke bezoekersaantal overtrof eigenlijk de verwachtingen van beursorganisatie VNU Exhibitions, dat ook tevreden kan zijn over de waarderingscijfers. Exposanten hebben deze editie van de beurs gewaardeerd met een 7,1 – een hoger cijfer dan dat van

twee jaar geleden.

De terugloop in exposanten- en bezoekersaantallen ten spijt leken ook de meeste VSK-exposanten tevreden over de beurs, met name over de kwaliteit van de bezoekers. Mede dankzij een breed inhoudelijk programma (in totaal waren er meer dan 100 lezingen en seminars) was er bovendien meer dan genoeg ruimte voor kennisverrijking en interactie tussen exposanten en bezoekers. Opvallend was daarbij de hoeveelheid aandacht die uitging naar warmtepomptechnologie.

De lezingencyclus die het Nederlands

Platform Warmtepompen had georganiseerd trok bijvoorbeeld veel publiek, en ook de Warmtepompen Innovatieroute werd zowel door de organisatie (vakblad Warmtepompen) als door de deelnemende bezoekers en exposanten als een groot succes ervaren.

Inmiddels heeft de beursorganisatie een nieuwe opzet bekendgemaakt voor de volgende editie, die plaatsvindt in 2016. Het concept van de afgelopen VSK, waarin verschillende productgroepen centraal stonden (Verwarming/Vuur, Sanitair/Water en Klimaatbeheersing/ Lucht) kwam onvoldoende uit de verf en gaat daarom op de schop. Bij de volgende editie maken de product-

38 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

NVKL Koeltrofee Tijdens de VSK reikte de Nederlandse Vereniging van ondernemingen op het gebied van de Koudetechniek en Luchtbehandeling (NVKL) de NVKL-koeltrofee uit. Deze trofee wordt sinds 1989 tweejaarlijks uitgereikt, aan een onderneming die een interessante innovatie heeft gerealiseerd op het gebied van de koude en/of klimaatbeheersing. Uit tien inzendingen had de jury eerder drie genomineerden geselecteerd: IBK Koudetechniek, Carrosseriefabriek Harderwijk en ECO200.

Over ECO200 is eind 2012 een artikel over is verschenen in vakblad Warmtepompen. Dit bedrijf heeft een systeem ontwikkeld waarbij een warmtepomp wordt ingezet om melk terug te koelen voor transport naar de zuivelfabriek. De trofee ging dit jaar echter naar IBK Koudetechniek. voor een innovatie waarbij de restwarmte in een papierfabriek na tussenkomst van een compressiewarmtepomp kan worden hergebruikt.

Hugo Janssen, sales manager Ecodan, geeft uitleg over de producten van Mitsubishi Electric. Een apart deel van de VSK-stand van het bedrijf stond in het teken van de Ecodan lucht/water-warmtepomp. Door de Zubadan-techniek - waarbij een gas/vloeistofmengsel van het koudemiddel direct in de compressor wordt ingespoten - kan water worden verwarmd tot 60oC, zonder dat er elektrische naverwarming aan te pas komt.

groepen op de beursvloer plaats voor drie thema’s: Woningbouw, Utiliteit en Industrie. Michiel Nijhuis, markt manager voor de VSK: “Je kunt zeggen dat exposanten producten tonen in de context van die gebieden. Het gaat niet primair om het product, maar om hoe het functioneert binnen een bepaald systeem en wat het de eindgebruiker oplevert.” Eerder werd nog gesproken over een mogelijke fusie tussen de VSK en de Vakbeurs Elektrotechniek, maar dit plan lijkt vooralsnog van de baan.

WARMTEPOMPEN INNOVATIEROUTE: GROOT SUCCES Tijdens de VSK organiseerde vakblad Warmtepompen de ‘Warmtepompen Innovatieroute’. Hierbij werden groepen van ongeveer tien architecten, installatie-adviseurs, installateurs en andere professionals langs een vijftal exposanten geleid die inhoudelijk uitleg gaven over de toepassing van warmtepomptechnologie.

Zowel de deelnemende bezoekers als de vijf exposanten - Mitsubishi Electric, Nefit, Nibe, A.O. Smith en Geothermica - waren na afloop zeer enthousiast over het initiatief. Voor de exposanten bood de route een uitgelezen kans om in direct contact te treden met een zeer geïnteresseerde doelgroep, terwijl de deelnemende bezoekers heel gericht en in korte tijd werden bijgepraat over de meest actuele ontwikkelingen op warmtepompgebied.

INNOVATIES Een kort vraaggesprek met een aantal deelnemers aan de route leerde dat ze uiteenlopende informatiebehoeften hebben. Zo stelde Esther Schenkelaars, die met de E-novatiewinkel ‘complete renovaties’ aanbiedt, dat de route voor haar de mogelijkheid biedt om marktkennis te vergaren en snel productkennis op te doen: “We installeren deze systemen niet zelf, maar ik wil wel graag weten wat er speelt op de markt en een gevoel bij de verschillende aanbieders krijgen. Waar staat een bepaald merk voor en wat zijn de verschillen tussen

ARCHITECTEN Hoewel architecten niet tot de grootste bezoekersgroepen van de VSK behoren, worden ze steeds meer betrokken bij de besluitvorming rond installatiekeuzes. Ze vormen daarom een belangrijke doelgroep voor aanbieders van warmtepompen, en zijn een onmisbare schakel bij het verduurzamen van de woningbouw. Reden voor de organisatie van de Warmtepompen

Tijdens de Warmtepompen Innovatieroute vertelt Ger Helmes, product manager new technologies bij A.O. Smith, voor welke specifieke toepassingen de Zeta lucht/waterwarmtepomp geschikt is. De buitenunit, met een vermogen van 20 kilowatt, levert water van 65°C. Hij is met name geschikt voor toepassing in situaties waarin een gasaansluiting ontbreekt en sprake is van een grote warmtapwaterbehoefte.

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 39

IMPRESSIE VSK 2014

merken? Dankzij deze route kan ik zelf ook beter begrijpen waar een installateur voor kiest en waarom”. Haar collega Frans Lische heeft naar eigen zeggen veel nieuwe dingen gehoord: “Ik heb hier een goede indruk gekregen van hoe hard het gaat met de nieuwe ontwikkelingen”. Wat hij de meest innovatieve ontwikkeling vond?

“Dat is eigenlijk de energiepaal van Geothermica. Je moet toch met een heipaal de grond in, dus waarom zou je die niet direct slim combineren met een warmtewisselaar?”

Rob van der Linden is technisch adviseur voor Strukton Worksphere. De dingen die hij hoorde tijdens de innovatieroute waren - in zijn woorden “niet verassend, maar wel verhelderend. We hebben al veel kennis in huis, maar de informatie die je krijgt is vaak afhankelijk van wat toeleveranciers kwijt willen. Dit leek me een uitgelezen kans om te achterhalen wat producenten zelf hun meest innovatieve producten vinden. De koppeling tussen verschillende systemen bijvoorbeeld”.

IMPRESSIE VSK 2014 Op de stand van Geothermica laat Jeroen van der Meijden, eigenaar van dit bedrijf, zien welk rendementsvoordeel de toepassing van een zogenaamde ‘ribbelbuis’ in horizontale bodemsystemen biedt. Een ander product dat hij levert, is de energiepaal, een prefab-heipaal met ingebouwde warmtewisselaar. Hier zal in de volgende editie van vakblad Warmtepompen een artikel over verschijnen.

Innovatieroute om communicatie over de route ook specifiek op deze groep te richten. Op de deelnemerslijst prijkten dan ook relatief veel namen van mensen die in deze beroepsgroep actief zijn. Zo was Siem Goede, architect en adviseur, vooral op zoek naar informatie over ‘energie-nul’ mogelijkheden, maar kwam hij door de route ook in aanraking met voor hem nieuwe technologie: “Van die hybride systemen zoals Nefit ze aanbiedt, was ik nog niet erg op de hoogte. Behalve in de mogelijkheden om energiegebruik zoveel mogelijk te verminderen, ben ik eigenlijk vooral geïnteresseerd in het verhaal achter de leveranciers. Wat is hun achtergrond, hoe zitten ze erin?

Deze route helpt me om te weten vanuit welke invalshoek een leverancier specifieke vragen beantwoordt”.

Caroline Vester, eveneens architect, houdt zich naar eigen zeggen bezig met ‘comfortabele woningverbetering’.

Ze bezocht de VSK samen met een aantal collega’s, waarbij ze zich allemaal lieten informeren over een ander onderwerp. “Ik ben van het warmteteam. Je kunt eigenlijk niet meer bouwen zonder kennis van deze installaties, en deze route biedt een mooie manier om snel te worden bijgepraat”. WP

Toon van Engelen, directeur van Nibe Energietechniek, geeft een inspirerende lezing aan de deelnemers aan de Warmtepompen Innovatieroute. Hij gaat daarbij in op verschillende aspecten die met de toepassing van deze duurzame klimaatinstallaties samenhangen. Zijn advies: “geloof niet in verhalen over COP’s die te mooi zijn om waar te zijn. Laat je op een heldere en eerlijke manier voorlichten door een gerenommeerde marktpartij.”

Gert Brommer, product trainer bij Nefit, laat tijdens de Warmtepompen Innnovatieroute zien dat zijn bedrijf - toch vooral bekend als leverancier van gassystemen – ook hybride warmtepompen aanbiedt; apparaten die met tussenkomst van een slimme regelaar samenwerken met een gasketel. Sinds kort is bovendien de ‘stand-alone’ warmtepompserie EnviLine in de Nefit-catalogus opgenomen.

40 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Expertisecentrum Koudetechniek

TRAINING WARMTEPOMPEN Schr ijf je direct in!

LEARNING BY DOING

Basis training voor aspirant ontwerpers (4 dagen)

Basis training voor monteurs (3 dagen)

16, 23, 30 juni & 4 juli 2014 1, 8, 15 & 22 september 2014

16, 23 & 30 juni 2014 15, 22 & 29 juli 2014 (vol)

SPECIAAL TARIEF € 960,00

PTC+ is een door KBI geaccrediteerd trainingscentrum (www.qbisnl.nl)

2, 9, 23 & 30 oktober 2014 Tarief € 1.267,00

Vol is vol!

PTC+ Zandlaan 29 6717 LN Ede

SPECIAAL TARIEF € 720,00 20, 27 oktober & 3 november 2014 Tarief € 950,00

Bel voor meer informatie 088 0206400 of 06 20 01 24 56

Of schrijf je direct in op www.ptcplus.com

KENNIS

Agenda

Veelbelovende start College Tour Duurzame Energie

25 t/m 27 maart 2014 Installatie Vakbeurs / Energie & Besparing Locatie: Venray. Informatie: www.evenementenhal.nl

Na drie succesvolle edities in 2013, vindt dit jaar op 24 april de eerste editie van de College Tour Duurzame Energie van dit jaar plaats in Zaltbommel.

De heer Blok, Minister voor Wonen en Rijksdienst zal een van de spreker zijn.

Het thema, de betekenis van duurzame energie voor de woningbouw, is zeer actueel voor iedereen in de bouwketen die betrokken is bij duurzame energie.

Energielasten van een huishouden zijn binnen 10 jaar vergelijkbaar met het huidige niveau van de hypotheeklasten. Dat is reden voor actie. Tijdens deze vakinhoudelijke en actuele kennissessie ligt de focus op duurzame energie bij woningbouwcorporaties en wat de impact van de roerige tijden hierop is. Talrijke kansen om de duurzame doelstellingen waar te maken, komen uitgebreid aan bod tijdens het inhoudelijk sterke programma.

De werelden van woningbouwcorporaties en vastgoed grijpen verder in elkaar. Samen vormen zij een sterk front om de hoogstnoodzakelijke omslag naar duurzaam bouwen en wonen te bespoedigen. Is de bijdrage vanuit de regering hieraan positief of negatief? Het publiek, bestaande uit corporaties, projectontwikkelaars, bouwers, gebouwbeheerders en ontwikkelaars bij zorginstellingen, beleggers, architecten, adviseurs,ingenieurs, installateurs, gemeentes en waterschappen, heeft de gelegenheid om hierover rechtstreeks vragen te stellen aan minister Blok.

In de bekende setting van het tv-programma College Tour voelt hoofdredacteur Rogier Rijkers van Cobouw toonaangevende opinieleiders aan de tand. Op 24 april zijn Minister Stef Blok en Jan- Willem van de Groep van Energiesprong aan de beurt, in het Dubo Trade Centre & Belevingscentrum in Zaltbommel. Daarnaast is er in het middagprogramma ruimte voor interactie en de ‘beleving van duurzame energie’.

1 april 2014 Masterclass Uniforme Maatlat Gebouwde Omgeving Locatie: Utrecht. Informatie: www.rvo.nl 3 april 2014 Kennisbijeenkomst ‘Verlaagd tarief’ (lokale opwekking) Locatie: Rotterdam. Informatie: www.hieropgewekt.nl 9 april 2014 Bijeenkomst: ‘Energy efficient and renewable solutions’ Locatie: Brussel. Informatie: www.ehpa.org 9 t/m 11 april 2014 Renovatie 2014 Locatie: ‘s-Hertogenbosch. Informatie: www.renovatiebeurs.nl 10 april 2014 Themabijeenkomst De toekomst voor bodemenergie Locatie: Houten. Informatie: http://bodemenergienl.nl/Actueel/Themabijeenkomsten 17 april 2014 Verkiezing ‘Duurzame Bouwvrouw van 2014’ Locatie: Zaltbommel. Informatie: www.duurzamebouwvrouw.nl 24 april 2014 College Tour Duurzame Energie Locatie: Zaltbommel. Informatie: www.ctde.nl 6 t/m 8 mei 2014 Vakevenement ‘Building Holland’ Locatie: Amsterdam. Informatie: www.buildingholland.nl 7 mei 2014 Cursus ‘Succesvol toepassen van warmtepompen’ Locatie: n.n.b. Informatie: www.lente-akkoord.nl 12 t/m 16 mei 2014 Warmtepompcongres International Energy Agency Locatie: Montreal, Canada. Informatie: www.iea-hpc2014.org 20 mei 2014 7th Heat Pump Forum Locatie: Berlijn. Informatie: http://forum.ehpa.org 3 t/m 5 juni 2014 Provada 2014 Locatie: Amsterdam. Informatie: www.provada.nl 14 t/m 16 oktober 2014 Chillventa Locatie: Neurenberg. Informatie: www.chillventa.de

42 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

Lezers van Vakblad Warmtepompen krijgen een korting van € 30,- op de toegangsprijs van € 69,-. Zij betalen dus slechts € 39,-. Om gebruik te maken van dit aanbod, gebruikt u kortingscode XXF34 bij uw inschrijving.

Informatie en inschrijven via www.ctde.nl

Award 'Duurzame Bouwvrouw' Op 17 april worden in Zaltbommel de genomineerden gepresenteerd voor de verkiezing 'De Duurzame Bouwvrouw van 2014'. Tijdens dit evenement, dat van 13.30 tot 18.00 plaatsvindt, zullen Mascha van den Heuvel (Dubotechniek), Marlene Dekkers (Marketing Accent) en Jacqueline Cramer (Utrecht Sustainability Institute) lezingen geven over duurzaam bouwen en de rol die vrouwen in de bouw kunnen spelen. Toegang tot deze middag is gratis, aanmelden kan via www.duurzamebouwvrouw.nl.

Op 1 april organiseert Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) een Masterclass van het instrument Uniforme Maatlat Gebouwde Omgeving. Deelnemers kunnen vast kennismaken met een nieuwe rekentool. De masterclass is bestemd voor consultants en energie-experts van grotere gemeenten.Tijdens de Masterclass wordt een vernieuwde versie van het rekeninstrument Uniforme Maatlat Gebouwde Omgeving gepresenteerd. Met dit instrument kunt u verschillende warmte- en koudevoorzieningsopties met elkaar vergelijken. Dit kan zowel op gebiedsniveau als op gebouwniveau (woningbouw en utiliteit). Ook primair fossiel energieverbruik en de CO2-uitstoot komen in beeld.

Deze vernieuwde versie loopt vooruit op de aanstaande EPC-aanscherping per 1 januari 2015 (EPC 0,4 voor woningbouw, tot 50% aanscherping voor utiliteit).

Het is daarmee één van de eerste rekentools die deze mogelijkheid biedt.

Tijdens de Masterclass kunt u oefenen met het instrument, zodat u het vlot kunt toepassen in uw eigen werk. De Masterclass vindt van 9.00 tot 13.00 uur plaats in Utrecht.

Aanmelden via Michiel Hillenius (michiel.hillenius@rvo.nl)

Van 14 tot 16 oktober 2014 vindt in het Duitse Neurenberg de vierde editie van de Chillventa plaats, een van de belangrijkste internationale bijeenkomsten van de koel-, airconditioning-, ventilatie- en warmtepompwereld.

Inmiddels zijn de aanmeldingsformulieren voor exposanten verzonden en de feedback is volgens de organisatie “zeer goed”. Ruim 90 procent van de halruimte is inmiddels volgeboekt.

Naast de beurs vindt op maandag 13 oktober een ‘ondersteunend’ inhoudelijk programma plaats, onder de naam Chillventa Congressing.

De organisatie is optimistisch over de aankomende Chillventa. “De beursbezoekers en congresparticipanten

Evenementenhal combineert beurzen uit de bouwkolom Op 4, 5 en 6 november 2014 presenteert Evenementenhal Venray een combinatie van vier vakbeurzen die gezamenlijk de totale bouwkolom bereiken: Installatie Vakbeurs, Energie & Besparing, Bouw Compleet en Monument. Deze bouwkolom vormt het fundament voor de totale bouwsector. Exposanten en bezoekers vormen hiermee de schakel tussen alle bedrijven in de totale keten, ofwel bedrijfskolom.

Het economisch herstel begint contouren af te tekenen. Daarmee is het van het allergrootste belang om gezamenlijke doelstellingen, duurzame oplossingen, win-win situaties en lange-termijn relaties te realiseren. Hoe kunnen bedrijven effectiever samenwerken? Hoe kan verder invulling worden gegeven aan de kolomgedachte om een totaal palet te bieden aan alle ondernemers die in de bouwkolom actief zijn? Evenementenhal biedt met deze vier kwalitatieve vakbeurzen een platform voor de bedrijven die niet alleen in de installatietechniek, klimaatbeheersing, sanitair, verwarming, koudetechniek, besparingstechnieken etc. actief zijn, maar ook alle ondernemingen die actief zijn in de brede bouwsector, aangevuld met het specialisme monument en renovatie.

Met deze bundeling van krachten biedt Evenementenhal een impuls aan belangrijke branches binnen de Nederlandse economie. Het bezoek aan deze vier vakbeurzen vindt plaats door middel van één entreebewijs.

De eerder gecommuniceerde datum van Installatie Vakbeurs en Energie & Besparing Venray op 25, 26 en 27 maart 2014 komt daarmee te vervallen.

De Chillventa 2014 vindt van 14 tot 16 oktober plaats, in Neurenberg.

kunnen nu al uitkijken naar een beurs waarin een zeer compleet spectrum aan producten wordt gepresenteerd en naar een congresprogramma van topklasse”, aldus Alexander Stein, directeur van de Chillventa-beurs. De focus van dat programma ligt op de koelindustrie in de veranderde energiemarkt, en op de zorg voor milieu en klimaat. Daarnaast is er aandacht voor het Europese ecodesign en de discussie over koudemiddelen.

Meer informatie: www.chillventa.de

EHPA-bijeenkomst over doelstellingen energie-efficiëntie In het licht van de herziening van de energie-efficiëntierichtlijn organiseert de European Heat Pump Association (EHPA) een evenement over de status van de verwezenlijking van de Europese doelen voor energie-efficiëntie in Europa. Sprekers uit verschillende sectoren zullen daarbij uiteenzetten waar Europa staat met betrekking tot de doelstellingen van energieefficiëntie en hoe warmtepomptechnologie als een gemakkelijke oplossing kan dienen om de doelstellingen voor zowel energie-efficiëntie als hernieuwbare energie te bereiken.

De bijeenkomst vindt plaats op 9 april 2014 van 14.30 tot 18.00, in Brussel. Aanmelden is mogelijk via de website van de EHPA (www.ehpa.org).

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 43

KENNIS

‘Veel interesse voor Chillventa 2014’

Masterclass Uniforme Maatlat Gebouwde Omgeving

PRODUCT NIEUWS

Airview presenteert CO -warmtepomp 2

Airview Luchtbehandeling heeft samen met het bedrijf Enerblue een nieuwe generatie warmtepompen op basis van het natuurlijke koudemiddel CO2 geïntroduceerd. Behalve dat met de inzet van dit koudemiddel wordt ingespeeld op de aanstaande phasedown van F-gassen, heeft CO2 bij toepassing in warmtepompen een aantal onderscheidende kenmerken.

Zo functioneert de HP 90 CO2-warmtepomp in tegenstelling tot ‘traditionele’ warmtepompen optimaal bij een groot verschil tussen de waterintrede- en de wateruittredetemperatuur (Delta T).

Bovendien leidt een lagere waterintredetemperatuur tot een betere en meer efficiënte werking. Een waterintredetemperatuur van 15°C met een wateruittredetemperatuur van 90°C leidt bij deze warmtepomp tot een hogere COP, waarbij zelfs waarden tot boven de 7,0 kunnen worden behaald.

De HP 90-warmtepompen zijn met name geschikt voor situaties waarbij een grote hoeveelheid warm tapwater benodigd is, zoals in hotels, verpleeghuizen, zorgcomplexen, (subtropische) zwembaden en de voedingsmiddelenof procesindustrie. Daarbij is het mogelijk om naast warm tapwater gelijktijdig warm water te maken voor radiatoren, vloerverwarming, fancoils, luchtbehandelingskasten en wtw-units.

Optioneel kan de warmtepomp ook worden geleverd met koudeterugwinning. Een uniek kenmerk van de HP 90-warmtepomp is dat gekoeld water als restproduct van het produceren van warm tapwater ontstaat, waarna het kan worden toegepast voor comfortkoeling.

Bij de juiste toepassing zijn volgens Airview aanzienlijke kostenbesparingen mogelijk, en daarbij is een terugverdientijd van 3 tot 4 jaar reëel. www.airview.nl

Panasonic Etherea-warmtepomp vernieuwd

De vernieuwde Etherea QKE-warmtepompen, verkrijgbaar in vermogens van 2,2 tot 8,0 kW, behalen volgens Panasonic een SCOP van 4,80 (energielabel A++) en een SEER van 7,60 (energielabel A++). Een belangrijke innovatie van de Etherea-warmtepomp is dat hij is voorzien van het Nanoe-G luchtzuiverings- en filteringssysteem.

Dit systeem maakt gebruik van nanotechnologie en deactiveert 99 procent van de bacteriën en virussen die worden opgevangen, zodat de lucht snel en optimaal wordt gezuiverd. Een andere innovatie bestaat uit de aanpassing van de Panasonic ECONAVI-sensor. Aan deze sensor zijn de

functies Temperature Wave en Area Search toegevoegd. Met Temperature Wave wordt de temperatuur in een kamer automatisch aangepast, zodat het energiegebruik wordt beperkt zonder dat dit ten koste gaat van het verblijfscomfort. De Area Search-functie stuurt de luchtstroom van de Etherea automatisch in de richting van de aanwezigen in de ruimte. Doordat de ECONAVI-sensor veranderingen in menselijke bewegingen herkent, wordt voorkomen dat een ongebruikt gedeelte van de ruimte onnodig wordt gekoeld.

“De combinatie van deze zeer geavanceerde technische innovaties en de

44 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

toepassing van de Panasonic ECONAVI-sensor zorgt ervoor dat deze nieuwe modellen in de Etherea-range voldoen aan de eisen voor energielabel A++.

Dat betekent dat deze warmtepompen uitzonderlijk energie-efficiënt werken”, aldus Ildert Burghout, productmanager Heating and coolingsystems van Panasonic Benelux. “Energiebesparing en comfortverhoging gaan daarbij hand in hand. Bovendien functioneert de nieuwe Etherea QKE ook onder extreme temperatuuromstandigheden, zoals tot -15 graden in de verwarmingsmodus, en tot -10 graden in de koelmodus.” www.aircon.panasonic.eu

Horos Klimaattechniek heeft zijn lucht/ lucht-warmtepompen compleet vernieuwd, waardoor met zijn luchtbehandelingskasten nu een COP van meer dan 5 bij een buitentemperatuur van -10 °C gerealiseerd kan worden. De energiebesparing wordt bereikt door toepassing van energiezuinige invertercompressoren en toerengeregelde EC-ventilatoren. Daarnaast is de regeltechniek verbeterd: de temperatuur en ventilatiebehoefte kan nu zeer

nauwkeurig geregeld worden, op basis van inblaastemperatuur, CO2 of druk.

Sinds de jaren ‘90 integreert Horos de in eigen huis ontwikkelde lucht/ lucht-warmtepompen in zijn luchtbehandelingskasten. De installatiekosten van deze kasten zijn daardoor beduidend lager dan bij vergelijkbare installaties: de complete techniek - koelen/verwarmen/regelen - is volledig geïntegreerd, na het plaatsen hoeft de unit alleen nog in bedrijf te worden gesteld. De plug & play-luchtbehandelingskasten zijn leverbaar in verschillende standaarduitvoeringen maar

kunnen ook volledig naar wens van de klant gebouwd worden. Capaciteiten lopen uiteen van 2.000 m3/h tot 100.000 m3/h. Communicatie met gebouwbeheerssystemen vindt plaats op basis van meegeleverde Modbusen BACnet-protocollen. De warmtepompen zijn standaard voorzien van warmtewielen.

Horos Klimaattechniek adviseert utiliteit en industrie bij complexe binnenklimaatproblemen en levert hoogwaardige producten voor luchtbehandeling, koeling en bevochtiging. www.horos.nl

Tece introduceert nieuwe verdeler vloerverwarming Tece heeft een nieuwe verdeler ontwikkeld voor gebruik in het kunststof vloerverwarming-leidingsysteem TeceLogo. De nieuwe verdeler is voorzien van steekfittingen met diameters van 16 mm. De verbindingen met steekfittingen kunnen volledig met de hand worden gemaakt; het is slechts een kwestie van de buis voorbereiden en de buis in de fitting steken. Daarmee is de verbinding gemaakt.

Voordeel van de steekfittingen is bovendien dat ze na demontage

kunnen worden hergebruikt. De klemring in de fitting beschadigt de buis niet, zodat ook de buis zonder voorbewerking opnieuw kan worden ingezet. Dit levert beparingen op en het scheelt arbeidstijd. Om de insteekdiepte te controleren is de huls van de fitting van een transparant deel voorzien. Zo kan eenvoudig worden gecontroleerd of de buis correct is vastgekoppeld en er een goede verbinding tot stand is gebracht. www.tece-nederland.nl

Samsung ontwikkelt laagtemperatuur hydro-module voor DVM S

Met de introductie van een nieuwe laagtemperatuur (LT) hydro-module, waarmee warm water tot 50°C kan worden geproduceerd, voegt Samsung klimaatbeheersing een innovatieve dimensie toe aan zijn assortiment warmtepompen en airconditioningssystemen. Deze module is geschikt voor

koppeling aan de DVM S mini, DVM S lucht (aërothermie) en de nieuwe DVM S water (geothermie) warmtepomp, en breed toepasbaar in (particuliere) nieuwbouw en renovatie. Dankzij deze uitbreiding biedt Samsung nóg meer mogelijkheden voor verwarming en koeling met water als afgiftesysteem, zelfs bij zeer lage buitentemperaturen.

De LT-hydromodule is verkrijgbaar in capaciteiten van 16 kW, 31 kW en 50 kW en kan (sanitair) warm water tot 50°C en koud water tot 6°C maken. De koppeling van de unit aan een vloerverwarmingssysteem of aan laagtemperatuur-radiatoren creëert continue verwarming met een hoog comfortgehalte. Doordat het systeem zeer

constant draait, worden hoge rendementen en COP’s behaald. De hydrounit is onder meer voorzien van een weersafhankelijke regeling. Wensen van de gebruiker kunnen daarnaast eenvoudig ingesteld worden met de nieuwe wandbediening. De LT-hydro is standaard voorzien van een print, een flow switch en een warmtewisselaar.

Secundair dient alleen nog een pomp en expansievat te worden aangesloten.

Uiteraard kunnen aan dit hydro-systeem ook bestaande DX (lucht)-binnendelen worden gekoppeld om lokaal bij te verwarmen/koelen, waardoor de eindgebruiker het hele jaar profiteert van de duurzame Samsung DVM S. www.samsung-klimaat.nl

WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL MAART 2014 WP 45

PRODUCT NIEUWS

Energiekosten Horos lucht/lucht-warmtepompen omlaag

GASTCOLUMN

Goed of Goedkoop?

Als je als leverancier/producent van warmtepompen in de praktijk de meest optimale prestatie uit je product wilt krijgen, is het haast onmogelijk om voorbij te gaan aan het afgiftesysteem dat aan de warmtepomp wordt geknoopt. Ook de manier waarop het afgiftesysteem en de warmtepomp met elkaar verbonden worden, de wijze van regelen en het inregelen van de installatie zullen zeker de nodige aandacht moeten hebben. Kortom: je kunt het je niet permitteren om alleen een product te leveren, maar je moet eigenlijk de geestelijk vader worden van de gehele installatie.

Ongewild kom je in een spagaat terecht. Enerzijds wil je in het belang van de eindgebruiker zo goed mogelijk adviseren om tot een optimale afstemming van installatiedelen te komen. Anderzijds kun je echter niet de verantwoording nemen voor de goede werking van de totale installatie, want het ligt buiten je macht of de aangeboden adviezen wel of niet exact worden opgevolgd.

Daaraan ten grondslag ligt de Nederlandse manier van installaties maken, waarbij prijs de leidende factor is. Een maatje kleiner, een metertje minder, een goedkoper alternatiefje, weglaten van wat niet per se nodig is: zolang het nog net aan de minimale eis voldoet, moet het toch goed zijn? De klant wil de investering immers zo snel mogelijk terugverdienen. En de installateur moet er financieel ook iets aan overhouden.

Helaas beseft een deel van installerend Nederland niet dat het minimaliseren van het leidingnet en het afgiftesysteem een forse verslechtering van het opwekkingsrendement van de warmtepomp kan geven. Door bijvoorbeeld net even iets meer kunststofleidingen en groepen in een vloerverwarmingssysteem te verwerken, kan de warmtepomp met een lagere aanvoerwatertemperatuur volstaan en dat heeft een positieve invloed op de COP. Vanwege de lagere aanvoertemperatuur moet in de regel een grotere volumestroom worden aangeleverd. Daarmee heeft ook een goede selectie van de doorlaat van leidingen en vooral ook van de bijbehorende koppelingen een positieve uitwerking op de COP, en dat leidt ook tot een verlaging van de energiekosten.

Soms schaam ik me om deze informatie te moeten blijven herhalen en hopelijk halen velen van u de schouders op vanwege een hoog ‘opendeurgehalte’. Toch blijkt dat er van al onze goede bedoelingen in de praktijk nog maar weinig worden nagevolgd.

De uiteindelijke eenmalige besparing van de goedkopere installatie zal enkele tientallen euro’s bedragen, terwijl de energierekening ieder jaar met zo’n zelfde bedrag hoger uitpakt. Als er bij warmtepompsystemen nagedacht wordt over terugverdientijd valt met een goede uitvoering van leidingnet en afgiftesysteem nog veel te halen.

Ruud Verbraak Product Manager Heating Daikin Airconditioning Netherlands

46 WP MAART 2014 WWW.VAKBLADWARMTEPOMPEN.NL

CSV

WERKT EFFICIENT. KOELT I NTELLIG ENT.

Hetzij voor air conditioning, warmtepomptoepassingen of industriĂŤle en procesbetrouwbaarheid. De nieuwe en intelligente CSV compact schroefcompressor met zijn volledig geĂŻntegreerde frequentieregelaar garandeert optimale controle, gecombineerd met een proactieve limietbewaking van het toepassings gebied.

Meer informatie over onze producten vindt u op www.intelligent-compressors.com

De moderne energiehuishouding van Mitsubishi Electric

Duurzaam verwarmen ĂŠn koelen met gratis energie

Tot 75 % uit de lucht (opgeslagen warmte) Zonnepanelen

De warmtepomp gebruikt: 3 kW uit de lucht 1 kW uit het stopcontact

Binnentemperatuur: + 21 °C 25 % groene energie uit het stopcontact (aandrijfstroom voor warmtepomp) 4 kW Verwarmingsenergie Watertemperatuur Watertemperatuur

LIVING ENVIRONMENT SYSTEMS

Verwarmen en koelen

Sanitairwarmwater

Radiatoren

Vloerwarming

Zonnepanelen

Draadloos regelen

Bekijk onze duurzame oplossingen op: www.ecodan.nl