Mama, ze pesten me
KRISTL HABILS
Mama, ze pesten me Gids voor ouders van kinderen van 3 tot 12 jaar
INHOUD VOORWOORD 9
INLEIDING 13
PESTEN? PLAGEN? EEN ANTWOORD OP JE VRAGEN! 17
1.1 RUZIEMAKEN? PLAGEN? PESTEN? 19 1.2 VAN PLAAGGEEST TOT PESTBEEST? 23 1.3 PESTEN: WIE EN WAAROM? 25 1.4 WIE WORDT GEPEST EN WAAROM? 27 1.5 DE ROEP VAN DE GROEP 30 1.6 PESTEN: UIT LIEFDE? 30 1.7 PESTEN: VAN ALLE (LEEF)TIJDEN? 31 1.8 GOED GEZIN(D)? 32 1.9 SIMPLY THE PEST IN SPORT? 1.10 PESTEN 2.0 33 1.11 EN WAT NA PESTEN? 35
4
33
PESTEN: EN WAT NU? 39
2.1 JE KIND IS SLACHTOFFER VAN PESTGEDRAG Hoe kom je het te weten? 43 Wat en hoe groot is het probleem? 44 Praten met je kind over pesten 45 Wat kan je als ouder doen? 46 De pester zelf? 46 De ouders van de pester? 47 De school? 48 Het CLB? 51 Je kind ondersteunen met tips en goede raad Tips bij cyberpesten 53 Je kind op een nieuwe school plaatsen 54 2.2 JOUW KIND IS PESTER 55 Hoe kom je het te weten? 56 Wat en hoe groot is het probleem? Praten met je kind over pestgedrag Wat kan je als ouder doen? 59
5
56 57
43
52
PESTEN VOORKOMEN, KAN DAT? 65
3.1 SOCIALE VAARDIGHEDEN AANSCHERPEN 3.2 GEVOELENS HERKENNEN EN BENOEMEN 3.3 ENKELE MOGELIJKE TOOLS 70 Praten met een pop 70 Werken met een gevoelsmeter 73 Wat-voel-jij hierbij? 73 Schrijven of tekenen 74 3.4 ZORGEN VOOR ELKAAR 75 Helpen met klusjes 76 Ik zorg voor jou, jij zorgt voor mij 77 Goed doel, goed gevoel 77 3.5 FOCUS OP HET POSITIEVE 78 Plusjes en minnetjes 79 Positief taalgebruik 80 Een roze bril 82 3.6 VERDRAAGZAAMHEID EN RESPECT 82 Filosoferen over anders zijn 84 Respectposter 85 3.7 WEERBAARHEID 86 3.8 ZELFVERTROUWEN 87 3.9 'STOP’ ZEGGEN 88 3.10 OMGAAN MET RUZIE 89 3.11 ASSERTIEF VERSUS AGRESSIEF 91 3.12 GEZELLIGHEID EN WARMTE 92 3.13 ARCHITECTEN VAN GEZELLIGHEID 92 3.14 PREVENTIE OP SCHOOL 93
6
68 69
WAT DOET PESTEN MET JOU? 97 4.1 CAN’T STOP THE FEELING? 99 4.2 LEG JE EI BIJ EEN ANDERE PARTIJ 101 4.3 WELKE GEVOELENS HERKEN JIJ? 101 Boosheid 101 Schuldgevoel 102 Machteloosheid 102
4.4 DE WEEGSCHAAL VAN KRACHT EN LAST 4.5 KRACHT EN HOOP 104 NOG VRAGEN!? 1 05
103
SCHOOL ZONDER PESTEN VZW 109
BRONNEN 109
7
VOORWOORD Ik zie mezelf nog zitten. Een gewone dorpsschool, in een gewoon Vlaams dorp. Alles is er redelijk standaard. Maar ik voel me er niet zo. Ik begrijp de leerkrachten moeilijk. “En doe nu allemaal de tiret toe van uwe pennezak.” Ik mocht in de hoek gaan staan, omdat ik niet luisterde. De klas moest lachen. Gekke Roeline. Mijn schoenen noemden ze “vierkant”, mijn kleren raar. Ik kwam uit Nederland. In het begin van de jaren ’80 was er nog maar weinig sprake van multiculturele scholen. Een eenvoudige verhuis van een paar honderd kilometer, eenzelfde taal met een beetje andere woordenschat, een handvol andere gewoontes… Het was voldoende om me te doen opvallen in de groep en me een dankbaar slachtoffer van pestgedrag te maken. Mijn jongste broer Pieter werd in België geboren. Grappig genoeg is hij de enige die vandaag in Nederland woont. Mijn oudste broer Otto-Jan en ikzelf zijn vandaag Vlaamser dan stoofvlees (allez, bijna). Onze kinderen ook. We switchen van Vlaams-Nederlands naar Hollands-Nederlands alsof het twee aparte talen zijn. Maar vooral: we hebben behoorlijk pittige karakters gekregen. We gingen op een soort van overlevingsmodus in die eerste fase van ons leven in België, op de lagere school. Ten eerste hadden we elkaar. En menig keer moest ik driftige Ot weghalen van een groep vechtersjassen. Met Hollandse voetballers werd niet gelachen. Ten tweede besloten we de kop niet te laten hangen en ervoor te zorgen dat we niet langer pestmateriaal waren. Ikzelf heb zeer scherpe herinneringen aan hoe ik met grote aandacht naar de Vlamingen luisterde en de woorden en tongval oppikte, als een project waarin ik met spoed moest slagen. Otto-Jan blonk snel uit in Urbanus-imitaties, tot grote hilariteit van de familie in het Noorden. Liet het bij ons sporen na? Ik denk het wel. Een weerbaarheid, en een geloof in eigen krachten. Ook kennen we een heel groot gevoel van rechtvaardigheid, of, beter: hebben we een afschuw van onrechtvaardigheid. Want zo heeft het gevoeld als kind. Onbegrip, en daarna de machteloosheid en teleurstelling als je niet begrepen wordt, vooral door volwassenen. Onze ouders stonden er allesbehalve met hun neus op: ze waren zelf hard bezig te wennen in de nieuwe samenleving. Ou-
9
Mama, ze pesten me
dercontacten en babbeltjes met de leerkrachten waren 35 jaar geleden minder dagelijkse koek dan vandaag. Dus we losten het zelf op. Sommige leerkrachten durfden zonde gêne mee te doen en noemden ons ook “kaaskoppen”. Het is dus aan jezelf. En in mijn beleving heb je altijd zelf een keuze. En zo sta ik vandaag in het leven. Het heeft me voor een stuk gemaakt tot wie ik ben. Hoe en waarom kinderen pesten is voor mij logischerwijs iets wat mijn aandacht krijgt. Het hoeft niet voor de hand te liggen. En het kan en mag nooit worden weggewuifd. Ik ben me bewust van de kracht van mijn eigen persoonlijkheid die mij er goed heeft doen uitkomen. En ook de liefde en warme mantel van ons gezin thuis. Maar wat als je als kind minder veerkrachtig bent? Als je niet met broers en/of zussen in eenzelfde schuitje zit en je er alleen voor staat? Nu ik zelf mama ben van vier kinderen tussen de 2 en de 12 jaar is het thema van pesten bijna dagelijkse kost. Mijn twee meisjes zijn een beetje anders, wijsneusjes en rad van tong, bril op de neus… Mijn oudste zoon kan hard zijn tegen andere kinderen en kan in zijn onhandigheid kwetsende dingen zeggen. En de zoon ertussen heeft een mateloze gevoeligheid. Zodra iemand nog maar denkt dat een tekening minder mooi is, groeit er twijfel in zijn ogen. En uiteraard wordt er onderling tussen de broers en zussen continu met woorden naar elkaars hoofd geslingerd. Laten we zeggen: ik doorzwem momenteel alle watertjes! Als mama is mijn persoonlijke opvatting en aanpak dat je een kind vooral veel liefde moet geven. En kracht om te geloven in zichzelf en het eigen sterktes leren ontdekken én zwaktes aanvaarden. Daarnaast herhaal ik tot vervelens toe (vraag maar aan mijn kinderen… “Ja, ma-maaaa!”) dat iedereen anders is, én iedereen waardevol is. Schoonheid zit hem in diversiteit. Brantano is een grote schoenenketen, al langer in Vlaanderen dan ikzelf. Het was mij een grote eer om in 2017 Brantano een fris en hedendaags elan te mogen geven, onder de nieuwe eigenaars, Anja Maes, Dieter Penninckx en Manu Bracke van de Belgische modeketen FNG Group. Brantano werd gered uit de handen van een failliete internationale holding en kreeg een tweede leven, een icoon kon blijven bestaan. Op zoek naar de essentie van Brantano kwamen we erachter dat Brantano haast synoniem is voor toegankelijkheid en diversiteit. Niet te veel gedoe, geen
10
Voorwoord
kapsones en open voor iedereen. Verscheidenheid van mensen moet je terugzien in een verscheidenheid van keuzes, stijlen én van medewerkers. Diversiteit is een kernwaarde binnen het bedrijf en we zien het als een sterkte. Jarenlang al is Brantano een belangrijke partner van de vzw School Zonder Pesten. Kristl Habils en Christian Agneessens hebben samen met een groep vrijwilligers en medewerkers deze vzw met hart en ziel uit de grond gestampt. De nodige middelen kwamen voor een groot stuk van Brantano en zijn klanten. Want iedere keer als Brantano oude schoenen inzamelt – wat twee keer per jaar gebeurt – gaat een deel van de opbrengst naar de vzw. Hun dagelijkse werking wordt ermee betaald. Driekwart van de Vlaamse kleuter- en lagere scholen heeft al eens een schoolvoorstelling over Victor en zijn vriendjes gehad in een klas. De kinderen leren wat een ‘goed gevoel’ is, hoe je het kan uitdrukken, en wat je kan doen als je je niet zo goed voelt. Het thema pesten wordt op een leuke en educatief verantwoorde manier gebracht en vele kinderen én leerkrachten krijgen kapstokken aangereikt om verder mee aan de slag te gaan. Alles om te gaan naar het idee: scholen zonder pesten… De ideale wereld! Als Brantano zijn we keitrots op wat de vzw School Zonder Pesten doet. We hopen onze steun ook nog vele jaren verder te kunnen zetten en nog vele scholen te blijven helpen. Maar wat met de ouders? Ook zij hebben vragen. Toch? Wij gaan niet meer naar school, op ons werk komt er geen voorstelling meer langs (jammer), en met ouders onder elkaar is het een onderwerp waarover we niet altijd even gemakkelijk praten. Het is ook lastig. We zijn ook ‘maar’ gewoon papa en mama. We zijn geen pedagogen, we hebben niet gestudeerd of onderzocht hoe je met pesten moet omgaan, en daarenboven hebben we één reuzegrote handicap: we houden zielsveel van onze kinderen. Dus, we willen alleen maar goed doen. Als we eerlijk zijn, moeten we ook toegeven: we staan niet onbevooroordeeld in elke situatie. Is ons kind niet sowieso het mooiste en leukste van de klas? Nogal wiedes van wel! Er is zeker een en ander van informatie te vinden op het internet. De meeste scholen hebben ook zorgleerkrachten en instanties zoals het CLB waar je terechtkan. Maar dat zijn al drempels. En ga je daar meteen naartoe? Je wil ook niet de zeur-mama worden… Het maken van een boek voor ouders leek ons een prachtig project. Een
11
Mama, ze pesten me
fijn boek, gewoon om te hebben en te lezen. Als houvast, met veel getuigenissen van andere ouders. En met de juiste kennis en rijke ervaring van Kristl Habils als leidraad. Pesten bespreekbaar maken, voorkomen, bijsturen, en weten hoe je er als ouder mee kan omgaan. Dat was ons gezamenlijke idee achter dit boek. Het is voor iedereen bedoeld: voor ouders bij wie af en toe wat traantjes worden gelaten met hun kroost, voor ouders die gewoon interesse hebben, voor ouders wiens kind al eens hard tegen een ander is‌ Kortom: voor elke mama en papa, met elk soort kind. We hopen met het boek jou als ouder te laten zien wat pesten is, wat het niet is, wanneer je je zorgen moet maken, en nog zoveel meer. Want papa en mama zijn is een hele klus. En er bestaat lang niet voor alles een handleiding. Ik heb alvast zeer geboeid gelezen. Ik hoop dat het voor elke ouder ook een kleine hulp kan zijn waar dat nodig is‌ Veel leesplezier! Roeline Ham, Brantano Anti-Pest Ambassadrice
12
PESTEN? PLAGEN? EEN ANTWOORD OP JE VRAGEN! Pesten doet pijn, het maakt kinderen en hun ouders bang en verdrietig, het zorgt voor een slechte sfeer in de groep. Maar wat is pesten? En wat is het verschil met plagen en ruziemaken? Deze drie begrippen worden weleens verward en door elkaar gebruikt. Dat is heel normaal, want pesten, plagen en ruziemaken liggen soms dicht bij elkaar. In dit hoofdstuk krijg je een antwoord op al je vragen over pesten.
1.1 RUZIEMAKEN? PLAGEN? PESTEN? Kinderen, ouders en leerkrachten gebruiken deze drie begrippen soms door elkaar. Ze benoemen situaties op basis van hun (buik)gevoel en hun ervaringen. Nochtans zijn er enkele verschillen. We maken ze graag duidelijk aan de hand van enkele voorbeelden. •••• Lisa en Minke zijn allebei 10 jaar en de allerbeste vriendinnen. Maar vandaag loopt het tijdens het spelen wat minder. Lisa beschuldigt Minke ervan dat ze niet snel genoeg loopt, waardoor ze het spel zullen verliezen. Minke beweert dan weer dat Lisa alleen maar aan zichzelf denkt. Ze beschuldigen elkaar van pesten, maar even later praten ze alles uit en spelen ze weer samen alsof er nooit iets is gebeurd.
••••
21
Mama, ze pesten me
De meisjes gebruiken het woord ‘pesten’, maar hier gaat het over ruziemaken. In de eerste plaats omdat de twee meisjes elkaar waard zijn: er is geen machtsverschil tussen hen. Lisa en Minke zijn kinderen die ongeveer even oud en sterk zijn en die af en toe kibbelen, strijden en (bek) vechten omdat ze het niet eens zijn of omdat ze andere verwachtingen hebben. Tal van aanleidingen kunnen tot ruzie leiden: de keuze tussen twee spelletjes, de plaats in de rij als de schoolbel gaat, de gemiste voorzet die moest zorgen voor de winning goal enzovoort. Na de meeste ruzies volgt een oplossing. De meisjes uit het voorbeeld maken het weer goed. Soms ligt de oplossing in het maken van een afspraak: “Ieder om beurt mag een spelletje kiezen”, of in een belofte meer rekening te houden met elkaar: “Oké, ik begrijp dat jij niet zo sterk bent in voetbal”. Ook afspreken om uit elkaars buurt te blijven en elkaar gerust te laten kan een oplossing zijn, niet alle kinderen hoeven de beste vrienden te zijn. • Af en toe ruziemaken én het weer goed maken, is nuttig, als een oefening in sociale vaardigheden en dus in omgaan met elkaar. Je leert voor jezelf op te komen en jezelf te uiten, je denkt na over oplossingen, je ontdekt gevoelens bij jezelf en de ander. •
Uiteraard is ‘nuttig’ niet hetzelfde als ‘leuk’. Wanneer een kind vaak ruziemaakt of ruzie ziet maken, wanneer het altijd verliest, of wanneer het moeilijk om kan met de kwetsende woorden die het hoort, kan je kind zich door het geruzie verdrietig, bang of boos gaan voelen. Net zoals bij pesten, ben je als ouder dan best bezorgd. en: Ruziemak rijd tussen gelijke st • Is een partijen. ssing. t een oplo den • Er volg vaardigheden wor e al • Soci versterkt. ve invloed . n negatie • Kan ee op het welbevinden hebben
22
Pesten? Plagen? Een antwoord op je vragen!
•••• De 11-jarige Stan is een echte grappenmaker. Af en toe kleeft hij stiekem post-its op de rug van andere jongens. Daarop staan dingen te lezen als “Ik hou van alle meisjes” of “Tik eens op mijn schouder”. Malik (11 jaar) moet daar altijd smakelijk om lachen en verzint op zijn beurt grappige boodschappen om op Stans rug te kleven. De 12-jarige Louis moet van dit soort poetsen niets weten. Wanneer hij vaststelt dat hij weer eens tot ‘post-it-bode’ is gepromoveerd, wordt hij boos en verdrietig. Maar tegen Stan, voor wie dit allemaal plagerijtjes zijn, durft hij niets te zeggen, zelfs al is die één jaar jonger.
•••• Hier zien we dat verschillende kinderen dezelfde situatie soms helemaal anders ervaren. Voor Stan en Malik is er geen vuiltje aan de lucht: ze trappen lol. Voor hen is dit plagen. Louis daarentegen voelt zich gepakt – of beter: beplakt? – én durft hier niet tegen in te gaan. Hij voelt dit aan als pestgedrag. Plagen start, net als ruziemaken, met gelijke partijen: Stan en Malik beschouwen elkaar niet als bedreigend. Hun grapjes zijn niet kwetsend bedoeld en beide jongens voelen zich goed. Ze genieten van de wisselwerking. In dit geval: jij kleeft een briefje op mijn rug? Wacht maar, dan doe ik morgen hetzelfde bij jou. Plagen is dan ook nooit bedoeld om iemand uit de groep te jagen of te kwetsen. Integendeel, vaak zorgt het voor een leuke sfeer en brengt het kinderen dichter bij elkaar. ‘Plagen is om liefde vragen.’ ‘Respect’ is het sleutelwoord als het over plagen gaat. Als de plaaggeest merkt dat zijn ‘doelwit’ het niet leuk (meer) vindt, moet hij ophouden. Want enkel dan is er respect voor de ander, met zijn gevoelens en zijn grenzen. En daar kan het al eens mislopen. Bij het voorbeeld kan je je dus enkele vragen stellen. Beseft Stan dat Louis niets van zijn post-it plagerijen moet weten? Zou Stan dan stoppen of niet? Zien Malik of andere
23
Mama, ze pesten me
kinderen dat Louis zich niet goed voelt? Waarom durft Louis niets te zeggen? Is dit plagen of pesten? •••• Remco is 8 jaar en mag niet meespelen met de andere kinderen. Hij wordt ook nooit uitgenodigd op verjaardagsfeestjes. Tijdens de speeltijd zit hij meestal alleen op de glijbaan. Op een bepaald moment besluit zijn mama de juf te laten weten dat Remco uitgesloten wordt en daar verdrietig om is. Haar reactie doet pijn: “Remco kiest er zelf voor om alleen te spelen. Kinderen zeggen trouwens veel te snel dat ze gepest worden.”
•••• De juf schat het probleem anders in, maar uitsluiting is een vorm van pesten. Bij pesten denken we misschien vooral aan kwetsende woorden, fysiek pijn doen of dingen stukmaken, maar iemand met opzet uit de groep sluiten, is minstens even erg en veel subtieler. Uitsluiting doet vaak nog meer pijn. Veel kinderen vinden ‘geen aandacht krijgen of genegeerd worden’ erger dan ‘negatieve aandacht’ krijgen, omdat je daar veel moeilijker tegen kan reageren. Een “Stop daarmee” of “Laat mij gerust” werkt niet wanneer je buiten de groep staat. De groep of de pester kan zich verstoppen achter uitspraken als: “Ik zeg toch niets”, “Ik doe toch niets verkeerd”. elijke
ng tusse
en ts ng: Plag dt plaa doeli in e be v • V rtijen. ie it pos pa een en. ik eeft k ing: • H zier ma selwerk ij. is ple t m enzen. w g n a e r gr r is e jij pla • E ag jou, spect voo vloed op pla en re e in v ie e it r is pos . n • E eeft een inde • H t welbev he
We spreken van pesten wanneer een kind een ander kind regelmatig – met opzet, bewust en met de intentie om te kwetsen – uitlacht, uitsluit, fysiek pijn doet of op een andere manier lastigvalt en dat leidt tot angst, verdriet en vooral tot een gevoel van machteloosheid bij het slachtoffer. Het gaat om wat de éne doet (of
24