DE VERKENNING
Kinderdijk in de Alblasserwaard is in 1997 toegevoegd aan de UNESCO werelderfgoedlijst
118Â
A L B L A S S E RWA A R D
VERBORGEN IN HET VOLLE ZICHT Om in de Alblasserwaard te kunnen varen moet je wat moeite doen. Er is maar één manier om er te komen en dat maakt de toegang niet echt gemakkelijk. Maar als je met je eigen boot naar Kinderdijk wilt zul je wel moeten. Bij fietsers is de Alblasserwaard opvallend populair en we willen graag weten of dat voor watersporters ook zou moeten gelden. TEKST EN BEELD PIM VAN DER MAREL
119
VERKENNING
De enige toegang tot de Alblasserwaard is vanaf de Beneden-Merwede. Om er te komen moet je je door 2 sluizen laten schutten. De eerste is de Peulensluis in Hardinxveld-Giessendam. Die schut je naar de Buiten-Giessen. Voordat de sluis werd aangelegd was dit buitendijks gebied. Het getijdewater van de Beneden-Merwede stond toen tot aan de volgende sluis, de Damsluis. De Peulensluis heeft eb- en vloeddeuren omdat het water aan beide zijden het hoogst kan staan. Door voorbijvarende scheepvaart op de Merwede kan de sluispassage hier trouwens verraderlijk zijn. Een groot binnenvaartschip kan er met zijn zuiging voor zorgen dat het waterpeil voor of in de sluis opeens significant daalt. En even later dan het tegenovergestelde. Meteen na de sluis in Inge aan boord gestapt. Ze is hier opgegroeid en wil de streek graag weer eens vanaf het water bekijken. Ze begint meteen te vertellen: ‘Deze Buiten-Giessen slingert een beetje door het dorp Hardinxveld-Giessendam. Om op de Binnen-Giessen te komen moeten we eerst door de Damsluis’. Deze historische sluis ligt midden in het dorp en is meer dan een eeuw oud. Het verval in de kleine en buitengewoon knusse sluis mag er zijn: 1m75. Nadeel van de sluis is dat deze ook in het hoogseizoen maar een paar keer per dag schut. Dit met uitzondering van de zondag, want dan wordt er nog minder of in het geheel niet geschut. De beperkte schuttingen maken de toegang tot dit gebied lastig. De Peulensluis heeft namelijk ook een middagsluiting en die
is niet gesynchroniseerd met de Damsluis. Inge grinnikt erom: ‘Dan snap je meteen waarom de haven van watersportvereniging tussen de sluizen in ligt. Daardoor kunnen hun leden in ieder geval altijd de Merwede op!’
HISTORIE Het land tussen Merwede en Lek wordt sinds de veertiende eeuw geheel omringd door waterlopen. Door bedijking ontstond een ‘waard’. Het gebied was toen al ontgonnen als uitgestrekt veenweidegebied en ontleende haar naam aan het riviertje de Alblas. In het gebied liggen twee steden met een rijke historie: Nieuwpoort en Gorinchem. De laatste duikt in een document uit 1224 voor het eerst op. De nog intacte stadswallen om de vestingstad dateren van even na 1600. Maar al in 1572 was de stad ingenomen door de watergeuzen. ‘Geuzen’ is een scheldnaam die is afgeleid van ‘gueux’ (gajes). Dit gajes was - dankzij kaperbrieven van Willem van Oranje – min of meer ‘legaal’ op rooftocht. Ze hielden zich daarbij nou niet bepaald aan de geloofsvrijheid die hun baas voorstond en vermoordden in Gorinchem een stel priesters. Nieuwpoort is nog ouder. De stad kreeg al in 1283 stadsrechten en ging in de 17e eeuw deel uitmaken van de Oude Hollandse Waterlinie. Ook hier zijn vestingwerken te zien. Ze zijn in diezelfde tijd aangelegd volgens het destijds verbeterde Oud-Nederlandse vestingstelsel. Met een hele
120
BOVEN: De Peulensluis
tussen de Beneden-Merwede en de Giessen heeft eb- en vloeddeuren RECHTS: Het clubhuis
van de watersportvereniging wordt gedeeld met de lokale ijsclub
A L B L A S S E RWA A R D
121Â
VERKENNING
De Ammerse Boezem eindigt in een fraaie kolk bij het plaatsje Groot-Ammers
reeks Rijksmonumenten is het stadje de moeite van een bezoek meer dan waard. Daar moet je wel even voor op de fiets, want je kunt er niet varend komen. Religieus is de Alblasserwaard een onderdeel van de zogenoemde bible belt. De dominante religie is de orthodox protestantse. Inge: ‘Het is hier nog niet ontkerkelijkt en dat zie je terug in de gemeenteraden. De kleine christelijke partijen hebben hier meestal nog gewoon de overhand’.
VAREN De Damsluis is conisch: ze wordt smaller naarmate je zakt. Het is wel van belang dat je dat van te voren weet. Bij het schutten in een volle sluis wordt het namelijk steeds spannender, want je zakt bijna 2m.En met een lengte van 18m is de sluis al gauw vol. Na die spannende sluispassage kom je op de Binnen-Giesen. In de buitenwijken van Hardinxveld-Giessendam begint die al ‘Vecht-achtige’ trekken te vertonen. Met veel nieuw geld zijn boerderijen gerestaureerd en luxe woningen en villa’s neergezet. Opvallend is dat bij veel van die panden wel een open boot ligt, maar dat het meestal om bescheiden boten gaat. Dat zal te maken hebben met het vaargebied, want aan een gebrek aan middelen kan het niet liggen. De luxe bebouwing beslaat nagenoeg het gehele, kilometerslange stuk via Giessen-Oudekerk naar Giessenburg. Inge kijkt haar ogen uit: ‘Goh, het is hier wel veranderd!’ In Pinkeveer gaan wij bakboord uit de Smoultjesvliet op. In plaats van luxe bebouwing kunnen we hier genieten van de landelijke omgeving. Voor het dorp Goudriaan gaan we opnieuw bakboord uit de Dwarsgang op. Die brengt ons op de Ammerse Boezem. Met vier molens aan dit water krijgen we een voorproefje van het markante kenmerk van dit gebied. Onze jachthaven ligt midden in deze Boezem.
JACHTHAVEN Op advies van Inge hebben we voor ons verblijf domicilie gekozen bij de watersportvereniging van Groot-Ammers. Deze jachthaven zit niet al te ver van Kinderdijk ligt en
122
beschikt over een paar passantenplaatsen. Van de havenmeester hebben we de toegangscode voor het clubhuis gekregen.De watersportvereniging blijkt het clubhuis in de winter te delen met de lokale ijsclub. Ons lijkt dat vooral voor de laatste een riante oplossing. Je ligplaats reken je af door de betaling in de brievenbus in het clubhuis te stoppen. Inge: ‘Leuk hè, dat er nog plaatsen zijn waar dat zo kan!’. Om in de jachthaven te komen moet je eerst een flinke wandeling maken door het weiland. Vanaf de parkeerplaats op de dijk naar de haven is het een kleine 500m. Voor gemakzuchtige lieden hebben ze dat opgelost door twee roeiboten neer te leggen aan de overkant van het water, waar ook een paar parkeerplaatsen zijn. Het wordt dan 20m roeien in plaats van 500m lopen.
BOEZEM VAN DE OVERWAARD We varen de volgende morgen de Ammerse Boezem een klein stukje terug en gaan daar stuurboord uit de Boezem van de Overwaard op. Aan beide zijden van de vaarweg ontneemt opgeschoten riet doorlopend het zicht op het landschap. Het blijkt naar Kinderdijk zo’n twee uur varen te zijn en de vaarweg is ronduit saai. Afgezien van het buurtschap Den Donk en een paar bruggen is er onderweg eigenlijk niet veel te zien. Leuk is wel dat je bij dat buurtschap nog kunt zien dat het op een zandduin (donk) ligt. Die duinen zijn opgeworpen door de wind na de laatste ijstijd. Met het oog op de drassige omgeving was zo’n donk natuurlijk een prima vestigingsplek. Als we in de verte de bekende molenverzameling van Kinderdijk ontwaren, gaan we er eens goed voor zitten. We genieten er al bij voorbaat van. Natuurlijk is dit werelderfgoed het hoofdmotief van iedereen die de moeite neemt om hier te komen varen. Op de plaats waar de Boezem van de Overwaard overgaat in het Groote – of Achterwaterschap heb je de immens populaire locatie bereikt. Inge’s camera draait overuren: ‘Wat is dit toch een geweldige plek en dat midden in de polder!’. We mijmeren een tijdje over het waarom van al die molens.
A L B L A S S E RWA A R D
OORSPRONG VAN DE NAAM KINDERDIJK Over het ontstaan van de naam Kinderdijk bestaan verschillende theorieën. Het leukste en ook bekendste verhaal gaat terug naar 1421. Het heeft een opmerkelijke parallel met het Bijbelverhaal over ‘Mozes in het biezen kistje’. Door de tweede St. Elisabethsvloed werden grote delen van het land onder water gezet. Nadat de storm geluwd wat was ging men de dijk op om de schade te overzien. Met de stroming mee kwam daar een wiegje voorbij drijven. Het wiegje bewoog doordat een kat erin heen en weer sprong. De kat probeerde het wiegje in evenwicht te houden zodat het niet zou zinken. Toen men het wiegje oppikte, bleek er ook nog een rustig slapende baby in te liggen. Vandaar de naam Kinderdijk.
123
VERKENNING
WATERBEHEERSING In de 14e eeuw werden afwateringskanalen gegraven naar het punt met de laagste waterstand buiten de polder. Dat was de Boezem van de Overwaard voor de afwatering van de Giessen. En de Boezem van de Nederwaard voor de afwatering van de Alblas. Dat zijn de waterlopen zoals we die bij Kinderdijk nog altijd kennen, met de Middelkade er tussen. Oorspronkelijk werd dus afgewaterd zonder de molens. Met de nodige ingrepen volstond de situatie tot in de 18e eeuw. Om het water kwijt te blijven kunnen moesten toen hogere boezems worden aangelegd. Om het water daar naar toe omhoog te krijgen werden twee molengangen aangelegd. In 1738 die voor de (hoge) boezem van de Nederwaard. In 1740 die voor de (hoge) boezem van de Overwaard. Het zijn deze molens die thans de grootste groep molens van Nederland vormen. Sinds 1997 zijn ze toegevoegd aan de UNESCO Werelderfgoedlijst. En van Kinderdijk hebben ze een begrip gemaakt !
124Â
A L B L A S S E RWA A R D
MARTELAREN VAN GORCUM
BOVEN: De hele kleine
Smitsluis wordt op verzoek bediend door een vrijwilliger LINKS: Een ‘hop on-hop
off-boot’ dropt je op verschillende plaatsen in het gebied
We hebben ons ingelezen en weten dat de waterbeheersing in het gebied een rijke historie heeft. Al voor het jaar 1300 richtte Floris V het Hoogheemraadschap voor dit gebied op. De gehele Alblasserwaard lag namelijk beneden zeeniveau. De twee parallelle vaarten waarlangs de meeste molens in Kinderdijk staan zijn dan ook al in de 14e eeuw gegraven. Dit om - toen al - afwatering in de Lek mogelijk te maken. Als we beseffen hoe lang het al een gedoe moet zijn geweest om hier het water kwijt te raken, zijn we daar stil van. We varen een flinke tijd op en neer tussen alle molens en geven onze ogen goed de kost. We vergapen ons daarbij aan de drukte bij de enige molen die vandaag open is voor toeristen. Of de voertaal Chinees, Japans of allebei is kunnen we niet vaststellen. Maar we zijn diep onder de indruk van de massa mensen. De lokale rondvaartondernemer doet dan ook goede zaken. Er vaart zelfs een ‘hop on-hop’ off boot. Die legt op verschillende plaatsen in het gebied aan.
SMITSLUIS Als je als schaatser hier wel eens een molentocht hebt gereden, ken je waarschijnlijk Vuilendam. Dat is een bekende ‘kluunplek’ waar je als schaatser altijd - tegen een iets te hoge vergoeding - door een boer met een kar 700m verder werd afgezet. Letterlijk en figuurlijk, zeg maar. Om daar met je boot te komen, moet je de Alblas op varen. Die is volgens de waterkaart bevaarbaar tot aan het dorp Bleskensgraaf. Om er te komen moeten we door de Smitsluis. Voor het draaien daarvan ben je afhankelijk van een
125
Nadat de watergeuzen op 26 juni 1572 de stad Gorinchem (Gorcum) hadden ingenomen, hebben ze er 19 priesters gevangengenomen en gemarteld. Vervolgens hebben ze die per boot overgebracht naar het minder katholieke Den Briel. Tegen de orders van Willem van Oranje in zijn ze daar in een turfschuur opgehangen. Paus Clemens X heeft ze al in 1675 heilig verklaard. Een paar eeuwen later is in de buurt van de afgebroken turfschuur een kapel gebouwd. En daar wordt nog altijd -ieder jaar rond 9 juli - de nationale bedevaart ter ere van de martelaren van Gorcum gehouden.
vrijwilliger, die tweemaal daags een uur de sluis draait.
FIETSERS We zien af van Vuilendam en stellen ons in op de terugtocht naar de Ammerse Boezem. Dit in de wetenschap dat we ons niet op het uitzicht onderweg behoeven te verheugen. Doordat we op de terugweg de wind mee hebben is het wel een stuk aangenamer. Het lekkere weer maakt bovendien de tongen los. Inge: ‘Die molens maken echt alles de moeite waard!’. We zijn voor ons gevoel sneller terug en gaan op de Ammerse Boezem stuurboord uit om naar het gehucht Goudriaan te varen. Daar zou een aantrekkelijk terras aan het water moeten zijn. Als we het hebben gevonden, treffen we er een grote hoeveelheid fietsers. We wisten al dat de Alblasserwaard populair was bij fietsend Nederland. We vinden het wel een gezellig dorpsterras, maar we twijfelen of het gebied ook bij watersporters populairder zou moeten zijn. Alleen als je verzot bent op Kinderdijk, besluiten we.