Van Gogh 125 jaar geleden stierf Vincent Van Gogh. Heel wat steden en dorpen waar de kunstenaar verbleef, zetten hem daarom in de kijker. Wij zoomen in op de periode van Van Goghs geboorte in Noord-Brabant tot de jaren die hij in België verbleef. Want merkwaardig genoeg was het in de Borinage dat Vincent definitief besloot om kunstenaar te worden.
1853 I Geboorte van Van Gogh
In Mons kan je brieven zien die Vincent vanuit de Borinage schreef aan zijn broer.
Op 30 maart 1853 wordt Vincent Willem Van Gogh als zoon van een dominee geboren in het Noord-Brabantse Zundert. Het protestantse kerkje waar vader predikte, was een oase in een heel katholiek gebied, horen we in het Van GoghHuis. Daar pikken we een wandelbrochure op die ons langs moestuintjes en bloemenvelden leidt. De grens gemeente Zundert herbergt een bloeiende dahliaproductie. Van Gogh-kenners menen dat de omgeving uit zijn kindertijd en vooral de lange wandelingen door velden en heide Vincent levenslang hebben beïnvloed. ‘In zijn latere werken en brieven klinkt heimwee door naar vroeger, naar Brabant’, schrijft Rebecca Nelemans in Van Gogh & Brabant, een boekje dat je vindt bij de Dienst Toerisme. Tijdens onze wandeling ontdekken we dat Vincent niet de eerste was in zijn gezin met die voornaam. Op de begraafplaats rond de
Hervormde Kerk stoten we op de grafsteen van nog een Vincent Van Gogh. Het is zijn broer die een jaar eerder doodgeboren ter wereld kwam. Vincent krijgt nog vijf broers en zussen. De bijzondere relatie met zijn broer Theo inspireerde de Russische beeldhouwer Ossip Zadkine tot het beeld op het Van Goghplein. Het landelijke Zundert is ook het startpunt voor de Van Gogh-fietsroute die verschillende NoordBrabantse Van Gogh-gemeentes met elkaar verbindt: in Zundert, Etten-Leur, Tilburg, Den Bosch en Nuenen fiets je in het spoor van de kunstenaar.
1878 I De Borinage Na enkele baantjes in de kunsthandel beslist de jonge twintiger zijn leven om te gooien. Hij wil in de voetsporen van zijn vader en grootvader treden en ook predikant worden. In brieven aan zijn broer Theo schetst hij zijn bestemming: le pays noir van de Borinage. De terrils
1853 Geboorte
1853
80
1853: Van Gogh wordt geboren in Zundert. Vandaag is zijn geboortehuis het Vincent Van GoghHuis, een actief belevingscentrum.
Tekst Erik Brusten – Foto’s Michaël Dehaspe en persbeeld
Collections Ville de Mons / Atelier de l’Imagier
in België en bij de buren
In de Borinage zet Van Gogh zich verwoed aan het natekenen, deze De Spitters tekent hij naar Jean-François Millet.
markeren nog steeds het landschap van de streek. Alleen al in Petit-Wasmes, waar Van Gogh als lekenpredikant startte, waren er zo’n 1.200 mijnschachten. In het kader van Mons 2015 kan je nu intekenen voor een wandeling door Petit-Wasmes. Wij gaan op pad met Filip Depuydt, een uitgeweken Vlaming die al jarenlang ijvert voor het herwaarderen van het Van Gogh-patrimonium in de regio. Op de wandeling laat hij ons af en toe brieven beluisteren die Vincent hier heeft geschreven. ‘Van Gogh schreef vier brieven in Petit-Wasmes, en zes vanuit Cuesmes. Een paar daarvan zijn op de tentoonstelling in Mons te zien. Het zijn brieven met documentaire waarde, omdat ze de omgeving en het leven van de arme kompels beschrijven’, aldus Filip. Intussen laveren we van het dorpsplateau langs de protestantse kerk en kleine huisjes naar de rotonde beneden in het dorp, waar een borstbeeld van Van Gogh
staat, een kopie van het origineel van Zadkine. Filip leidt ons langs het tracé van de oude tramway naar de Rue du Bois. Op het pleintje was vroeger een lokale brouwerij, met een cafeetje ernaast: ‘De zak hop in de deur verwijst daarnaar. Allicht is Van Gogh hier wel eens gepasseerd om een biertje te drinken’, klinkt het. Het is niet ondenkbaar, want even verderop in dezelfde straat herinnert een arduinen plakkaat de Van Gogh-wandelaar aan het feit dat hier Le Salon du Bébé was gevestigd. Dat was een feestzaal waar Vincent les gaf aan kinderen en bijbelverhalen vertelde. Filip: ‘De jonge predikant voelde zich heel nauw verbonden met de kompels, zozeer dat hij zijn kleren weggaf, zijn gezicht zwart maakte, ging bedelen om eten in ruil voor een tekening en zelfs zijn huisje bij zijn gastheer, meneer Denis, inruilde voor een hutje in het bos hier wat verder. De kompels bestempelden hem als “de zot
van het bos”, maar sommige locals zagen hem ook als “een engel gezonden door de Heer”.’ Net omdat zijn vereenzelviging met de armen, zieken en uitgebuiten zo verregaand was, botste dat met de kerkelijke hiërarchie: het proefcontract van de lekenpredikant werd niet verlengd.
Interessanten togt Om het huisje waar Vincent in Petit- Wasmes heeft verbleven te zien, moet je klimmen naar de hoek van de Rue du Petit-Wasmes en Rue Wilson. Het pand was jarenlang in deplorabele staat, maar wordt nu gerestaureerd met fondsen van Mons 2015. Er komt een klein infocentrum, exporuimte en een plaats waar artiesten kunnen verblijven, weet Filip. ‘Als je ziet hoe plekken als Nuenen of Auvers-sur-Oise uitpakken met Van Gogh, waarom heeft dat hier dan zo lang geduurd? Hier kwamen bussen toeristen zoeken naar sporen van Van Gogh, maar >>>
1878 de borinage
De protestantse kerk van Wasmes.
Aan Vincent gewijde graffiti in Wasmes.
In de omgeving van Cuesmes gaat de kunstenaar op zoek naar landschappen en modellen.
PASAR april 2015
81
Tentoonstelling: Van Gogh in de Borinage
Van GOGHMUSEUM, amsterdam (vincent van gogh stichting)
De ondertitel van de tentoonstelling in het kader van Mons 2015, De geboorte van een kunstenaar, verwijst naar de carrièreswitch waartoe de kunstenaar besliste. Alleen: uit Van Goghs periode in de Borinage zijn amper zes tekeningen bewaard gebleven. Vincent is daar vooral zelf verantwoordelijk voor: hij heeft ‘dat kladwerk’ vernietigd. Volgens conservator Sjraar Van Heugten was de samenstelling van de tentoonstelling dan ook een waar huzarenstuk. Toch is het een boeiend geheel geworden. Wie naar Mons trekt met het idee dat deze tentoonstelling topwerken bijeenbrengt, zal ontgoocheld zijn. Er hangen niet veel schilderijen. Wat je hier wel ziet? De moeizame zoektocht van een beginnend kunstenaar en zijn fascinatie voor de paupers op het veld of rond de mijn, en zijn eindeloze stijloefeningen om voorbeelden als Jean-François Millet te kopiëren. Zijn tekeningen van armen, boeren en hun hutten, die hem ook tijdens de laatste tien jaar van zijn leven bleven inspireren. Je krijgt schetsen en tekeningen en hun latere geschilderde tegenhangers samen gepresenteerd. Je ziet hoe de aarzelende potloodlijn zich gaandeweg vertaalt in dikke en kleurrijke halen van het verfpenseel op doek. Last but not least: in latere brieven verwijst Vincent Van Gogh meermaals naar zijn tijd hier: ‘Ik ben de Borinage nooit vergeten. Ik hou enorm van dit trieste land’, laat hij vanuit Zuid-Frankrijk weten. Mons verwelkomt dit jaar ook een wereldpremière. Exact zestig jaar geleden streek een Amerikaanse filmploeg met regisseur Vincente Minnelli en acteur Kirk Douglas in de Borinage neer om scènes uit de film Lust for life op te nemen, een biografische prent over het leven van de kunstenaar. Ook enkele Bergenaars hebben toen als figurant meegespeeld. De film werd genomineerd voor verschillende filmprijzen, maar alleen Anthony Quinn kreeg een Oscar voor beste bijrol voor zijn rol als Paul Gauguin. Ter gelegenheid van de lancering van de digitale versie van Lust for life loopt dit voorjaar nog een tweede Vincenttentoonstelling: Hollywood aan de voet van de Slakkenberg schetst de tien dagen dat de filmcrew in Henegouwen actief was.
1885 nuenen
1886 Parijs
1888 arles
Paris Tourist Office - Marc Bertrand
1885 De aardappeleters is een portret van boeren, geliefkoosde modellen van Van Gogh.
er was amper iets.’ In die zin kan de culturele hoofdstad voor een ommezwaai zorgen. Maar even terug naar de Rue du Petit-Wasmes. In zijn brieven vertelt Vincent over een nachtelijk onweer en zijn kennismaking met de mijn van Marcasse, die opdoemt aan de rand van de akker ‘als de ark van Noah’. Vincent vond zijn afdaling in de ondergrond een ‘interessanten togt’, maar wees tegelijk op de slechte naam van de mijn vanwege de vele ongelukken. Drie kwarteeuw later was het weer prijs: in 1953 vond hier een van de laatste grote mijnongelukken plaats. Zestig jaar na de sluiting in 1955 wil de huidige eigenares het terrein en de vervallen mijngebouwen een nieuwe bestemming geven, met een cafeetje, gîtes en wandelingen, maar hier is duidelijk nog werk aan de winkel. Terwijl we de terugtocht aanvatten, onderstreept Filip het belang van Van Goghs passage hier: ‘In Petit-Wasmes maakte hij wel eens een tekening, maar die werden veelal gebruikt om de haard aan te steken. Toen hij hier niet kon blijven, verhuisde hij naar Cuesmes. Het is daar dat hij opnieuw het potlood ter hand neemt.’ Met andere woorden: in de Borinage beslist de gebuisde predikant dat hij kunstenaar zal worden. ‘Ik zal mijn potlood weer ter hand nemen en weer aan het tekenen beginnen’, schrijft hij aan Theo. Hij zet zich verwoed aan het natekenen, hele dagen lang, van oefenboeken die zijn broer hem toestuurt, maar hij gaat ook in de omgeving op zoek naar modellen, landschappen en scènes. Een deel daarvan zie je op de tentoonstelling in Mons (zie kader).
82
PASAR april 2015
In Nuenen zet Van Gogh de Hervormde Kerk op doek.
In Montmartre kan je een Van De brug van Langlois, een van de vele doeken die Vincent Gogh-wandeling maken in de in Arles schilderde. voetsporen van de schilder, onder meer langs een huis waar Theo woonde, windmolens en cabarets.
1881 I Tussen Etten en Nuenen Bij zijn terugkeer uit België trekt Vincent opnieuw in bij zijn ouders, die intussen een nieuwe woonplaats hebben in Etten-Leur, iets ten noorden van Zundert. In de als museumruimte ingerichte kerk wijst onze gids Cor Kerstens op een opvallend element: ‘Vincent laat zich in het bevolkingsregister inschrijven als kunstschilder. Dat is de eerste keer dat hij zich als dusdanig manifesteert.’ Van Gogh zal gedurende die negen maanden in 1881 verwoed op zoek gaan naar lokale modellen. In het - nu verdwenen pastoriehuis annex atelier maakt hij heel wat portretten, etsen en tekeningen van het landelijke leven, thema’s die in zijn latere doeken veel zullen terugkomen, aldus Cor. ‘Denk aan de zaaier van Millet. Maar hij gaat vanuit Etten ook meermaals op bezoek bij schilder Antonij Mauve in Den Haag. Daar maakt hij kennis met het schilderen op doek. Die eerste stillevens dateren dus uit zijn Ettense periode’, klinkt het fier. Ook in Etten kan je op stap in het spoor van de illustrator-schilder-inwording. Het verhaal van Vincent in Etten-Leur wordt geëvoceerd in de nieuwe glas-in-loodramen in de sobere kerk waar vader Van Gogh ooit heeft gepredikt. En we kunnen ons aan de hand van het bronzen beeldje van Vincent naast het kerkhof, met boekentas op zijn rug, levendig inbeelden hoe de jongeman door de velden op weg was om te gaan tekenen.
1885 I Vertrek uit Nederland Het Ettense verhaal krijgt geen happy end. De moeilijke relatie tussen vader en zoon Van Gogh leidt eens te meer tot
woorden als Vincent verliefd wordt op een weduwe, zijn vaders geloof verkettert en weigert de kerkdienst met kerst bij te wonen. Dominee Van Gogh stuurt Vincent weg. Twee jaar later, na omzwervingen in Den Haag en Drenthe, wordt Vincent met zijn familie herenigd in Nuenen, bij Eindhoven, waar dominee Van Gogh dan actief is. Aan het Vincentre vertrekt een wandel- en fietsroute langs de bezienswaardigheden in de omgeving die door Vincent op doek zijn gezet, zoals de oude pastorie en de Hervormde Kerk. In Nuenen ontstaat bijna een kwart van zijn totale productie. Het bekendste werk uit die periode is zijn eerste meesterwerk: De aardappeleters. De donkere kleuren van het doek accentueren de armzalige leefomstandigheden, de protagonisten vond hij in een woonst langs de Gerwenseweg. Ook heel wat molens in de omgeving heeft Vincent vereeuwigd. In 1885, na de plotse dood van zijn vader, vertrekt Vincent definitief uit Nederland. Eén groot verschil tussen het Nuenen van Vincent en dat van nu? In 1883 woonden er zo’n 2.500 mensen, vandaag is dat het tienvoud. Vincent en zijn werk duiken in het hedendaagse Nuenen vaak op in het straatbeeld: zo is er een frituur De aardappeleters en straatnamen als het Aardappelsteegje of de Sien De Grootstraat, een van de figuren op De aardappeleters, zijn hier legio. Op het Van Goghplein staat een beeld van de kunstenaar, met de tekenmap in de hand. Wie in Nuenen op de fiets kruipt voor de Van Gogh-fietstocht passeert onder meer langs de Opwetterse molen. Over een strook van
En daarna? 1 I ‘Na het vertrek van Vincent uit Nuenen bewaarde zijn moeder al zijn werk in kisten. Die liet ze bij de schrijnwerker maken, maar ze haalde ze nooit op. De man heeft de kisten dan verkocht aan een oud-militair die merkte dat er heel wat beelden uit Nuenen en omgeving in zaten. Hij ging die etsen en tekeningen slijten in het dorp, tot dit mevrouw Kröller-Müller ter ore kwam. Zij was zich begin twintigste eeuw bewust van de waarde van Van Goghs werk en is zo veel mogelijk van die tekeningen gaan kopen’, leren we in Nuenen. Daarom zijn er in het KröllerMüllermuseum in Otterlo zo veel originelen te bewonderen.
2 I De laatste vijf jaar van Vincents leven spelen zich in Frankrijk af. In Parijs kan je in Montmartre een Van Gogh-wandeling maken in de voetsporen van de schilder, onder meer langs een huis waar Theo woonde, de windmolens en de cabarets die deze artistieke wijk kleurden in het midden van de jaren 1880. Ook een bezoek aan het Musée d’Orsay loont de moeite: het museum bezit nog steeds een van de grootste Van Gogh-collecties. www.montmartre-guide.com, www.musee-orsay.fr >>>
1890 auvers-sur-oise
1890 Vincent Van Gogh berooft zichzelf van het leven
Ateneum Art Museum Finnish National Gallery - Hannu Aaltonen
1889 saint-remy-de-provence
zeshonderd meter krijgt het fietspad bij valavond een bijzonder cachet. De in het asfalt gezaaide stukjes kunsthars beginnen dan te fonkelen in het duister: een verwijzing naar het werk De sterrennacht van Van Gogh.
Het kamertje waar Van Gogh in Saint-Rémy-de-Provence verbleef...
... en een zelfportret dat hij er schilderde.
In 1890 maakt Van Gogh deze Straat in Auvers-sur-Oise, te bewonderen in Mons.
PASAR april 2015
83
3 I In Arles, waar Van Gogh heel wat bekende doeken in felle kleuren schilderde, focust de Fondation Van Gogh in 2015 op zijn tekenwerk en de invloeden die hij in zijn kunst heeft verwerkt. De tentoonstelling Les dessins de Van Gogh: influences et innovations loopt van 17 mei tot 30 augustus. www.fondation-vincentvangogh-arles.org
doeken van Van Gogh in Amerikaanse collecties zijn beland. De resterende stukken zijn na Wereldoorlog II terug gekeerd naar Nederland en in een stichting ondergebracht, die mee aan de basis ligt van wat je vandaag in het Amsterdamse museum kan bekijken. <<<
In Mons kan je sinds kort Van Gogh-pralines kopen.
4 I Saint-Rémy-de-Provence herdenkt de kunstenaar met tentoonstellingen, lezingen uit zijn brieven en filmische producties. De kliniek waar Van Gogh werd opgenomen, Saint-Paul de Mausole, hanteert nog steeds kunsttherapieën voor de patiënten. Programma op www.saintremy-de-provence.com
5 I Auvers-sur-Oise is een dorpje in de Parijse periferie en Van Goghs laatste rustplaats. De permanente tentoonstelling in het kasteel van Auvers is een interactieve ervaring die duidelijk maakt hoe jonge artiesten het landelijke buitenleven ontdekten als decor voor hun doeken. Ga langs in het atelier van kunstschilder Daubigny, het huis van Vincents mecenas, dokter Gachet, en zijn laatste woonplaats, de Auberge Ravoux, waar het bezoek aan Vincents kamertje een beklijvende ervaring is. Samen met de lokale wandelroute door de velden waar Vincent zijn laatste doeken heeft geschilderd, vormen ze een mooi pad naar zijn finale rustplaats. De schilder en zijn broer liggen begraven in de schaduw van de kerk van Auvers-sur-Oise. www.surlespasdevangogh.eu
6 I Nog een grote collectie werken van Van Gogh huist in het Amsterdamse Van Gogh Museum. Die kwamen er na zijn dood terecht. In Nuenen krijgen we meer uitleg: ‘De familie en Theo hebben Vincent levenslang geldelijk gesteund in ruil voor zijn doeken. Tijdens Vincents leven heeft Theo slechts één doek verkocht, De rode wijngaard. Laten we ervan uitgaan dat men in Europa gaandeweg het belang van Vincent als kunstenaar ging inzien. Maar Theo’s zoon, ingenieur Vincent Willem, heeft veel gedaan om de bekendheid van Vincent in de rest van de wereld en nota bene in de VS te vergroten. In 1938 zette hij een tentoonstelling op in Amerika met doeken uit de nalatenschap, en die expositie is wegens de oorlog blijven rondtoeren. Het verklaart waarom zoveel
Praktisch Eten & drinken
1 Auberge Van Gogh: brasserie met een mooie tuin, ideaal om te combineren met een bezoek aan het Van GoghHuis pal ernaast. Markt 26, Zundert. www.aubergevangogh.nl 2 Boerderijherberg In den Anker: herberg met authentiek interieur uit 1670 waar fietsers en wandelaars graag halt houden. Deze herberg heeft de oudste vergunning van Nederland. Rucphenseweg 35, Zundert. 3 Auberge Ravoux: Franse keuken geïnspireerd op de recepten uit de tijd toen Van Gogh hier verbleef. Initiator van de vernieuwde Auberge, met ook het kamertje waar de schilder voor het laatst verbleef en na zijn zelfmoordpoging overleed, is de Belgische zakenman Dominique-Charles Janssens. Place de la M airie, Auvers-sur-Oise. www.maisondevangogh.fr
Doen!
In Nederland: 4 Van GoghHuis Zundert: in het g eboortehuis van de schilder is een museumpje en infocentrum ingericht waar zijn jeugdjaren centraal staan. Hier vinden geregeld tentoonstellingen plaats van kunstenaars die zich inspireren op de meester. Dit voorjaar is dat Robert Zandvliet. Markt 26-27, Zundert. www.vangoghhuis.com 5 De Van Gogh-fietsroute: reizen in het spoor van Van Gogh kan ook met de fiets. De route Fiets door de wereld van Vincent Van Gogh in Noord-Brabant is 335 km lang en verbindt Zundert met Etten-Leur, Tilburg, Den Bosch en Nuenen. www.routesinbrabant.nl/go/van-gogh-fietsroute 6 Van Gogh Experience in Etten-Leur: in deze Hervormde Kerk heeft vader Van Gogh nog gepredikt. De glas-in-loodramen evoceren Vincents passage in Etten, een film zijn zoektocht naar lokale modellen. Markt 4, Etten-Leur. www.vangoghkerk.nl 7 Vincentre: in Nuenen krijg je de lokale aspecten van Van Goghs leven geserveerd, de modellen en plekken die hij getekend heeft, de lokale schilders die hij frequenteerde en ook zijn nazaten. Het centrum is startpunt van een fiets- en wandelroute. Berg 29, Nuenen. www.vgvn.nl
8 Kröller-Müller Museum: Van Gogh & Co plaatst werk van Van Gogh en tijdgenoten tegenover elkaar. 25.04 tot 27.09. Houtkampweg 6, Otterlo. krollermuller.nl 9 Van Gogh Museum: met Munch: Van Gogh confronteert het vernieuwde museum in het najaar voor het eerst de artistieke tegenpolen Van Gogh en Munch met elkaar. 27.09 tot 17.01. Paulus Potterstraat 7, Amsterdam. www.vangoghmuseum.nl In België: 10 Beaux Arts Mons: Van Gogh in de Borinage, de geboorte van een kunstenaar is een toptentoonstelling van het cultuurjaar in Mons, nog tot 17 mei. Rue Neuve 8, Mons. www.bam.mons.be 11 Anciens Abattoirs: Hollywood aan de voet van de Slakkenberg, over het verblijf in de Borinage van de f ilmploeg van Lust for life, een biopic over de kunstenaar. Tot 17 mei. Rue de la Trouille 17, Mons. www.abattoirs.mons.be 12 Zaterdagochtendwandelingen in Petit-Wasmes: wandelen in het spoor van Van Gogh. Inschrijven bij La Maison du Tourisme. Grand Place 27, Mons. Tel. 065 33 55 80, www.visitmons.be 13 Van Gogh, de gekke legende: op 24, 25 en 26 april kan je op de mijnsite van Marcasse terecht voor een totaalspektakel met theater, tentoonstellingen en installaties van lokale kunstenaars. www.mons2015.eu/nl/de-grand-ouest-0 14 Het huis van Van Gogh in Cuesmes: hier begon hij opnieuw te tekenen. Rue du Pavillion 3, Cuesmes. www.maisonvangogh.mons.be
Lezen Van Gogh en Brabant en De zaaier, het begin van een carrière: boekjes van Rebecca Nelemans, te vinden bij de toeristische diensten van Brabant.
Meer info • vangogheurope.eu, www.vangogh2015.eu en www.vangoghbrabant.com: uitgebreid overzicht van alle activiteiten in Nederland, België en Frankrijk. • vangoghborinage.canalblog.com: Filip Depuydt bundelt hier weetjes over Van Goghs periode in de Borinage. PASAR april 2015
85