Artis Magazine #4/2011

voorproefje gerestaureerde Apenhuis en Vogelhuis

open in juli pag. 36

jonge dieren

in het nest, aan de borst of moederziel alleen pag. 44

ZOOmeravonden

wat is er allemaal te beleven? + gratis zomerkalender

tijdschrift van het Koninklijk Zoรถlogisch Genootschap Natura Artis Magistra jaargang 57 # 2~ 2011

natuur als leermeester

afgekeken van bomen

B

omen zijn ontzettend sterk. Met hun wortels verankerd in de grond bieden ze weerstand aan de elementen. Vanuit een stevige stam groeien takken die samen een enorme bladerkroon torsen. Bij de groei van bomen speelt evenwicht een belangrijke rol. Plekken die meer te verduren hebben, bijvoorbeeld door de wind, worden extra verstevigd met hout. de krachten zijn daardoor zo verdeeld, dat de boom een sterke structuur heeft die eeuwenlang standhoudt.

waar in Artis?

Bomen staan overal in de tuin! Artis heeft meer dan 700 bomen en meer dan 200 soorten. Enkele reuzen zijn meer dan 150 jaar oud. Het afgebeelde gebouw ‘Le Carrefour’ is te vinden nabij het Centraal Station in Leiden.

Architecten hebben ontwerpen gemaakt die zijn geïnspireerd door de structuur van bomen. Zo zijn er gebouwen die rusten op niet meer dan een aantal stammen. Takken dragen de rest van het gebouw, en ramen en panelen symboliseren het bladerdek. deze gebouwen lijken de zwaartekracht te tarten, maar zijn mede dankzij krachtverdeling toch sterk. Men heeft de gelijkmatige krachtverdeling van bomen ook nagebootst bij het ontwerpen van sterkere metalen. Zo zijn er botschroeven ontwikkeld die kleiner, maar steviger zijn. Zo wordt bespaard op metaalgebruik, zonder functieverlies.

‘Natura Artis Magistra’ is het motto van waaruit Artis in 1838 werd opgericht: ‘de natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

3

inhoud jaargang 57 nummer 2~ juni 2011

18

olifantje op komst Lees alles over de dracht en de aanstaande bevalling.

ervaar het nieuwe Apenhuis en vogelhuis

36

Wandel tussen dieren en planten in een monument.

44 4

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

ouderzorg of zorgeloos Hoe zorgen dieren voor hun jongen?

inhoud op de voorkant

Gorilla gorilla gorilla moeder met jong

zie pagina 22, 44

extra de complete zomerkalender alle activiteiten in Artis op een rij

26 Artis-reporter Eenmalige reporter Camille Jeanson (8) gaat naar de Savanne om meer te weten te komen over de zebra’s.

50 erfgoed is van iedereen

Artis en de nieuwe kijk op momumenten

56 vraag: waarom is

de klipdas familie van de olifant? leer meer over de stamboom van het leven.

en verder: 3 de natuur als leermeester: van boom tot gebouw 6 Artis in balans 8 nieuws 12 nieuwkomers: goudwang-gibbons 14 ZOOmeravonden 16 bekend in Artis: Martin buitenhuis (van Dik Hout) 17 winkel: olifantjes voor thuis 22 24 uur Natura Artis Magistra

29 column: erik de jong 30 Artis Academie: leven in heelal 34 geef om Artis 48 wie is er vandaag in Artis?

54 expert: bart Onderwaater, Apenhuis en vogelhuis 60 wat is dit, de raadplaat‌ 61 agenda 66 uitsmijter en colofon 68 terugblik

van de redactie Het belooft een mooie zomer te worden in Artis. Binnenkort openen het vernieuwde Apenhuis en vogelhuis hun deuren. In deze gerestaureerde monumenten wandelt u door een bos, een rotsachtige kust en woestijn, en ontmoet u dieren uit de hele wereld. Apen en andere bosdieren ziet u in het Apenhuis; vogels in allerlei vormen en kleuren in het vogelhuis. Naast vele andere geboortes dit voorjaar wacht Artis, ten tijde van het samenstellen van dit tijdschrift, ook met spanning op de geboorte van een olifantje. En‌ in juni beginnen de ZOOmeravonden.

Op elke zaterdag in juni, juli en augustus is Artis open tot zonsondergang en kunt u genieten van een uitgebreid avondprogramma met muziek, voorstellingen, theater en creatieve activiteiten voor de kinderen. Zo is het elke zaterdagavond genieten in Artis. Zie de gratis Zomerkalender voor het complete programma! tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

5

regenwater na de regen foto Ronald van Weeren

NAtura ARTIS magistra VINDT EEN VERANTWOORDE OMGANG MET WATER BELANGRIJK. DAAROM WORDT ZOVEEL MOGELIJK GEBRUIK GEMAAKT VAN REGENWATER. IN ARTIS IS VEEL WATER NODIG. De mammoetbakken in het Aquarium, de vijvers, de waterpartijen in de dieren足 verblijven, de planten en de dieren, ze hebben allemaal water nodig.

HET REGENT VAAK IN NEDERLAND. Aan regenwater dus geen gebrek. Artis maakt hier optimaal gebruik van. Op verschillende plaatsen in de tuin bevinden zich wateropslagtanks die het opgevangen regenwater onder de grond opslaan. Regenwater is niet geschikt als drinkwater, maar het wordt gebruikt voor de besproeiing van bomen en planten of het schoonmaken in en rondom de verblijven. Planten en bomen in het park

6

hebben hier extra baat bij omdat er, in tegenstelling tot kraanwater, geen kalk in zit.

HET BASSIN VAN DE ZEELEEUWEN WORDT BIJGEVULD MET REGENWATER. Ook onder de vernieuwde Fazanterie en het Apen- en Vogelhuis zijn opslagtanks voor regenwater geplaatst, zodat Artis nog meer regenwater kan opslaan. Via leidingen wordt het opgeslagen regenwater door de tuin verspreid.

RESULTAAT: door regenwater op te vangen en het te hergebruiken zorgt Artis ervoor dat er geen onnodig gebruik wordt gemaakt van leidingwater.

Artis in balans

7

artis nieuws

In Artis is er 365 dagen per jaar van alles aan de hand: geboortes, sterfgevallen, verhuizingen, verbouwingen, nieuwe en tijdelijke bewoners, activiteiten en evenementen. Hier het allerlaatste nieuws uit de tuin. ing

an

7

g>

>

4 10

5 1 9 8

3

2

6

zojuist gearriveerd 1 een kleine kantjil uit edinburgh, engeland, te zien in het kleine-Zoogdierenhuis 2 een klipdas uit Zürich, Zwitserland, te zien in de Algazellenstal 3 Afrikaanse reuzenmiljoenpoten uit kopenhagen, Denemarken, te zien in insectarium 4 een Afrikaanse doornstaartagame uit beauval in Frankrijk , in het reptielenhuis 5 vier trompetzwanen uit Avifauna en lisieux in Frankrijk, te zien op de Pampa en bij de Steenbokkenrots 6 twee guans (tropische vogels uit Zuid-Amerika) uit kerkrade, voor het vogelhuis of de Fazanterie

geboren en verwacht 22 en 24 maart twee mara’s op de Pampa • 16 maart twee pauwstaartduiven op de Kinderboerderij • 29 maart en 1 april vijf Hawaïganzen bij de vijvers • 3 en 31 maart en 8 april drie zwartvoetpinguïns op de Pinguïnrots • 30 maart drie blauwwanghoningeters (achter de schermen) •1 april en 1 mei in totaal vier Madagaskar daggekko’s in het Reptielenhuis • op 9 april een kuifseriëma in de Fazanterie • 1 mei drie prairiehondjes in hun verblijf • 4 mei een anoa in het Minangkabausehuis • bezig met nestelen: de pelikanen hebben vier nesten • de helmkasuaris bebroedt vier eieren • de lepelaars in de Weidevogelvolière hebben vier nesten , verschillende kuikens kropen uit het ei

8

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

nieuws

vale gier uit het ei

nachtdieren naar Apenhuis

8 Deze lente kroop er voor de tweede keer in Artis een vale gier uit het ei.

Het nest bevindt zich op de hoge rots tegen het gebouw De volharding aan. Het is een jong van hetzelfde koppel als vorig jaar. .Artis draagt zo opnieuw bij aan het internationale fokprogramma van deze bedreigde diersoort. In Europa leeft de vale gier alleen nog op de bergweiden van de Pyreneeën en de Alpen. daar zweeft hij met een spanwijdte van meer dan 2,5 meter hoog boven het landschap. Op www.artis.nl zijn alle stadia van de groei te zien.

7 jungle by night, het nachtdierenhuis, zal per 1 juni worden gesloten. de dieren verhuizen naar het gerestaureerde Apenhuis zodat ze vast kunnen wennen aan hun nieuwe, bosrijke omgeving.

Nachtdieren laten zich overdag moeilijk zien. Tijdens speciale avondopenstellingen onder meer tijdens de ZOOmeravonden - krijgt het publiek zeker kans een glimp op te vangen van de bijzondere nachtdieren zoals de doeroecoeli.

tapirs op de Pampa 9 Sinds eind maart zijn er drie Zuid-Amerikaanse tapirs op de Pampa gearriveerd. Het mannetje komt uit de dierentuin van lissabon en het vrouwtje met haar jong uit de dierentuin van verona. Ze zijn volledig bruingekleurd in tegenstelling tot de Maleise tapir (bij het Gorillahuis) die een witte achterzijde heeft. Bij mooi weer houden de tapirs van een frisse duik in de Pampavijver..

rode vari’s geboren 10 Op Tweede Paasdag zijn er twee rode vari’s geboren. de eerste vier tot zes weken blijven de jongen op of in de buurt van het nest. vanaf begin juni zijn de jonge rode vari’s ook buiten op lemurenland te zien.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

9

nieuws

gerecyclede knapzakjes Tijdens de ZOOmeravonden is ook aan de kleinste picknickers gedacht. van takken waar de olifanten, spiesbokken, wisenten en giraffen mee hebben gespeeld, zijn knapzakjes gemaakt. Hierin zit een krentenbol, knijpfruit, een pakje drinken, een stuk fruit en iets lekkers. Zo hebben kinderen tijdens het picknicken hun eigen voorraadje. de knapzakken kosten vijf euro en zijn te koop in kraampjes en bakfietsen op verschillende locaties in de tuin.

lintje voor Artis-medewerker Ko veltman Dierverzorger ko veltman is sinds vrijdag 29 april lid in de Orde van Oranjenassau. Hij kreeg de koninklijke onderscheiding uit handen van de Amsterdamse burgemeester Eberhard van der Laan die hem met name prees voor zijn jarenlange inzet voor zieken en gehandicapten.

Zo organiseerde Ko in Artis speciale rondleidingen voor doven en visueel gehandicapten in het Insectarium en was hij initiatiefnemer van het ‘Kinderbeestfeest’. Op deze speciale avond gaat Artis speciaal open voor langdurig zieke kinderen en worden ze getrakteerd op allerlei leuke activiteiten. Deze avond kreeg als ‘Dreamnight at the ZOO’ internationaal veel navolging.

10

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

tweede prieeltje binnenkort krijgt Artis er een tweede prieeltje bij, uitstekend geschikt voor gebruik tijdens de ZOOmeravonden.

Hij krijgt een plek op de oude fundamenten van een Chinees tempeltje waar een tijd lang het beeld van dikkertje dap stond; dit krijgt nu een mooi plekje tussen het Apenhuis en het Reptielenhuis. Oorspronkelijk stond deze muziektent op het Thorbeckeplein in Amsterdam, maar hij was daar overbodig geworden. Amsterdammers konden bij de gemeente aangeven waar hij naar toe moest, en Artis is het geworden! De muziektent dateert uit 1984 en is ontworpen op basis van historische prieeltjes. Hij is achthoekig van vorm met gietijzeren pilaren en siersmeedwerk. Hij past goed bij het nieuwe Artis dat teruggrijpt op haar vroegere functies. In de vorige eeuw werden immers in een prachtige Muziektempel op het voorplein (en in andere zalen) regelmatig muziekuitvoeringen gehouden. die functie heeft Artis met haar ZOOmeravonden weer een nieuwe impuls gegeven.

Fazanterie geopend door Ramon Beuk Op 27 april heeft topkok ramon beuk het eerste deel van de vernieuwde Fazanterie geopend. voor het oog van de vele pers en het toegestroomde Artis-publiek serveerde hij een feestelijke maaltijd voor de ara’s, seriëma’s en fazantachtigen. In de Fazanterie zijn bedreigde tot zeer bedreigde vogelsoorten te bewonderen. Zo zijn er soldatenara’s te zien, waarvan er nog maar zo’n 10.000 leven en zeer bedreigde blauwkeelara’s (slechts een paar honderd dieren). de ruime volière is zo ingericht, dat ze zich hopelijk zullen voortplanten. de moderne keuken van de Fazanterie maakt het mogelijk om voor het eerst vanuit één centrale keuken aan alle dieet- en hygiëne-eisen van alle vogelsoorten in Artis te voldoen. via een raam kunt u de bezigheden van de verzorgers in de keuken volgen.

Artis de Partis gezien?

Artis de Partis duikt overal op. Heeft u ‘m ook ergens gezien?

Mail een foto naar redactie@artis.nl. kijk ook op www.artis.nl

Bij Pont de Gard. Gezien door Hans Minses en Jeroen de Zanger.

Samen met Artis de Marsis bij Golden Gate Bridge, San Francisco. Gezien door Lissy Reekers.

word fan van Artis Facebookers opgelet! Word fan van Artis op Facebook en lees als eerste het allerlaatste nieuws. volg de groei van de vale gier, bekijk de leukste olifantenfilmpjes en kom in contact met andere Artis-fans. Heeft u geen Facebook maar wel Twitter? volg dan @Artis.

• www.facebook.com/artis • www.twitter.com/artis tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

11

slingerende gibbons tekst Henriëtte Plantenga foto’s Ronald van Weeren

W

ie het zingen van de gibbons even gemist heeft, kan zijn hart nu weer ophalen: sinds februari is een nieuw koppel van deze lenige, levenslustige apen terug op het eiland aan het eind van de Papegaaienlaan. Toen de dieren elkaar in februari voor het eerst zagen was het meteen dikke mik: ze omhelsden elkaar, zaten samen te eten, maken kleine geluidjes zodra de ander uit zicht was. Het paartje goudwanggibbons is zelfs zo aan elkaar gehecht dat ze ’s avonds helemaal ineengestrengeld in hun nachthok zitten, de ongewoon lange donkere en lichte­ ­armen als een puzzel om elkaar heen geslagen.

Gibbons zijn Zuidoost-Aziatische mensapen die in nauw gezinsverband leven; vader, moeder en één of twee jongen. Daarin verschillen ze van de overige

12

mensapen: gorilla’s en chimpansees leven in groepen, orang-oetans juist erg op zichzelf. Er zijn maar liefst twaalf soorten gibbons. Meestal is het mannetje overwegend zwart en het vrouwtje, eenmaal volwassen, lichtblond van kleur.

De vermaarde zang van de gibbons is een hoofdstuk apart; hele duetten brengen ze ten gehore, elke soort weer net anders. Wat de goudwanggibbons in Artis betreft, wint het vrouwtje op punten: ze kan het hardst, en ze heeft maar liefst negen verschillende noten op haar zang! Ook haar lef lijkt wat groter, want zij waagde zich als eerste buiten. Maar een kleine week en een paar kortstondige waterballetten later zwierden beide apen aan de touwen over de midden­ vijver naar hun privé-eiland alsof ze nooit anders ­gewend waren.

nieuwkomers

13

ZOOmer avonden 2011 PICKNIKKEN, JAZZMUZIEK, SINGER-SONGWRITERS, kindervoorstellingen en speciale gasten foto’s Goos van der Sijde, Ronald van Weeren

Op zaterdag 4 juni gaan de ZOOmeravonden weer van start. Kom in de tuin picknicken, kijken naar theatervoorstellingen en luisteren naar optredens van bekende artiesten zoals Van Dik Hout.

14

ZOOmeravonden 2011

kleinkunst en cabaret Kom naar het prieeltje bij de flamingo’s voor kleinkunst en cabaret van artiesten als Trio Zazi, Thijs Maas en Jeroen Bouwhuis.

kinderprogramma Ook voor kinderen is van alles georganiseerd. Op het veldje bij de Pampa geeft Lucia Marthas dansles, Nienke van Z@pp komt langs, er zijn voorstellingen van het Terra Theater en Flip van Duijn vertelt verhalen van zijn moeder Annie M.G. Schmidt.

picknicken Op verschillende plaatsen in de tuin staan bakfietsen en kraampjes met stokbrood, wijn, prosecco, limonade, olijven en andere hapjes. Voor kinderen is er een handige knapzak met lekkere dingen. Kies een plek op het gras, tussen de bomen of op een bankje in de zon en geniet van het eten en de muziek op de Artis ZOOmeravonden.

singer-songwriters Bij de Apenrots kunt u luisteren naar akoestische muziek van opkomende singer/songwriters als Case Mayfield, Ape Not Mice en Celine Cairo

verhalen over Artis Artis zit vol met verhalen.Op verschillende plekken worden deze tijdens de ZOOmeravonden verteld. Hoe is bijvoorbeeld de Fazanterie onstaan , waarom is het Apenhuis verbouwd en hoe verloopt de bevruchting, de dracht en de bevalling van een olifant.

Van Dik Hout Elke ZOOmeravond wordt afgesloten met een spetterend optreden. Bekende namen dit jaar zijn onder andere Jamai, Brainpower, Valerius , Birgit Schuurman en Van Dik Hout.

Kijk voor meer informatie en het volledige programma op de zomerkalender of op www.artis.nl /zoomeravonden

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

15

bekend in artis Artiesten, kunstenaars, schrijvers en andere bekenden over hun liefde voor Natura Artis Magistra.

Martin in Artis foto KeesJan Kolb

Martin Buitenhuis is bekend als de leadzanger van rockgroep Van Dik Hout. Hij heeft verschillende hits geschreven zoals ‘Stil in mij’ en ‘Alles of niets’. Wat maakt Artis zo speciaal voor hem?

Martin Buitenhuis leadzanger van rockgroep Van Dik Hout.

“Mijn eerste herinnering aan Artis is dat wij met het hele gezin vanuit Den Helder naar Amsterdam toekwamen. Dat was voor mij heel erg speciaal. De olifanten kan ik mij nog goed herinneren. Die grote grijze dieren, waar je dan zo dichtbij kunt komen.

Samen met mijn gezin heb ik een tijd in de Plantagebuurt gewoond.

Toen ben ik heel vaak met mijn dochters in Artis geweest. Nu komen we er ook nog. Ik merk dat zij anders naar Artis kijken dan ik. Zij zitten net zo graag in de speeltuin als dat zij naar de dieren kijken. Wanneer ik er ben kijk ik graag naar het voeren van de dieren. Het leukst hiervan vind ik het voeren van de leeuwen. Rond voedingstijd worden ze een stuk actiever.

Zodra je voorbij de poort bent komt er een bepaalde rust over je heen. Artis is voor mij een unieke plek waar je dieren van dichtbij kunt bekijken, kunt wandelen, lekker in de zon kunt zitten, rustig een boek kunt lezen. En binnenkort mag ik in Artis ook optreden op de ZOOmeravonden.”

16

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

tip!

Met een Artis-lidmaatschap krijgt u 10% korting op alle artikelen behalve boeken.

artis winkel

puzzel Voor de puzzelliefhebber: een prachtige legpuzzel van wilde olifanten.

Jumbo, Planet Earth puzzel €17,95

bewegen met Bobles deze unieke, duurzame speelgoedolifant nodigt uit om te bewegen en draagt bij aan de verbetering van de motoriek. €119,95

het nieuwe olifantje Speciaal voor het nieuwe Artis-olifantje, een groeiboekje om in te vullen en in te tekenen om zo alles te weten te komen over het pasgeboren jong van Thong Tai. vanaf juli in de winkel. €5,-

deurstopper deze handgemaakte olifant is te gebruiken als boekensteun of deurstopper. €49,95

spaarpot de originele Finse spaarpot uit de jaren 70. Ook in geel en groen. €9,95

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

17

serie olifantje

18

de hoogzwangere Thong Tai

deel 2: hoogzwanger

klaar voor de

geboorte tekst Michiel Hooykaas m.m.v. Hein Knaap foto’s Ronald van Weeren

Het is bijna zover. Na een maandenlange dracht staat Thong Tai op het punt van bevallen. Hoe gaat het nu met haar?

Wat staat haar – en ook Artis - tijdens de geboorte te wachten? Verzorger Hein Knaap, die de geboorte van Yindee meemaakte, vindt het erg spannend. “Het was te gek om de geboorte van Yindee mee te maken. Nu komt er eindelijk een kleintje bij!”

T

hong Tai is hoogzwanger. Het valt misschien niet meteen op, maar ze is tijdens haar dracht wel degelijk een stuk dikker geworden. Sinds afgelopen november is ze meer dan 500 kilo aangekomen. “Als ze in een drafje op je afkomt met dat dikke lichaam, dat ziet er niet uit”, zegt verzorger Hein Knaap met een lach.

Door haar omvang heeft Thong Tai moeite met bewegen. Liggen en slapen is moeilijker en ze ontlast haar benen door tegen de muren of zandheuvels te leunen.

“Ze is wat onrustiger aan het worden,” zegt Hein, “en soms heeft ze geen zin in een training.” Nu ze drachtig is eet Thong Tai nóg meer dan normaal. “Ze is één en al vraatzucht”, zegt Hein. “We geven haar nu wat meer

krachtvoer en we voegen calcium aan de voeding toe.”

Voor Hein wordt het de tweede keer dat hij bij de geboorte van een olifantje zal zijn. “De eerste keer was toen Yindee geboren werd in 2005. Dat was te gek. Ik heb toen een nacht op een hooibaal gelegen om Thong Tai via een monitor in de gaten te houden.” De komende geboorte is extra bijzonder, omdat Thong Tai hier in Artis drachtig is geworden. “We hebben straks alles van begin tot eind meegemaakt!”

Een olifantengeboorte is niet niks. Olifanten hebben een S-vormig geboortekanaal dat niet alleen de bevruchting maar ook de bevalling gecompliceerd maakt. “Het jong moet tijdens de tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

» 19

serie olifantje

kenmerken olifantendracht:

• langste dracht van alle zoogdieren: 22 maanden • na 16 weken krijgt het olifantenembryo een slurf • na 12 maanden is het embryo een miniatuur-olifantje van 45 cm lang • bevalling kan een uur tot een dag duren • kalf weegt 80-120 kilo bij geboorte Een olifantenembryo van ongeveer 19 maanden oud.

Het jong heeft al nageltjes, een slurf, een staart en donshaar op de rug. Fotografie: David Barlow Photography

bevalling een kwartslag draaien, een slinger omhoog maken en weer omlaag door het bekken”, legt Hein uit. Het kalf weegt ook nog eens tussen de 80 en 120 kilo en heeft een massieve schedel. Die is, in tegenstelling tot de schedel van baby’s, niet vervormbaar.

Om het jong in de goede positie voor de geboorte te krijgen kan Thong Tai op de zandheuvels in het verblijf klimmen en ertegen leunen. “Het is hetzelfde als bij mensen”, zegt Hein. “Vrouwen zoeken verschillende houdingen als ze gaan bevallen, en olifanten doen dat ook.”

Mocht Thong Tai moeite hebben met bevallen kunnen de verzorgers haar helpen door met een arm via de endeldarm het jong verder te duwen. Om haar hierop voor te bereiden is haar trainingsprogramma uitgebreid met massage van de anus. Ook worden de

tepels gemasseerd, die net als bij mensen tussen de voorpoten zitten. “Als het kalfje straks moeite heeft met drinken kunnen we Thong Tai zelf melken”, legt Hein uit.

Thong Tai mag zelf bepalen of ze binnen of buiten wil bevallen.

Wel wordt het zwembad voor de veiligheid afgesloten en ook worden de boomstammen uit het verblijf verwijderd. De vijfjarige Yindee mag tijdens de bevalling bij haar moeder blijven. Het is leerzaam voor haar om de geboorte mee te maken voor als ze later zelf een jong krijgt. "We weten niet of het een mannetje of vrouwtje wordt,” zegt Hein, “maar we zijn met beide blij. Yindee krijgt eindelijk een broertje of zusje!”

“het jong maakt tijdens de bevalling een kwartslag draai”

In het volgende nummer: alles over het pasgeboren jong.

als eerste weten dat het jong geboren is?

Wil je weten hoe het met Thong Tai gaat en wat de verzorgers meemaken? En wil je als eerste weten of Thong Tai al bevallen is? Sms dan 'olifantje' naar 4333. Je ontvangt dan direct een sms zodra het olifantje geboren is. Ook steun je Artis met een eenmalige donatie van €2,- (Nog geen 16? Vraag je ouders.)

20

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

deel 2: hoogzwanger

hormoonspiegel dracht Thong Tai

glibberig vruchtwater

Om het verloop van de dracht in de gaten te houden, wordt bij Thong Tai bloed afgenomen.

Daarmee wordt het niveau bepaald van het zwangerschapshormoon progesteron.

De grafiek vertoont het verloop van progesteron vanaf de dekking tot de geboorte van het jong.

Na de dekking neemt het niveau van progesteron toe. Op het einde van de dracht daalt het niveau weer. Het hormoon zakt in een aantal dagen om uiteindelijk te ‘vallen’. De geboorte vindt dan binnen 24 tot 48 uur plaats.

B

ij de bevalling van een olifant komen tientallen liters vruchtwater vrij. toen Yindee geboren werd, had het binnenverblijf een betonnen vloer. Die werd door het vruchtwater glad waardoor Yindee moeite had om overeind te blijven. tegenwoordig heeft het binnenverblijf, bovenop het beton, een ‘biobodem’ van houtschors. Die zorgt voor een goede drainage. Dat is niet alleen goed voor de voeten van de olifanten, maar zorgt er ook voor dat het pasgeboren olifantje niet zal uitglijden.

dracht van thong tai Progesteronniveau van Thong Tai vanaf de dekking tot de geboorte

concentratie progesteron

8,0 7,0 6,0 5,0 4,0

2005: De pasgeboren Yindee heeft moeite om te blijven staan op de glibberige vloer.

3,0 2,0 1,0 half juni 2011

15-4-2011

15-2-2011

15-12-2010

15-8-2010

15-10-2010

15-6-2010

15-4-2010

15-2-2010

15-12-2009

15-8-2009

15-10-2009

2-9-2009 15-6-2009

0,0

volg de dracht van Thong Tai en het opgroeien van haar kalfje op

www. artis.nl/olifantje

24/25 september 2009 Nikolai dekt Thong Tai

facebook twitter

Tijdens de geboorte moet het olifantenjong een lange en moeilijke weg afleggen door het S-vormige geboortekanaal.

21

24

24 uur

uur Natura Artis magistra

Er is altijd wel wat aan de hand in Artis, het leven gaat 24 uur door.

Huisfotograaf Ronald van Weeren belicht dit keer de verschillende opvoedingspraktijken in het dierenrijk.

09:20 uur Aquarium Er zijn tal van manieren waarop ouderdieren hun jongen van voedsel voorzien. Aan het opbraken van voorverteerd voedsel, het met prooien volproppen of het zogen van de jongen zijn we wel gewend.

De discusvissenmanier om de jongen te voeren is wat exotischer. Het is een slijmerige huidafscheiding van beide ouderdieren die voor de visjes het eerste voedsel vormt. geen wonder dat ze zich zo aanhankelijk tonen.

22

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

24 uur

13:30 uur Pampa 'meteen in de benen en goed volgen' is het beste advies dat je een pas geboren lama kan geven.

Daar is op gerekend. Op lange poten en volledig in de wol kan het meteen na de geboorte met de groep mee.

Als melkproducent is zijn moeder natuurlijk de belangrijkste lama op aarde. Een verwantschap die vaak bevestigd wordt door uitvoerig wederzijds gesnuffel. Wie wie is en dus wel of niet recht heeft op melk of affectie bepaalt de neus.

23

24 uur

14:33 uur Reptielenhuis Met open ogen stapt het dikkopschildpadje uit het ei de wereld in. Een roekeloze daad voor zo’n kwetsbaar diertje; het schild is nog week en biedt maar weinig bescherming. Een eenhapssnack voor menige rover. De jonge dikkop zal het zonder voorbeeld moeten zien te redden in het leven. Het moederdier heeft na de eileg geen bemoeienis met haar nageslacht meer. Met een voorgeprogrammeerd brein voorzien van alle kennis die in de loop van miljoenen jaren nuttig is gebleken voor een succesvol leven, gaat dikkop onvervaard op stap. Zoals een echt reptiel betaamd: koelbloedig.

24

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

24 uur

15:45 uur Zeeleeuwen Een visetend zoogdier dat bij geboorte niet kan zwemmen tart elke logica. Maar toch is dat de realiteit voor de zeeleeuw. Een onhandige erfenis uit een ver verleden als landbewoner. Dus ligt de pup verweesd op de wal als moeder in zee op vette vis vist voor de melkproductie.

Hees blaft de zeeleeuwin naar haar pup, die met gorgelende kreetjes antwoordt. Voor ons slechts rauwe klanken, maar pup en zeeleeuwin bouwen op vocale basis zo een sterke persoonlijke band op. Na een paar weken kan de pup zwemmen, maar een volleerd visser wordt hij pas veel later.

2925

# artis magazine 1, 2010 tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

zebra's

met de klas op report age kijk op www.artis .n ecorepor l/ ter

camille jeanson (8) wil als Artis-reporter meer te weten komen over zebra’s. ‘Wat is het verschil tussen paarden en zebra’s?’ Fanny Schutte, verzorgster op de Savanne, beantwoordt al haar vragen. tekst Eder Cheng-A-June foto’s Michelle Achlatis en Ronald van Weeren tekening Camille Jeanson

Zebra’s zien er anders uit dan paarden. Naast de zwart-witte strepen hebben zebra’s ook grotere oren. En de manen van een zebra staan omhoog. Het geluid dat een zebra maakt lijkt op het balken van een ezel. Een zebra lijkt op het eerste gezicht op een paard maar is meer verwant aan de ezel.

De zebra is een kuddedier. In de natuur bestaat een kudde uit ongeveer 15 zebra’s. Iedere kudde heeft één hengst en verschillende merries met veulens. De kudde blijft bij elkaar. Zo kunnen zij elkaar waarschuwen voor gevaar.

Wanneer een jonge hengst twee jaar is verlaat hij de kudde.

Hij gaat dan op zoek naar zijn eigen kudde.

26

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

Artis-reporter

vanaf de geboorte hebben zebra’s een eigen, uniek strepenpatroon, net een streepjescode. De strepen van een veulen zijn eerst bruin met wit en worden na een paar maanden pas zwart met wit. Het veulen leert het patroon van de moeder zodat ze haar kan vinden tussen andere zebra’s in de kudde. Het strepenpatroon van een zebra is net zo uniek als een vingerafdruk.

er zijn drie verschillende zebrasoorten.

De bergzebra, de steppezebra en de Grévy-zebra.

De bergzebra is de kleinste soort. De steppezebra is te herkennen aan de brede verticale zwart-witte strepen.

De Grévy-zebra is de grootste zebrasoort en is in Artis te zien. Hij is te herkennen aan de smalle verticale strepen op het lichaam. Hij leeft in Oost-Afrika en is sterk bedreigd.

Zebra’s kunnen heel hard rennen. Zij kunnen een snelheid van wel zeventig kilometer per uur halen. Het lichaam van de zebra is hier speciaal op gebouwd. Het lichaam is gestroomlijnd en de benen zijn extra lang en sterk.

Een trap van een zebra kan de kaken van een leeuw verbrijzelen.

zelf Artisreporter zijn?

Ben je tussen de 6 en 16 jaar?

Dan mag je als reporter in Artis met een fotograaf een reportage komen maken. En achter de schermen kijken, je bent ten slotte even journalist en die mogen overal rondneuzen. mail je idee naar redactie@artis.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

27

column

Erik A. de Jong bezet de Artisleerstoel Cultuur Landschap en Natuur aan de Universiteit van Amsterdam, is adviseur van Artis en medeverantwoordelijk voor de vernieuwing van het Groote Museum. Natuur en cultuur zijn voor hem onafscheidelijke grootheden. Hij tuiniert een wildernis in Drenthe.

groen erfgoed ’s Ochtends vroeg op de fiets naar Artis verlang ik er al naar om in het park even onder de bomen op een bank te zitten. Te luisteren naar het ruisen van de wind en mij in alle rust het begin van de dag te realiseren. Ligt Amsterdam in een bos, of ligt er een woud in Amsterdam?

Die observatie noteerden verschillende 17de-eeuwers, zo vol verwondering waren zij over alle bomen die ze zagen in Amsterdam. In het Jaar van het Bos is dat wel een gedachte om bij stil te staan.

Het zijn de bomen die Artis voor mij tot zo’n bijzondere plek maken.

Hun wortels vormen er samen met paden, gras, perken en andere beplantingen een vloer voor dier en mens. De boomkronen vormen het dak boven dit landschap. Bomen bouwen met hun vorm, silhouet en kleur een voor-, midden- en achtergrond. Ze bestemmen het park tot een atmosferische, poëtische compositie, waar stam, bast, tak, blad, bloesem en vrucht, zaad en geur een bron van individuele schoonheid en beleving zijn, in alle seizoenen. Bomen zijn een levend geschiedenisboek, ze vertegenwoordigen groen erfgoed. We kunnen in hun monumentale groei de architectuur van de tijd lezen. Artis heeft enkele van de oudste bomen van Amsterdam, stille getuigen van wat was en is. Hun botanische betekenis illustreert de rol die ze spelen in onze stedelijke biodiversiteit.

Iedere boom in Artis verwijst naar een soortgenoot elders, dichtbij en verderaf: wat is de wereld zonder boom en bos? In Artis wandelen we om in de stad ons geluk te vinden onder bomen: wat zou ons leven in de stad zijn zonder deze parknatuur, dit aangeplante woud?

Erik de Jong

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

29

Artis Academie

leven in het heelal tekst Govert Schilling foto’s NASA, ESO en JPL

Elke eerste dinsdagavond van de maand organiseert de Artis Academie interessante lezingen over de natuur, over biologie en over de ruimte. Wetenschapsjournalist Govert Schilling besteedt in zijn Artis-lezingenreeks ‘Nieuws uit de Kosmos’ aandacht aan nieuwe ontdekkingen in het heelal. Ook bij de speurtocht naar buitenaards leven houdt hij de vinger aan de pols. Hoe uniek is het leven op aarde? Astrobiologen richten hun pijlen op Mars, maar ook op planeten bij andere sterren.

Leeft er wat ergens in die onmetelijke kosmos?

30

Veel geologische structuren op Mars lijken te zijn ontstaan door stromend water, zoals deze 'gullies'.

Artis Academie De Artis Academie is opgericht met als doel verwondering over de natuur te stimuleren en kennis daarover te verdiepen. In dit kader organiseert de Artis Academie lezingen, cursussen en colleges in samenwerking met Artis-professor Erik de Jong.

O

nderzoekster Felisa Wolfe-Simon wist het zeker: bacteriën uit het Californische Mono Lake kunnen het fosfor in hun DNA vervangen door arseen. Wolfe-Simons onderzoek, uitgevoerd met geld van het astrobiologieprogramma van de Amerikaanse NASA, haalde wereldwijd de voorpagina’s en de tv-journaals.

Van buitenaards leven was geen sprake, maar met de vondst van nieuwe, onbekende bouwstenen leek die ontdekking wel een stap dichterbij. De Science-publicatie van Wolfe-Simon en haar collega’s kwam echter zwaar onder vuur te liggen. Of er echt ‘arseenbacteriën’ bestaan is niet duidelijk.

Toch zette het nieuws iedereen wel weer aan het denken. Want wat zijn de grenzen van het leven? En hoe uniek is onze levende planeet?

Niemand weet hoe het leven op aarde ontstond.

Wel staat vast dat het begon met koolwaterstofverbindingen, zoals die ook in de ruimte tussen de sterren zijn aangetroffen. Als op aarde daar leven uit kon ontstaan, is dat misschien ook gebeurd op andere planeten. Ruimte en tijd genoeg in het heelal voor een herhaling van dat experiment, zou je zeggen. Toch is er nog nooit buitenaards leven gevonden. Volgens de Amerikaanse astronoom en publicist Paul Davies zoeken we misschien met oogkleppen op, en speuren we vooral naar leven zoals wij dat kennen, gebaseerd op water en koolstof. Wie weet is er zelfs hier op aarde sprake van een verborgen biosfeer met heel andere bouwstenen. Maar leven heeft complexe moleculen nodig, en dan kun je bijna niet om koolstof heen. En van alle denkbare oplosmiddelen in de natuur komt water verreweg het meest voor.

Geen wonder dat de zoektocht naar leven elders in het zonnestelsel zich vooral richt op vloeibaar water en op koolstofchemie.

»

NASA-onderzoekster Felisa Wolfe-Simon verzamelt monsters met micro-organismen in het Californische Mono Lake. Een extreme omgeving voor leven, zelfs op aarde.

Sommige exoplaneten draaien op zo'n kleine afstand rond hun moederster dat ze een gesmolten oppervlak van gloeiende lava hebben. Geen kans op leven. tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

31

Artis Academie Van buurplaneet Mars staat inmiddels vast dat er lang geleden zeeën en oceanen waren. Wie weet is daar ooit leven in ontstaan. Zelfs in de koude buitendelen van het zonnestelsel, op de ijsmanen van Jupiter en Saturnus, komen ondergrondse oceanen voor. Alle ingrediënten voor de vorming van leven zijn daar aanwezig. En als de aarde toch de enige levende planeet in het zonnestelsel blijkt te zijn? Dan vestigen astrobiologen hun hoop op andere zonnestelsels. Sinds 1995 zijn er honderden exoplaneten ontdekt – planeten bij andere sterren. Het kan haast niet anders of daar zitten tweelingzusjes en -broertjes van de aarde tussen. Het is de heilige graal van het exoplanetenonderzoek: een planeet die lijkt op de aarde, in een baan rond een ster zoals de zon. En dan natuurlijk precies op de goede afstand, waar het niet te heet of te koud is. De verwachting is dat hij binnen een paar jaar wordt gevonden. En dat er miljoenen of zelfs miljarden van zulke exo-aardes bestaan.

Op de bevroren Saturnusmaan Enceladus zijn geisers actief die doen vermoeden dat zich onder het ijs vloeibaar water bevindt.

exoplaneten

Aantonen dat er op zo’n verre planeet iets leeft, zal niet meevallen. Maar als dat ooit lukt, gaat het om de belangrijkste ontdekking in de geschiedenis van de mensheid. Een ontdekking die ons iets heel wezenlijks leert over onze plaats in ruimte en tijd. Voorlopig is het nog niet zo ver. Voorlopig weten we niet beter of leven komt alleen op onze eigen thuisplaneet voor. Extra reden om daar voorzichtig mee om te gaan.

Rond de ster HD10180 zijn in elk geval vijf en mogelijk zeven planeten ontdekt. Een echte exo-aarde is tot nu toe nog nooit gevonden.

32

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

De planetenstelsels van andere sterren vertonen verrassend weinig overeenkomsten met ons eigen zonnestelsel. Er draaien grote, Jupiter-achtige gasplaneten in extreem kleine omloopbanen. Sommige planeten hebben uitgerekte, scheve banen, of draaien zelfs tegen elkaar in. Een mooi, regelmatig planetenstelsel zoals dat van ons is nog niet gevonden.

Maar dat ligt waarschijnlijk aan de zoektechniek. Die is nog niet gevoelig genoeg om lichte planeten met wijde omloopbanen, zoals onze aarde, te ontdekken. Met NASA’s Kepler-satelliet is nu een begin gemaakt. Er zijn al ruim duizend kandidaatplaneten gevonden, waarvan sommige nauwelijks groter en zwaarder zijn dan de aarde. Binnen een paar jaar kan de ontdekking van Tweeling Aarde een feit zijn.

Artis Academie

lezingen met de Artis Academie lezingen in het Planetarium tot en met december 2011

E

lke eerste dinsdagavond van de maand organiseert de Artis Academie interessante lezingen over natuur, dierentuinen, landschap, biologie, geologie, astronomie, en wetenschap in het algemeen.

Govert Schilling verzorgt eenmaal per drie maanden de lezing ‘Nieuws uit de Kosmos’.

Daarnaast organiseert de Artis Academie cursussen over sterrenkunde in het Planetarium. Zie de agenda voor meer informatie of kijk op www.artis.nl/lezingen of www.artis.nl/cursussen

Hans Dorrestijn

Govert Schilling

7 juni / 6 september / 6 december

4 oktober

lezingenreeks nieuws uit de kosmos op 7 juni is het onderwerp 'Leven in het Heelal'

bossen ontstaan door ziektes bij mens en dier

Govert Schilling, wetenschapsjournalist Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen.Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezingen het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald.

5 juli

prof. dr. Herbert Prins, resource ecologie Universiteit Wageningen Lezing in het kader van het Jaar van het Bos. Bomen concurreren met de laag-bij-de-grondse levensvormen zoals grassen en kruiden. De balans tussen bomen en grassen en kruiden is delicaat. Begrazing door hoefdieren, houtkap door de mens en epidemische ziektes bij mens en dier kunnen de balans tussen bomen en kruidachtige planten veranderen.

de evolutie van onze hersenen prof. dr. D.F. Swaab, Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen, Amsterdam Wij worden gekenmerkt door een fantastisch brein van anderhalve kilogram, dat bestaat uit zo’n 100 miljard hersencellen, neuronen. Een lezing door de schrijver van het boeiende boek ‘Wij zijn ons brein’.

2 augustus

de komst van een olifantje Mark Hoyer, de dierenarts van Artis Dierverzorgers, biologen en experts op het gebied van olifanten hebben de afgelopen dracht van olifant Thong Tai, die 22 maanden duurt, met grote belangstelling gevolgd. Hoe is de geboorte verlopen?

1 november

Dorrestijns natuurgids Hans Dorrestijn, cabaretier en schrijver Met Dorrestijns Vogelgids ontpopte cabaretier en schrijver Hans Dorrestijn zich in één klap tot Nederlands meest geliefde vogelaar. Maar vogelaars houden niet exclusief van vogels, ze zijn geïnteresseerd in de hele fauna. Dorrestijn let ook op reptielen, amfibieën, insecten, vissen en zoogdieren. Zijn vogeldag is pas echt goed als er een vos voorbijkomt; zijn vakantie begint pas echt oog in oog met een parelhagedis of een gele rombout (een soort libel). Daarnaast leveren zijn observaties van al die natuurminnaars om hem heen soms hilarische stukjes over mensengedrag op. zie ook: www.artis.nl/lezingen tijdschriftNatura NaturaArtis ArtisMagistra Magistra##2~2011 1~2011 tijdschrift

33

geef om Artis

Menso draait spaarvarken om voor Artis

naam Menso (en vriend luke) leeftijd 8 jaar wil later worden lego-ontwerper leukste dier panda leukste Artis-dier pinguïns leukste plek Planetarium

A

ls Menso van zijn moeder hoort waar de antwoordkaart in het Artis-tijdschrift voor dient, aarzelt hij geen moment. Hij stopt zijn spaarcenten in een gele envelop, met daarop de tekst “JA, IK STEUN ARTIS.” Om Menso te bedanken nodigt Artis hem uit voor een kijkje achter de schermen. Samen met zijn vriend luke mag Menso op bezoek bij de pinguïns en de zeeleeuwen. Het leukst vindt hij de zeeleeuwen.

Onder leiding van dierverzorger Johan mag hij voelen hoe glad ze zijn en haring voeren. Menso is erg nieuwsgierig en Johan beantwoordt al zijn vragen.

34

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

ja ik steun Artis!

Menso vindt het een goed idee als zijn geld gebruikt wordt om vis te kopen voor de dieren. Maar het lijkt hem ook leuk als Artis plek maakt voor zijn lievelingsdier: ‘Een panda!’

Graag doen we ook beroep op u. U kunt net als Menso schenken, nalaten of adopteren. Omdat Artis een goed doel is kan dat op een fiscaal aantrekkelijke manier. Kunnen wij op u rekenen?

Wilt u meer weten? Stuur dan de antwoordkaart op of neem contact op met Eveline Prins 020 52 33 533 of via e.prins@artis.nl

gratis puzzel t.w.v. € 17,95

exclusief voor leden

Artis ontdekken met nog meer familieleden of vrienden is leuker.

Maak daarom nu uw dochter, zoon, kleinkind, broer, zus, oma, opa, buurman, vriend of bekende lid van Artis en ontvang gratis een Planet Earth puzzel.

Vul de kaart in met de gegevens van het nieuwe lid en uw eigen naam en lidnummer en stuur de kaart op. Na betaling kunt u bij uw volgende bezoek aan Artis de puzzel afhalen aan de kassa.

actievoorwaarden • u ontvangt een puzzel bij één of meerdere nieuw aangebrachte lidmaatschappen • de puzzel wordt niet opgestuurd maar kan afgehaald worden bij de kassa van Artis • deze actie is niet geldig in combinatie met andere acties • geldig zo lang de voorraad strekt • maximaal 1 puzzel per lid ongeacht het aantal aangebrachte nieuwe leden tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

35

Artis vernieuwt

het ontwerpen van

een landschapstheater RESTAURATIE APENHUIS EN vOGElHUIS NAdERT vOlTOOIING tekst Goos van der Sijde, met dank aan projectleiders Michael vermeer en Harrie Knol. foto’s Ronald van Weeren en Michelle Achlatis ontwerpen Buro landlab illustraties Annemieke Bunjes

In juli gaan het vernieuwde en gerestaureerde vogelhuis en Apenhuis open voor het publiek.

Je loopt er tussen de dieren in een monumentale setting. Wat zijn de ideeën achter het nieuwe ‘interieur’?

I

n de anderhalf jaar na de start van de restauratie is ontzettend veel gebeurd met het Apenhuis en Vogelhuis. Begin 2010 maakte het geheel een desolate indruk. de dieren waren elders ondergebracht en er was net een begin gemaakt met het verwijderen van latere toevoegingen zoals asbestplaten, verlaagde plafonds en restanten van verbouwingen. dit voorjaar zindert het van de inrichtingsactiviteiten zoals het leggen van leidingen voor verlichting en watertoevoer, en het aanbrengen van kunstrotsen en terrazzovloeren. Het vernieuwde Apenhuis en vogelhuis begint vorm te krijgen en zowel aan de binnen- als aan de buitenzijde zijn de contouren van de nieuwe dierenverblijven goed zichtbaar.

Meer ruimte voor dieren en planten: dat is een belangrijk uitgangspunt van het beleid van Artis. Nu

36

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

kun je dat doen door minder diersoorten te houden en verblijven te vergroten, maar nadeel is dat er dan een beperkt aantal dieren gehouden kan worden. In het Apenhuis is daarom gekozen voor een rigoureuze oplossing: één groot verblijf waar meerdere diersoorten uit het tropisch oerwoud samenleven: van kikkers, padden, en hagedissen tot zoogdieren als kleine apen, gordeldieren, grondkoeskoezen, en luiaards. En het publiek loopt daar gewoon tussendoor, een geweldige ervaring!

Het ontwerp voor de inrichting door Buro landlab uit Arnhem is in nauwe samenspraak met Artis tot stand gekomen. landschapsarchitect Bram Breedveld vertelt enthousiast over de nieuwe inrichting. “Ik ben landschapsarchitect maar wij ontwerpen ook tuinen en landschappen ín gebouwen, zoals het interieur van het vlinderpaviljoen. daarbij gaat het om het

»

Artis vernieuwt Een van dieren die in het boslandschap van het Apenhuis komt te wonen is de dwergoeistiti uit Zuid-Amerika, het kleinste aapje ter wereld.

Als je het Apenhuis binnen loopt sta je midden in een tropisch bos.

eerste resultaat grootschalige vernieuwing Sinds de oprichting in 1838 is er voor Artis nog nooit zo’n integraal vernieuwingsplan gemaakt als nu in uitvoering is. Met de opening van het gerestaureerde Apenhuis en vogelhuis is het eerste project van de grootschalige vernieuwing van Artis een feit. Op 22 november 2007 gaf Artis-directeur Haig Balian het officiële startsein voor de fondsenwerving voor de grootse vernieuwingsplannen.

Twee jaar later kon worden gestart met het eerste grote project: de restauratie van het Apenhuis en vogelhuis.

Een versteviging van de fundering bleek noodzakelijk in verband met de toekomstige bouw van een ondergrondse parkeergarage met daarbovenop meer ruimte

voor dieren en planten. Artis-directeur Haig Balian is trots op het resultaat: “Het is uniek dat we ondanks de kredietcrisis de restauratie op tijd en binnen het budget afronden.” En nog bijzonderder is dat er in een Gemeentelijk en een Rijksmonument nu een modern dierenverblijf is gemaakt..Balian: “We hebben het monument, het casco, optimaal gerestaureerd, en dat vervolgens als het ware ingericht met een gloednieuw interieur. de keuze van de diersoorten is afgestemd op de mogelijkheden van het gerestaureerde gebouw.”

Het is een concept dat goed past bij de moderne manier van omgaan met monumenten (zie ook pag. 50). tijdschrift tijdschriftNatura NaturaArtis ArtisMagistra Magistra##2~2011 1~2011

37

Artis vernieuwt

Het interieur van het Apenhuis tijdens het leggen van de vloeren en de vloerverwarming.

ervaren, het onderdompelen in een andere wereld.

Een van de uitgangspunten is dat je de ruimte groter laat lijken dan zij in werkelijkheid is. Zo is het vlinderpaviljoen een dwaaltuin die extra spannend wordt door het toepassen van hellingen en extra smalle en steile paadjes voor de kinderen. Eigenlijk kun je het maken van zo’n landschap vergelijken met het ontwerpen van een theater.”

Bij het Apenhuis is gekozen voor het maken van een binnen- én een buitenbos. Er komen grote tropische bomen en struiken in. Allemaal ficussoorten, familie van de vijg, die goed tegen schaduwrijke omstandigheden kunnen. “die soorten hebben we in nauwe samenwerking met deskundigen van Artis uitgezocht”, vertelt Bram (zie pagina 40). “In het midden van het gebouw komt de historische serre terug. dit wordt een buitenverblijf met mediterrane beplanting waaronder ook Europese vijgenbomen. In de zomer kunnen de dieren van het binnenbos hier naar buiten. Aan weerszijden van de serre zijn twee buitenverblijven voor

38

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

dieren uit gematigde streken zoals de Alpenmarmot.”

Het publiek loopt midden door het Apenhuis. Bram: “vanuit het centrale pad zijn er zijn allerlei hoekjes en kleine uitsparingen gemaakt zodat het iets van een spannend bospad krijgt.” Heel bijzonder zijn ook de vloeren. “Italiaanse vakmensen zorgen voor prachtige terrazzovloeren met kleine mozaïekpatronen die horen bij de interieurstijl van 100 jaar geleden.” verder komen na de renovatie de oude boogconstructies van de middenhal en het gebogen dak met de daklichten mooi uit. Het monument komt zo goed tot zijn recht.

Omdat het Apenhuis hoger ligt, kijk je bij de entree van het Vogelhuis vanaf een ‘bordes’ naar de vogels.

Prachtig te zien is de gerestaureerde constructie van de houten dakspanten. Heerlijk licht is het er ook door de vele in ere herstelde daklichten. de route gaat verder via de zijkant van het gebouw waar zich vroeger dienstgangen en vogelverblijven bevonden. Bram: “Ook bij het vogelhuis is gekozen voor grote ruimtes waar

»

Artis vernieuwt

hoe maak je natuurlijke rotsen?

R

otsenbouwer George Houthoff: “De inspiratie halen we uit de natuur. We hebben duizenden referentiedia’s van rotsformaties overal ter wereld. Zo kunnen we allerlei typen rotsen namaken en de verwering door wind, water en zon nabootsen. met mallen maken we eerste de ruwe vorm. Daarna scalperen we met borstels, mesjes, priemen en haakjes de rots zo dat vorm en uiterlijk precies passen bij het natuurlijke biotoop van het verblijf. We volgen daarbij minutieus de maquettes die er van de verblijven zijn gemaakt. Voor al dit werk hebben we een internationale ploeg tot onze beschikking. mensen die dit echt goed kunnen zijn namelijk niet dik gezaaid. mijn medewerkers hebben overal ervaring opgedaan, van Disneyland in Amerika en Europa tot dierentuinen overal ter wereld.”

george Houthoff, oud-dierverzorger van Blijdorp, legt uit waarom hij het zo bijzonder vindt om in Artis te werken. In andere dierentuinen was hij gewend het gebouw volledig weg te ‘boetseren’ om de illusie van de natuurlijke omgeving zo groot mogelijk te doen lijken. In Artis ligt dat anders. george Houthof: “Op een dag had een van mijn medewerkers per ongeluk een kolom van het Vogelhuis ‘ingepakt’ met ‘rots’. toen de landschapsarchitect dat zag, wat hij daar niet blij mee; het moest weer worden verwijderd. In Artis is het namelijk de bedoeling dat je de constructie van een monument kunt zien en bewonderen. Het maakt Artis tot een heel speciale werkomgeving.”

Een van de rotsenbouwers ‘boetseert’ de rots zodanig dat het lijkt alsof hij door winderosie is aangetast.

Een rotsenbouwer heeft een scala aan instrumenten tot zijn beschikking bij het namaken van rotsen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

39

Artis vernieuwt

een bos in een gebouw Het binnenbos in het Apenhuis bestaat voornamelijk uit tropische ficussen. Deze groep planten produceert vijgen die worden gegeten door allerlei dieren waaronder apen.

De diversiteit onder deze plantengroep is groot, en ze speelt een belangrijke rol in het tropische bos-ecosysteem. Zo zijn er wurgvijgen die andere bomen dodelijk omstrengelen, vijgenbomen die luchtwortels maken of lianen vormen, en vijgenbomen die gom produceren.

Ook de voortplanting van ficusplanten speelt een belangrijke rol in het ecosysteem. De vijgenboom heeft kleine bloemen die zijn opgesloten in de vijg. Elke soort heeft haar eigen insecten, meestal minuscule wespjes, die op de vijgen afkomen en via een kleine opening de vijg binnengaan. De bloempjes binnenin de vijg worden zo bevrucht met het meegenomen stuifmeel van een ander vijgje. een van de meest bijzondere soorten die een plek krijgt in het Apenhuis is de Ficus religiosa.

Het is de heilige boom van de boeddhisten. De boom heet ook wel wel banyan of bodhiboom.

De beroemdste bodhiboom staat in Bodhgaya in de Indiase staat Bihar. Onder deze boom zou Boeddha verlichting hebben bereikt.

De dubbelhoornige neushoornvogel uit Azië komt in het junglegedeelte van het Vogelhuis.

meerdere vogelsoorten met elkaar samenleven. Eigenlijk zijn het levende diorama’s waar het publiek naar kijkt - vergelijk het met het Heimans-diorama in het Aquarium waar in een kleine ruimte een duinlandschap is uitgebeeld. Bovendien loopt het publiek niet meer in het midden van gebouw, maar langs de muur aan de zijkant en kijkt van daaruit naar de vogels. voordeel daarvan is dat de ruimte waarin de vogels zich kunnen bewegen, veel dieper en dus groter is dan voorheen.”

De daklichten in het gebouw werpen licht op de vogels, zodat het publiek ze goed kan zien. Andersom zullen de vogels de ménsen nauwelijks zien, omdat die op het beschaduwde zijpad lopen. Bram: “Er

De roodsnaveltoktok komt in het woestijngedeelte. Het is een kleine neushoornvogel die zijn naam dankt aan zijn roep: ‘tok-tok’.

40

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

Artis vernieuwt Bij de vernieuwing is ervoor gekozen om veel ruimte aan de vogels te geven. In tegenstelling tot de oude situatie kunnen de vogels nu de volledige hoogte van het gebouw benutten en daar ook vliegen.

gescheiden. Een waterstroom is het verbindende element, maar het water kan niet vrijelijk stromen van het ene biotoop naar het andere. Het wordt gefilterd om te voorkomen dat eventuele ziektekiemen zich verspreiden.

komen geen afscheidingen tussen het publiek en de vogels; de verwachting is dat de dieren in hun eigen vertrouwde ruimte zullen blijven.” Voor de vogels zijn drie leefomgevingen (biotopen) gemaakt: een rotsachtig kustgebied(1), een tropische jungle(2) en een woestijn(3). In het kustgebied leven onder meer Incasterns uit Peru. Zij broeden in holtes in de rotswand. In de jungle komt een ‘mudbank’ zoals ontstaan door een grondverschuiving na hevige regenval in de tropen. Jaarvogels en dubbelhoornige neushoornvogels hebben hier hun biotoop. In de woestijnachtige biotoop groeien cactussen en yucca’s. De roodsnaveltoktok uit Afrika krijgt hier zijn plek. De biotopen zijn door netten van elkaar zijn

Om de oorspronkelijk bedoelde architectuur van het Vogelhuis een gezicht te geven is ervoor gekozen om de monumentale koepelvormige buitenverblijven opnieuw te construeren. Deze verblijven zijn veel en veel hoger en groter dan de oude kleine verblijven van het Vogelhuis: meer ruimte voor vogels dus! Er is gewerkt met fijnmazig gaas. Hiermee wordt voorkomen dat kleine wilde vogels zoals mussen naar

»

plattegrond Vogelhuis bordes

looppad publiek

4

zicht op de stad

3

1 2

Apenhuis

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

41

Artis vernieuwt binnen kunnen vliegen en dat bijvoorbeeld voedsel besmet raakt door ziektekiemen van buiten. Omdat Artis haar populatie wilde vogels ook belangrijk vindt, wordt ervoor gezorgd dat voor mussen en andere vogels voldoende struikgewas en andere begroeiing in de tuin aanwezig is voor nestel- en schuilgelegenheid.

Aan het einde van het Vogelhuis ligt het verblijf voor Afrikaanse wevervogels(4). deze vogels zijn be-

roemd om het maken van knap gevlochten nestjes. “In hun verblijf aan de straatzijde is een groot venster gemaakt. Het biedt zicht op de buitenwereld … én andersom! Het pas helemaal bij de filosofie van Artis om midden in de samenleving te staan,” aldus Bram Breedveld. Artis wil zo de wereld een blik gunnen op wat zij te bieden heeft. Het is een uitnodiging voor iedereen om Artis te bezoeken en te genieten van bijzondere combinaties van cultuur en natuur.

exclusieve vooropening gerestaureerde Apenhuis en vogelhuis

exclusief voor leden

zondag 3 juli Op 7 juli worden het monumentale Apenhuis en Vogelhuis officieel geopend voor publiek. Op zondag 3 juli is er een speciale vooropening, exclusief voor leden. Op vertoon van uw lidmaatschapspas kunt u tussen 13.00 uur en 16.00 uur naar binnen: ingang aan de kant van het Reptielenhuis. Loop als eerste door het bos in het Apenhuis en geniet van de rondscharrelende apen en andere bosdieren. Kijk hoe de vogels in het Vogelhuis hun natuurlijk ingerichte verblijven in gebruik nemen.

potto, een halfaapje

fondsen en sponsoren De restauratie van het rijksmonument Apenhuis en gemeentelijk monument Vogelhuis is mede mogelijk gemaakt door: de gemeente Amsterdam, de provincie Noord-Holland, het ministerie van OCW/Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Prins Bernhard Cultuurfonds en een aantal door haar beheerde fondsen (de m.A.O.C. gravin van Bylandt Stichting, het Pfaltzer-Birnie Fonds, het Jacob Claij Fonds, het De Bijll Nachenius Fonds, het Wim Huijskens en Johanna Boon Fonds). Voor het vervolg van de vernieuwingen is Artis op zoek naar schenkers en sponsoren. Wilt u ook bijdragen? Alle bijdragen zijn welkom. maak dan uw gift over op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis magistra o.v.v. ‘vernieuwing Artis’ of neem contact op met de afdeling Fondsenwerving 020 52 33 533 of steunartis@artis.nl.

42

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

RUIMTE vOOR dIEREN, PlANTEN, EdUCATIE EN ERFGOEd

Natura Artis Magistra vernieuwt Begin 2010 startte Artis met de grootste vernieuwingsoperatie uit haar geschiedenis. Een update. project: nieuw jaguarverblijf toelichting: de eerste grote katachtige van de oude Roofdierengalerij die een nieuw verblijf krijgt is de jaguar. Het verblijf komt op de plek van de manenwolven. status: het plan is klaar, de vergunningaanvragen zijn in voorbereiding.

maquette Jaguarverblijf

project: tweede deel Fazanterie toelichting: het tweede gebouw van de Fazanterie zal binnenkort onder handen genomen worden. De 19e-eeuwse buitenzijde wordt gerestaureerd, de binnenzijde geheel vernieuwd. De volières zijn het spiegelbeeld van de nieuwe volières die 27 april werden geopend. status: de vogels krijgen vanaf half mei een andere plek in Artis. Bouw en restauratie starten begin juni.

project: Vogelhuis en Apenhuis toelichting: Op dit moment wordt er hard gewerkt aan de inrichting van beide gebouwen.

Eind juni zullen de dieren naar beide gebouwen worden overgebracht. status: ligt op schema. Zie de pagina hiernaast voor meer informatie. project: tuin aan de muidergracht toelichting: bij de witte ‘Salmhuisjes’aan de Muidergracht bevinden zich nu nog een oude kweekkas en zogenaamde ‘eenruiters’, kleine lage kasje met één ruit. Er is een plan gemaakt om dit gebied aantrekkelijk te maken en de mensen iets te laten meemaken van het werk van de afdeling beplanting. Er komt een nieuwe kas voor opslag en kweek van de agave-collectie en nieuwe eenruiterkasjes. Een pad leidt naar de kade en de kruidentuin. status: het plan ligt bij de commissie Welstand van de gemeente

SMS en help Artis met de vernieuwing

Geef om de roofdieren en help een nieuw verblijf te realiseren. SMS ‘Artis’ naar 4333. U doneert hiermee eenmalig €1,50 aan Artis (Nog geen 16? Vraag je ouders).

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

43

1 wallabie - verder groeien in de buidel Een wallabie heeft een dracht van slechts ĂŠĂŠn maand. Twee uur voor ze gaat bevallen likt een wallabie haar buidel van binnen helemaal schoon.

Dan legt ze haar staart tussen haar voorpoten en leunt ze met haar rug naar achter. Het jong dat vervolgens geboren wordt is niet veel groter dan een pinda, nog geen gram zwaar. Het vindt zijn weg over de buik van zijn moeder naar de buidel, waar het zich vastgrijpt aan een van de vier tepels. In de buidel blijft het nog 280 dagen zitten, tot het groot genoeg is om zijn eigen weg te gaan.

Als het jong eenmaal uit de buidel is, komt het nog regelmatig terug, zelfs als het nauwelijks meer past.

44

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

jonge dieren

ouderzorg of zorgeloos

6

manieren om jongen op te voeden tekst Jonne Niesing foto’s Ronald van Weeren

Elk voorjaar komen veel dieren in Artis ter wereld.

Diersoorten gaan op verschillende manieren om met hun jongen. Ouderzorg, of broedzorg zoals het in het dierenrijk heet, heeft dus allerlei verschijningsvormen.

Zo zorgen bijna alle zoogdieren goed voor hun jongen, net als de meeste vogels. Maar reptielen en insecten laten hun jongen juist vaker alleen achter; ze leggen eieren en gaan er vandoor.

2

kwak - dag en nacht in touw De kwak is een reigersoort die vooral in de schemering actief is. Overdag rusten ze in de bomen, in Artis vooral achter de UilenruĂŻne. Als de kwak jongen heeft, moet er dubbel zo veel vis gevangen worden; voor zichzelf en de kuikens. In deze periode is de kwak ook overdag actief. De jongen krijgen de eerste weken voorverteerd voedsel van hun ouders, pas na een week of zes krijgen ze hele vissen.

Dan is het ook tijd voor de eerste vliegpogingen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

45

3

4 46

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

gorilla - lange kindertijd Een gorillajong weegt bij de geboorte zo’n 2 kilo, veel minder dan een mensenbaby. Maar dit verschil halen ze snel in. Een gorillajong ontwikkelt zich namelijk bijna twee keer zo snel als een mensenbaby. Na 9 weken kan het jong al kruipen en na een week of 35 zet het voorzichtig de eerste stapjes op twee benen. Tot hun vierde jaar blijven ze drinken bij hun moeder. Gorilla’s zijn pas volwassen na 10 jaar. In Artis leven drie jonge gorilla’s.

Bovendien zijn twee gorillavrouwtjes drachtig. Binti bevalt waarschijnlijk in juni, Sindy in september.

zweepspin jonkies op de rug De zweepspin dankt zijn naam aan zijn enorme tastpoten die op zwepen lijken. Tijdens het paren legt het mannetje een spermapakketje op de grond. Door het vrouwtje te betasten met zijn zwepen leidt hij haar over het pakketje heen, waardoor ze bevrucht wordt. Enige tijd later legt het vrouwtje 20 tot 40 eieren, die ze in haar achterlichaam met zich meedraagt. Als de jongen uit de eitjes gekropen zijn, blijven ze nog 4 tot 14 dagen op de rug van het vrouwtje zitten. Daarna vervellen ze en zijn ze groot genoeg om op eigen poten te staan. De zweepspin is te zien in het Insectarium.

reportage Atlasrups - geboren als wees rupsen zijn de jeugdvormen van vlinders. De eitjes waar de rupsen uitkomen, worden door het vrouwtje aan de onderkant van verschillende planten afgezet.

Als ze na 8 tot 14 dagen uitkomen, staan de rupsjes er helemaal alleen voor. De blauw-groene rupsen eten in twee maanden van veel verschillende blaadjes, tot ze zich verpoppen en veranderen in een Atlasvlinder.

De Atlasvlinder is de grootste nachtvlinder ter wereld, maar heeft geen tong en kan dus niet eten. Binnen vijf dagen moet een vrouwtje een partner vinden om haar eitjes te laten bevruchten, daarna sterft ze.

5

6

korsthagedis - alleen uit het ei korsthagedissen kennen net als de meeste andere reptielen geen broedzorg. Het vrouwtje graaft een kuil van zo’n 15 centimeter diep en legt daar ongeveer 10 eieren in. Daarna gaat ze er vandoor. Aan het eind van de zomer kruipen de jonge korsthagedissen uit hun ei en moeten ze meteen voor zichzelf zorgen.

De jongen zijn dan al 20 centimeter groot. In Artis zijn eerder dit jaar drie korsthagedissen geboren, ze zijn te zien in het Reptielenhuis.

verwachte geboortes • giraffe - mei/juni • beermarter - juli/augustus • Californische zeeleeuw – juni/juli • gorilla – juni & september • olifant - juni • margay - juni/juli Kijk welke dieren al geboren zijn op www.artis.nl/geboortes

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

47

wie

is er in de tuin?

Bezoekers vertellen wat zij in Artis bijzonder vinden. plus hun geheime tip tekst Merel de Rooy en Eder Cheng-A-June foto’s Michelle Achlatis

“ Dieren doen het altijd goed op camera”

Tess Kanters, cameravrouw waar Papegaaienlaan wat televisie-opnamen geheime tip “Kom op een zonnige maandagmiddag eens naar Artis.”

“Ik ben hier voor televisie-opnamen. Als cameravrouw zorg ik ervoor dat het beeld en geluid er

48

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

goed opstaan. De kamelen op de achtergrond geven de beelden net dat beetje extra dat ik zoek.

Als ik hier ben komen er allemaal herinneringen aan vroeger in me op. Toen kwam ik hier vaker. De hyena’s, daar was ik erg bang voor. Dat kwam door de film The Lion King. Het leukst vond ik Tanja, het nijlpaard. Bij haar bleef ik altijd extra lang staan.”

wie in Artis

Marion Hogervorst, deelneemster Wild Breien waar beeld van dr. A.L.J. Sunier, oud-directeur van Artis wat wild-breister geheime tip “Voor Amsterdammers is Artis de mooiste tuin die er is!”

“Vier middagen is er in de Koningszaal door mij en ongeveer 300 anderen gebreid voor de tentoonstelling ‘Wild Breien’. Ik heb samen met een mede wild-breister het beeld van Sunier aangekleed. Hij is voor mij speciaal omdat hij de wisenten voor uitsterven behoed heeft. Mijn mede wild-breister heeft de jas gemaakt en ik de muts en de beenwarmers. Ik ben namelijk niet zo een snelle breister.”

“Het voelt alsof je in je eigen tuin bent”

Mensen komen om verschillende redenen naar Artis. Wat is er allemaal te doen?

• t ekenen, beeldhouwen en schilderen tussen de dieren • cursussen in het Planetarium • trouwen • knuffelen met dieren (gratis) • lezingen (deels gratis)

• Planetariumvoorstellingen (gratis) • rondleidingen (deels gratis) • speurtochten (gratis) • tentoonstellingen (gratis) • v oertijden en praatjes van de dierverzorgers (gratis)

• kinderfeestjes • vrijwilligerswerk • stage lopen • college volgen Artis Academie • dineren • congresseren

Lous Walters, leerlinge Artis Ateliers “ De workshops van Artis Ateliers zijn erg afwisselend”

waar Reptielenhuis wat workshop tekenen geheime tip “Blijf eens langer staan bij een dierenverblijf, je ziet dan zoveel meer.”

“Al 15 jaar lang volg ik de workshops tekenen en schilderen bij Artis Ateliers. De combinatie van tekenen of schilderen én dierentuin heb je elders niet. De hele ochtend ben ik bezig met één tekening of schilderij.Iedere workshop zie ik zoveel méér van het dier dat ik die week teken of schilder. En het contact dat je met sommige dieren hebt is uniek. De workshops zijn leerzaam en gezellig. Je hoeft niet direct al goed te kunnen tekenen, dat leer je vanzelf.” tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

49

Consulent bouwkunde Renate Pekaar en directeur Cees van’t Veen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, staande in de hal van het historische Groote Museum.

50

erfgoed

“erfgoed is van iedereen” Een nieuwe toekomst voor monumenten in Artis

tekst Goos van der Sijde foto’s Ronald van Weeren illustratie Artis-Archief

Begin dit jaar kreeg Natura Artis Magistra € 2,5 miljoen subsidie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voor de restauratie en herbestemming van het Groote Museum en de Ledenlokalen.

Al eerder kreeg Artis voor het rijksmonument het Apenhuis een subsidie voor de renovatie. Aan het woord zijn directeur Cees van ’t Veen en consulent bouwkunde Renate Pekaar.

“I

k zag een museuminterieur uit de 19e eeuw met galerijen, vitrines, en balustrades die grotendeels nog intact waren. Alsof de tijd had stilgestaan. Een openbaring!”, aldus directeur Cees van ’t Veen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bij zijn eerste bezoek aan het Groote Museum aan de Plantage Middenlaan. Zijn collega, consulent bouwkunde Renate Pekaar, adviseert Artis bij haar plannen voor de renovatie en ziet unieke kansen voor Artis om het museum weer een nieuwe invulling te geven: “Wij willen de tijd niet stilzetten. Het Groote Museum

heeft lang leeggestaan en heeft een nieuwe toekomst nodig.”

Het gaat tegenwoordig bij de beoordeling van erfgoed en plannen voor restauratie niet alleen meer om de gebouwen afzonderlijk. “De monumentenzorg van de 20ste eeuw hebben we definitief achter ons gelaten”, aldus Van ‘t Veen. “Alle monumenten zijn inmiddels aangewezen, en nu – in de 21ste eeuw – ontstaat meer aandacht voor de omgeving van het monument, voor het historisch landschap én voor de verhalen die je via monumenten kunt vertellen.” tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

» 51

erfgoed

Directeur Cees van ’t Veen en consulent bouwkunde Renate Pekaar van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in het oude interieur van het Groote Museum. Wat we nu aanduiden met het Groote Museum, is door architect J. van Maurik ontworpen als Hoofdgebouw van Natura Artis Magistra (bouw van 1851 – 1855). Op de benedenverdieping waren sociëteitszalen die nog steeds in gebruik zijn voor bijeenkomsten, congressen en feesten. In de hoge en lichte bovenzalen stonden honderden opgezette dieren, veel skeletten ook, geschenken van leden, kunstwerken, en korte tijd ook etnografica. Zie www.artis.nl/erfgoed

Zo ziet Natura Artis Magistra het park als een ensemble van gebouwen, interieurs, levende collecties van dieren, bomen en planten en kunst – en – met de Artis .

Bibliotheek, beheerd door de UvA, ook van ge illustreerde en zeldzame boeken. Het streven van Artis is om dit als een ensemble, een samenhangend geheel, te beheren midden in de stad. Dat schept nieuwe mogelijkheden om het verhaal van mens en natuur te vertellen. Om die reden was Artis ook een voorbeeldproject in de nota Modernisering Monumentenzorg uit 2009 waarin de uitgangspunten voor een nieuw beleid over erfgoed staan uitgewerkt.

belangrijke parallel met cultureel erfgoed”, aldus Van ’t Veen. Ook daar zijn het de verhalen in de hoofden van mensen die objecten en monumenten interessant maken. De belangstelling voor cultureel erfgoed is groot in Nederland. Er zijn maar liefst duizend historische verenigingen met zo’n driekwart miljoen leden.

Erfgoed is van iedereen.”

zowel bij natuur als bij erfgoed staan de verhalen centraal

“Artis staat voor belangstelling voor de natuur, voor de verhalen over dieren en planten. En daar ligt een

52

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

Ook vernieuwend in de huidige benadering van monumentenzorg is dat de Rijksdienst actief meedenkt met de ontwikkeling van restauratieplannen. Cees van ’t Veen: “We bekijken de cultuurhistorische waarden en de mogelijkheden voor restauratie en vernieuwing; en tegenwoordig kan er best veel met monumenten.” Een goed voorbeeld zijn ‘de Ledenlokalen’, het gebouwen-

vraag complex rechts naast de hoofdingang van Artis waar nu nog TV-studio’s zitten. “Een bouwhistorisch onderzoek maakte duidelijk dat het complex heel veel functies heeft gehad”, vertelt Renate Pekaar. “De Ledenlokalen laten heel duidelijk de wisselwerking met de stad zien.”

Zo is het gebouw ook een herdenkingsplek. Op 27 maart 1943 is als verzetsdaad een deel van het bevolkingsregister – dat hier toen tijdelijk gevestigd was - in brand gestoken. Een gedenksteen herinnert hieraan.

In de nieuwe plannen maakt het gebouw weer helemaal deel uit van Artis. Met als belangrijkste onderdeel een MicroZoo die vertelt over de onzichtbare wereld van de virussen, schimmels en bacteriën. Samen met het Groote Museum wordt het onderdeel van een openbaar toegankelijk binnenplein in Artis.

de Ledenlokalen

D

e Ledenlokalen uit 1870 zijn ontworpen door architect Salm, de huisarchitect van Artis in de 19e eeuw. Oorspronkelijk was het gebouw grotendeels bedoeld als uitbreiding van het sociëteitsgebouw voor de leden van Artis, met ruimtes voor administratie en bestuur in de zuidelijke flank.

Ook werden er concerten, lezingen en tentoonstellingen gehouden. Halverwege de 20ste eeuw werd het gebouw door de Gemeente als tijdelijk bevolkingsregister gebruikt, en daarna werd het onderdeel van de dépotruimtes van het Zoölogisch Museum van de Universiteit van Amsterdam (het ‘gratenpakhuis’, zichtbaar vanaf de straatzijde). De laatste tijd is het in gebruik als TV-studio met café-restaurant. zie www.artis.nl/erfgoed

Cultureel Erfgoed fondsen De plannen voor het Groote Museum en de Leden­ lokalen zijn volop in ontwikkeling. Wilt u ook bijdragen aan het onderhoud of de vernieuwing van Artis’ erfgoed? Alle bijdragen zijn welkom. Maak uw gift over op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis Magistra o.v.v. Onderhoud Erfgoed, of neem contact op met de afdeling Fondsenwerving 020 52 33 533 of steunartis@artis.nl.

Alvast bedankt voor uw steun.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is in 2009 ontstaan uit een samensmelting van een aantal rijksdiensten waaronder Monumentenzorg. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed staat voor de bescherming van het roerende en onroerende erfgoed van nationaal belang. Met specialistische kennis stimuleert de dienst een goede zorg voor archeologie, monumenten, cultuurlandschap, beeldende kunst en kunstnijverheid. zie www.cultureelerfgoed.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

erfgoed

Een ander voorbeeld van de nieuwe benadering is de renovatie van het Rijksmonument het Apenhuis dat in juli gereedkomt (zie pagina 36). Ook daar heeft Artis plannen ontwikkeld vanuit haar eigen visie op erfgoed in samenspraak met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Voor Artis is het de opgave om deze belangrijke pijler van haar beleid te combineren met de twee andere pijlers: ruimte voor educatie en ruimte voor dieren en planten. “Dat de regelgeving met betrekking tot het houden van dieren nu heel anders is dan een eeuw geleden, mag je best aflezen aan het ontwerp van de nieuwe dierenverblijven”, vinden Renate Pekaar en Cees van ’t Veen. “Dus modernisering is prima, mits het karakter van het monument niet wordt aangetast. Je moet het vooral zien als een spannende wisselwerking tussen monument en nieuwe inrichting. Als het publiek dat kan ervaren, dan heb je echt iets heel bijzonders.”

53

de expert

“Artis ademt geschiedenis” tekst Eder Cheng-A-June foto’s Ronald van Weeren

Bart-Jan Onderwaater begeleidt de renovatie van het Apenhuis en Vogelhuis en zorgt er als ‘directievoerder’ voor dat het er ­precies zo uit komt te zien als in de plannen is afgesproken.

“De techniek van het bouwen heb ik altijd al leuk gevonden. Daarom ben ik bouwkunde gaan studeren. Na de studie bouwkunde heb ik een aantal jaren bij een architectenbureau gewerkt. Sinds zes jaar heb ik een eigen bouwkundig ingenieursbureau. In 2010 ben ik bij Artis terechtgekomen.”

“Artis ademt geschiedenis. Er zijn veel oude, monumentale panden. Ik heb het geluk dat ik de bouw van het Apenhuis en Vogelhuis mag begeleiden. Het unieke aan dit project is dat het een monumenten zijn én dierenverblijven. We moeten dus rekening houden met de dieren én met het monumentale karakter van de panden.

Mijn officiële werktitel is die van directievoerder. Ik ben de schakel tussen de directie van Artis en de aannemer. Ik let op de finan-

54

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011 1~2011

ciën, bewaak de deadlines, regel alles wat de aannemer nodig heeft en zorg ervoor dat alles in de praktijk er ook uit komt te zien zoals afgesproken. Op het bouwterrein kijk ik dagelijks met de architect en de aannemer hoe de bouw verloopt.” ”Toen we hier vorig jaar mee begonnen was het gebouw erg aangetast door de tand des tijds. Maar je kon zien dat het heel mooie gebouwen zijn met luxe uitstralingen. De geglazuurde stenen, de sierbogen in beide panden, de terrazzovloer in het Apenhuis. Ik had graag ook meegewerkt op de vloer, maar daar hebben wij specialisten voor. Zij zorgen ervoor dat het unieke aan deze gebouwen terugkomt.” meer op www.artis.nl/monumenten

“Het liefst zou ik zelf ook meebouwen�

wat directievoerder wie Bart-Jan Onderwaater werkt voor Artis sinds 2010 opmerkelijk was een tijd actief als voetballer, maar is uiteindelijk toch de bouw ingerold mooist in Artis de vele oude, monumentale gebouwen

Dienstcentrum waar in Artis Vogelhuis en Apenhuis uit 1908-1910

55

�waarom is de klipdas familie van de olifant?�

56

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

vraag In elk nummer behandelen we een lezersvraag. Dit keer een vraag van Vera Kuipers naar aanleiding van de komst van een rotsklipdas naar Artis. Ook een vraag? Mail naar redactie@artis.nl en een expert geeft antwoord.

Waarom is de klipdas familie van de olifant, vraagt Vera Kuipers uit Amsterdam zich af.

Biologe Charlotte Vermeulen geeft het antwoord. tekst Charlotte Vermeulen foto’s Frans Engelsma illustraties Annemieke Bunjes

D

e klipdas is een zoölogisch raadsel, volgens sommigen zelfs een speling der natuur met een mengelmoes aan kenmerken. Het skelet lijkt op dat van een neushoorn, de bovenste snijtanden op die van een knaagdier, de onderste kiezen op die van een nijlpaard. De hoefachtige nagels doen denken aan de voorouder van het paard en ook de maag heeft paardachtige kenmerken. Maar waarom is dit bijzondere dier dan familie van de olifant?

‘safan’, zoals het dier in de Bijbel genoemd werd, niet vertaald als‘klipdas’ maar als ‘konijn’.

De Nederlandse naam klipdas dankt het dier aan Nederlandse kolonisten in Zuid-Afrika, die dit vreemde dier ‘klipdassie’ noemden. ‘Klip’ staat voor rots, het leefgebied van klipdassen. Er zijn meerdere soorten, alle afkomstig uit Afrika. Klipdassen leven in groepen en zijn vrij schuw. Bij gevaar duiken ze razendsnel weg in holen van de rots of in de grond.

Een rotsklipdas begint de dag met een zonnebad.

Daarna rekt het zich uit, gaat poetsen en gras eten.

Tijdens het grazen zijn klipdassen kwetsbaar voor vijanden. Door een ‘zonneklepje’ boven de pupil kunnen ze ook in het felle zonlicht roofvogels aan zien komen vliegen. En dankzij verende kussentjes onder de poten kunnen ze hard over gladde rotsen

de hersenen lijken op die van een olifant

Op het eerste gezicht lijken klipdassen nog het meest op groot uitgevallen cavia’s, knaagdieren dus. Het zijn kleine, gedrongen dieren zonder staart, met een korte kop en kleine oren. Ook hun Latijnse familienaam Procaviidae wijst erop dat biologen in eerste instantie aan iets cavia-achtigs dachten. Bij oude vertalingen van de Bijbel werd

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

» 57

vraag

rennen. Als je ze ziet is er geen haar op je hoofd die denkt aan een olifant.

58

Toch is de klipdas al volgens een legende van de Masai uit Oost-Afrika ‘het kleine broertje van de olifant’. Ondanks de verschillen in het uiterlijk zijn er ook overeenkomsten tussen beide soorten. Zo lijken de hersenen van klipdassen meer op die van een olifant dan van een knaagdier. En de botten van de voorpoten, vergelijkbaar met onze handwortelbeentjes, hebben iets gemeen met die van olifanten en zeekoeien. Ze vormen bij deze diergroepen namelijk nette rijtjes onder elkaar, als de tegels van de badkamer. daarin verschillen ze van andere zoogdieren, waar de beentjes als een gemetseld muurtje overlappen. Het is aannemelijk dat ze deze gemeenschappelijke kenmerken hebben overgeërfd van een gezamenlijke voorouder.

Bij de meeste zoogdieren zoals het varken liggen de handwortelbeetjes als een halfsteensmuurtje gerangschikt.

Bij de olifant en de klipdas liggen ze als badkamertegels boven elkaar. Deze vergelijkbare ‘stapeling’ is een aanwijzing voor hun verwantschap. Olifant en klipdas hebben een gemeenschappelijke voorouder. Sinds kort is die verwantschap ook bevestigd door DNA-onderzoek.

De laatste jaren heeft moleculair onderzoek, onder meer op basis van DNA, allerlei nieuwe verwantschappen aan het licht gebracht (Zie kader). dit leidde tot een nieuwe stamboom voor alle levensvormen, inclusief planten, schimmels en dieren. daarmee werd opnieuw bevestigd dat olifanten en klipdassen verwant zijn aan elkaar.

De rotsklipdas is nu te zien in de Algazellenstal en zal over een tijdje verhuizen naar het nieuwe Vogelhuis of het Kleine-Zoogdierenhuis. Bekijk dit dier met andere ogen nu u meer weet over zijn relatie met olifanten en zeekoeien.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

varken

klipdas

olifant

vraag

verwantschap OP BASIS VAN VORM, OF VAN DNA?

Afrosoricida macroscelidea tubulidentata Proboscidea Hyracoidea Sirenia

Alle soorten levende wezens op aarde zijn aan elkaar verwant; miljoenen jaren geleden zijn ze ontstaan uit dezelfde voorouder. De afstamming van levensvormen kun je weergeven in de vorm van een stamboom. Deze laat zien welke soorten lang geleden zijn ontstaan, en welke recent. Wie de voorouder was en hoe soorten aan elkaar verwant zijn.

Vroeger was deze stamboom van het leven alleen gebaseerd op de vorm van dieren, de morfologie. men keek bijvoorbeeld naar de structuur van het skelet of het oog. moleculair onderzoek, onder meer op basis van DNA, heeft echter allerlei nieuwe verwantschappen aan het licht gebracht. Aan de stamboom is de laatste jaren dus flink geschud.

De onderzoeksresultaten hebben geleid tot een nieuwe stamboom voor alle levensvormen, inclusief planten, schimmels en dieren.

Afrotheria De huidige stamboom van de zoogdieren is voor biologen van de oude stempel toch even wennen.

Afrosoricida = tenreks en goudmollen Macroscelidea = olifantspitsmuizen Tubulidentata = aardvarken Proboscidea = slurfdieren Hyracoidea = klipdassen Sirenia = zeekoeien

Vroeger werden de tenreks (egel- en molachtige dieren uit met name madagaskar) met de goudmollen gerekend tot de insecteneters; olifantsspitsmuizen werden gezien als verwant met de haasachtigen en de knaagdieren. Olifanten kregen een plek bij andere dikhuidigen, zoals neushoorns en nijlpaarden. Nu blijken klipdassen, zeekoeien en olifanten echter nauw verwant aan aardvarkens, olifantsspitsmuizen en tenrekachtigen. De verzamelnaam voor deze zes op het eerste oog geheel verschillende diergroepen is Afrotheria: allerlei in Afrika ontstane zoogdierordes. Op basis van hun erfelijk materiaal blijken ze dus veel nauwer verwant dan je op grond van hun uiterlijk zou verwachten. Over de stamboom van het leven is het laatste woord nog lang niet gezegd. Deze tak van wetenschap is volop in beweging. (naar: Noordijk et al, 2010 De Nederlandse Biodiversiteit Nederlandse Fauna 10, uitgave Nederlands Centrum voor Biodiversiteit, Naturalis, Leiden & European Invertebrate Study, Leiden). tijdschrift tijdschriftNatura NaturaArtis ArtisMagistra Magistra##2~2011 1~2011

59

raadplaat

wat is dit? weet u welke Artis-bewoner dit is?

Mail het antwoord voor 1 juli naar redactie@artis.nl Op www.artis.nl staat vanaf 1 juli de inzending van de winnaar die vier Artis-vrijkaartjes wint; om cadeau te doen of om mensen uit te nodigen mee te komen kijken in de mooiste tuin van Amsterdam.

Uitslag vorige puzzel: de poten verraden dat het niet een blauwe reiger is, maar een kokmeeuw op het afdakje van het Reptielenhuis.

De winnaar is: Wim Keijsers uit Amsterdam.

moeras

spookachtig

cocon droogteslaap slijmerig 60

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011 1~2011

artis agenda

Er is van alles te doen in Artis. Hier zetten we alles op een rij. Voor de meest recente informatie check www.artis.nl en/of blijf op de hoogte via de e-mailnieuwsbrief. wanneer 20:00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

juni

ELKE DAG

woensdag 1

woensdag 8

achter de schermen: bij de grote miereneters waar Pampa wanneer 14.00 uur leeftijd alle

achter de schermen: in de voedselkeuken waar Informatiehuisje wanneer 14:00 uur leeftijd alle

de grote miereneters

zaterdag 11

voor een overzicht van de dagelijkse activiteiten zie pg. 64

niet 3X te missen...

1 juni

zondag 12

zaterdag 4 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21.53 uur speciale gast Jamai (19:30 uur)

zondag 5

1.

op bezoek bij de olifanten achter de schermen in de Olifantenstal (22juni)

2. ZOOmeravond

optreden van Birgit Schuurman (13 augustus)

3. rondleiding homoseksualiteit

kom alles te weten over homoseksualiteit in het dierenrijk (7 augustus)

hulpverzorgers gezocht waar Afrikaanse wilde honden wanneer 14.00 uur leeftijd alle

dinsdag 7

ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:59 uur speciale gast ThĂŠ lau (19:30)

kom vlinders loslaten waar vlinderpaviljoen wanneer 13:00 uur leeftijd alle

woensdag 15 achter de schermen: bij de gorilla’s waar Gorillahuis wanneer 14:00 uur leeftijd alle

Artis Academie

Lezing leven in het heelal door Govert Schilling waar Planetarium

vlinders loslaten

12 juni

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

61

agenda (vervolg juni) achter de schermen bij de olifanten

woensdag 29

zaterdag 9

achter de schermen: in het Aquarium waar Aquarium wanneer 14:00 uur leeftijd alle

ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 22:03 uur speciale gast Brainpower (19:30)

zondag 10

juli 22 juni zaterdag 18 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 22:03 uur speciale gast Hadewych Minis (19:30)

zondag 19 Vaderdagrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13:00 uur leeftijd alle

woensdag 22

uilenballen uitpluizen waar Planetarium wanneer 13:00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

zaterdag 2 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 22:03 uur speciale gast valerius (19:30)

zondag 3 raketschieten op Plantagedag waar Planetarium wanneer 13:00 uur leeftijd alle

dinsdag 5

Artis Academie

achter de schermen: bij de olifanten waar Olifantenstal wanneer 14:00 uur leeftijd alle

Lezing de evolutie van onze hersenen door Prof. dr. d. F. Swaab waar Planetarium wanneer 20:00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

zaterdag 25

woensdag 6

ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 22:03 uur speciale gast Perquisite (19:30)

achter de schermen: bij de kleine zoogdieren waar Kleine-Zoogdierenhuis wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zondag 26 speurtocht recordhouders waar Informatiehuisje wanneer hele dag leeftijd v.a. 8 jaar

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

achter de schermen: kinderrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zaterdag 16 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:53 uur speciale gast Jungle by Night (19:30)

speurtocht kroonjuwelen

17 juli zondag 17 speurtocht kroonjuwelen waar Informatiehuisje wanneer hele dag leeftijd v.a. 6 jaar

woensdag 20

Kim-Lian

62

woensdag 13

23 juli

achter de schermen: bij de brilbeer waar Berenrots

Stevie Ann

27 augustus wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zaterdag 23 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:44 uur speciale gast Kim-lian van der Meij (19:30)

zondag 24 luister naar olifantenverhalen waar Olifantenstal wanneer 13:00 uur leeftijd alle

woensdag 27 achter de schermen: operatiekamer waar Operatiekamer wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zaterdag 30 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:34 uur speciale gast Chef' Special (19:30)

zondag 31 (begin ramadan) voorstelling Maan & Ster waar Planetarium wanneer 13:00 uur leeftijd v.a. 9 jaar

agenda

augustus dinsdag 2

Artis Academie

Lezing de komst van een olifantje door de Artis-dierenarts waar Planetarium wanneer 20:00 uur leeftijd v.a. 12 jaar

woensdag 3 achter de schermen: verjaardag Yindee waar Olifantenstal wanneer 14:00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

zaterdag 6 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:22 uur speciale gast Pearl Jozefzoon (19:30)

zondag 7 rondleiding en lezing homoseksualiteit waar Informatiehuisje wanneer 13:00 uur leeftijd alle

woensdag 10 achter de schermen: bij de schildpadden waar Reptielenhuis wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zaterdag 13 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:09 uur speciale gast Birgit Schuurman (19:30)

zondag 14 uilenballen uitpluizen waar Planetarium wanneer 13:00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

woensdag 17 achter de schermen: in de voedselkeuken waar Informatiehuisje wanneer 14:00 uur leeftijd alle

zaterdag 20 ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 20:54 uur speciale gast van dik Hout (19:30)

31 augustus

achter de schermen in het Aquarium

exposities Wildernis in Europa Waar is de wildernis in Europa en hoe staat het er mee? waar Zoรถlogisch Museum in het Aquarium

woensdag 31 achter de schermen: in het Aquarium waar Aquarium wanneer 14:00 uur leeftijd alle

september

zondag 21

zondag 4

rondleiding architectuur waar Informatiehuisje wanneer 13:00 uur leeftijd v.a. 12 jaar

uilenballen uitpluizen waar Planetarium wanneer 13:00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

woensdag 24 achter de schermen: bij de apen waar Apenrots wanneer 14:00 uur leeftijd alle

Lezing nieuws uit de kosmos door Govert Schilling waar Planetarium wanneer 20:00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

zaterdag 27

woensdag 7

ZOOmeravond wanneer tot zonsondergang 21:30 uur speciale gast Stevie Ann (19:30)

achter de schermen: bij de vogels waar Fazanterie wanneer 14:00 uur leeftijd alle

dinsdag 6

zondag 28

zondag 11

luister naar sprookjes met dieren waar prieeltje bij de Pampa wanneer 13:00 uur leeftijd alle

kriebelende insecten aaien waar Insectarium wanneer 13:00 uur leeftijd alle

elke woensdagmiddag Achter de schermen Kom op plekken in Artis waar je anders nooit komt. luister naar bijzondere verhalen en help een handje mee. Iedere woensdagmiddag kom je ergens achter de schermen.

Zo gaan we 1 juni bij de grote miereneters en 20 juli bij de brilbeer een kijkje nemen.

Kijk voor meer informatie op www.artis.nl

achter de schermen bij de brilbeer

20 juli

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

63

agenda

elke dag Elke dag zijn er in Artis bijzondere momenten. dagelijks vertelt de dierenverzorger 11:00 uur Europese gieren 11:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 11:30 uur Zeeleeuwen 12:30 uur Reptielenhuis 13:45 uur Lemurenland 14:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 14:50 uur Roofdierengallerij 15:30 uur Pinguins 15:45 uur Zeeleeuwen

Planetariumprogramma werkdagen 11.30 uur Het Betoverde Rif (onder voorbehoud) 13.00 uur Spacetrip / Maan en Ster * 14.00 uur Het Betoverde Rif 15.00 uur Natuurlijke Selectie 16.00 uur Het Betoverde Rif 17.00 uur Spacetrip

weekend en vakanties 11.00 uur Het Betoverde Rif 12.00 uur Astronaut 13.00 uur Spacetrip / Maan en Ster * 14.00 uur Het Betoverde Rif 15.00 uur Natuurlijke Selectie 16.00 uur Het Betoverde Rif 17.00 uur Spacetrip * Speciale programmering tijdens Ramadan

(1 augustus - 29 augustus): dagelijks wordt om 13:00 uur het programma 'Maan en Ster' vertoond.

Maan en Ster Tijdens de Ramadan is er een speciaal programma over de Arabische sterrenkunde en haar nauwe relatie met de oorsprong van deze vastenmaand.

Leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten.

Natuurlijke Selectie Vaar mee met het schip de Beagle en ervaar wat Darwin tijdens deze reis van zijn leven meemaakte.

Leeftijd vanaf 10 jaar, duur 25 minuten. elke zondag Knuffelen met kleine dieren. waar leslokaal de Stolp (nabij de Kinderboerderij) wanneer 13.30 – 14.15 uur en 14.45 – 15.30 uur

Astronaut Een buitenaardse ontdekkingsreis. Wat moet je doen om astronaut te worden?

Leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten.

elke zaterdag en zondag Rondleiding achter de schermen. Altijd al meer willen weten over het reilen en zeilen in de dierentuin?

Maak een leerzame wandeling met een rondleider. waar Informatiehuisje wanneer 11:00 uur

Het Betoverde Rif Een spannend en kleurrijk onderwateravontuur over twee jonge vissen die met behulp van de maan hun magische en geheime rif proberen te redden.

Leeftijd alle, duur 30 minuten.

elke dag Voorstellingen in het Planetarium. (programma hiernaast)

64

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

Spacetrip Spacetrip is een reis door de buitenste regionen van ons heelal. Sneller dan het licht komen we langs planeten, sterren en sterrenstelsels.

Leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten.

agenda lezingen

Artis Academie nieuws uit de kosmos door Govert Schilling, wetenschapsjournalist Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezingen het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. waar Planetarium wanneer dinsdag 7 juni en 6 september 2011, 20.00 uur

de evolutie van onze hersenen door prof. dr. D. F. Swaab, Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen, Amsterdam Lezing door de schrijver van het boeiende boek ‘Wij zijn ons brein’. Wij mensen worden gekenmerkt door een fantastisch brein van anderhalve kilogram, dat bestaat uit zo’n 100 miljard hersencellen. Dat is 15 maal meer dan er mensen zijn op aarde! Iedere hersencel maakt contact met zo’n 10.000 andere hersencellen.

De relatieve hersengrootte en onze intelligentie zijn in de loop van de evolutie toegenomen. Hoe kwam deze toename tot stand en wat is het verschil tussen de hersenen van de mens en die van andere primaten? Over hoe kleine moleculaire verschillen grote gevolgen kunnen hebben. waar Planetarium wanneer dinsdag 5 juli 2011, 20.00 uur de komst van een olifantje door Mark Hoyer, Artis-dierenarts Najaar 2009 raakte olifant Thong Tai drachtig. Sinds die tijd bereidt Artis zich voor op de komst van een olifantje, dat in juni wordt verwacht. Dierverzorgers, biologen en experts op het gebied van olifanten hebben de dracht van olifant Thong Tai, die 22 maanden duurde, met grote belangstelling gevolgd. Hoe is de geboorte verlopen? waar Planetarium wanneer dinsdag 2 augustus 2011, 20.00 uur

cursussen Artis Ateliers Artis is een aanstekelijke plek om samen met medecursisten te werken aan je eigen creativiteit.

Met de dieren als inspiratiebron wordt onder begeleiding van een vakkundige docent op verschillende locaties in de tuin gewerkt.

U kunt zich nog inschrijven voor onze najaarscursussen boetseren of tekenen/schilderen voor kinderen, jongeren en volwassenen. Voor inschrijving, cursustijden en kosten zie www.artis.nl/cursussen open dag Artis Ateliers wanneer zondag 26 juni van 14 tot 16 uur waar Salmhuisjes extra: zomerworkshops Deze zomer zijn er korte kennismakingscursussen: tekenen/schilderen voor volwassenen vrijdag 17, 24 juni en 1 juli 2011 zomerweek beeldhouwen wanneer dinsdag 21 t/m vrijdag 24 juni 2011 inschrijven? info@artisateliers.nl of t 020 62 20 467

De lezingen beginnen om 20.00 uur, in het Planetarium (zaal open: 19.30 uur). Na de pauze wordt de sterrenhemel van de komende maand toegelicht. Toegang: voor Artis-leden gratis. Overige belangstellenden betalen € 9,00. Kaarten worden uitsluitend aan de zaal verkocht. Voor meer informatie: www.artis.nl/lezingen

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

65 65

uitsmijter

Annelies Schreuder uit Landsmeer zag de sabelpootkippen pronken met hun verenpak: “Ze waren prachtig wit en het was alsof de rode kammetjes net uit de verf kwamen!” Heeft u tijdens uw bezoek aan Artis ook een bijzonder moment vastgelegd, stuur het naar: redactie@artis.nl

colofon Dit is een uitgave van de Stichting tot Instandhouding van de Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op fsc-gecertificeerd papier. beschermvrouwe h.k.h. Prinses Margriet directie Haig Balian, algemeen directeur Arianne van der Doelen hoofd- en eindredactie Goos van der Sijde redactiecommissie Milo Grootjen Veronique Hoogendoorn Erik A. de Jong Jonne Niesing Eveline Prins

66

Goos van der Sijde Nicolette Snijders Charlotte Vermeulen Ronald van Weeren fotografie Ronald van Weeren vormgeving Van Lennep, Amsterdam grafische productie Slinger, Alkmaar redactie postbus 20164 1000 hd Amsterdam e-mail: redactie@artis.nl oplage: 38.000 issn: 2211-5870 ledenadministratie postbus 20164 1000 HD Amsterdam rekeningnummer 44214

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2011

t 0900 27 84 796 e-mail: leden@artis.nl www.artis.nl lidmaatschappen 2011 3 t/m 17 jaar: € 48,50 18 t/m 64 jaar: € 73,50 senioren 65+: € 53,50 Bij meerdere kaarten op één adres gelden per lidmaatschapsnummer de volgende kortingen: de tweede kaart: € 15 korting de derde kaart: € 20 korting Vanaf elke volgende kaart: € 30 korting.

Per adres is één abonnement op het tijdschrift inbegrepen. adverteren Met adverteren in in dit tijdschrift steunt u het werk van Artis. Voor de tarievenkaart zie www.artis.nl/adverteren

fondsenwerving Artis is een door het Centraal Bureau Fondsenwerving goedgekeurd doel en is door de Belastingdienst aangewezen als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instellingen), deze instellingen zijn vrijgesteld van schenkingsen successierechten.

Voor informatie over sponsoring, adverteren, adoptie, schenken of nalaten kunt u bellen met 020 52 33 533 of mailen naar steunartis@artis.nl Als u het tijdschrift niet meer wenst te ontvangen, kunt u dat melden bij de ledenadministratie.

Artis bedankt

zij geven om Artis Bij de olifanten zijn momenteel twee dieren geadopteerd: Win Thida door Afval Energie Bedrijf Amsterdam en Yindee (op de foto in haar 1e levensjaar) door Delta Lloyd.

De rode vari’s zijn geadopteerd door Aannemingsbedrijf Gebro bv.

Zeeleeuw Kai is geadopteerd door EVVA Nederland-Salto, Zeeleeuw Carolien door Reliance.

nieuw in Ar tis

Karakter heeft zebra Jonas geadopteerd.

Auping heeft de tweevingerige luiaard geadopteerd.

Wie geeft om de Zuid-Amerikaanse tapirs? Deze bijzondere dieren, liefhebbers van fruit, gras en bladeren, kunt u nog adopteren.

meer weten: bel 020 52 33 533

tijdschrift tijdschriftNatura NaturaArtis ArtisMagistra Magistra##2~2011 1~2011

67

Vogels in Artis, 1918, schilderij door D.A. Bueno de Mesquita (1884-1962) Collectie Meentwijck. Een zicht op het toen betrekkelijk nieuwe Apenhuis vanaf de overkant van de Pelikanenvijver. Bueno de Mesquita was ondermeer illustrator van de beroemde Pietje Bell -reeks door C. van Abcoude.

68

tijdschrift Natura Artis Magistra # 1~2011

terugblik