Artis Magazine #4/2010

de maraboe terug in Artis pag.12

kijken naar

chimpansees pag.14

hongerige planten pag. 50

+ gratis nieuwe plattegrond

tijdschrift van het Koninklijk Zoรถlogisch Genootschap Natura Artis Magistra jaargang 56 #4~ 2010

winter avonden Artis open tot 21 uur

dieren in het donker zaterdag 11 december zaterdag 18 december vrijdag 24 december

elke avond een speciale gast

vrijdag 24 december een speciaal programma in het Planetarium

❄ een levende kerststal ❄ lekkere stamppotten en glühwein ❄ liederen van het kerstkoor

avondrondleidingen achter de schermen

natuur als leermeester

‘Natura Artis Magistra’ is de gedachte van waaruit Artis in 1838 werd opgericht: ‘De natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’. In deze rubriek elke keer een menselijke vinding die is afgekeken van de natuur.

afgekeken van: de vlinder DE NATuuR HEEFT ‘T Sommige vlindervleugels laten kleuren zien uit het hele lichtspectrum. Ze blijken te zijn opgebouwd uit ingewikkelde, microscopisch kleine structuren waar licht op een bijzondere manier van weerkaatst. Daardoor ontstaan verschillende optische lagen en zeer intense kleuren.

DE MENS AAPT ‘T NA Wetenschappers onderzoeken hoe de kleurstructuur van deze vlindervleugels kan worden nagebootst op bankbiljetten, zodat die niet of nauwelijks zijn na te maken door vervalsers. Ze gebruiken daarbij ‘nanotechnologie’, een techniek die werkt met heel kleine deeltjes (een nanometer is een

miljardste van een meter). Waardevolle objecten en bijvoorbeeld ook paspoorten kunnen zo een kleurmerk krijgen dat vrijwel niet is na te maken.

waar in Artis?

Kom in het Vlinderpaviljoen de weerkaatsing van het licht op vlindervleugels bewonderen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

5

inhoud jaargang 56 nummer 4~ december 2010

14

groei tapir-embryo op de voet gevolgd Veel kennis opgedaan over voortplanting bij tapirs.

kijken naar chimpansees Leer de individuele dieren met hun individuele karakters kennen.

36

44 satyrs in het park erfgoed

Herstel van historische vaas bij de Fazanterie.

6

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

inhoud op de voorkant

de maraboe terug in Artis

Leptoptilos crumeniferus

pag.12

kijken naar

chimpansees pag.14

hongerige planten pag. 50

de Afrikaanse maraboe

+ gratis nieuwe plattegrond

zie pagina 12

tijdschrift van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra jaargang 56 #4~ 2010

artis_#4.-HH.indd 1

08-11-10 11:14

extra plattegrond stippe l zelf

een rou te d

oo rA rti

56 Artis-expert Auke Pot is medewerker van het voedselmagazijn

50 vraag: waarom eten sommige planten dieren?

De vleesetende planten in het Insectarium lusten graag een vlieg, maar waarom?

58 Artis-reporter Eenmalige reporter Jeffrey (10) komt naar Artis om meer te leren over giraffen.

su it

en verder: 3 de natuur als leermeester: vlindervleugels tegen vervalsing 6 Artis in balans 8 nieuws 12 nieuwkomers: maraboes 23 bekend in Artis: Jeroen Krabbé 28 natuurbehoud: projecten van Awely 30 Artis Academie

33 34 41 42 47 48 55 60 61 66 68

jaarkalender 2011 is uit geef om Artis Artis vernieuwt Parkzalen column: Willem Ferwerda wie is er vandaag in Artis winkel: voordeeltjes uit de tuin wat is dit, de raadplaat… agenda uitsmijter en colofon terugblik

van de redactie Dit keer krijgt u als bijlage de geheel vernieuwde plattegrond van Artis en dat past in een traditie van het uitgeven van mooie plattegronden. Op de nieuwe plattegrond vindt u alle dierenverblijven, monumenten en tuinen maar ook praktische zaken zoals horeca-gelegenheden, toiletten en de winkel. U kunt zelf thuis vast een mooie route door Artis uitstippelen zodat u niets hoeft te missen. En wie weet ontdekt u met behulp van de nieuwe plattegrond wel onvermoede nieuwe plekken. Want Artis blijft verrassen. De plattegrond is te koop bij de kassa maar als lid krijgt u er één gratis bij dit nummer. Tot ziens in Artis.

plattegrond uit 1872

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

7

van poep tot meststof, van

groenafval tot compost

8

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Artis in balans ARTIS VINDT EEN VERANTWOORDE OMGANG MET AFVAL BELANGRIJK. ZO IS ER ONDER MEER KRITISCH GEKEKEN NAAR DE VERWERKING VAN GROENAFVAL EN MEST. foto Patrick Brouwer De dieren in Artis produceren heel wat mest. Een volwassen olifant is bijvoorbeeld ‘goed’ voor zo’n 60-90 kilo mest per dag. Alle olifanten in Artis samen poepen ongeveer vijf kruiwagens vol per dag = ongeveer 300 kilo per dag = 108.000 kilo per jaar.

Uit alle dierenverblijven is er in 2009 in totaal 690.080 kilo organisch afval opgehaald (voornamelijk mest vermengd met stro). Het afvalverwerkingsbedrijf Van Gansewinkel brengt het mest-stromengsel naar een bedrijf dat het verwerkt tot meststof.

Het groenafval van Artis bestaat uit takken en bladeren. In de herfst is het volume daarvan zeker twee keer zo groot als in de andere seizoenen. In de winter zijn dit gemiddeld twee volle vrachtwagens per week.

Het groenafval gaat naar een composteerbedrijf waar het samen met ander groenafval wordt verwerkt tot compost. De gehele cyclus is gegarandeerd milieugecertificeerd.

Resultaat: de compost en verwerkte mest gaan naar boeren die het gebruiken voor bemesting van hun weilanden.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

9

artis nieuws

In Artis is er 365 dagen per jaar van alles aan de hand: geboortes, sterfgevallen, verhuizingen, verbouwingen, nieuwe en tijdelijke bewoners, activiteiten en evenementen. Hier het allerlaatste nieuws uit de tuin. ing

an

g>

>

10

8 7

6 12

1

13

11

3

2

ing

an

g>

>

5 9 4

zojuist gearriveerd 1 een witoorpenseelaapje van Stichting Aap, Almere 2 een algazel uit Berlijn 3 vier gundi's uit Düsseldorf 4 twintig kuda zeepaardjes uit Chester 5 een neusbeer uit Amnéville 6 een goudwanggibbon uit Besançon 7 twee kune kune varkentjes uit Amersfoort 8 verwacht: twee rendieren uit Rhenen

geboren 11, 12, 13 en 14 augustus Europese moerasschildpadjes in het Reptielenhuis • 15 augustus een tokèh in het Reptielenhuis • 25 augustus een kongopauw in de fazanterie • 2 september een incastern in de fazanterie • 5 september een Maleise tapir in het Tapirverblijf (zie pg. 36) • 5 en 16 september drie Madagaskar daggekko’s in het Reptielenhuis • 8 en 18 september drie nijlgaus in het Ronde Hertenperk • 9 september een roodbuiktamarin in het Kleine-Zoogdierenhuis • 16, 17, 21 en 22 september vijf kraaghagedissen in het Reptielenhuis • 25 september twee hangoorkonijnen op de Kinderboerderij • 4, 8, 12, 22 en 23 oktober vijf zwartvoetpinguïns op de Pinguïnrots • 31 oktober twee kleine verpleegsterhaaien in het Aquarium

10

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

nieuws

bedreigde fijileguaan

eieren als wokkels 9 In het Aquarium zijn zeven stierkophaaien uit het ei gekropen. De Californische stierkophaai legt vreemde, wokkelvormige eieren. Normaal gesproken slijt de stugge eierschaal door de beweging van golven en stroming. In Artis helpen de dierverzorgers een handje door de eieren met de hand open te pellen als de jongen volgroeid zijn.

10 Een nieuwe aanwinst in het Reptielenhuis is de zeer zeldzame Fijileguaan. De staart van deze leguaan is minstens twee keer zo lang als de lengte van zijn lichaam, waardoor hij wel 80 centimeter kan worden. De leguaan komt voor op de fiji – en Tonga-eilanden en is een bedreigd reptiel.

Net als veel andere leguaansoorten voedt hij zich met planten.

struisvogels op de Savanne 11 Er zijn twee struisvogelhennen in Artis aangekomen uit berlijn.

Ze zijn 11 maanden oud en over ongeveer een jaar volwassen.

Inmiddels lopen de struisvogelhennen op de Savanne. Perfect synchroon pikken ze daar naar gevallen bladeren, de grote pluizige vleugels heen en weer bewegend.

hoenderkoet en hoendergans 12

Nieuw! Hoenderganzen uit Australië (te zien bij de wallaby’s) en hoenderkoeten uit Zuid-Amerika (op de Pampa). Beide zijn niet wat ze heten. De hoendergans hoort bij de eenden, en de hoenderkoet is nauwelijks een koet te noemen. De laatste ziet er nog het meest merkwaardig uit met zijn stekelige kuif, de kransjes van veren om de hals, en de poten met scherpe klauwen. Beide soorten houden niet erg van zwemmen, en hebben een spitse snavel die eerder aan een fazant doet denken dan aan de brede snep van eend of gans. Toch maken ze deel uit van deze grote, waterminnende familie.

13

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

11

nieuws

voor het eerst winteravonden in Artis De succesvolle ZOOmeravonden krijgen een vervolg in de winter. Op zaterdag 11 december, zaterdag 18 december en vrijdag 24 december is Artis tot 21 uur ’s avonds open met een speciaal kerstprogramma.

Tijdens de winteravonden is er elke avond een optreden van een Nederlandse artiest en start er elk half uur een spannende avondrondleiding door een sfeervol verlicht Artis. Om de kerstsfeer nog verder te verhogen is er een levensechte kerststal op de Kamelenweide en een kerstkoor. In onze restaurants kunt u genieten van oer-Hollandse stamppotten en glühwein. De winteravond van 24 december (kerstavond) staat in het teken van ‘het wonder van licht’ met een speciaal programma in het Planetarium. Kijk voor het volledige programma van de winteravonden op www.artis.nl/winteravonden

liefde op het eerste gezicht Eberhard van der Laan – de kersverse burgermeester van Amsterdam – bracht zaterdag 9 oktober een bezoek aan Artis en maakte ook meteen kennis met zeeleeuw Carolien. Dit tot grote hilariteit van zijn kinderen. Volgens de burgermeester was er sprake van liefde op het eerste gezicht tussen hem en zeeleeuwin Carolien. De burgemeester bracht ook een bezoek aan Lemurenland en was onder de indruk hoe dicht hij bij de dieren kon komen.

12

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

dierenarts Mark Hoyer vertelt…

Op woensdag 19 januari en zondag 23 januari geeft dierenarts Mark Hoyer (op de foto tijdens een operatie van een serval) een presentatie over de voortgang van de zwangerschap van olifant Thong Tai. Olifantenbul Nikolai kwam in 2009 speciaal naar Artis om Thong Tai te bevruchten. En met succes! In maart 2010 is bekend geworden dat Thong Tai drachtig is. De gemiddelde draagtijd van een olifant is 22 maanden. Naar verwachting zal Thong Tai in juni 2011 bevallen. De presentatie vindt plaats in de Collegezaal, gebouw De Volharding, om 14.00 uur. Toegang is gratis.

nieuws

walking display Artis presenteert de eerste Walking Display van Nederland deze winter in het Aquarium. Door langs de display te lopen gaan stilstaande beelden van vijf verschillende dieren bewegen; ze komen tot leven en gaan in elkaar over. De 3,5 meter lange display staat in het teken van het Internationale Jaar van de biodiversiteit en sierde deze zomer de etalage van de bijenkorf op de Dam.

Artis de Partis gezien?

Artis de Partis duikt overal op.

Heeft u ‘m ook ergens gezien?

Mail een foto naar redactie@artis.nl Kijk ook op www.artis.nl

restaurant De Twee Cheetahs tijdelijk dicht Restaurant De Twee Cheetahs is tot half februari 2011 gesloten in verband met een ingrijpende verbouwing (zie ook pagina 41 en 67). De speelplaats is gewoon bereikbaar.

Tijdens de verbouwing kunt u terecht in het Planetariumcafé voor een heerlijk kopje cappuccino of een vers belegd broodje. De korting van 10% die u als lid normaal alleen krijgt in De Twee Cheetahs, geldt in deze periode ook in het Planetariumcafé. Verder kunt u natuurlijk ook terecht in de Flamingoserre of in het Vlinderpaviljoen. En de horecabakfietsen rijden bij mooi weer rond met verse koffie, belegde broodjes en soms ook soep.

Artis de Partis maakt ook vrienden in Apenheul.

Gezien door Susan Fledderus.

Artis de Partis onderweg in de Vogezen, Frankrijk.

Gezien door Toni Nooij.

bijen in historische bijenkast In het vorige tijdschrift vertelden we u over de remake van de bijzondere 19e eeuwse bijenkast van Dzierzon. Sinds 1 oktober staat hij op de historische piëdestal achter het Vlinderpaviljoen. De bijenkast ontketende in 1858 een revolutie in het houden van bijen. Vanuit heel Europa was er belangstelling voor de vinding van uitneembare honingraten. Een bijenvolk bewoont inmiddels de kast.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

13

14

nieuwkomers

Afrikaanse maraboes tekst Henriëtte Plantenga foto’s Ronald van Weeren

A

ls tobberige oudjes staan ze voor zich uit te kijken, de twee maraboes die sinds kort in Artis huizen. Op de kale, wat korsterige kop groeit nog net een beetje dons, de snavel hangt diep over de buik, de schouders zijn hoog opgetrokken… Toch is één van de twee amper een jaar oud, terwijl de ander al ruim twintig jaar op de wereld rondloopt; die is ook duidelijk de baas van het stel. Alleen als er een lekker warm zonnig plekje tussen de bomen ontstaat, duldt hij de jongere in zijn buurt. Verschuift de zon, dan schuiven de maraboes op, allebei. Is er geen zon, dan hoeft de oudere maar één uitval te doen en dan kent de jongere weer zijn plaats, minstens een meter of vijf verderop. Bij zo’n actie zet de oudere zijn grote rode lel aan de keel op, een teken dat hij zich goed kwaad maakt.

Ondanks hun uiterlijk en leefwijze van een aaseter, behoren ze tot de ooievaarsfamilie, en dat is ook te zien aan het veelvuldige staan op één poot. Maar al helemaal karakteristiek is de houding waarbij het lijkt of beide poten gehalveerd zijn: ze zitten dan op wat in feite hun hielen zijn, de ‘voeten’ met daaraan vast de drie tenen in een loodrechte hoek voor zich uit.

Artis heeft heel wat maraboes gehad. De eerste, een Indische maraboe, arriveerde in 1844 en een andere leefde ruim 33 jaar in Artis, zodat hij tenslotte bekend stond als ‘Opa’. Maraboes kunnen eigenaardige gewoontes hebben. Ooit was er eentje die voortdurend boomblaadjes ving en de lucht in gooide om er vervolgens met hoge hoekige sprongen achteraan te gaan. Misschien een goed voorbeeld voor de huidige bewoners van het perk tegenover de wallaby's.

15

Moeder Amber met zoon Wakili. De band tussen moeder en kind blijft bij chimpansees lang zichtbaar.

16

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

reportage

kijken naar chimpansees tekst Goos van der Sijde m.m.v. Katy Koning, Niels van Lieshout en Johan Lof foto’s Ronald van Weeren en Patrick Brouwer illustraties Annemieke Bunjes

In de namiddag krijgen de chimpansees in Artis fruit en groente te eten en dan is het soms een kabaal van jewelste.

Het publiek stroomt toe: wat is er aan de hand?

Hebben ze ruzie of is het allemaal een spelletje?

V Een angstgezicht, soms met een schreeuw

Een lachgezicht

erzorgster Katy Koning verzorgt de chimpansees al jaren en kent de groep goed: “Veel bezoekers denken dat de chimps veel aan het vechten zijn, maar dan gaat het om spelende chimps. Chimpansees spelen ruw, maar aan hun lachende ontspannen gezicht kun je duidelijk zien dat het niet menens is. Jammer genoeg kunnen bezoekers het zachte lachgeluid van de chimps niet horen, dit is een laag hijgend geluid.

Maar het zogenaamde lachgezicht van chimpansees kun je wel zien. De mond staat dan iets open, alleen de bovenrand van de ondertanden is te zien.

En niet de boventanden zoals bij de lachende mens, want dat is bij chimps juist een uiting van angst bij dreigende agressie.”

Om te begrijpen wat er gebeurt en hoe de sociale verhoudingen in de groep zijn opgebouwd, is het nodig de dieren beter te leren kennen. In Artis leven negen chimpansees, de vrouwen Margot (41), Leen (29), Sabra (24), Quincy (22), Amber (16) en Saphira (9), en de mannen Tumbili (18), Vizuri (12) en Wakili (7).

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

» 17

‘de alfaman...’

Tumbili (18) De alfaman, de grootste en sterkste chimpansee.

Hij is op vrij jonge leeftijd leider geworden van de groep, nadat zijn vader Charley overleed. Tumbili had moeite om de groep te leiden, maar nu hij ouder is, gaat het hem steeds beter af. Zo komt hij regelmatig tussenbeide als er ruzie is tussen Wakili en een van de vrouwen. Tumbili rent regelmatig door het verblijf achter de andere chimps aan. Verzorgster Katy: “Het lijkt soms op een polonaise, als al die chimps achter elkaar rondjes rennen!”

Leen (29)

‘de lieve moeder’

De moeder van Tumbili en puber Vizuri. Het is een chimpansee met een hoge positie binnen de groep, omdat leider Tumbili haar zoon is.

Verzorgster Katy: “Leen heeft een zachtaardig karakter en is een rustig dier.”

‘the grand old lady‘ Margot (41) De ‘grand old lady’ van de groep. “Ze staat hoog in rang en gaat lekker haar eigen gang”, aldus verzorgster Katy. “Ze is de meest ervaren chimpansee in de groep en de andere volwassen dames steunen haar altijd bij een conflict”.

18

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

reportage

Quincy (22)

‘de mensenvriend’

In Artis geboren uit Joy en Charly, de vorige alfaman. Joy kon haar niet zelf grootbrengen, dus is ze door verzorgers grootgebracht. Quince heeft daardoor meer een click met mensen dan met chimps. Verzorgster Katy: “Ze kijkt graag naar mensen; vooral mannen kan ze erg lang aankijken.”

’de kwajongen‘

Vizuri (12) De jongere broer van Tumbili. “Net als Wakili haalt hij regelmatig kattenkwaad uit, bijvoorbeeld door rond te rennen met zijn grotere broer, en af en toe een tik uit te delen, maar zijn gedrag is nooit echt agressief”, zegt verzorgster Katy.

‘de deler’ Amber (16) Geboren in Dierenpark Amersfoort en door mensen grootgebracht; zij heeft dan ook veel interesse in de verzorgers en het publiek.

Verzorgster Katy over deze chimpansee: “Amber geeft voer, takjes en blaadjes aan de verzorgers. Zij geeft niet alles weg maar als wij bij haar gaan zitten, dan krijgen we altijd wel iets.”

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

19

groen

Wakili (7)

‘de puber’

De zoon van Amber. “Hij wordt steeds stoerder en vertoont puberaal en soms ronduit pesterig gedrag”, meldt verzorgster Katy. “En dat brengt hem regelmatig in conflict met leider Tumbili. Zijn moeder Amber wil hem dan te hulp komen, maar als zij tussenbeide komt krijgt zij vaak de klappen.”

‘de nieuweling‘

Saphira (9) Als jong dier naar Artis gekomen en speelt veel met Wakili en Quincy. Verzorgster Katy:

“Toen ze net in Artis was, heeft ze haar been gebroken. Ze was toen erg bang voor Tumbili, dat is nu gelukkig voorbij.”

‘de zelfstandige‘ Sabra (24) Komt oorspronkelijk uit Burgers Zoo, en is moeder van twee dochters waarvan één (Saphira) nog

aanwezig is in Artis. Verzorgster Katy over haar: “Sabra is het minst benaderbaar voor de verzorgers. Ze is erg zelfstandig en mijdt menselijk gezelschap. Zij heeft een tijd met dochter Sabra apart gezeten omdat die moest herstellen van een gebroken been Daarna had Sabra moeite om in de groep te aarden, maar het gaat nu heel goed.”

20

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

reportage

XXXXX HET LEVEN VAN DE CHIMPANSEES

sociogram

Tumbili

conflictueuze relatie relaties tussen dieren moeder-kind relaties

Margot

Leen

Quincy

Vizuri

Wakili

Amber

Moeder-kind-relaties zijn belangrijk in een groep, ook wanneer de dochters of zonen volwassen zijn.

Zo slaapt Saphira nog steeds bij Sabra, en Wakili bij Amber. En Leen, de moeder van leider Tumbili, heeft niet voor niets een hoge positie in de groep. Het is bekend dat de positie in de groep vaak samenhangt met de positie van de moeder: ‘Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje’.

Wakili is op zo’n leeftijd dat hij probeert hoe ver hij kan gaan. Hij speelt veel met Quincy en probeert haar steun te krijgen bij conflicten met een andere chimpansee. Laatst gooide hij een rode kool naar Margot, die haar maar net miste. Dierverzorgster Katy: “Margot rent op zulk soort momenten door het verblijf en schreeuwt het dan uit. Ondertussen kijkt zij goed om zich heen en steekt haar hand uit naar bijvoorbeeld Leen. Als Leen daar positief op reageert, is dat een teken voor Margot dat ze Wakili achterna kan gaan. Ze zal immers steun krijgen van Leen mocht het uit de hand lopen.”

Sabra

Saphira

bij chimpansees heeft de alfaman niet het alleenrecht op seks. Wanneer een alfaman een vrouwtje dekt, wordt hij vaak gestoord door jonge mannetjes, zoals Wakili. Wakili springt om het parende stel heen en geeft ze klappen. Dit is normaal gedrag dat ook in het wild voorkomt. Soms lukt het Wakili om zelf een vruchtbaar vrouwtje, dat is te herkennen aan het opgezwollen achterwerk, te dekken. Maar dat kan hij alleen doen als Tumbili dit goed vindt of wanneer hij niet in de buurt is. Chimpvrouwen bieden zich aan door hun achterste naar de man toe te draaien. Dit gedrag hoeft niet altijd te leiden tot een paring; het kan ook een uiting van onderdanigheid zijn.

Leiderschap vraagt om duidelijk gedrag. Een alfaman laat zich vaak op allerlei manieren gelden in zijn groep. Hij slaat en trapt tegen grote bomen om te laten zien en horen dat hij de baas is. Hoe doet Tumbili dat in Artis? “Vooral tussen 15 en 16 uur maakt hij al

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

» 21

reportage

slaand en trappend tegen van alles veel kabaal.

Soms slaat hij andere chimps terwijl hij langs ze rent.

Na zo’n geweldsuitbarsting komt de hele groep naar hem toe. Daarna volgt vaak vlooigedrag”, aldus verzorgster Katy.

Vlooien versterkt de band tussen de dieren. Uit onderzoek is gebleken dat vlooien aantoonbaar de hartslag verlaagt en stressverlagend werkt. De chimp die hoger in rang is, wordt meestal gevlooid door een dier lager in rang. Bijvoorbeeld Sabra vlooit regelmatig Tumbili. Maar het kan ook andersom, zoals de foto op pagina 22 laat zien: Tumbili vlooit Sabra.

slapen hoog, maar Amber bijvoorbeeld maakt liever haar nest op de vloer van het binnenverblijf (bekijk het filmpje op www.artis.nl/slaapritueel).

Voor chimps is het van levensbelang goed in een groep te passen, dit vergt constante aandacht. Dieren groeien op, verlaten de groep of gaan dood. Allemaal redenen om steeds goed op te letten en te bepalen bij wie je je als chimpansee aansluit. Hoe kom je hoger in rang, bij wie moet je slijmen en wie laat je links liggen? Tegen wie doe je wel aardig maar meen je het eigenlijk niet als het er op aan komt?

het is van levensbelang goed in een groep te passen

boeken over dieren- en mensengedrag

En als alles helemaal rustig is, beginnen de dieren met het maken van slaapnestjes van stro. Net of ze hun bedden opmaken. En dat doen ze allemaal tegelijk, bijvoorbeeld aan het begin van de middag tijdens de siësta, of wanneer de avond valt. Een dergelijke synchronisatie van groepsgedrag is een teken dat het om een echte groep gaat. Sommige chimps

22

boeken over dieren- en mensengedrag Voor wie meer wil weten over het gedrag van mensapen en de vergelijking met de mens zijn de boeken van gedragsbioloog Frans de Waal zeer aan te raden. De twee meest recente boeken zijn:

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Het zijn allemaal mechanismen die in groepsprocessen een rol spelen. Vervang in het stukje hierboven het woordje ‘chimps en dieren’ door ‘mensen’ en het woordje ‘groep’ door bijvoorbeeld een situatie waarin je als mens functioneert, bijvoorbeeld werk of school. En je denkt onmiddellijk aan gebeurtenissen in je eigen ‘groep’… dieren als chimps houden ons een spiegel voor.

‘tijd voor empathie’ Empathie is het vermogen om de emoties van anderen te kunnen meevoelen en de situatie van anderen te begrijpen. Het is een zeer oude verworvenheid die zich volgens Frans de Waal in ons lichaam én in onze geest heeft genesteld, en waardoor we als soort hebben kunnen overleven. Sociaal, onbaatzuchtig gedrag, dat ook bij andere dieren dan de mens voorkomt, is volgens hem minstens net zo belangrijk als het 'recht van de sterkste'. prijs € 24,95

reportage

mens en chimpansee

Wakili in actie, met een ontspannen gelaatsuitdrukking

Om afwisseling te brengen passen de verzorgers vormen van gedragsverrijking toe. Zo verstoppen ze voedsel in een boom: ketchup, pindakaas of honing. En chimps weten snel hoe ze die lekkernijen eruit moeten halen. Ze vinden het heerlijk, maar je ziet ook meteen dat rang telt: Tumbili is altijd de eerste!

‘de aap uit de mouw’ is Frans de Waal’s meest recente boek.

Dankzij zijn jarenlange onderzoek naar gedrag van primaten, is De Waal ook een expert op het gebied van het menselijk gedrag geworden. Hoe werken egoïsme en compassie aan de onderhandelingstafel? Is overwicht genoeg om je zin door te drijven, of werkt charmeren beter dan compenseren? Een boek vol nuttige eyeopeners: over volggedrag en inlevingsvermogen, killer apes en intelligent design. prijs: € 18,95 Beide boeken zijn in de Artis-winkel te koop.

uit anatomisch en genetisch onderzoek is bekend dat de mens het meest verwant is met de chimpansee en de bonobo (vroeger dwergchimpansee genoemd).

Ongeveer 98% van de mensengenen komt overeen met die van de chimpansees. We stammen niet direct van ze af, maar delen wel een gemeenschappelijke voorouder.

Chimpansees zijn slim, kijken je recht aan en hebben geen staart. Ze leven net als mensen in groepen. Maar verschillen zijn er ook. Een chimpansee kan maar even rechtop staan en dan even op zijn beide benen lopen. In principe is het een viervoeter, terwijl de mens een tweevoeter is met een – uniek in het dierenrijk - rechtopgaande gang. Onze ‘voorvoeten’ zijn helemaal vrij gekomen voor het maken en gebruiken van allerhande ‘handige’ instrumenten.

De schedels van mens en mensapen (behalve de chimpansee ook bonobo, gorilla, orang-oetan en gibbon) verschillen sterk. Mensen hebben geen grote hoektanden zoals de andere mensapen, en mensen hebben een hoog voorhoofd. De herseninhoud bij mensen is circa drie keer zo groot als die van andere mensapen. Heel uniek is ons vermogen tot taal en spreken, hoewel diverse soorten mensapen wel gebarentaal is aan te leren.

De laatste tientallen jaren is met name via het onderzoek van bioloog frans de Waal veel bekend geworden over de sociale dynamiek binnen groepen chimpansees. Zo ontdekte De Waal dat er soms een ingewikkelde strijd om de macht binnen de groep kan plaatsvinden, met tijdelijke coalities tussen verschillende mannelijke chimpansees. Het boek dat hij daarover schreef (Chimpanseepolitiek) kreeg ongekend veel aandacht, ook in de wereld van de politiek.

Sindsdien heeft hij ook andere aspecten van diergedrag bestudeerd die vroeger alleen leken voorbehouden aan de menselijke soort. Wie had ooit kunnen denken dat begrippen als ‘moraal’ en ‘geweten’, ‘medegevoel’ en ‘empathie’, ook bij (hogere) diersoorten een rol lijken te spelen? Biologen hebben het idee dan ook al lang verlaten dat dieren alleen maar automaten zijn die louter reageren vanuit instincten.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

23

reportage

meer over chimps

Meestal is het andersom, maar hier vlooit alfaman Tumbili vrouwtje Sabra

De bekendste chimpanseeonderzoeker is ongetwijfeld dr. Jane Goodall. Zij is bekend geworden door haar veertigjarige onderzoek aan groepen chimpansees in Gombe, Tanzania. Na haar onderzoeksperiode richtte zij het Jane Goodall Instituut op dat zich inzet voor behoud van mensapen als de chimpansee. Via het educatieve programma Roots & Shoots’ brengt zij in tal van landen de boodschap van soort- en natuurhoud.

Meer informatie zie www.janegoodall.nl

24

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Chimpansees leven in de bossen van centraal en westelijk Afrika, soms ook op de grens van savanne en regenwoud. Ze vormen sociale groepen van 5 tot soms wel 150 dieren en eten naast fruit en ander plantaardig voedsel ook vlees van kleine zoogdieren, waaronder andere apensoorten.

Het gaat niet goed met de chimpansee (Pan troglodytes). Onderzoekers schatten hun aantal tussen de 170.000 en 300.000. Zeker is dat de aantallen sterk teruglopen door ontbossing en jacht (voor bush meat). Ook zijn veel leefgebieden versnipperd.

bekend in Artis

foto Jonne Niesing

Artiesten, kunstenaars, schrijvers en andere bekenden over hun liefde voor Natura Artis Magistra.

Jeroen Krabbé in de Japanse Tuin.

tekening uit het schetsboek van Heinrich Maarten Krabbé, de grootvader van Jeroen Zie ook ‘terugblik’ op de achterpagina.

Jeroen in Artis Jeroen Krabbé is bij het publiek bekend als acteur en regisseur. Hij speelde in films als Soldaat van Oranje en De Vierde Man. Krabbé regisseerde vervolgens zelf de prestigieuze verfilming De Ontdekking van de Hemel. Maar wat maakt Artis zo speciaal voor hem?

Mijn allereerste herinnering aan Artis is de Papegaaienlaan. Als kleine jongen vond ik dit erg bijzonder. De vogels hier mocht ik altijd pinda’s voeren, stiekem wilde ik er zelf ook wel eens eentje in mijn mond stoppen.

De meest bijzondere plek in Artis vind ik de Japanse tuin. Hoe druk het ook in de tuin is, daar hoor je bijna niets. Het eerste bezoek aan Artis met je kind is mijn meest bijzondere gebeurtenis. Ik weet nog goed dat ik er met Martijn heen ging. Martijn zag heel andere dingen dan dat ik ooit had gezien. Ik kom nog regelmatig in Artis met mijn vrouw en kleinkinderen. We hebben een hele route met rituelen. Zo gaan wij altijd even langs de rode ibis. De veertjes van dit beestje zijn zo mooi van kleur dat ik altijd met een stokje een afgevallen veertje door het gaas te pakken probeer te krijgen.

Jaren geleden, toen ik nog op de Kunstnijverheidsschool zat, moesten wij verplicht dieren natekenen in Artis. Zelf heb ik nog het schetsboek van mijn grootvader, het boek komt uit de tachtiger jaren van de 19e eeuw.

Vol met schetsen en tekeningen van Artis-dieren. Ontzettend bijzonder. tijdschrift Natura Artis Magistra #4~2010

25

24

24 uur

uur Natura Artis Magistra

Er is altijd wel wat aan de hand in Artis, het leven gaat 24 uur door.

Huisfotograaf Ronald van Weeren raakte dit keer gefascineerd door de malende kaken van verschillende dieren.

09:17 uur Vlinderpaviljoen (kweek) Een rups heeft een overzichtelijk bestaan.

Als snel groeiende vlinderlarf draait het leven nu eenmaal om eten, eten, zo nu en dan een vervellinkje voor een wat ruimer velletje, en dan maar weer eten. Dat permanente eten, vergt een deugdelijk stel kaken. Twee paar zelfs. Het voorste paar verknipt het bladvoer, het achterste maakt er puree van en stuurt het verder de rups in.

Hoe vervolgens zo'n tube plantpasta het voor elkaar krijgt zichzelf om te bouwen tot een vlinder blijft wonderlijk.

26

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

24 uur

11:27 uur Vlinderpaviljoen Ook de parasolmier verknipt met scharende kaken onvermoeibaar blad. Niet om de stukjes direct op te eten, maar om ze transporteerbaar te maken. In nette porties brengen de parasolmieren de afgeknipte blaadjes naar schimmeltuinen in het ondergrondse nest. Daar dienen ze, bij de juiste temperatuur en luchtvochtigheid, als voedingsstof voor de kweek van voor mieren voedzame schimmels.

Niet veel anders dan de kweek van champignons door de mens dus.

27

24 uur

13:35 uur Beverrattenverblijf Het knaagvermogen is de beverratten aan te zien. Hun scherpe ‘beitels’ zijn voor geen kleintje vervaard en nog mooi oranje ook. Knagen moeten de beverratten, dag in dag uit, want hun tanden moeten even hard slijten als ze groeien. Stevige rauwkost vormt dan ook een belangrijk deel van hun voedsel, een dieet van zoiets weeks als vlees zou het beverrattengebit geen goed doen.

28

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

24 uur

16:40 uur Manenwolfperk Als de manenwolf geeuwt, gunt hij ons een fraaie kijk op zijn indrukwekkende arsenaal aan bijt- en scheurgereedschappen. Hoektanden voor het grijpen en doden, knipkiezen voor het splijten van botten en het verkleinen van de prooi tot schrokklare brokken. Erg klein hoeven die brokken overigens niet te zijn, de meeste prooidieren gaan ĂŠĂŠn-, tweemaal tussen de kiezen door en zijn dan voldoende 'gemasseerd' om in zijn geheel opgeslokt en verteerd te worden.

2929

# magazine 1,#2010 tijdschriftartis Natura Artis Magistra 4~2010

natuurbehoud Liefde en zorg voor de natuur. Dat is waar Natura Artis Magistra voor staat en wat we willen overdragen. Aan het eigen publiek, maar ook door steun te geven aan natuurbehoudorganisaties in binnen- en buitenland.

chilipepers beschermen akkers… én olifanten tekst Eveline Wisse Smit foto’s Awely

Awely is een organisatie die gemeenschappen in Azië, Zuid-Amerika en Afrika helpt bij het oplossen van conflicten tussen natuur en mens. Zoals in Zambia, waar olifanten regelmatig akkers verwoesten en graanschuren plunderen.

30

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

I

n Noord-Zambia leeft de bevolking van wat er ter plekke wordt verbouwd. Met een groeiende bevolking neemt de vraag naar voedsel en landbouwgrond toe. Conflicten met wilde dieren zijn hierbij onvermijdelijk. Grote en gevaarlijke herbivoren als olifanten, nijlpaarden en buffels komen vanuit het aangrenzende nationale park naar de dorpen. Aangetrokken door de geuren van de landbouw, verwoesten zij akkers en opslagplaatsen. Agressie is meestal de menselijke tegenreactie. Niet zelden met een fatale afloop.

Bij mens of dier.

In Zambia is een oplossing gevonden die goed is voor mens én dier. In de regio zijn vooral olifanten verantwoordelijk voor het verwoesten van akkers. De lokale bevolking is daarom gestart met het kweken van chilipe-

rechtsboven: een door olifanten vertrapte maïsakker. geheel links: het onderzoeken van olifantenmest. Zaden in de mest verraden het menu van de olifant, o.a. pompoen en maïs. links en boven: rode pepers in zakken beschermen de akkers en de voedselvoorraden.

pers. De omheiningen rondom de akkers die de olifanten aantrekken, worden met deze chilipepers ingesmeerd. Olifanten kunnen niet tegen de geur van de pepers en blijven dan ook van de akkers weg. Zo wordt een gewelddadige confrontatie tussen mens en dier vermeden. Een simpele oplossing, en goed voor dier en mens. Bijkomend voordeel voor de bevolking is dat de verkoop van chilipepers voor extra inkomen zorgt.

Een echte win-win situatie!

vol zal zijn. De coördinatoren van de projecten van Awely zijn dan ook speciaal opgeleide lokale mensen.

Naast het zelf uitvoeren van onderzoek, betrekken zij de bevolking door workshops, lessen op school, boekjes en straattheater. Het doel van de activiteiten van Awely is om samen tot alternatieven en oplossingen te komen. Zodat gemeenschappen beter samen kunnen leven met de lokale natuur. En uiteindelijk bijdragen aan het behoud ervan.

Awely is een Franse organisatie die zich richt op het oplossen van conflicten tussen mens en dier in Afrika, Azië en Zuid-Amerika. Het werk gebeurt vanuit de overtuiging dat alleen wanneer de lokale bevolking erbij betrokken is, natuurbehoud blijvend succes-

Artis ondersteunt de organisatie Awely. Voor Awely is, net als voor Artis, educatie de sleutel tot succesvol natuurbehoud. Meer informatie: zie www.artis.nl/natuurbehoud

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

31

Artis Academie kennisplatform voor natuur, cultuur en wetenschap tekst Erik de Jong, Goos van der Sijde foto Frank de Ruiter illustraties Artis-Archief

Vrijdag 24 september hield Artis-professor Erik de Jong zijn inaugurele rede bij de aanvaarding van de Artis-leerstoel ‘Cultuur, landschap en natuur‘ aan de Universiteit van Amsterdam. Een korte impressie.

32

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Artis Academie De Artis Academie is opgericht met als doel verwondering over de natuur te stimuleren en kennis daarover te verdiepen. In dit kader organiseert de Artis Academie lezingen, cursussen en colleges in samenwerking met Artis-professor Erik de Jong.

E

rik de Jong ging in zijn rede uitgebreid in op de begrippen cultuur en natuur en de rol van het landschap in het bepalen van onze identiteit als mens. Hij betoogde dat aan landschap en natuur verschillende, vaak tegenstrijdige meningen en ideeën ten grondslag liggen, die te maken hebben met de tijd en plaats, en de culturele omgeving waarin die ideeën vorm hebben gekregen.

Erik de Jong (in zijn rede): “Onze cultuur, onze identiteit is ondenkbaar zonder de relatie met natuur en landschap om ons heen, in welke vorm dan ook. Artis is daarvan een mooi voorbeeld. Als in 1838 de bemiddelde Amsterdamse burgers Westerman, Wijsmuller en Werlemann hun zoölogisch genootschap oprichten met als doel het ‘bevorderen van de kennis der natuurlijke historie op eene aangename en aanschouwelijke wijze’, noemen zij hun geesteskind Natura Artis Magistra, de natuur als leermeesteres van kunst en wetenschap. Het vignet dat zij gebruikten om hun initiatief aan te prijzen, illustreert wat hun voor ogen stond. De Amsterdamse Stedenmaagd zit in het midden vergezeld van Mercuriusstaf, Neptunus drietand en anker die verwijzen naar de stedelijke economie die kapitaal voor hun investering mogelijk maken.

De stedenmaagd houdt een lauwerkrans boven een foliant met de initialen NAM: Artis is het aloude boek der natuur, waarover de loftrompet gestoken

kan worden. Rechts van de maagd zien we een verzameling dieren: zij staan voor de met name zoölogische oriëntatie in de natuurhistorische belangstelling van de oprichters. De wereldglobe aan haar voeten drukt een territoriale pretentie uit: het

Prof. dr. Erik de Jong tijdens zijn inauguratie als bijzonder hoogleraar ‘Cultuur, landschap en natuur’ aan de faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam.

Koninkrijk als een koloniale mogendheid die toegang geeft tot goederen van verre (delfstoffen, planten, dieren, voorwerpen). Rol papier en passer verwijzen naar de aanleg, de concrete ruimtelijke realisatie van dit ideaal: het park. Lier, muziekinstrument en boek verwijzen naar Apollo, als god

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

» 33

Artis Academie De oprichters van Natura Artis Magistra van links naar rechts: horlogemaker J.J. Wijsmuller, boekhandelaar/uitgever G.F. Westerman en commissionair J.W.H. Werlemann.

van kunst en wetenschap. Het aapje levert ons een volgende sleutel: hij is hier niet bedoeld als dier uit de collectie, maar is een oud schilderkunstig symbool dat staat voor kunst en techniek die de imitator van de natuur zijn. Deze aap geeft aan dat de oprichters van Artis zich in een lange traditie hebben willen plaatsen die de samenhang tussen natuur en kunst wensten te definiëren.”

In het tweede deel van zijn rede ging Erik de Jong in op de betekenis van ‘wandelen’ als manier om het landschap te ervaren. Het landschap wordt veroverd in ruimte en tijd, maar het is meer dan louter een verplaatsing. Met wandelen doen mensen ervaringen op, in een bepaalde ‘setting’ of omgeving. Het krijgt een verhalende betekenis. Zo ook in Artis. Erik de Jong: “Ik bezie de wandeling als metafoor voor hoe onze cultuur de samenhang met natuur en landschap zoekt.

De wandeling in stadspark en landschap nodigt ons nog altijd uit geest en lichaam op eigentijdse wijze met elkaar te verbinden.”

nieuwe collegereeks

Een derde natuur De UvA-colleges van de Artis-professor vinden van februari tot april plaats in samenwerking met de Illustere School van de Universiteit van Amsterdam.

Het thema dit jaar is: Een derde natuur - natuur gemaakt, bewaard, getoond, weergegeven en waargenomen.

De colleges zullen verkennen hoe onze cultuur steeds weer landschappen, tuinen en (stads)parken heeft gemaakt en van betekenis voorzien. Naast wildernis (eerste natuur) en het agrarische cultuurlandschap (de tweede natuur) is zo een derde natuur ontstaan die op een bijzondere manier de natuur in onze wereld aanwezig laat zijn en

34

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

MEER INFORMATIE De Artis-leerstoel aan de UvA is tot stand gekomen door een samenwerking tussen Stichting Natura Artis Magistra en het Fonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en Bouwkunst (Fonds BKVB).

Beide organisaties hebben als doel de samenhang tussen natuur en cultuur te bevorderen. Het Fonds BKVB zal de rede van Erik de Jong via een boekje publiceren. U kunt de gehele rede ook nalezen op www.artis.nl/artis-academie

waarin het natuurlijk gegeven en de menselijke interventie op verschillende manieren verweven zijn geraakt. We zullen kijken naar de betekenis van landschap, (stads)park en tuin, naar het natuurhistorische museum, naar de rol van waarneming in de westerse en niet westerse wereld en naar de rol van film en fotografie. Aan de reeks zullen gastsprekers meedoen; er wordt ook een excursie gepland.

Colleges zullen plaats vinden in de Collegezaal van Artis. Het volledige programma kunt u in december vinden op www.artis.nl onder Artis Academie.

Toehoorders kunnen bij het Atheneum Illustre het programma inzien op www.hum.uva.nl/ouc of een brochure aanvragen en zich schrijven via illustereschool-fgw@uva.nl

kalender

kalender 2011 nu te koop 2011 is door de Verenigde Naties uitgeroepen tot Internationaal Jaar van het Bos. Een mooie aanleiding voor het thema van de Artis-kalender 2011. De kalender presenteert dertien Artis-bewoners en hun relatie met bomen en het bos.

A

rtis is een arboretum, een park met oude, grote loofbomen. Er zijn meer dan 600 bomen in Artis, onderverdeeld in ruim 200 verschillende soorten. De bomen in Artis worden volop gebruikt. Gibbons en lemuren slingeren van tak tot tak, giraffen plukken met hun 45 centimeter lange tong de hoogste blaadjes van de takken. En de gorilla’s en de olifanten gebruiken blad, takken en bast van bomen als voedsel. Andere Artis-bewoners, de ‘wilde gasten’ als kauw en boomklever, komen vanwege de bomen om in te nestelen, of om voedsel te zoeken.

De blauwe reiger bijvoorbeeld maakt in oude bomen zijn grote, rommelige nest van twijgen en takken. Bij de mangrovekwal (te zien in het Aquarium) ligt de relatie met bos niet direct voor de hand. Maar deze kwal leeft in mangrovebossen langs tropische kusten.

Over de dieren en hun relatie met bomen en het bos leest u meer in deze kalender. Wij wensen u veel kijk- en leesplezier met de Artis-jaarkalender 2011.

MEER INFORMATIE De jaarkalender 2011 is te koop in de Artis-winkel.

Gezien de vele positieve reacties op de kalender van 2010 is gekozen voor hetzelfde formaat en model.

Ook dit jaar weer met schitterende foto’s van Artisfotograaf Ronald van Weeren.

Prijs € 12,50; leden krijgen 10% korting. Nog geen lid van Artis? Word dan nu lid en krijg de kalender gratis! (zolang de voorraad strekt) tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

35

geef om Artis

Artis onder de kerstboom Geef een gedragsverrijkingspakket cadeau en doe ook de dieren in Artis daarmee een plezier.

A

rtis doet veel aan gedragsverrijking van de dieren. Gedragsverrijking stimuleert dieren in hun natuurlijk gedrag. Het houdt ze actief en nieuwsgierig en dat is de manier waarop iedereen de dieren het liefst ziet. Eenvoudig te realiseren vormen van gedragsverrijking zijn speelballen, hangmatten of voorwerpen om voedsel in te verstoppen. Voelt u of uw naasten zich betrokken bij de dieren in Artis, en wilt u in deze tijd van het jaar ook voor hen iets betekenen? Geef dan een origineel cadeau: een gedragsverrijkingspakket.

Een pakket is al mogelijk vanaf € 50,-. € 50,- Een touwbal (geschikt voor verschillende diersoorten) en een bungee. € 75,- Een voerbal voor de apen of giraffen. € 100,- Verse takken voor de giraffen, of een voerbal voor de leeuwen. € 150,- Speelbal aan bungee en een draaibal aan houder.

36

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Degene aan wie u een gedragsverrijkingspakket cadeau doet, ontvangt geen speelbal of hangmat thuis, maar een officieel certificaat als bewijs van uw bijdrage aan Artis. Een gebaar dat iedereen met een hart voor dieren zal waarderen.

Wilt u een gedragsverrijkingspakket cadeau doen?

Maak dan één van deze bedragen over op rekeningnummer 4511100 o.v.v. ‘Artis onder de kerstboom’ en u ontvangt een certificaat dat u cadeau kunt doen. Gebruik de antwoordkaart. meer weten?

Wilt u meer informatie over gedragsverrijkingspakketten, schenken of nalaten, maak dan gebruik van de antwoordkaart hiernaast of bel of e-mail naar Eveline Prins (020 52 33 533, e.prins@artis.nl).

speciaa l voor leden

gratis natuurdoeboek over biodiversiteit ~ INCLUSIEf 144 STICKERS OM IN TE PLAKKEN ~

Neem vrienden of familie* mee naar Artis en ontvang het inspirerende biodiversiteitboek!

Maak met het boek een speelse wandeling door Artis en haal de natuur heel dichtbij. Het boek nodigt uit om zelf proeven te doen, de juiste bladeren bij bomen te vinden, helpt bij het herkennen van vogels en nog veel meer!

Het boek is geschikt voor alle natuurliefhebbers vanaf 6 jaar.

wat moet u doen?

Neem bij uw bezoek in de maand december bijgaande kaart mee. Op vertoon van uw lidmaatschapspas én de kaart** ontvangt u het boek ‘Wat veel soorten!’ ter waarde van € 5,95 geheel gratis. * Hiervoor kunt u de introducécoupons gebruiken óf toegangskaarten met korting kopen (maximaal vier) voor vrienden of familie. **Maximaal één boek per kaart, zolang de voorraad strekt.

37

Tapir Nakal voor het eerst buiten.

38

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

meer kennis over groei tapir-embryo tekst Charlotte Vermeulen foto’s Ronald van Weeren en Patrick Brouwer

Artis heeft weer een tapirjong: Nakal, geboren op 4 september. Nakal is al het derde jong van Aya. Haar dracht is wederom nauwlettend in de gaten gehouden zodat er veel kennis is opgedaan over de voortplanting van de bedreigde tapirs.

H

et was op 13 september een drukte van belang voor het verblijf van de tapirs.

Daar zou tapirjong Nakal, ruim een week oud, voor het eerst naar buiten komen.

De toegangsdeur was open, maar ze liet zich nog niet zien. Toen stak er om de hoek een kleine slurf, die op en neer bewoog. Ze proefde als het ware de buitenlucht. Zou ze zich eindelijk buiten wagen?

Ineens holde ze tevoorschijn, hard en hoog piepend. Met trage tred volgde haar moeder, de zwart met grijze Aya. Bij gevaar zoeken tapirs hun toevlucht in het water; het zijn dan ook ervaren zwemmers. Hun wigvormige lichaam maakt dat ze ook heel snel door het struikgewas kunnen breken. Het jong heeft extra camouflage door het strepen- en vlekkenpatroon dat het eerste half jaar hun vacht siert. Door deze ca-

mouflagekleuren is het nagenoeg ‘onzichtbaar’ in het vlekkenspel van licht en schaduw op de bodem van het dichte, tropische regenwoud.

Hoog piepen, dat doen alle tapirs als ze opgewonden zijn. Zo houden ze ook contact; als echte regenwoudbewoners leven ze vooral in een wereld van geluid en geur. Dat een jong piept, is wel te verwachten, maar ook volwassen tapirs kunnen hoge piepgeluiden maken als ze elkaar tegenkomen. Hun gezichtsvermogen is niet zo goed, dus naast geur zijn herkenbare geluiden dan belangrijk.

Nakal is geboren op zaterdag 4 september tussen 20.00 en 21.00 uur. Het is Aya’s derde kalf. De dierenarts hield via bloedprikjes steeds bij hoe het ging met Aya’s zwangerschap, en toen de hormoonconcentratie

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4 ~2010

» 39

reportage

in haar bloed sterk daalde was dat een teken dat ze klaar was om te werpen. De bevalling zelf ging heel snel, in een paar minuten was het jong geboren.

Nakal betekent ‘baldadig’ in het Maleis. “Al voor de geboorte was ze baldadig”, vertelt verzorger René Janssen. “Bij het maken van de echo door Artis-dierenarts Mark Hoyer verstopte ze zich achter de ingewanden van Aya. Of ze draaide hard rondjes in de baarmoeder, zodat ze niet was op te meten.” De draagtijd is ruim 13 maanden. Als Nakal 6 tot 7 maanden oud is wil Aya haar jong niet meer om zich heen hebben, zoals gebruikelijk in de tapirwereld.

Tapirs worden soms ‘levende fossielen’ genoemd, want er is in de loop van de evolutie aan hun ‘basisontwerp’ niet veel gewijzigd. De grote schedel met relatief kleine hersenen, de korte slurf en het gebit van de tapir duiden op een primitieve lichaamsbouw. Zowel Nakal een dag na haar geboorte. in Midden- en Zuid-Amerika als in Zuidoost-Azië komen tapirsoorten voor. De Maleise tapir in Artis is de grootste van de vier soorten en de enige met een mooi zilvergrijs ‘zadel’. De tapirs leven er in (metingen via echoscopie) dicht bebost regenwoud nabij water.

160 Overdag rusten ze in de dichte vegetatie.

140 Tapirs zijn vegetariërs. Ze zijn te herken120 nen aan hun kleine slurf, waarmee ze ook 100 planten uittrekken. De punt van hun slurf 80 zit vol gevoelige zintuigharen. Deze ha60 ren komen van pas als ze een nieuwe 40 plek onderzoeken. Tapirs eten blad en 20 twijgen en fruit. Hun voedsel vinden ze 0 vooral langs de rivieroevers. Via hun 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 325 mest verspreiden ze de zaden van de zwangerschapsduur (in dagen) plantensoorten die ze eten.

Tapirs leven meestal alleen, behalve Tijdens de zwangerschappen van tapir Aya zijn regelmatig echo’s gemaakt als de vrouwtjes bronstig zijn of een jong en konden de vruchten op allerlei manieren worden gemeten. Doorsneden van hebben. In Artis zijn de twee tapirs, Dick de buik (hoogte en breedte) en de borstkas van het embryo blijken een en Aya, altijd samen als er geen jong is en betrouwbare maat voor de fase van de zwangerschap. Door dit onderzoek in dat gaat goed.

Artis kunnen andere dierentuinen nu ook terugrekenen wanneer een buikomvang (mm)

groei van het embryo

tapirzwangerschap begon en het kalfje verwacht kan worden.

40

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Tapir Aya en haar jong Nakal voor het eerst in hun buitenverblijf. Met de gevoelige slurf besnuffelen ze hun omgeving en pakken ze al dat wat eetbaar is.

echo van het embryo

hormonen checken de ribbenkast

het hoofd

Aya was sinds haar komst naar Artis in 2004 bijna doorlopend óf drachtig óf zoogde een jong. Haar dracht is door de dierenarts meermalen uitgebreid bestudeerd, zodat ook andere dierentuinen kunnen leren van deze succesvolle voortplanting. Dankzij een speciale training leerde Aya zich ontspannen als ze met een borstel gemasseerd werd. Het leek wel of ze daardoor onder hypnose ging. Zo liet zij het maken van echo’s en het afnemen van bloed voor onderzoek gemakkelijk toe. Na de dekking steeg in het bloed het hormoon progesteron en estradiol-17. Dat is een teken dat ze drachtig is. Tegen de laatste weken van de dracht stijgen deze concentraties nog meer om vlak voor de bevalling te zakken. Het kalf wordt dan binnen tien dagen geboren. Tijdens de dracht werd ook meermalen de lengte van het embryo gemeten.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

41

reportage

De vacht van een tapirjong is bruin met witte strepen en vlekken. Zo valt het niet op in het vlekkenspel van licht en donker op de bodem van het dichte tropische regenwoud.

het meer menu over van tapirs de ijsbeer

Nakal blijft nog dicht bij haar moeder.

42

De voortplanting van de Maleise tapir is belangrijk, want het dier wordt met uitsterven bedreigd.

Dat komt volgens de internationale natuurbehoudorganisatie IUCN door het omhakken van het tropische regenwoud voor oliepalmplantages en jacht. Er leven wereldwijd hooguit 2500 Maleise tapirs, waarvan 300 in dierentuinen.

Artis speelt daarom een voortrekkersrol in het Europese fokprogramma voor deze diersoort.

De jonge tapir Nakal is bij goed weer te zien in het tapirverblijf naast het buitenverblijf van de gorilla’s. Als ze daar niet is, kunt u haar in het Gorillahuis live bekijken op de monitor die is verbonden met de tapirstal.

Zie www.artis.nl/ nakal voor beelden van de eerste stapjes van tapirjong Nakal in het tapirbuitenverblijf en hoor haar gepiep als teken van opwinding.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

ruimte voor dieren, planten, educatie en erfgoed

Natura Artis Magistra vernieuwt Op 11 februari startte Artis met de grootste vernieuwingsoperatie uit haar geschiedenis. Een update. project: vernieuwing De Twee Cheetahs

toelichting: Restaurant De Twee Cheetahs is tot half februari 2011 gesloten in verband met een ingrijpende verbouwing. De keukens worden naar de laatste standaarden ingericht. In het zelfbedieningsgedeelte krijgt het publiek meer bewegingsruimte en een vernieuwd en overzichtelijk assortiment zodat de bediening sneller en efficiënter plaats kan vinden. Op pagina 11 en 67 staan de locaties vermeld waar u de komende tijd terecht kunt voor een drankje of een heerlijke maaltijd. status: half februari 2011 gereed project: Fazanterie toelichting: Vrijwel al het buiten- en binnenmetselwerk van de zogenaamde ‘nieuwe kweek’ is afgerond. De contouren van het gebouw met de binnenverblijven zijn nu duidelijk te zien. Via een proefopstelling is uitgezocht hoe het nieuwe gaas voor de buitenverblijven het best gemonteerd kan worden. status: De volgende stap is de opbouw van de nieuwe volières zodat eind februari Artis kan beginnen met de inrichting van de verblijven, zoals de beplanting, zittakken voor de vogels en eventuele kunstnesten. Rond 1 april is dit deel klaar, en dan start de restauratie van de ‘oude kweek’, het tweede gebouw van de Fazanterie.

project: Fazanterie ‘oude kweek’ en Masmanhuisje

toelichting: De historische buitengevels en binnenwanden van het tweede deel van de Fazanterie, de zogenaamde ‘oude kweek’, zullen worden gerestau-

reerd. Het vergunningentraject is in de afrondende fase; er worden voorbereidingen getroffen zodat in het voorjaar gestart kan worden. status: verwachte start bouwwerkzaamheden: april 2011. project: Vogelhuis en Apenhuis toelichting: Op het Vogelhuis is een nieuw dak aangebracht, met daklichten daarin verwerkt. Ook in het dak van het Apenhuis komen daklichten. Die zullen zorgen voor natuurlijk licht in de nieuw ontworpen verblijven, wat zowel voor de dieren, als voor de bezoekers een prettige ervaring zal zijn.

Voor de planten is het – uiteraard - zelfs essentieel.

Volgend jaar is de bouw grotendeels gereed en begint Artis aan de bouw en inrichting van de binnenverblijven. status: ligt op schema. De planning is dat het hele project juni 2011 gereed is.

De opbouw van de Fazanterie is gereed. Binnenkort zullen de gaasconstructies worden geplaatst. Deze zijn modern en licht van gewicht, en passen goed bij de historische uitstraling van de Fazanterie. tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

43

symposium e in 19 - eeuwse zalen de dag van het symposium Het symposium van de Vereniging van Fondsen in Nederland werd georganiseerd op donderdag 7 oktober. In de Koningszaal vonden lezingen plaats en in de Tijgerzaal werd gediscussieerd. De Flamingoserre werd gebruikt voor de lunch en het geven van workshops. Aan het eind van de dag hebben de gasten nog een rondleiding door Artis gekregen.

1

44

Koningszaal: Lagerhuis debatopstelling

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

3 1

2

2

buitenaanzicht Tijgerzaal

Parkzalen

Van oudsher vonden er bijzondere gebeurtenissen plaats in Artis: boekpresentaties, bijeenkomsten van het Genootschap, trouwerijen, recepties, vergaderingen van natuurverenigingen. En vandaag de dag gebeurt dat nog steeds. Dit keer belichten we een bijzonder symposium. foto’s Frank de Ruiter, Anja Daleman illustraties Artis-archief

I

n oktober organiseerde de Vereniging van Fondsen in Nederland (FIN) hun jaarlijkse symposium in de Parkzalen van Artis. Waarom dit symposium in Artis? “Ieder jaar zoeken wij een heel bijzondere locatie voor ons symposium en dit jaar is de keuze op Artis gevallen”, aldus FIN-directeur Rick Wagenvoort.

“Veel van onze leden hebben een speciale band met Artis. Zo was de gastheer van het symposium het Prins Bernhard Cultuurfonds; en ook dit FIN-lid steunt in Artis regelmatig restauratieprojecten.”

De Tijger- en Koningszaal bevinden zich op de benedenverdieping van het oorspronkelijke Groote Museumgebouw dat in 1855 voltooid werd. Het is nog steeds een unieke locatie voor bijeenkomsten en evenementen.

3

lunch in de Flamingoserre

Wat waren de reacties na afloop? “Artis heeft intensief meegedacht in de voorbereidingsfase en mede daardoor verliep het symposium uitstekend. Na afloop hebben wij zeer veel positieve reacties mogen ontvangen. De Lagerhuis-debat opstelling bleek een schot in de roos. En ook de rondetafel-discussiebijeenkomstsen in de schitterende Tijgerzaal werden zeer positief beoordeeld.“ Wat was het meest gedenkwaardige aan dit symposium op deze locatie? “De kakofonie van kinder- en dierengeluiden in Artis vormde een bijzonder contrast met de serieuze discussies in de Parkzalen Dit gaf het symposium zeker een extra dimensie. “

meer informatie neem contact op met Parkzalen 020 52 33 584 of parkzalen@artis.nl www.artis.nl/parkzalen tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

45

46

Artis restaureert haar erfgoed. De grote tuinvaas bij de Fazanterie, een beschermd monument, wordt nu opgeknapt. Hij moet worden gerepareerd, hersteld en een nieuwe pijnappel op het deksel krijgen.

erfgoed

satyrs in het park herstel van een siervaas tekst Erik A. de Jong foto’s Ronald van Weeren en het Artis-archief

Tijdens een wandeling door de tuin van Artis ziet u verschillende oude tuinornamenten uit de 19de, soms zelfs 18de eeuw. Ouder geworden door de tijd verdienen sommige een opknapbeurt. Zo is nu de vaas bij de Fazanterie aan de beurt.

D

e vaas staat op een fraai voetstuk met een mooi bewerkte voet. Op de buik (de cuppa) zijn gebeeldhouwde figuren afgebeeld. Een deksel met pijnappel sluit het geheel af.

Zulke vazen waren oorspronkelijk onlosmakelijk verbonden met de tuin waarvoor ze gemaakt zijn. In de achttiende eeuw was dat een tuin die geometrisch was aangelegd, met hoofd- en zijassen. Vazen en beelden zorgden op belangrijke punten voor een verticale blikvanger. De grote vaas beëindigt in Artis de as waarlangs symmetrisch de volières van de Fazanterie zijn gelegen.

Symmetrie in een tuin betekende ook dat een vaas altijd gespiegeld werd door een tweede, of samen met drie anderen een ruimte in evenwicht bracht.

Wanneer de tuinstijl in de late 18de eeuw verandert van symmetrisch naar onregelmatig en landschappelijk, zijn zulke ornamenten niet langer in de mode. De

vazen raakten verspreid als losse objecten. Het Artisexemplaar is waarschijnlijk in 1856 samen met een loden vaas die in de Hollandse Tuin staat geschonken door het Artislid W. ten Hove. Want men bleef zulke enkele exemplaren nog steeds waarderen. Een dergelijke vaas was uiteindelijk ook een kostbaar beeldhouwwerk. Hij kon in een schilderachtig park, onder bomen, nog altijd goed tot zijn recht komen.

De Artis-vaas is geïnspireerd op de zogenaamde Medici-vaas, te zien in het Uffizi-museum in Florence. Deze vaas uit de klassieke oudheid werd vanaf de 16de eeuw zeer bewonderd om zijn vorm en beeldhouwwerk en werd het model voor tuinvazen uit de 17de eeuw en later. Daarom zijn ook de voorstellingen op de vaas ontleend aan verhalen uit de Klassieke Oudheid. De mythologie van Grieken en Romeinen vertelt

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

» 47

erfgoed

van vele natuurgoden en godinnen. Zij konden in een tuin een toepasselijk verhaal over natuur uitbeelden.

Op de vaas in Artis is een bonte stoet te zien van onder andere kleine putti (mollige kinderfiguurtjes) met muziekinstrumenten, door bokken getrokken wagens, de god Pan met een fluit, satyrs met baby-satyrs en een Bacchusfiguur. Ook zijn druiven en een wijnvat te bespeuren. In alles ademt deze mooie scène wilde bosnatuur, overvloed, dronkenschap en extase. De satyr is immers een vrolijk en ondeugend boswezen. Hij verkeert graag in het gezelschap van Bacchus, god van de wijn. Net als Pan met zijn fluit is hij half bok, half mens.

Pan is de god van het bos en van het dierlijke instinct: hij is de natuur, het Al (pan is Grieks voor ‘Alles, het Al, Natuurkracht’). In afgelegen bos en veld zorgde Pan voor mysterieuze geluiden die mens en dier konden vervullen met angst. Daar komt ons woord pan-iek vandaan, een plotselinge schrik voor het onbekende en wilde.

De Artis-vaas vertelt dus een verhaal over natuurkrachten, over het wilde en ongecontroleerde.

Bacchus en wijn kunnen ook verwijzen naar de oogstmaand, de herfst. Misschien dat de vaas ooit een tegenhanger heeft gehad in een tweede die de lente en het lieflijke symboliseerde in de natuur, of samen met drie vazen de vier seizoenen heeft uitgebeeld. De vaas brengt verbeelding in de tuin: wat hoor ik daar in het herfstblad ritselen, wat is het geluid van hoeven dat ik hoor?

fondsen

De dennenappel wordt vervangen.

48

Wilt u ook bijdragen aan deze verbetering? Alle bijdragen, groot of klein, zijn welkom. Maak uw gift over op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis Magistra o.v.v. Tuinvaas, of neem contact op met de afdeling Fondsenwerving 020 5233533 of steunartis@artis.nl.

Alvast bedankt voor uw steun.

tijdschrift Natura Artis Magistra #4~2010

Het werk wordt uitgevoerd door het Amsterdamse natuursteenrestauratiebedrijf Snoep en Vermeer, met adviezen van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Details van de reliefs op de vaas (onder).

column

recht op natuur Drs. Willem Ferwerda is tropisch ecoloog en directeur van de Nederlandse tak van de IUCN, de International Union for Conservation of Nature. IUCN, waarin natuurorganisaties, wetenschappers en overheden zijn verenigd, is internationaal de autoriteit op het terrein van biodiversiteit. Zij brengt jaarlijks de IUCN Rode Lijst van bedreigde soorten uit. Natura Artis Magistra is lid van de IUCN.

De Verenigde Naties riepen 2010 uit tot het Jaar van de Biodiversiteit om aandacht te vestigen op de verscheidenheid van alle dier- en plantensoorten ter wereld. Een belangrijker jaar was eigenlijk niet voor te stellen, want soorten sterven sneller uit dan ooit te voren. We laten een kale en lege planeet achter voor onze kinderen.

Toen ik hierover nadacht, moest ik denken aan mijn jeugd.

Als jongetje opgegroeid in de Watergraafsmeer was een bezoek aan Artis voor mij een feest. Hier ontwaakte mijn liefde voor de natuur. Het buitenterrarium met ringslangen – een rommelige plantenbak van enkele vierkante meters omgeven door een stenen rand - fascineerde het meest. Lang heb ik daar zitten turen; nooit heb ik er een ringslang gezien. Een spannende ervaring was het wel; een stadsjochie op jacht naar een ‘exotisch’ beest, waarvan ik pas jaren later hoorde dat die slang afkomstig was uit Diemen!

Ik denk dat ik daar het ‘vak’ van waarnemen heb geleerd, waar ik tijdens mijn studie biologie en daarna als natuurbeschermer veel baat bij heb gehad. Plekken zoals Artis bieden iets wat voor kinderen en ook ouderen van wezenlijk belang is, namelijk de mogelijkheid om in contact te komen met de dieren en planten uit de echte natuur. Voor veel stadskinderen, zoals voor mij, was dat de eerste keer.

In deze tijd, waar wereldwijd de natuur sneller dan ooit verloren gaat, hebben we meer kinderen nodig die ons - volwassenen - daar op wijzen. Dat kan niet genoeg benadrukt worden. Een mooi initiatief dat ik kan aanraden, is het www.iederkindheeftrechtopnatuur.nl van IVN en het NatuurCollege. Op natuur en dierentuinen als Artis en Blijdorp mag je niet bezuinigen. Wat mij betreft gaat 2010 daarom over in de Eeuw van de Biodiversiteit!

Willem Ferwerda tijdschriftNatura NaturaArtis Artis Magistra Magistra # 4~2010 tijdschrift

49

wie

is er in de tuin?

Bezoekers vertellen wat zij in Artis bijzonder vinden. plus hun geheime tip tekst Leonie Brevé en Dagmar Ameling foto’s Ronald van Weeren en Dagmar Ameling

“Ik ben echt geen held wanneer er een spin in mijn huis loopt.”

vogelspinnen aaien

familie Draaisma waar leslokaal De Kuil bij de Kinderboerderij wat vogelspinnen aaien geheime tip “In de agenda op de site van Artis staat precies wat er elke dag te doen is” “Hidde, Renske en Livia zijn nergens bang voor, dat hebben ze niet van mij. Ik ben echt geen held wanneer er een spin in mijn huis loopt.” vertelt de moeder van de drie. In leslokaal de

50

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Kuil hebben zij alledrie een vogelspin durven te aaien. Hidde weet te vertellen hoe dat kan: “Onze juf op de peuterspeelzaal had een terrarium vol insecten en spinnen midden in de klas staan. Zo konden wij aan die beesten wennen en zijn we er nu niet meer bang voor.”

wie is er in de tuin

juf Louise met groep 4 van de J.P Troelstraschool

waar leslokaal De Stolp wat een les over huisdieren geheime tip “Neem als je het Vlinderpaviljoen in gaat een vlinderkaart mee bij de ingang van de tuin. Dan kun je ze écht ontdekken.”

“Louise: “Elk jaar komen we met de klas naar Artis.

We hebben nu op school het thema ‘huisdieren’.

Een les als deze past daar goed tussen. Wat ik het leukst vind om te zien is dat de kinderen heel enthousiast zijn en toch ook zorgzaam en voorzichtig. Sommigen van hen vinden het in het

“Als ze dan toch een konijn durven te aaien, maakt mij dat als juf heel trots” begin erg eng om dichtbij de dieren te komen.

Aan het eind van de les hebben ze dan toch een konijn geaaid. Dat maakt mij als juf heel trots.”

Mensen komen om verschillende redenen naar Artis. Wat is er allemaal te doen?

• t ekenen, beeldhouwen en schilderen tussen de dieren • cursussen in het Planetarium • trouwen • knuffelen met dieren (gratis) • lezingen (deels gratis)

• Planetariumvoorstellingen (gratis) • rondleidingen (deels gratis) • speurtochten (gratis) • tentoonstellingen (gratis) • v oertijden en praatjes van de dierverzorgers (gratis)

“Artis is de plek waar we de buitenlucht opzoeken”

• kinderfeestjes • vrijwilligerswerk • stage lopen • college volgen aan de Artis Academie

Agnes en Kiran

waar in het reptielenhuis wat een middagje genieten geheime tip “De Kinderboerderij zit een beetje verstopt, maar is heel leuk!”

“Ik woon al drie jaar in Amsterdam maar was daarvoor nog nooit in Artis geweest,” vertelt Agnes.

Nu is dit de plek waar we de buitenlucht opzoeken en even uit de drukke stad gaan. Vooral aan Kiran merk ik dat hij het elke keer leuker begint te vinden, hij toont steeds meer interesse in de dieren. Nu vindt hij vooral de leeuwen en olifanten erg bijzonder. Het zeeleeuwen voeren lijkt ons ook leuk, alleen lopen we dat elke keer mis. Tegen die tijd krijgen we namelijk zelf ook trek dus dan zijn we poffertjes aan het eten” tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

51

52

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

vraag In elk nummer behandelen we een lezersvraag. Dit keer een vraag van Bondien Dekker die in het Insectarium het nieuwe terrarium met vleesetende planten bekeek. Ook een vraag?

Mail naar redactie@artis.nl en een expert geeft antwoord.

Bondien Dekker uit Driehuis vraagt zich af:

”waarom eten sommige planten dieren?” tekst Goos van der Sijde foto’s Ronald van Weeren illustratie Annemieke Bunjes

P

lanten zijn sterk in hun verleidingskunsten.

Bloemen hebben geuren en kleuren om insecten te lokken. Ook hebben ze vaak een ultraviolet ‘honingmerk’, een alleen voor sommige insecten zichtbaar lokteken op de bloemblaadjes vlak bij de nectarbron. Sommige bloemen zoals de bijen- of wespenorchis lijken in vorm zo op een bij of wesp dat soortgenoten ermee willen paren. En zo raken deze insecten allemaal bepoederd met stuifmeel en dienen ze als kruisbestuiver wanneer ze een andere bloem van dezelfde plantensoort bezoeken. Vleesetende planten gebruiken ook kleuren en geuren om insecten te lokken maar het vervolg is venijniger, en uiteindelijk zelfs dodelijk. Het doel

is hier niet de voortplanting van de plant. Nee, de beestjes dienen als voedzame snack.

Waarom zijn deze planten zo hongerig? Planten hebben namelijk in principe helemaal geen dierlijk voedsel nodig. Met behulp van zonlicht, koolzuurgas uit de lucht, en water en voedingsstoffen uit de bodem, maken ze suikers aan waarvan zij kunnen groeien. Ook vleesetende planten zijn groen, dus ook zij maken op dezelfde manier als andere planten hun eigen voedsel.

Waarom zijn er in de evolutie dan toch plantensoorten ontstaan die carnivoor zijn? Voor groei zijn ook voedingsstoffen uit de bodem nodig. En juist vleesetende

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

»

53

vraag

planten groeien in milieus met een heel arme bodem, bijvoorbeeld in moerassige vennetjes op de zandgronden. Deze natte bodems bevatten zo weinig voedingsstoffen (mineralen en stikstof) dat bijvoeding noodzakelijk is. Die stoffen zitten nu uitgerekend wel in de eiwitten waaruit insecten zijn opgebouwd.

Als de insecten eenmaal op zo’n hongerige plant zijn geland, zitten ze in de val. Een bekerval, klapval, kleefval of zuigval. Bij een bekerval tuimelen de insecten in een soort van valkuil waaruit ze niet kunnen ontsnappen, doordat de wanden glad zijn of omdat de beker naar beneden gerichte haren heeft. Bekend zijn de trompetbekerplanten uit Noord-Amerika en de tropen. Een voorbeeld van de klapval is de bekende Venus’ vliegenval uit Noord-Amerika. Als het insect op het blad neerstrijkt, klappen de beide helften van de val razendsnel dicht. De zuigval van het blaasjeskruid (Utricularia) is de onbekendste van de vier. Deze waterplant vangt zijn prooi onder water via ‘vangblaasjes’, waarbij de prooi naar binnen wordt gezogen en een klep de fuik afsluit (niet in Artis te zien). Zonnedauw tenslotte is een typisch voorbeeld van een kleefval. Het plantje komt ook voor in Nederland.

Darwin heeft in de 19e eeuw een uitgebreide studie gemaakt van zonnedauw (Drosera rotundifolia).

In ‘Insectivorous Plants’ beschrijft hij minutieus de experimenten die hij rond 1860 deed om te achterhalen hoe deze plantjes hun prooien vangen en verwerken.

Zonnedauw heeft blaadjes met haren die aan de rand een centimeter lang kunnen zijn. Aan het eind van deze klierharen of ‘tentakeltjes’ glinsteren druppels, en daar kan een vlieg, mug of spin maar beter niet mee in aanraking komen. Gebeurt dat wel, dan komt-ie niet meer weg. De druppels kleven niet alleen, maar bevatten ook verteringsstoffen. Als er een vlieg is geland op het blad, dan reageert de plant door die klierharen naar binnen te buigen en de vlieg te bevochtigen met de vloeistof. Al spartelend komt het diertje steeds opnieuw in aanraking met andere tentakels en de klieren met de dodelijke druppels. Het insect sterft een langzame dood, en wordt verteerd. Uiteindelijk blijft er een voedzaam papje over dat de plant via klieren in het blad opneemt en gebruikt voor zijn groei. Alleen het harde schildje van chitine – het uitwendig ‘skelet’ van een insect - is onverteerbaar en blijft als een zwart poepje achter op het blad.

uiteindelijk blijft er van het insect een voedzaam papje over

Vlieg in de Venusvliegenval.

54

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Darwin constateerde dat de hoeveelheid vloeistof die uit de klieren van de tentakels komt, toeneemt wanneer de plant een prooi gevangen heeft; ook wordt het sap dan zuurder. Darwin vroeg zich vervolgens af

De val klapt dicht en de vertering kan beginnen.

»

vraag DE VERVAARLIJKE VALLEN VAN VLEESETENDE PLANTEN

ontsnapping onmogelijk te zien in het Insectarium

bekerval Bekerplanten komen voor in Noord-Amerika, Australië en in de tropen. Aan de bovenzijde van de beker zitten klieren die nectar produceren waarmee insecten worden gelokt. De binnenkant van de bekerwand is zo glad en glibberig dat de insectenpootjes er geen grip op hebben. Of er zijn haren aan de binnenzijde die vliegende insecten beletten terug te vluchten. Ze glijden naar beneden en verdrinken in de vloeistof onderin de beker die verteringssappen bevat.

klapval De Venus’ vliegenval uit Noord-Amerika is misschien wel de bekendste vleesetende plant. De blaadjes bestaan uit twee helften met aan de randen een rij stekels. De blaadjes maken nectar. Als er binnen een bepaalde tijd twee keer een haartje wordt aangeraakt, klappen de twee helften plotseling samen. De stekels aan de randen vallen keurig in elkaar en vormen een stevige tralie zoals bij een kooi. Ze houden het insect gevangen; er is geen ontsnapping meer mogelijk. Doordat het insect tegenspartelt, zullen meer tastharen geraakt worden, waardoor de bladhelften nog krachtiger in elkaar klemmen.

Het insect wordt langzaam verteerd.

kleefval Er zijn zeker 110 soorten zonnedauw te vinden zijn in voedselarme moerassen overal ter wereld. In Nederland komt ronde zonnedauw vooral voor in vennetjes op de Veluwe en de utrechtse heuvelrug.

Zonnedauw heeft blaadjes met klierharen. Aan de toppen glinsteren kleverige druppels waarvan de geur insecten aantrekt. Als de plant voelt dat er een insect is geland, buigen de ‘tentakels’ naar binnen en scheiden sappen af die het dier doden en verteren. tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

55

vraag

of de vloeistof die zonnedauw afscheidt, lijkt op het maagsap van hogere dieren. Allerlei experimenten volgden waarbij hij keek of bijvoorbeeld stukjes vlees en ei ook werden verteerd. Zijn conclusie was dat er een opmerkelijke overeenkomst bestaat tussen zonnedauw en de maag van dieren als het gaat om de kracht van de vertering. Darwin: “Wanneer de bladranden naar binnen zijn gekruld en de tentakels hun zure sappen uitscheiden over het te verteren insect, dan lijkt dat op een tijdelijke maag.”

meer over hongerige planten

Darwin was al bekend met het feit dat in onze maag het enzym pepsine actief is dat eiwitten uit het voedsel in de zure maag afbreekt (verteert). Het was in 1836 het eerste ontdekte dierlijke enzym. Darwin vroeg zich af of het verteringssap van vleesetende planten ook enzymen zoals pepsine bevat.Sommige vleesetende planten produceren inderdaad enzymen die helpen bij de vertering. Maar er zijn ook andere methoden. Op sommige bekerplanten leven roofinsecten die andere insecten opeten die worden aangetrokken door de plant. De plant zelf ‘geniet’ dan van de uitwerpselen van het roofinsect waarin (voorverteerde) voedingsresten zitten. Daarnaast spelen bij bekerplanten ook bacteriën, mijten, of larven van insecten een rol. Vergelijk het met de mens; ook wij hebben een bacterieflora in de darmen die helpt bij de vertering van voedsel.

56

Van de honderdduizenden plantensoorten ter wereld zijn ruim 650 soorten vleesetend.

Ze groeien in voedselarme milieus en vullen hun behoefte aan voedsel aan door het vangen en opeten van kleine diertjes, vooral insecten.

Het is een plantengroep die fascineert, maar die ook sterk bedreigd is. De milieus waarin vleesetende planten leven zijn vaak moerassen. Veel moerassen

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Een beker als val.

zijn of worden drooggelegd ten behoeve van de woningbouw, wegen, landbouw of industrie.

Deze ‘habitatvernietiging’ is dan ook de grootste zorg voor deze groep planten. Een problematiek die overigens sterk lijkt op die van de amfibieën die veelal in dezelfde gebieden voorkomen. Eutrofiering van het milieu via de lucht (stikstofbemesting aangevoerd via lucht of water) is een ander groot probleem. Want zodra een omgeving niet meer voedselarm

is, zullen ‘normale’ planten de overhand krijgen en vleesetende planten worden weggeconcurreerd. Dus wanneer u zonnedauw in de Nederlandse natuur tegenkomt, bekijk hoe deze plantjes insecten vangen, maar laat ze verder met rust.

kijktip: een aantal carnivore planten staat in het Insectarium.

Zoals zonnedauw, Venus’ vliegenval en bekerplanten.

artis

Tip!

Met een Artis-lidmaatschap krijgt u 10% korting op alle artikelen behalve boeken.

winkel

Artis de Partis-muts Nooit meer koude oren met deze warme Artis de Partis-muts. € 9,95

vogelgids Welke vogels zie je in de tuin, bij je vogelhuisje of op het balkon?

Zoek ze op in dit leuke, geillustreerde vogelboekje.

Vogels herkennen en observeren € 9,95

maankalender Deze prachtige maankalender toont de maanfase van elke nacht in 2011. zilver gezeefdrukt op een diepblauwe achtergrond. € 10,-

tarium t Plane aienlaan e h in l a -winke Papeg De Artisuisd naar de is verh gang. bij de in

verhalen over Artis Aan de hand van archiefmateriaal en herinneringen van medewerkers beschrijft Robert Jan de Boer in ‘Wilde dieren, sterke verhalen’ de ontwikkeling van Artis tot een veelzijdig stadspark met bijzondere dieren, musea en een Planetarium. Het boek bevat veel foto’s uit de geschiedenis van Artis. speciale ledenprijs € 16,50 (ipv € 19,90) op vertoon van uw lidmaatschapspas.

vogelhuisje Maak je eigen vogelhuisje en help de vogels bij jou in de buurt aan een warm plekje voor de winter.

Esschert Design € 11,95

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

57

de expert

“bij mij gaat de wekker elke doordeweekse dag om 5 uur” tekst Goos van der Sijde foto Ronald van Weeren

Auke Pot (32) werkt in de ploeg van het Voedselmagazijn die ’s ochtends in alle vroegte langs de dierenverblijven rijdt met het voedsel voor de dieren.

“Ik ben een van de eersten die ‘s morgens vroeg in Artis aan de slag gaat.

Bij mij gaat de wekker elke doordeweekse dag om 5 uur af. Vanuit de MiddenBeemster, waar ik woon, fiets ik naar Purmerend en daar pak ik de bus naar Amsterdam.

Om 7 uur begin ik in Artis met het samenstellen van de voedselkarren. De kratten met groente en fruit, granen, zaden en droogvoer hebben we de dag daarvoor al klaar gezet. Bij het vlees en de diepgevroren vis kan dat niet, dat moet gekoeld blijven. Daarom haalt een collega tussen half 7 en 7 uur het vlees of de vis alvast uit de koeling of vriezer. Elke dierenafdeling heeft zijn eigen kratten met precies samengestelde voedselpakketten.”

“Het is heel belangrijk dat we al zo vroeg rijden. Zo zijn we het publiek dat vanaf 9 uur bin-

58

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

nenkomt, nergens tot last. Bovendien kunnen de dierverzorgers die wat later beginnen meteen aan de slag met het voedsel.”

“Ik vind het werk erg leuk en afwisselend. We doen ook veel andere transporten zoals het brengen van dozen met tijdschriften of folders naar de winkel voor in de tuin.

Ook assisteren we de dierverzorgers bij dierentransporten van grote dieren. En soms helpen we met het wegbrengen van een dood dier; dat is minder leuk, maar het hoort er wel bij. Het mooist in Artis vind ik de roofdieren, de grote katten, hun krachtige aanzicht, het geweld wat er in zit. Fascinerend hoe bijvoorbeeld de leeuwen met hun krachtige kaken en klauwen een stuk vlees verscheuren.”

waar in Artis Dienstcentrum Het Voedselmagazijn is onderdeel van het Dienstencentrum en bevindt zich achterin Artis.

Het is alleen tijdens de speciale rondleidingen ‘Kijkje in de Keuken’ te bezoeken.

Auke Pot wat Medewerker Voedselmagazijn wie Auke Pot werkt voor Artis sinds september 2000 opmerkelijk deed daarvoor werk in de metaal en is trots op het feit dat hij daarna in Artis kon gaan werken mooist in Artis de roofdieren, de grote katten, hun krachtige aanzicht, het geweld dat er in zit.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

59

de hoogte in met de giraffen Dit keer is Jeffrey Paus (10) reporter. Na het maken van een werkstuk over giraffen wil hij nog veel meer weten, zoals: “hoe wordt een giraf geboren?” Dierverzorgster Ruth Vrijland geeft antwoord op al zijn vragen. tekst Dagmar Ameling foto’s frank de Ruiter

Het jong is bij de geboorte al 1.70 meter groot. In totaal drinkt het zeven maanden bij zijn moeder. Daarnaast begint het na een paar maanden met het eten van takjes, bladeren en brokjes. Dit voedt niet genoeg om van te groeien, en is eigenlijk meer spelen.

Moedermelk blijft voorlopig het belangrijkst.

“Ik ben nog kleiner dan een pas geboren giraf!”

Wanneer een giraf gaat bevallen, kiest zij voor een plekje bedekt met stro. Op deze manier valt het jong in een zacht bed. Dit moet wel, want een veulen maakt tijdens de bevalling een vrije val van wel twee meter.

Daarnaast mag het vrouwtje kiezen wie er bij de bevalling aanwezig is. Doet ze het helemaal alleen of laat ze een van de andere vrouwtjes toe om erbij te zijn? De hengst is er niet bij, net als in de natuur .

60

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

Artis-reporter Giraffen worden ook uitgedaagd. Dit heet gedragsverrijking. Zo leren ze bij en vervelen zij zich niet. In het binnenverblijf hangt een grote borstel. Deze hangt wel op vier, vijf meter hoog. Wanneer een giraf jeuk heeft kan hij zo z’n lange nek krabben. Daarnaast zijn er ook speciale voederbakken met spijlen, op deze manier wordt het eten van brokjes en hooi een stuk uitdagender omdat ze met hun tong door de spijlen heen moeten.

met de klas op report age kijk op www.artis .n ecorepor l/ ter

De deuren van het verblijf zijn zes meter hoog.

Bovenaan deze deur zit een ijzeren strip; in de winter worden hieraan plastic appen bevestigt.

Giraffen houden niet van kou en op deze manier kan de kachel in het binnenverblijf aan en blijft het ondanks dat de deur open staat lekker warm.

Een giraf eet wel vier kilo per dag: takken, bladeren en brokjes. Daarnaast zijn ze ook dol op witlof, andijvie, wortels en appels. Om te zorgen dat de giraffen gezond blijven krijgen ze vitaminepoeder over het eten gestrooid. Zo weet verzorgster Ruth zeker dat elke giraf voldoende vitaminen binnen krijgt. Soms krijgen de giraffen een extraatje, in de vorm van bananen. Giraffen zijn echte snoepers.

zelf Artisreporter zijn?

Ben je tussen de 6 en 16 jaar?

Dan mag je als reporter in Artis met een fotograaf een reportage komen maken. En achter de schermen kijken, je bent ten slotte even journalist en die mogen overal rondneuzen. mail je idee naar redactie@artis.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

61

raadplaat

wat is dit? weet u welke Artis-bewoner dit is?

Mail het antwoord voor 15 januari 2011 naar redactie@artis.nl.

Op www.artis.nl staat vanaf 16 januari de inzending van de winnaar die vier Artis-vrijkaartjes wint; om cadeau te doen of om mensen uit te nodigen mee te komen kijken in de mooiste tuin van Amsterdam.

Uitslag vorige puzzel: flamingo’s, gespiegeld in hun verblijf.

De winnaar is Rory van Hoek uit Den Bosch.

scharrelaar

buidel Marokkaans gerecht dubbelteen hangstaart 62

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

artis agenda

Er is van alles te doen in Artis. Hier zetten we alles op een rij. Voor de meest recente informatie check www.artis.nl en/of blijf op de hoogte via de e-mailnieuwsbrief.

december

waar Vlinderpaviljoen bij poppenkast wanneer 11.00 uur leeftijd alle

zondag 5

ELKE DAG

Voor een overzicht van de dagelijkse activiteiten zie pg. 64

niet 3X te missen...

laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar de chimpansees krijgen Sinterklaascadeaus waar Chimpanseeverblijf wanneer 14.00 uur leeftijd alle

woensdag 15 de lama’s krijgen een worteltje De verzorger kiest een aantal hulpverzorgers! waar Pampa wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

woensdag 8

zaterdag 18

de fenneks krijgen sprinkhanen te eten De verzorger kiest een aantal hulpverzorgers! waar Kleine Zoogdierenhuis wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

zaterdag 11

1. drie winteravonden

genieten van een sfeervol Artis (11, 18, 24 december)

2. d e dierenarts

vertelt over de voortgang van de zwangerschap van de olifant Thong Tai (19, 23 januari)

3. lezing

Het verbond met de tijger (4 januari)

winteravond met een speciale gast waar verschillende plekken (zie www.artis.nl) wanneer 17.00 - 21.00 uur leeftijd alle

zondag 12 de verzorgers laten extra vlinders los

winteravond met een speciale gast waar verschillende plekken (zie www.artis.nl) wanneer 17.00 - 21.00 uur leeftijd alle

zondag 19 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

63

agenda (vervolg december) bekijk de sterrenbeelden van de winter woensdag 22 december

dinsdag 28 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 29

maandag 20 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

dinsdag 21 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 22 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle bekijk de sterrenbeelden van de winter waar Planetarium wanneer 15.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

donderdag 23 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

vrijdag 24 ijskoude winterrondleiding

64

waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle winteravond met een speciale gast waar verschillende plekken (zie www.artis.nl) wanneer 17.00 - 21.00 uur leeftijd alle kerstavond met speciale Planetariumvoorstelling waar Planetarium wanneer 17.00 - 21.00 uur

zondag 26 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle de chimpansees krijgen kerstcadeautjes waar chimpansees wanneer 14.00 uur leeftijd alle

woensdag 5 januari

ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur Amazone

donderdag 30

dinsdag 4

ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

~Artis Academie~ lezing Het verbond met de tijger door dr. Jet Bakels waar Planetarium wanneer 20.00 uur

vrijdag 31 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

januari zaterdag 1 ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

zondag 2

maandag 27

de leeuwen krijgen kerst- bomen als gedragsverrijking waar leeuwen wanneer 12.00 uur leeftijd alle

ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

ijskoude winterrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

voedsel slingers maken voor de vogels

woensdag 5 voedselslingers maken voor vogels waar Planetarium wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

zondag 9 laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

woensdag 12 uilenballen uitpluizen waar Planetarium wanneer 13.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

zondag 16 Japanse makaken krijgen een appeltje voor de dorst waar Apenrots wanneer 14.00 uur leeftijd alle

agenda appeltje voor de dorst zondag 16 januari

zondag 20

februari dinsdag 1 ~Artis Academie~ lezing De toekomst van Sulawesi's unieke natuur door Marc Argeloo waar Planetarium wanneer 20.00 uur

woensdag 19 de dierenarts vertelt over de voortgang van de zwangerschap van de olifant Thong Tai waar Collegezaal wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 8 jaar

zondag 23 de dierenarts vertelt over de voortgang van de zwangerschap van Thong Tai waar Collegezaal wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 8 jaar

woensdag 26 help de verzorgers gedragsverrijking maken waar gorillahuis wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

kijkje in de keuken

zondag 30 januari

zondag 30 een kijkje in de keuken waar Voedselmagazijn (nabij Insectarium) wanneer 13.00- 14.30 uur leeftijd v.a. 4 jaar

laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 - 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

insecten knuffelen waar Insectarium wanneer 13.00 - 14.30 uur leeftijd v.a. 4 jaar

zondag 27

insecten knuffelen waar Insectarium wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd v.a. 4 jaar

de verzorgers laten extra vlinders los waar Vlinderpaviljoen wanneer 11.00 uur leeftijd alle

zondag 6 een kijkje in de keuken waar Voedselmagazijn (nabij Insectarium) wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd alle

zondag 6

woensdag 9 bezoek de dierenarts in de operatiekamer waar operatiekamer (naast Roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle

zondag 13 bijna Valentijnsdag! De gorilla’s krijgen alvast rode rozen. waar Gorillahuis wanneer 14.00 uur leeftijd alle

woensdag 16 het is carnaval! kom verkleed naar Artis en laat je schminken. waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 - 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

woensdag 23 februari

woensdag 23

woensdag 2

aan tafel met de beverratten waar beverratten wanneer 14.00 uur leeftijd alle

insecten knuffelen

maart dinsdag 1

woensdag 9

~Artis Academie~ lezing Nieuws uit de kosmos door Govert Schilling waar Planetarium wanneer 20.00 uur

bezoek de dierenarts in de operatiekamer waar operatiekamer (naast Roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle

woensdag 2

zondag 13

duikers in het Aquarium waar Amazone wanneer 14.00 uur Amazone

laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

duikers in het Aqarium woensdag 2 maart

woensdag 16 de lama’s krijgen een worteltje. De verzorger kiest een aantal hulpverzorgers! waar Pampa wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

65

agenda

elke dag Elke dag zijn er in Artis bijzondere momenten. dagelijks vertelt de dierenverzorger 11:00 uur Europese gieren 11:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 11:30 uur Zeeleeuwen 12:30 uur Reptielenhuis 14.00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 14:50 uur Roofdierengalerij 15:30 uur Pinguïns 15.45 uur Zeeleeuwen

Planetariumprogramma werkdagen 11.30 uur Het Betoverde Rif (onder voorbehoud) 13.00 uur Astronaut / Het Wonder van het Licht * 14.00 uur Het Betoverde Rif 15.00 uur Spacetrip 16.00 uur Natuurlijke Selectie

weekend 11.00 uur Het Betoverde Rif 12.00 uur Spacetrip 13.00 uur Astronaut / Het Wonder van het Licht * 14.00 uur Het Betoverde Rif 15.00 uur Spacetrip 16.00 uur Natuurlijke Selectie

* Het Wonder van het Licht Het Wonder van het Licht is een speciaal programma over de traditionele feesten van december: Sinterklaas, Kerstmis, Oud en Nieuw. In sfeervolle beelden wordt uit de doeken gedaan waarom we deze feesten in december vieren. leeftijd alle duur 30 minuten

voorjaarsvakantie zaterdag 19 februari t/m zondag 27 februari elke zondag Knuffelen met kleine dieren waar Leslokaal de Stolp (nabij de Kinderboerderij) wanneer 13.30 – 14.15 uur en 14.45 – 15.30 uur elke zaterdag- en zondagmorgen Rondleiding achter de schermen. Altijd al meer willen weten over het reilen en zeilen in de dierentuin? Maak een leerzame wandeling met een rondleider. waar Informatiehuisje wanneer 11.00 uur elke dag Voorstellingen in het Planetarium (programma hiernaast)

66

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

lentekriebels in Artis Tijdens de voorjaarsvakantie, van zaterdag 19 februari tot zondag 27 februari, krioelt het van de kriebelige beestjes in Artis. Het staat die week namelijk helemaal in het teken van insecten, spinnen en allerlei ander gespuis. Beleef in het Insectarium de bidsprinkhaan van dichtbij, of verwonder je tijdens de rondleiding door het Vlinderpaviljoen. Houd de agenda op www.artis.nl in de gaten voor het volledige programma.

agenda lezingen

exposities/cursus

Lezing over de relatie tussen mensen en voor de mens gevaarlijke dieren. We vinden ze eng maar zijn ook gefascineerd door hun elegantie en dodelijke kracht. Ze worden in hun leefgebieden eerder vereerd dan veracht. Waarom is dit zo? En hoeveel hebben we eigenlijk van deze dieren te vrezen – en zij van ons? waar Planetarium wanneer dinsdag 4 januari 2011, 20.00 uur

De toekomst van Sulawesi's unieke natuur door Marc Argeloo, bioloog en schrijver In deze avondlezing neemt schrijver en bioloog Marc Argeloo ons mee naar de regenwouden van het mysterieuze eiland Sulawesi, Indonesië. Deze lezing over de bescherming van de unieke natuur van Sulawesi staat in het teken van het Internationale Jaar van het Bos waar Planetarium wanneer dinsdag 1 februari 2011, 20.00 uur

Nieuws uit de kosmos door Govert Schilling, wetenschapsjournalist Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezing het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. waar Planetarium wanneer dinsdag 1 maart 2011, 20.00 uur

De lezingen beginnen om 20.00 uur, in het Planetarium (zaal open: 19.30 uur). Na de pauze wordt de sterrenhemel van de komende maand toegelicht.

Toegang: voor Artis-leden en donateurs van het Geologisch Museum gratis.

Overige belangstellenden betalen € 8,50. Kaarten worden uitsluitend aan de zaal verkocht. Voor meer informatie: 020 5233452 en www.artis.nl

Pallas van Boetzelaer

Het verbond met de tijger door dr. Jet Bakels, conservator museum Maluku

Artis Ateliers Artis is een aanstekelijke plek om samen met medecursisten te werken aan je eigen creativiteit. Met de dieren als inspiratiebron wordt onder begeleiding van een vakkundige docent op verschillende locaties in de tuin gewerkt. Deze winter zijn er korte kennismakingscursussen voor volwassenen. boetseren wanneer dinsdag 18 januari 2011 van 10.00 tot 16.00 uur prijs € 50,tekenen en schilderen wanneer maandag 17 januari 2011 of vrijdag 21 januari 2011 van 10.00 tot 16.00 uur prijs € 45,-

exposities Darwin en Artis Een expositie over de correspondentie van Darwin met Artis. waar Zoölogisch Museum in het Aquarium Wildernis in Europa Waar is de wildernis in Europa en hoe staat het er mee? waar Zoölogisch Museum in het Aquarium

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

67

uitsmijter

Joline Wiebols zag op 3 oktober 'gedoe' om een takje bij de zwartvoetpinguïns.

Heeft u tijdens uw bezoek aan Artis ook een bijzonder moment vastgelegd, stuur het naar: redactie@artis.nl

colofon Dit is een uitgave van de Stichting tot Instandhouding van de Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra.

Verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op fsc-gecertificeerd papier.

redactiecommissie Milo Grootjen Veronique Hoogendoorn Erik A. de Jong Eveline Prins Goos van der Sijde Nicolette Snijders Charlotte Vermeulen Ronald van Weeren

beschermvrouwe h.k.h. Prinses Margriet

fotografie Ronald van Weeren

directie Haig Balian Arianne van der Doelen

vormgeving Van Lennep, Amsterdam

hoofdredacteur Goos van der Sijde eindredactie Katja Staring

drukwerk Slinger Alkmaar redactie postbus 20164 1000 hd Amsterdam e-mail: redactie@artis.nl issn: 1384-5950

68

tijdschrift Natura Artis Magistra # 4~2010

ledenadministratie postbus 20164 1000 HD Amsterdam rekeningnummer 44214 t 0900 27 84 796 e-mail: leden@artis.nl www.artis.nl lidmaatschappen 3 t/m 17 jaar: € 47,50 18 t/m 64 jaar: € 72,50 senioren 65+: € 52,50 Bij meerdere kaarten op één adres gelden per lidmaatschapsnummer de volgende kortingen: de tweede kaart: € 15 korting de derde kaart: € 20 korting Vanaf elke volgende kaart: € 30 korting.

Per adres is één abonnement op het tijdschrift inbegrepen.

0plage: 37.000. fondsenwerving Artis is een door het Centraal Bureau Fondsenwerving goedgekeurd doel en is door de Belastingdienst aangewezen als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instellingen), deze instellingen zijn vrijgesteld van schenkingsen successierechten.

Voor informatie over sponsoring, adoptie, schenken of nalaten kunt u bellen met 020 52 33 533 of mailen naar steunartis@artis.nl Als u het tijdschrift niet meer wenst te ontvangen, kunt u dat melden bij de ledenadministratie.

lekker eten en drinken in de winter Tijdelijk 10% korting in het PlanetariumcafĂŠ tijdens de verbouwing van De Twee Cheetahs.

Tijdens de verbouwing van De Twee Cheetahs november elke avond(eind een speciale gasttot half februari) kunt u in het PlanetariumcafĂŠ terecht voor lekkere soep, een heerlijke cappuccino of een vers belegd broodje.

Kijk voor de speciale kerstarrangementen op www.artis.nl/kerstarrangement.

terugblik

Schetsen door Heinrich Maarten KrabbĂŠ, de grootvader van Jeroen KrabbĂŠ, toen 16 jaar oud. Gemaakt in Artis in 1883 (zie pagina 23).