Artis #3 2011 gecorrigeerd10 by van Lennep

winnaar relatietijdschrift van het jaar

Artis

Mumba geboren

beleef de nacht van de bevalling pag. 14

op avontuur door het

vernieuwde Apenhuis

+ gratis zoekkaart pag. 24

kijken naar natuur fotografiecursus van de Artis Academie pag. 30

tijdschrift van het Koninklijk Zoรถlogisch Genootschap Natura Artis Magistra 57 #3~ 2011 tijdschriftjaargang Natura Artis Magistra # 3~2011 1

natuur als leermeester

afgekeken van: plantenzaden

lanten hebben geen pootjes. Ze zijn dus gebonden aan één plek. Om zich te verspreiden sturen planten hun zaden de wijde wereld in. Dit doen ze op allerlei manieren. Zo zijn er zaden die drijven en zaden die door de wind worden meegevoerd. Maar er zijn ook zaden die bedekt zijn met weerhaakjes. Daardoor blijven ze hangen in de vacht of veren van dieren. Zo liften ze mee, op weg naar een geschikte plek om te groeien. Plantenzaden inspireerden de Zwitserse ingenieur Georges de Mestral in de jaren veertig van de 20e eeuw tot een uitvinding. Na een wandeling in de bergen merkte hij dat er zaden vastzaten in de vacht van zijn hond. De weerhaakjes op de zaden brachten hem op een idee voor een sluitingssysteem: klittenband. Klittenband bestaat uit materiaal met haakjes en materiaal met lusjes. Het is erg sterk, gemakkelijk los te trekken en weer vast te maken. Tegenwoordig gebruiken we klittenband voor kleding, schoenen en tassen, maar ook in het theater, de bouw en de auto-industrie.

Waar in Artis?

Zoek naar kleefkruid in het perk bij de gorilla’s en elders in de Tuin. Kleefkruid produceert vruchtjes die gemakkelijk blijven hangen aan de vacht van dieren.

‘Natura Artis Magistra’ is de gedachte van waaruit Artis in 1838 werd opgericht: ‘De natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

inhoud jaargang 57 nummer 3 – september 2011

inhoud op de voorkant

Elephas maximus

winnaar relatietijdschrift van het jaar

Artis

Mumba geboren

beleef de nacht van de bevalling pag. 14

op avontuur door het

vernieuwde Apenhuis pag. 24

+ gratis zoekkaart

olifantenjong Mumba zie pagina 14

olifantje geboren

tijdschrift van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra 57 ## 3~2011 2~ 2011 tijdschriftjaargang Natura Artis Magistra 1

Lees alles over de spannende nacht van de bevalling.

waan jezelf een dag in de duinen

extra zoekkaart van het Apenhuis

Achter in het Aquarium ligt een unieke plek verborgen: het Heimans Diorama.

neem de kaart mee naar het vernieuwde Apenhuis en probeer alle dieren te vinden

40 erfgoed

50 vraag: bestaan

dieren uit mannetjes en vrouwtjes?

een bos in een monument Maak een spannende wandeling door het vernieuwde Apenhuis.

Leer meer over het geslacht en geslachtsverandering bij dieren.

58 Artis-reporter Sivan Gruffi (11) was voor een dag reporter en ging naar de papegaaien om meer te weten te komen over die mooie kleuren.

en verder: 3 de natuur als leermeester: van plant tot praktische sluiting 6 Artis in balans 8 nieuws 12 nieuwkomer: Anna Paulownaboom 19 bekend in Artis: Nelly Frijda 20 24 uur Natura Artis Magistra 30 Artis Academie: fotografiecursus Loek van Vliet

44 natuurbehoud: de zwartvoetpinguïn 47 column: Hans Mulder 48 wie is er vandaag in Artis? 56 expert: Katy Koning, dierverzorger gorilla’s 60 wat is dit, de raadplaat… 61 agenda 66 uitsmijter en colofon 67 Artis bedankt 68 terugblik

van de redactie

36 4

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

meehuilen met de roedel Hoe gedragen wolven zich als individu en ten opzichte van elkaar.

De zomer is bijna voorbij. Artis stond deze zomermaanden in het teken van de vele geboortes, waaronder een leeuwtje, een gorillajong, een giraffe, vier algazellen, een anoa, een steenbokje en twee zeeleeuwtjes. Maar natuurlijk ook Mumba, het olifantje. Lees in dit nummer alles over de spannende nacht van de geboorte en de eerste stapjes buiten. Ook zijn in juli de gerestaureerde monumenten Apenhuis en Vogelhuis officieel door burgemeester Eberhard van der Laan geopend. In het Apenhuis loopt het publiek over een pad in het midden, terwijl de dieren zich vrij door de ruimte bewegen. Dit is een goed voorbeeld van hoe Artis zich nu en in de toekomst wil ontwikkelen. Meer ruimte voor dieren en planten, educatie en erfgoed. Neem de gratis zoekkaart mee met het volgende bezoek aan Artis en probeer alle dieren in het Apenhuis te ontdekken. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Artis in balans

isolerende stenen Tekst Jerina van Heck Foto Ronald van Weeren

Natura Artis Magistra vindt het belangrijk om verantwoord om te gaan met energieverbruik. In Artis zijn veel dierverblijven die op temperatuur moeten worden gehouden, aangepast aan de dieren die erin leven. Olivier von der Lippe, architect van ondermeer de Fazanterie, heeft bij de restauratie van de Fazanterie gebruik gemaakt van isolerende bakstenen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Hoe werkt het? “Iedere steen bestaat uit allemaal kleine kanalen die gevuld zijn met lucht, wat ervoor zorgt dat de stenen goed isoleren. Door het gebruik van deze techniek wordt er ook robuust en stevig gebouwd. “ Het resultaat? “Net als bij het gebruik van isolerend materiaal zorgen deze stenen ervoor dat er minder gestookt hoeft te worden in de verblijven, waardoor er minder energie wordt verbruikt. Daar-

naast hoeft er niet allerlei isolatiemateriaal gebruikt te worden, er is dus geen plastic en ander kunstmatig materiaal nodig bij het bouwen. Ten slotte gaat het gebouw ook nog langer mee, doordat er maar één laag wordt gemaakt en niet twee lagen, waar ongedierte of vocht tussen kan komen. En als het gebouw dan toch ooit, na tientallen jaren, gesloopt moet worden, dan heb je alleen steen als afval en geen andere synthetische materialen.“ tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

artis nieuws

In Artis is er 365 dagen per jaar van alles aan de hand: geboortes, sterfgevallen, verhuizingen, verbouwingen, nieuwe en tijdelijke bewoners, activiteiten en evenementen. Hier het allerlaatste nieuws uit de tuin. 3

2 7

4 6

nieuws

vernieuwde Apenhuis en Vogelhuis geopend 2 3 Op 7 juli heeft burgemeester Eberhard van der Laan officieel het vernieuwde Apenhuis en Vogelhuis geopend. Dit deed hij door een twee-vingerige luiaard in zijn nieuwe verblijf los te laten. Met deze opening, zijn de eerste twee projecten van de grootschalige vernieuwing van Artis afgerond. In het Apenhuis en Vogelhuis leven nu meer dan twintig verschillende diersoorten met elkaar in één vrije ruimte, bestaande uit meer dan 300 planten- en bomensoorten. De dieren in het Apenhuis kunnen zich vrij bewegen in een tropisch bos, terwijl het publiek door het midden van het verblijf loopt. Het Vogelhuis bestaat uit drie verschillende leefgebieden waar bezoekers vanaf een pad aan de zijkant de vogels kunnen bewonderen.

zojuist gearriveerd 1 drie axolotls uit Bristol, Engeland, te zien in het Aquarium 2 een doeroecoeli uit Kerzers, Zwitserland, te zien in het Apenhuis 3 twee molonetispreeuwen uit Rotterdam, te zien in het Vogelhuis 1 vier tomaatkikkers uit Riga, Letland, te zien in het Aquarium 3 een blauwkopgaailijster uit Jersey, Engeland, te zien in het Vogelhuis 2 een Chinese muntjak uit Leipzig, Duitsland, te zien in het Apenhuis 2 zes groene leguanen uit Vlissingen, te zien in het Apenhuis 4 twee zwartblesschapen uit Oostzaan, te zien op de Kinderboerderij 5 twee maraboes uit Rotterdam, te zien bij de maraboes 6 een luiaard uit Nordhorn, Duitsland, te zien in het Kleine-Zoogdierenhuis

geboren en verwacht 22 mei een giraffe op de Savanne • 28 mei, 1 juni en 15 juni vier algazellen in het Algazellenverblijf • 31 mei een gorilla in het Gorillahuis • 2 juni één driekielstralenschildpad in het Reptielenhuis • 7 juni en 17 juni twee zeeleeuwen in het Zeeleeuwenverblijf • 13 juni zeven Franse hangoren bij de Kinderboerderij • 18 juni een olifant in het Olifantenverblijf • 25 juni één roze pelikaan bij de pelikanenvijver • 12 augustus een grote miereneter op de Pampa • de pinguïns bebroeden meerdere eieren, waarvan er ook al veel zijn uitgekomen • in september wordt een tweede gorillajong verwacht

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

leeuwtje geboren

Artisdierenarts naar Armenië Afgelopen voorjaar heeft Artis-dierenarts Mark Hoyer een werkbezoek gebracht aan de dierentuin in Yerevan, Armenië. Zij hebben Artis om hulp gevraagd bij het onderzoeken en behandelen van een aantal dieren, waaronder twee caracals, een jaguar, een stier en een Indische olifant met twee gebroken slagtanden. Artis vindt natuurbehoud in zowel binnen- als buitenland erg belangrijk. De biodiversiteit in Armenië is ontzettend groot, er leven veel verschillende diersoorten in het wild. Om deze reden werkt Artis samen met de Yerevan ZOO en het FPWC (Foundation for the Preservation of Wildlife and Cultural Assets).

7 Voor het eerst in zes jaar is er een leeuwtje geboren in Artis. Op 14 mei is leeuwin Ti-Cuna bevallen van een welpje. Het is een vrouwtje met de naam Kianga. Welpjes drinken tot zij ongeveer tien maanden oud zijn alleen melk, daarna beginnen zij met het eten van vlees. Tot hun tweede jaar blijven zij bij de moeder voor de opvoeding. Na zes jaar zijn ze volgroeid. Kianga is nu te bewonderen bij de Roofdierengalerij op het Kerbertterras.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

nieuws

nieuwe openingstijden horeca De openingstijden van de diverse restaurants, cafés en terrasjes binnen Artis zijn gewijzigd. Kijk hieronder op welk tijdstip u waar terecht kan.

zuidelijke boommiereneters nieuw in Artis 6 In het Kleine-Zoogdierenhuis leven sinds augustus twee zuidelijke boommiereneters. De zuidelijke boommiereneter (Tamandua tetradactyla) komt voor in beboste gebieden ten oosten van de Andes. Dankzij hun scherpe klauwen en hun sterke staart, die ze gebruiken als vijfde poot, zijn het uitstekende klimmers. Eenmaal op de grond, lopen ze op de zijkanten van hun poten, om te voorkomen dat ze zich bezeren aan die scherpe klauwen. De zuidelijke boommiereneter eet vooral termieten, maar ook bijen en mieren. Door zijn krachtige reukvermogen kan de miereneter de nesten van mieren en termieten goed vinden. Met zijn scherpe voorklauwen breekt hij het nest open en met zijn 40 centimeter lange, kleverige tong haalt hij de mieren uit hun nest. Per dag eet de miereneter zo’n 9000 mieren en termieten.

Artis werkt samen met onderzoeksproject ‘Antibiotica Gezocht!’ Artis is vol in ontwikkeling en gaat zich in de toekomst, naast dieren en planten, nog meer richten op educatie en wetenschap. In 2013 hoopt Artis de microZOO te openen, een primeur in de wereld, waar het publiek ondermeer kennis kan maken met de microbiële wereld. Om deze reden is Artis een samenwerking aangegaan met de projectgroep ‘Antibiotica Gezocht!’, opgezet door onderzoekers van de Universiteit Leiden en het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam. Zij onderzoeken hoe ziekenhuisbacteriën ontstaan en hoe de juiste antibiotica gevonden kunnen worden. ‘Antibiotica Gezocht!’ dingt mee naar de ’Academische Jaarprijs’. Het team dat het beste in staat is wetenschappelijk onderzoek te vertalen naar een zo breed mogelijk publiek, wint de juryprijs van 100.000 euro. De prijs zal worden ingezet voor het produceren van innovatief les- en practicummateriaal voor bovenbouw VWO, een tentoonstelling in Museum Boerhaave in Leiden en een permanente expositie in de microZOO. Daarnaast is er nog een publieksprijs, zendtijd in het programma Labyrinth. Vanaf 5 oktober kunt u stemmen op ‘Antibiotica Gezocht!’ op de site van Labyrint, www.labyrint.nl. Het onderzoek is te volgen via www.antibioticagezocht.nl.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

De Twee Cheetahs dagelijks van 10.00 uur tot sluitingstijd Artis tijdens schoolvakanties en feestdagen van 9.30 uur tot sluitingstijd Flamingoserre dagelijks van 11.30 tot 17.00 uur tijdens schoolvakanties en feestdagen van 11.30 tot 17.30 uur gesloten van november tot maart

Rabobank Amsterdam levert belangrijke bijdrage aan vernieuwingen Artis Rabobank Amsterdam sponsort Natura Artis Magistra voor de komende vijf jaar. Hiermee wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de grootschalige vernieuwing van Artis waarmee meer ruimte voor dieren en planten, educatie en erfgoed wordt gecreëerd. Op donderdag 26 mei hebben directievoorzitter van Rabobank Amsterdam, Alphons Kurstjens en Artis-directeur Haig Balian, een Anna Paulownaboom geplant tegenover het vernieuwde Apenhuis en Vogelhuis (zie ook Nieuwkomer op pagina 12). Daarmee werd de samenwerking tussen Natura Artis Magistra en Rabobank Amsterdam symbolisch ingeluid. Rabobank ziet Artis als een belangrijke, breed toegankelijke maatschappelijk-culturele natuurorganisatie in Amsterdam met een unieke rol in het stimuleren van liefde en respect voor de natuur. Een ontmoetingsplaats voor mensen van alle leeftijden, achtergronden en nationaliteiten. Dat past goed bij de bank om zichtbaar en actief betrokken te zijn bij de samenleving en bij te dragen aan het leef- en vestigingsklimaat in de stad. Rabobank ondersteunt tevens de educatieve projecten van Artis.

Artis de Partis gezien? Artis de Partis duikt overal op. Heeft u ‘m ook ergens gezien? Mail een foto naar redactie@artis.nl. Kijk ook op www.artis.nl

Vlinderrestaurant open tijdens de trainingen en het voeren van de zeeleeuwen. 11.30 tot 12.00 uur en 15.45 tot 16.15 uur Planetariumcafé dagelijks geopend tijdens de openingstijden van Artis Poffertjeshuis dagelijks geopend van 9.30 tot 16.30 uur tijdens schoolvakanties en feestdagen van 9.30 tot 17.30 uur gesloten van november tot maart

In Engeland, bovenop de Tor in Glastonbury. Gezien door Thomas Hughes en Sonja Gortzak-Hughes.

Bij de Sint-Pieter in Rome. Gezien door Henk Jansen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

nieuwkomer

Anna Paulowna boom tekst Goos van der Sijde fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ronald van Weeren

en bijzondere nieuwkomer dit keer: een boom! Het gaat om een Anna Paulownaboom. Deze boom is op donderdag 26 mei geplant door Artis-directeur Haig Balian en direcÂ tievoorzitter van Rabobank Amsterdam, Alphons Kurstjens, op het plein tegenover het vernieuwde Vogelhuis en Apenhuis. Daarmee werd de samenwerking tussen Natura Artis Magistra en Rabobank Amsterdam symbolisch ingeluid. De Paulownia is vernoemd naar de vrouw van Koning Willem II, Anna Paulowna, die een voorliefde had voor bijzondere planten. De boom is een prachtige aanvulling op de bomencollectie van Artis, die met ongeveer 200 boomsoorten en ruim 700 bomen een echt Arboretum, een bomentuin, genoemd mag worden. Bijzonder aan de Anna Paulownaboom zijn de grote, blauwe, trompetvormige bloemen. De bladeren verschijnen na de bloei en worden ontzettend groot: meer dan 30 cm lang en 15 cm breed. De boom komt oorspronkelijk uit China, en heet daar ook wel Pao Tong, prinsessenboom. Volgens oud gebruik plantte men in China een zaadje van de boom bij de geboorte van een meisje. De boom groeit zo snel dat hij een volwassen grootte bereikt wanneer het meisje zelf ook volwassen is. Wanneer zij gaat trouwen hakken familieleden de boom om en

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

maken er allerlei gebruiksvoorwerpen voor de bruidsschat van. Nog steeds wordt het hout zowel in China als in Japan veel gebruikt voor houtsnijwerk. De soort die is aangeplant, Paulownia elongata, is een snelle groeier, redelijk winterhard en kan goed tegen stadse omstandigheden. Hij ziet er nu nog wat tenger uit, maar als hij helemaal vergroeid is met zijn nieuwe omgeving zal ook hij de komende jaren tot volle wasdom komen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

serie olifantje

deel 3: de geboorte

olifantje

Mumba geboren tekst Michiel Hooykaas foto’s Edwin Butter Ronald van Weeren

Er is lang naar uitgekeken, maar daar is ze dan: Mumba. Thong Tai beviel op 18 juni van een dochter. Artis is ontzettend blij met het kalf. Ze is pas het derde olifantje dat in 173 jaar in Artis geboren is. Hoe verliep de bevalling en wat gebeurde er daarna? Een terugblik op de geboorte en de eerste stapjes van Mumba.

indelijk was het zover: na een dracht van ruim 21 maanden stond Thong Tai op het punt van bevallen. Gedurende haar dracht werd de progesteronwaarde van het bloed gemeten. Deze waarde daalt aan het einde van de dracht, waardoor je kunt voorspellen wanneer de geboorte zal plaatsvinden. Op donderdagochtend 16 juni was de progesteronwaarde voor het eerst onder de één. ‘Daarom wisten we dat het jonge olifantje binnen 48 uur zou komen’, vertelt dierenarts Mark Hoyer.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Donderdagnacht was Thong Tai onrustig en kon niet lang in dezelfde houding blijven staan. Ze sloeg veel met haar staart naar haar buik. Toch ging ze gewoon slapen en ook vrijdag was er overdag weinig te zien. ‘Maar in de avond had ze duidelijk weeën’, vertelt Mark. ‘Ze bolde haar rug, strekte haar buik en ging twee keer liggen.’ Tot een geboorte kwam het echter nog steeds niet. Gek is dat niet, want olifanten bevallen meestal ’s nachts. Het beloofde een spannende nacht te worden.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

serie olifantje

deel 3: de geboorte

geboortefeitjes Mumba: • • • • • •

Voor de tweede nacht bleven alle olifantenverzorgers in de olifantenstal om Thong Tai in de gaten te houden. Ze maakten bedden van hooibalen en slaapstoelen van kruiwagens. Om de beurt hielden ze de wacht, zodat de rest kon rusten. Om 04.00 uur was het de beurt aan verzorgers Maartje de Vries en Remco Holterhues. ‘Het viel ons op dat Thong Tai onrustig was’, vertelt Maartje. ‘Ze stond te draaien en kon geen goede houding vinden. Later zagen we duidelijke weeën.’

vertelt Maartje. ‘Mijn collega Peter sprong zowat zijn bed uit!’ Ook Artis-directeur Haig Balian kwam nog net op tijd binnen om de geboorte mee te maken. ‘Hij moet de tuin zijn door gerend’, zegt Maartje. Vroeg in de morgen kwam het olifantje, met de achterpoten eerst. Om 6.25 uur viel het jong in het stro, een vrouwtje! Mumba was geboren.

“Om de beurt hielden de verzorgers de wacht, zodat de rest kon rusten.”

Rond 06.00 uur was de waterblaas zichtbaar; de geboorte zou nu niet lang meer op zich laten wachten. Voor de geboorte zitten olifantjes namelijk in twee zakken in moeders buik. De buitenste zak heet de waterblaas, de binnenste de pootjesblaas. Bij de bevalling komt eerst de waterblaas naar buiten en daarna volgt het jonge olifantje in de pootjesblaas. ‘Vanaf zes uur in de ochtend ging het allemaal heel snel en hebben we iedereen wakker gemaakt’,

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Na de bevalling volgden span nende momenten. Was Mumba gezond? Zou ze gaan staan en drinken? Al snel deed het olifantje een poging om op te staan, maar viel pardoes weer in het stro. Gelukkig bleek Mumba een sterk en levenslustig olifantje. Na een aantal wankele pogingen stond ze op haar poten. Niet lang daarna zocht Mumba de tepels van Thong Tai, die net als bij mensen tussen de voorpoten zitten. Het was een geruststelling, want de eerste moedermelk – ook wel biest genoemd - is voor een pasgeboren olifantje erg belangrijk. In de melk zitten

zat 632 dagen in Thong Tai’s buik werd geboren op 18 juni om 6.25 uur kwam met de achterpoten eerst woog bij de geboorte ongeveer 90 kg was bij de geboorte ongeveer 1 meter lang en 75 cm hoog stond na 18 minuten op haar poten

ontwerpwedstrijd

ls een baby wordt geboren, sturen de kersverse ouders een geboortekaartje naar al hun familieleden en vrienden om het nieuws van de geboorte te vieren en met iedereen te delen. Maar wat zou je sturen voor de geboorte van Mumba? Artis kreeg bij deze ontwerpwedstrijd de mooiste inzendingen binnen. De elfjarige Jeffrey Paus uit Den Helder won de ontwerpwedstrijd en daarmee een kijkje achter de schermen met de verzorgers om te kijken hoe Mumba gewassen wordt.

“Om 6.25 uur viel Mumba in het stro”

de naam Mumba? Er is een naam gekozen uit meer dan 2000 namen die zijn ingestuurd bij de namenwedstrijd. De verzorgers kozen voor de naam Mumba, die was ingestuurd door de driejarige Wessel Leeuwens. Mumba is een Indiase naam, wat toepasselijk is omdat de Aziatische olifant (Elephas maximus) in India voorkomt en een god is uit het Indiase godenrijk.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

serie olifantje

bekend in artis Artiesten, kunstenaars, schrijvers en andere bekenden over hun liefde voor Natura Artis Magistra.

Nelly in Artis

belangrijke afweerstoffen, die alleen op de eerste dag kunnen worden opgenomen.

“Yindee stuurde haar zusje door naar Thong Tai toen ze bij haar probeerde te drinken. Ze kwam zelfs aanzetten met twee speelballen.”

Mumba is meteen na de geboorte geadopteerd. Dekamarkt heeft zich voor meerdere jaren aan het olifantje verbonden en deelde na de geboorte van Mumba soesjes uit aan het publiek. Wil je weten wat Mumba allemaal beleeft en wat de verzorgers meemaken? Kijk dan op

www. artis.nl/olifantje facebook

Ook spannend was hoe zus Yindee zou reageren op Mumba. Zij mocht aanwezig zijn bij de geboorte. Zo weet ze wat er gebeurt als ze zelf een kalfje krijgt. ‘Yindee reageerde perfect’, zegt Maartje blij, ‘Ze was erg nieuwsgierig, stuurde haar zusje door naar Thong Tai toen ze bij haar probeerde te drinken. Yindee kwam zelfs aanzetten met twee speelballen.’ Win Thida, de groepsoudste, was niet aanwezig bij de geboorte van Mumba. ‘Maar ze wist precies wat er aan de hand was’, zegt Maartje. ‘Ze stond met de oren wijd te luisteren tijdens de geboorte.’

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

twitter

foto Ronald van Weeren

Toen Mumba twee dagen na de geboorte voor de eerste keer naar buiten mocht, waren de olifanten opgewonden elkaar weer te zien. Het luide getrompetter van de olifanten was erg imponerend. Mumba bleef dicht in de buurt van moeder Thong Tai en zus Yindee. Na een tijdje keerde de rust terug op het olifantenperk. Tussen de grote poten van moeder, zus en tante verkende de kleine Mumba stapje voor stapje een nieuwe wereld.

tekst Jerina van Heck

Nelly Frijda bij de Kinderboerderij

Nelly Frijda is bekend als actrice en heeft in diverse films, series en toneelstukken gespeeld. Onlangs was zij nog te zien in de ‘trilogie van de waan’. Wat maakt Artis zo speciaal voor haar? “Mijn eerste herinnering aan Artis is dat we met school naar Artis gingen. Ik was toen een jaar of zes. Ik liep met mijn vriendje door de Papegaaienlaan. Hij kwam uit een katholiek gezin en had veel broertjes en zusjes. Ik wilde dat ook zo graag en zei tegen hem, ‘als ik een zusje krijg, dan word ik ook gelovig, net als jij.’ Toen ik thuis kwam, zat er een klein kindje op een aankleedtafel. Mijn moeder zei: 'Dit is je zusje'. Later bleek het een Joods onderduikkind te zijn. Zij werd vanaf dat moment mijn zusje, dat is ze overigens nog steeds. Ik ben zeker zes weken gelovig geweest . Ik wilde op een gegeven moment heel graag een lidmaatschap van Artis en vroeg op al mijn verjaardagen en andere gelegenheden geld om zo een lidmaatschap bij elkaar te sparen. Ik kwam elke dag in Artis en mocht de dierverzorgers vaak helpen. Ik kwam zo vaak, dat ik het ‘hulpje’ werd van Frits Portielje, de biologisch assistent van de toenmalige directeur Kerbert. Ik mocht hem helpen met het verzorgen en het voeren van de dieren. Ik weet nog goed dat ik voor biologie een werkstuk had gemaakt en dat trots aan hem liet zien. Hij vond het mooi, maar zei tegen mij dat er te weinig tekeningen in stonden en als je tekent dan kijk je heel gedetailleerd naar dieren en de natuur. Door hem wilde ik ook graag biologie studeren, maar ik bleef in de vierde klas van het gymnasium zitten en ben uiteindelijk naar de toneelschool gegaan. Dat is op zich ook goed gegaan, maar toch denk ik nog wel eens, wat als...“ tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

uur Natura Artis Magistra

Er is altijd wel wat aan de hand in Artis, het leven in de tuin gaat 24 uur per dag door. Huisfotograaf Ronald van Weeren belicht dit keer de verschillende manieren waarop vogels hun vis vangen.

09.15 uur Vogelhuis

‘Zeezwaluwen’, worden sterns ook wel genoemd vanwege hun sierlijke vlucht en voorkomen. Terecht, er zijn maar weinig viseters die zo licht en wendbaar over het water kunnen scheren, de spitse snavel naar beneden gericht, speurend naar visjes die zich net iets te dicht onder het wateroppervlak wagen. Scherpe ogen en bijpassende snavel maken dit tengere vogeltje tot een geduchte jager, maar bovenal tot een grote schoonheid. Dat bij de incasterns ook de vrouwtjes een snor hebben doet daar niets aan af.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

24 uur

11.57 uur

Pelikanenvijver

Uit zijn bijnaam ‘zeekraai’ kun je al afleiden dat de aalscholver niet zo geliefd is bij de concurrentie. Want, zoals je van zo’n forse vogel mag verwachten, is zijn visconsumptie aanzienlijk. Vis vangt de aalscholver in een snelle onderwaterjacht met zijn sterke haaksnavel. Om het duiken makkelijker te maken houdt het verenkleed van de aalscholver vrijwel geen lucht vast. Daardoor raakt de vogel wel bij elke duik tot op het vel doorweekt. Met de vleugels wijd drogen in de wind is dan ook een noodzaak.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

24 uur

17.46 uur WeidevogelvoliĂ¨re

De lepelaar is een waadvogel. In ondiep water stapt hij bedachtzaam voort, met de snavel heen en weer maaiend als ware het een zeis. Een gevoelig instrument, die snavel. Daarmee voelt en traceert hij feilloos elke beweging van verschrikte, maar voedzame waterdiertjes. Dat maakt vissen in troebel water tot een specialiteit van de lepelaar en zo kan hij ook in de nacht nog de stekeltjes uit de sloot lepelen.

14.06 uur Pelikanenvijver

Er zijn maar weinig dieren waaraan je zo goed kan zien hoe ze in hun levensonderhoud voorzien als de pelikaan. Inderdaad, dat doen ze met een schepnet. Nou ja, schepzak is wellicht een betere term, want die rekbare kinnebak behoort niet te lekken. Met zâ&#x20AC;&#x2122;n allen een school vis bijeen drijven en dan maar scheppen is een beproefde vismethode onder pelikanen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

het bos dat Artis heet

het bos dat Artis heet Een eerste wandeling tussen de bewoners van het gerestaureerde Apenhuis tekst Charlotte Vermeulen foto’s Ronald van Weeren

De eerste wandeling door het ingrijpend gerenoveerde rijksmonument Apenhuis, draait uit op een ontdekkingstocht door een huis vol bosdieren en – planten uit allerlei windstreken.

en iel, vogelachtig geluid wijst me de weg naar een lange, gestreepte staartpluim. Dan draait het kleine dier zijn kop en zie ik een onmiskenbaar wit gelaat. Het dier is een stuk kleiner dan ik verwacht! Het is niet de witgezichtsaki die al langer in Artis leeft, maar een nieuwkomer, de witgezichtoeistiti. Dit kleine klauwaapje is nauw verwant aan het kleinste aapje ter wereld, de dwergoeistiti, die ook in het Apenhuis te zien is. Hij verschuilt zich tussen grote ficusbladeren en roept zijn soortgenoten verderop. Hoog bovenin de nok kijken twee paar opvallend grote ogen me vanaf de oude boogconstructie van de middenhal oplettend aan, het zijn twee doeroecoeli’s. Zouden ze deze prachtige uitkijkpost als vaste stek gaan kiezen? Onvermoeibaar schicht een bril-

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

bladneusvleermuis tussen de bomen door. Deze soort vleermuis is een stuk kleiner dan de Rodriguez vleerhonden, die overdag hoog aan de nok van het gebouw in het zonnetje hangend rusten, hun leerachtige vlieghuid als een mantel omgeslagen. In de vork van een boom zit een wollig dier, dat ik niet meteen thuis kan brengen. Het eet op zijn gemak een enorm ficusblad. Dan brandt er bij mij een lampje: het is de grondkoeskoes. Dit dier zit meestal op de grond, maar kan natuurlijk ook klimmen. Het blad dat hij eet is van de bodhiboom of banyan, de heilige boom van de boeddhisten. Zie ik daar de lange staart van een toepaja langs het pad wegschieten? Ik kom ogen te kort om alles goed te zien. De toepaja’s zijn al vanaf de eerste minuut in hun nieuwe verblijf enthousiast op ontdekkings-

vrouwtje witgezichtsaki

Het het bos dat Artis heet

het bos dat Artis heet groene leguaan

grondkoeskoes

tocht gegaan. Rondleider Frank wijst me de dieren aan zijn kant van het pad aan. Pas na meerdere aanwijzingen zie ik het bovenlijf van de groene leguaan tussen de bladeren uitpiepen. Het dier is zo goed gecamoufleerd dat je, zelfs als je weet waar hij moet zitten, toch moeite hebt hem te zien. In het regenwoud zijn lianen de snelwegen die voor veel dieren de boomkronen met elkaar verbinden. De vele bomen en hoeken van dit monumentale Apenhuis zijn met elkaar verbonden door lianenpakketten versterkt met touw. Als een witgezichtsakiman zijn witte gezicht toont, barst er een enerverend orkest van piepjes, kreten en andere èh-èh-èh-achtige alarmroepen los. Dat is geluk hebben, zo zie ik ook dieren die zich eerst verscholen hielden. Het geluid komt van allerlei verschillende soorten kleine apen. Ze zitten op de lianen. Ik tel maar liefst vier dwergoeistiti’s, die ondanks hun miniformaat al wel volwassen zijn. Iets groter zijn de zwarte Goeldi tamarins, die ruzie maken met de witgezichtoeistiti. Al snel dooft de onderlinge opwinding.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Daar zie ik de luiaard, hij trekt met zijn klauw een tak met blaadjes naar zijn bek. Als in een vertraagde film slaat hij, gelokt door nog meer groen blad, zijn sterke hangklauw in de vorm van een haak omhoog. Hij hangt nu aan zijn achterpoten met de voorpoten en kop naar beneden en strekt zich helemaal uit om ook de ondergroei te kunnen proeven. Zo zie je pas goed de grootte van deze tweevingerige luiaard. Al blad verzamelend en etend klimt hij langzaam omhoog. Een grote ficus met een gevlochten stam heeft grote wortels die boven op de grond liggen. Op de grond zie ik sanseveria's en bloeiende begonia's en aronskelken. Ik herinner me nog mijn verwarring toen ik tijdens mijn eerste echte regenwoudtocht in Sulawesi, Indonesië, overal allerlei bekende kamerplanten zag groeien. Om me heen hoor ik andere bezoekers daar ook hun verbazing over uitspreken. Veel van onze kamerplanten komen echter van oorsprong uit het bos, dus vreemd is het niet. Twee enorme stekelige ovaalvormige vruchten hangen direct aan de stam.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

hallo thong tai, welkom bij de fatboy family !

het bos dat Artis heet Het zijn nangka’s, ook wel bekend onder de naam jackfruit (Artocarpus heterophyllus). De rijpe vruchten van deze moerbeiachtige boom zijn heerlijk zoet. Het licht valt gefilterd door de bomen en struiken in straalbundels op de grond en ik waan mij in een bos. Toch loop ik in een rijksmonument met fraaie glas-inloodramen op een prachtige terazzovloer met mozaïek. Omzoomd door het bos dat Artis heet, vol dieren. Die dieren kunt u zelf ontdekken met behulp van de zoekkaart Apenhuis die bij elke ingang geleend kan worden. De collectie zal langzaam uitgebreid worden, zodat de dieren stap voor stap aan elkaar kunnen wennen. Artis levert een wel heel bijzondere bijdrage aan dit Internationale ‘Jaar van het Bos’.

speuren naar cultuurhistorie De bijzondere ervaring om tussen planten en dieren van het bos te lopen zou je haast doen vergeten dat er ook cultuurhistorisch volop te ontdekken valt in dit gerenoveerde rijksmonument. Na het verwijderen van het verlaagde plafond zijn nu de bijzondere, ruim honderd jaar oude gebogen gietijzerconstructies die de ramen dragen te zien. Door de kleine ruitjes van weleer valt het licht weer als in een negentiende-eeuwse palmenkas. Aan het plafond zijn nu ook de verrassend sierlijke gietijzeren rozetten zichtbaar. Okerkleurige siertegels zijn getooid met art-decomotieven. De herstelde glas-in-loodramen zorgen voor een veelkleurig toverlantaarneffect. De ronde deurtjes naar de voormalige keuken- en quarantaineruimtes tonen dat mensen vroeger een stuk kleiner waren dan nu.

De restauratie van het rijksmonument Apenhuis is mede mogelijk gemaakt door: de gemeente Amsterdam, de provincie Noord-Holland, het ministerie van OCW/ Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Prins Bernhard Cultuurfonds en de M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

dwergoeistiti

Fatboy wenst je een wonder-fuller life in Artis!

fatboy.com witgezichtoeistiti

twitter.com/fatboy_original facebook.com/fatboy

Artis Academie

kijken naar natuur fotografiecursus in Artis tekst Erik de Jong foto Loek van Vliet

inds het begin van de natuurstudie in de 16de eeuw, is het observeren van de natuur één van de sleutels geweest voor het kennen en begrijpen van de natuur om ons heen, van dier, plant en landschap. Onze ogen kunnen zien, kijken is een intensere variant daarvan. Observeren en met de ogen analyseren en bestuderen benadert de natuur met nog meer scherpte. Dat is de reden dat de afbeelding in de natuurhistorische wetenschap al heel vroeg een belangrijke rol speelt, en onlosmakelijk met ons inzicht in de natuur verbonden is. Kennis van natuur vormde zelfs heel lang de basis voor iedere vorm van kunst. Het is dan ook niet verwonderlijk dat sinds de oprichting in 1838, veel kunstenaars het Artis-park als een openluchtstudio hebben beschouwd. De Artis Ateliers, waar kinderen en volwassenen kunnen leren tekenen en boetseren onder leiding van kunstenaars, zetten met veel succes die lange traditie voort.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Aan die traditie voegt de Artis Academie nu een cursus natuurfotografie toe. Fotografie is niet alleen een belangrijke kunstvorm, het is voor ons allemaal een onderdeel van het bestaan. Fotografie is sinds de uitvinding ervan in de 19de eeuw, een verlengstuk van onze beleving van de wereld geworden. Vooral sinds de opkomst van de digitale fotografie is de behoefte aan natuurfotografie sterk toegenomen. Maar hoe maakt men nu eigenlijk een goede foto? De foto’s in dit tijdschrift van Artisfotograaf Ronald van Weeren laten zien hoe spannend en mooi dieren en hun omgeving getroffen kunnen worden. Het lijkt eenvoudig, maar schijn bedriegt. Want hoe legt men een dier vast, dat vaak in beweging is? Wat is een ‘goede’ compositie. Hoe beïnvloedt kleur de foto? Wat is de psychologische werking van een natuurfoto? Wat kunnen symboliek en poëzie betekenen voor het fotografische beeld? Kunnen we een verhaal vertellen met een foto zodat het meer is dan alleen vastleggen? Hoe maak je een

portret van een dier of een plant? Hoe verbeelden we de relatie tussen dier, plant en omgeving? De cursus zal bestaan uit vier lessen waarin ondermeer deze vragen zullen worden behandeld. Er worden opdrachten gegeven die gezamenlijk zullen worden besproken. Er zal ook aandacht besteed worden aan de geschiedenis van de locatie (het Artis-park). Een lezing van een dierverzorger geeft inzicht in de wereld van het dier en zijn gedrag. De cursus zal tevens ingaan op de Vroege Vogels Fotocode, een gedragslijn voor natuurfotografie die uitgaat van respect voor dier en plant. Wat binnen Artis wordt geleerd, biedt handvaten voor fotografie in de vrije natuur voor de amateurfotograaf. Artis vond een jonge fotograaf, Loek van Vliet uit Den Haag, bereid deze cursus voor ons te organiseren en te geven. Het belooft een spannende ontdekkingsreis te worden!

De cursus is bedoeld voor volwassenen van 18 jaar en ouder. Cursisten worden gevraagd hun eigen camera mee te nemen. Hier worden geen specifieke eisen aan gesteld.

waar Artis en Artis collegezaal wanneer zaterdag 5, 12, 19 en 26 november van 10.00 tot 14.00 uur inschrijven en meer informatie www.artis.nl/cursussen

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Artis ruimte voor dieren, planten, educatie en erfgoed

Natura Artis Magistra vernieuwt Begin 2010 startte Artis met de grootste vernieuwingsoperatie uit haar geschiedenis. Een update van een aantal kleine projecten. ring van ons erfgoed. Het gedicht is in vier delen op de muren van de onderdoorgang van de Volharding aangebracht. status: afgerond

adopta v a n M u nt mba

project: nieuwe behuizing voor de gibbons en de kleine panda’s

Feliciteren Artis met de geboorte van olifantje Mumba

toelichting: Er zijn twee ontwerpen gemaakt voor nieuwe kleine behuizingen voor de kleine panda’s en de gibbons. Geheel volgens de 19de-eeuwse traditie van Artis, worden de dierverblijven in een exotische, schilderachtige stijl gebouwd. Er is gekozen voor een pagodeachtige behuizing voor de gibbons. Een rood huisje, zodat de dieren een plek hebben om te verblijven en te schuilen. Voor de kleine panda’s is een nesthuisje ontworpen, dat is afgewerkt met bamboe. Hier kunnen ze zich terugtrekken om in alle rust hun jongen te werpen. status: de ontwerpen zijn goedgekeurd en de plaatsing zal naar verwachting eind september zijn project: poëzie in Artis toelichting: Naast het materiële erfgoed is er in Artis ook aandacht voor immaterieel erfgoed. In 1955 schreef Willem van Iependaal het gedicht ‘Kwartjesdag in Artis’. Dit gedicht is een mooie persoonlijke herinnering aan het Artis van vroeger en geeft een ander soort waarde-

project: muziektent toelichting: Op het veldje bij de Pampa is een muziektent geplaatst. Deze klein-architectuur in 19e-eeuwse stijl, heeft altijd op het Thorbeckeplein in Amsterdam gestaan. De gemeente zocht naar een nieuwe bestemming en Amsterdammers konden aangeven waar de muziektent goed tot zijn recht zou komen, dat is Artis geworden. Artis is van oudsher een ontmoetingsplaats voor muzikanten en componisten. Helaas is ooit het originele muziekpaviljoen verwijderd en om die reden is Artis erg blij met de komst van deze muziektent. Het prieel is in verschillende delen hiernaartoe gekomen en weer in oude staat opgebouwd. status: afgerond tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Artis om Artis geef

avontuurlijke kindertochten met knapzak kinder-herfstarrangement

Artis kalender 2012 Elk jaar geeft Artis een jaarkalender uit met foto’s uit de tuin. Dit jaar is het thema ‘jonge dieren’. De kalender is voor €12,50 verkrijgbaar in de Artis-winkel, voor Artis-leden €11,25.

maanden Artis. Speciaal voor uw bedrijf geeft Artis de mogelijkheid de kalender voor een aantrekkelijke prijs af te nemen. Bovendien heeft de kalender de optie om uw logo op een verlengstuk, dat altijd zichtbaar is, te plaatsen. Een mooi en bewust eindejaarsgeschenk of kerstgeschenk voor uw relaties en personeel. Of wellicht heeft u iets te vieren en doet u dat samen met Artis.

prijzen zonder logo *

prijzen met logo op het verlengstuk *

50 stuks: € 11,75 100 stuks: € 11,150 stuks: € 10,25 250 stuks: € 9,45 500 stuks: € 8,55

50 stuks: € 22,65 100 stuks: € 15,70 150 stuks: € 12,90 250 stuks: € 10,40 500 stuks: € 8,90

*a lle prijzen zijn per stuk en inclusief BTW

MEER INFORMATIE Wilt u kalenders bestellen of meer informatie? Neem contact op met Eveline Prins via e.prins@artis.nl of 020 52 33 533.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

In de herfstvakantie zijn er speciale kindertochten. Met je eigen knapzak trek je onder begeleiding de tuin in en leer je van alles over de dieren, wat ze eten en hoe ze zich voorbereiden op de winter. Uiteindelijk is het tijd om de knapzak te openen en lekker te eten. Schrijf je in op artis.nl en bij inlevering van de coupon ontvang je 10% korting.

10 % korting voor leden

reportage

reportage Één van de drie welpen, ongeveer 3 maanden oud. Begin juli huilden ze al mee met hun volwassen roedelgenoten.

welpen huilen mee in wolvenroedel tekst Nicolette Snijders en Goos van der Sijde foto’s Michelle Achlatis, Edwin Butter, Ronald van Weeren illustraties Annemieke Bunjes

Het gedrag van een nieuwe roedel wolven is interessant om te zien en al helemaal wanneer er ook nakomelingen worden geboren. Hoe gedragen de dieren zich ten opzichte van elkaar, wie wordt er dominant en hoe ontwikkelt de roedel zich in Artis?

M Hiërarchie in de groep bepaalt wie er paart en wie er het eerste eet. De positie van een dier in de roedel is af te leiden aan de hand van bepaalde gedragingen en houdingen. Dominant gedrag: de staart horizontaal houden, de oren naar voren, vegen met de achterpoten (zoals huishonden doen als ze hun behoefte gedaan hebben). Ondergeschikt gedrag: staart tussen de poten, oren naar achteren, likken van de (onderkant van de) bek van het andere dier en omrollen op de rug (het laten zien van de buik).

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

aandag 4 juli 2011 – zoals elke eerste maandag van de maand loeien de alarmsirenes en de wolven raken er heel opgewonden van! Ze lopen een heuveltje op en beginnen uit volle borst mee te huilen. De drie welpen, die begin mei zijn geboren, beginnen even later het gedrag van hun ouders te imiteren en huilen, nou ja piepen, volop mee! Het gezamenlijk huilen is een van de manieren om de groepsband te versterken. Het gedrag is het bewijs dat de groep een echte roedel is geworden, een groep wolven die zich op een natuurlijke manier heeft ontwikkeld. Hoe is het allemaal begonnen?

Halverwege vorig jaar arriveerden drie nieuwe wolven op het wolvenperk, twee vrouwtjes en een mannetje. De dieren kwamen vanuit andere dierentuinen en waren bij aankomst alledrie nog niet in de

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

reportage

vruchtbare leeftijd. Een echte roedel, met een leidend paar, het zogenaamde alfapaar, moest zich in Artis nog gaan vormen. In de natuur bestaat een roedel meestal uit vijf tot negen dieren: het alfapaar en hun jongen, inclusief die van de voorgaande jaren, want alleen een alfapaar plant zich voort in een wolvenroedel.

dat past bij een dominante alfavrouw. Opvallend is dat zij in hiërarchie zelfs boven het mannetje staat. Dat kun je zien omdat bij een ontmoeting deze teef haar oren naar voren en haar staart horizontaal houdt, terwijl de reu zijn oren ietsjes naar achteren beweegt.”

het alfavrouwtje staat in hiërarchie zelfs boven het alfamannetje

In het paarseizoen zagen de verzorgers dekkingen met beide vrouwtjes; toen was er dus nog geen sprake van een alfavrouwtje. Maar langzamerhand begon een van de vrouwtjes zich dominanter te gedragen ten opzichte van het andere. Stagiaire Ellen Bisschop observeerde de wolven vanaf februari enkele maanden lang: “Eén vrouwtje vertoonde steeds vaker dominant gedrag; ze plaste op verschillende plekken in het verblijf, in de hoeken en tegen takjes, én ze veegde met haar achterpoten. Allemaal gedrag

Op 2 mei zijn er drie wolfjes geboren, voor het eerst sinds 16 jaar binnen Artis! Het alfapaar had voor de geboorte van de welpen zelf een hol gegraven, maar het alfavrouwtje koos er toch voor om de jongen in het bestaande binnenverblijf te werpen. Verzorgster Saskia Buskermolen: “Op een dag kwam ik het binnenverblijf schoon maken, toen ik gepiep hoorde. Ik ben meteen weer weggegaan om de moeder en jongen zoveel mogelijk rust te gunnen. De eerste weken hebben we de dieren zo min mogelijk gestoord.” Het mannetje bracht haar vlees en na enkele dagen is ook

doof en blind geboren Bij de geboorte wegen welpjes ongeveer 500 gram. Na 10-15 dagen gaan de oogjes open en kruipen ze een beetje rond. Na twee tot drie weken kunnen ze staan en lopen. Alle leden van de roedel helpen mee met de verzorging van de welpen. Ze drinken melk tot ongeveer 8 weken, maar eten af en toe ook al voorverteerd voedsel dat voor hun neus wordt uitgebraakt door de andere wolven. Na enkele weken verlaten de welpjes het hol en spelen ze veel.

het ondergeschikte vrouwtje veel in het binnenverblijf gezien. Nadien zijn de welpen verschillende keren verhuisd, naar verschillende holen in het buitenverblijf. Na twee weken waren ze voor het eerst kort buiten te zien, bij de ingang van een hol. Saskia: “En sinds begin juli zijn de welpen bijna continu buiten en spelen ze veel met elkaar.” Tijdens het spelen leren wolvenwelpen allerlei handelingen die ze later bij de jacht nodig zullen hebben. De interacties die ze hebben tijdens deze fase bepaalt al grotendeels welke status ze in de groep zullen hebben. Een wolvenwelp groeit als kool en moet groot en sterk zijn voordat het winter wordt. Met ongeveer 10 maanden beginnen welpen in het wild voor het eerst mee te jagen met de roedel. Een wolf is na twee tot drie jaar volwassen. Nu kan iedereen nog volop genieten van het spel van opgroeiende welpen.

in de natuur

De welpen in het nest, 14 dagen na de geboorte. De welpen worden donker (donkergrijs/bruin) geboren en hebben pas na een aantal jaren helemaal de volwassen kleur (bij deze ondersoort dus geelwit).

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Welpen met hun moeder. Alleen de alfateef in een roedel krijgt jongen.

Wolven komen in een groot deel van de wereld voor: van Canada, Alaska en Noord-Amerika tot Europa en Azië. Er zijn tientallen ondersoorten die van elkaar verschillen in grootte en kleur. Sommige zijn compleet wit, maar ook combinaties van wit met grijs, bruin, kaneel, en zwart tot bijna geheel zwart zijn mogelijk. De wolf die in Artis leeft is de Hudson Bay wolf, Canis lupus hudsonicus. Deze ondersoort is licht (lichtgrijs tot gelig/crème-wit) van kleur. Kijk op www.artis.nl voor filmpjes en meer informatie over de wolven in Artis.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

in de natuur

Huilende wolven, elke eerste maandag van de maand om 12.00 uur.

erfgoed

Eli Heimans (1861-1914)

Artis

het Heimans Diorama uit 1926: een kijkdoos van natuur en kunst tekst Erik de Jong, met dank aan Juliette Oldenburger foto’s Ronald van Weeren, Heimans en Thijsse Stichting

Artis beschikt over een uniek stuk erfgoed uit 1926 dat op een bijzondere manier natuur tentoonstelt: het Heimans Diorama. Als men achter in het Aquarium, via een smal gangetje een donkere ruimte betreedt, stap je in de illusie van een duinlandschap. Op de voorgrond ontwaar je steeds meer vogels en dieren in hun eigen omgeving tussen helmgras en duindoorn, achter hen strekt zich een weids landschap uit van duin, water en lucht.

et Heimans Diorama is een nagebouwd duinlandschap, schaal 1:1, in 1926 gemaakt door Paul Louis Steenhuizen (1870-1940). Hij was één van de eerste vogelfotografen van Nederland en werkte bij Artis als dierpreparateur. Eigenlijk is het diorama een theatrale enscenering, opgebouwd uit een houten stellage

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

die het landschap draagt. Het geheel is perspectivisch zo opgebouwd dat de ruimte groter lijkt dan hij is, hoog van voren, aflopend naar achteren. Aan die illusie van ruimte dragen ook de belichting en het grote doek van 9 bij 28 meter met het landschap bij, geschilderd door Willem G.F. Jansen (1871-1949) in de stijl van de Haagse School. Natuur

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

erfgoed

Heimans Diorama

(opgezette dieren, gedroogde planten, duinzand) en kunst (het schilderij, de uitgekiende belichting en de constructie van het theater) zorgen samen voor deze tentoonstelling van natuur. Toen Paul Louis Steenhuizen het diorama maakte, heeft hij niet alleen de houding van de vogels, maar ook hun leefomgeving zo zorgvuldig mogelijk bestudeerd. Aan de hand van studiefoto’s heeft hij een van de duinen rond het duinmeer De Muy op Texel nagemaakt. Bedoeling was om het diorama inzicht te laten geven in het belang van leefomgeving van vogels langs onze kust. De ruimtelijke illusie van het diorama was daar uitermate voor geschikt. Diorama’s werden in de 19de eeuw populair als kijkkast met een tafereel dat door belichting een perspectivisch effect geeft. De bedoeling

was om de beschouwer de beleving van een landschap, een stad of een gebouw over te brengen, afwisselend overdag, dan weer in de nacht. Vanaf het begin waren het theatermakers, schilders en fotografen die zich met deze techniek bezig hielden, gefascineerd als ze waren door hoe ze stilstaand beeld konden doen bewegen met de hulp van licht dat wisselt in de tijd. Eind 19de eeuw werd het diorama (van het grieks dia – rama: door zicht) gebruikt voor een nieuwe natuureducatie. In plaats van dieren individueel op te zetten en naast elkaar in kasten te plaatsen, wilde men te werk gaan volgens de inzichten van de diergeografie. Het dier wordt dan gezien als onlosmakelijk verbonden met de omgeving waar hij leeft, met zijn planten, water, geologie, aarde, klimaat en andere dieren. De kijkkast bood talloze mogelijkheden om zo’n

het Heimans Diorama is perspectivisch zo opgebouwd, dat de ruimte groter lijkt dan hij is

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Waarom heet het diorama in Artis het Heimans Diorama? Eli Heimans (1861-1914) was rond 1900 onderwijzer in Amsterdam. In plaats van het traditionele onderwijs in natuursystematiek en anatomie, gaf hij les op een manier, waarbij het leven van planten en dieren in relatie tot hun omgeving centraal stond. Met zijn leerlingen maakte hij bijvoorbeeld wandelingen in het Sarphatipark. Samen met Jac. P. Thijsse (1865-1945) heeft hij zich ingezet om de belangstelling voor de levende natuur te bevorderen. Kennis van de natuur vormde de grondslag voor een nieuwe ethiek en esthetiek. Heimans was niet alleen in de natuur in ons eigen land geïnteresseerd, maar ook in meer exotische dieren. Om zijn leerlingen daarmee in aanraking te brengen, nam hij hen mee naar Artis, waarover hij in 1911 De dierenwereld in woord en beeld schreef. Na de onverwachte dood van Heimans in 1914 hebben Jac. P. Thijsse en Coenraad Kerbert (1849-1927), de toenmalige directeur van Artis, de Heimans-stichting opgericht. Aanvankelijk was het plan om samen met Artis een gratis toegankelijk museum te stichten om de studie van de natuur te bevorderen. Toen bleek dat de binnengekomen giften niet aan de verwachtingen beantwoordden, werd het beschikbare kapitaal gebruikt voor de inrichting van een ‘diorama’ in de voormalige ronde collegezaal in het Artis Aquariumgebouw. Dat men voor een diorama koos en het naar Heimans noemde, zegt veel over de museale en educatieve betekenis die men aan het diorama als type toekende. Bij uitstek werd het gezien als een middel om het belang van Nederlandse natuur over te brengen bij een groot publiek. Ter gelegenheid van het honderdvijftigste geboortejaar van Eli Heimans, hebben de Heimans en Thijsse Stichting en Artis het initiatief genomen om het diorama te restaureren. Onderdelen zijn aan vervanging toe, vooral het verlichtingssys-

teem. Daarnaast is het de bedoeling om een geluidsopname toe te voegen, die de atmosferische werking van landschap, vogels en dieren versterkt met precies die geluiden die op deze locatie te horen zijn. De lessen van Heimans en Thijsse, en dus ook die van het diorama zijn nog altijd inspirerend. De vraag is hoe we ze naar onze tijd kunnen omzetten. Van welke middelen willen we nu gebruik maken om het belang van natuur te presenteren, tentoon te stellen en over te dragen? Deze thema’s komen ook aan bod tijdens een symposium dat Artis samen met de Heimans en Thijsse Stichting organiseert in het kader van de Artis Academie op 10 december 2011, in Artis. Voor het programma en inschrijving, zie de website van Artis onder Academie.

fondsen U kunt deze restauratie financieel ondersteunen: u kunt uw bijdrage overmaken op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis Magistra o.v.v. Diorama. Voor meer informatie over het ondersteunen van Artis, kunt u contact opnemen met Eveline Prins via telefoonnummer 020 52 33 533 of door een e-mail te sturen naar e.prins@artis.nl.

Heimans en Thijsse Stichting De Heimans en Thijsse Stichting is een voortzetting van de Heimans Stichting en het Jac. P. Thijsse Fonds, en probeert het erfgoed van Heimans en Thijsse levend te houden. Na het samengaan in 1993 met de Stichting Heimans en Thijsse Bibliotheek en Archief is de stichting gevestigd in het voormalige Hugo de Vrieslaboratorium naast De Hortus in de Plantage, waar men behalve de (historische) bibliotheek ook de archieven van diverse bekende biologen en natuurbeschermers kan inzien. www.heimansenthijssestichting.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

De Heimans en Thijsse Stichting

habitat in beeld te brengen en op die manier nieuwe inzichten over te brengen. Zo werden driedimensionale presentaties geboren, waarvan spect aculaire vo o rb e eld e n b e s t aan in d e natuurhistorische musea van New York en Stockholm.

natuurbehoud

Liefde en zorg voor de natuur. Dat is waar Natura Artis Magistra voor staat en wil overdragen aan het eigen publiek. Ook steunt Artis natuurbehoudorganisaties in binnen- en buitenland.

de zwartvoetpinguïn heeft hulp hard nodig zwartvoetpinguïns in Artis tekst Katja Staring en Goos van der Sijde foto’s SANCCOB en Artis-fotoarchief

In Artis verblijft de zwartvoetpinguïn uit Zuid-Afrika, die daar ernstig bedreigd is en bijna acuut uitstierf door olierampen. Artis coördineert het Europese fokprogramma van de zwartvoetpinguïn (EEP). Hoe helpen dierentuinen mee bij soortbehoud en natuurbescherming?

et zijn schokkende foto’s die algemeen curator van Artis en EEP-coördinator János Szánthó laat zien. Op de eerste foto (zie pagina 46) zien we een strand dat vol staat met zwartvoetpinguïns. Het is dringen, er is geen plekje meer over. “Hier zie je zeker een miljoen pinguïns, dit is Dasseneiland in 1930”, aldus János Szánthó. “En kijk hier, zo is de situatie tegenwoordig.” De tweede foto geeft een bedroevend beeld: hier en daar broeden wat kleine groepjes pinguïns, het eiland is verder akelig leeg. “Nu zijn er nog maar 20.000 en dat is heel snel gegaan.” De zwartvoetpinguïn of ‘brilpikkewyn’ (in het ZuidAfrikaans) is binnen enkele jaren een sterk bedreigde diersoort geworden, omdat vier keer achter elkaar een olietankerramp plaatsvond die veel pinguïns het leven kostte. Daarnaast brengt de grootschaligheid van moderne vissersvloten onheil: door de intensieve overbevissing lukt het de pinguïns steeds minder goed om hun eigen maal bij elkaar te vissen wat ook tot massale sterfte leidt. Ingrijpen is

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

hard nodig, anders verdwijnt de zwartvoetpinguïn binnen enkele jaren definitief van het toneel.

belang is dat de populatie in dierentuinen gezond blijft en floreert.”

In Zuid-Afrika is de vogelbeschermingsorganisatie SANCCOB dagelijks in de weer om verzwakte kuikens op te vangen en bij te voeren. Zodra ze sterk genoeg zijn, worden ze weer teruggezet. “Via het EEPfokprogramma ondersteunen wij het werk van SANCCOB financieel. Verder zetten we ons in voor behoud van een gezonde zwartvoetpinguïnpopulatie in Europese dierentuinen”, vervolgt Szánthó. Hij is degene die namens de Europese dierentuinen het fokprogramma coördineert. Het algemene doel daarvan is groei van de pinguïnpopulatie door geschikte dieren bij elkaar te brengen zodat inteelt wordt voorkomen. “Het is veel werk”, legt János uit. “Alle 1600 pinguïns zijn apart geregistreerd en de gegevens moeten steeds geactualiseerd worden. Welke vogels naar welke dierentuinen gaan, hangt bijvoorbeeld nauw samen met hun genetische achtergrond. Onderzoek daarnaar is dus essentieel. Van

In Europa zijn momenteel 48 dierentuinen die zwartvoetpinguïns huisvesten ten behoeve van het fokprogramma. Elk jaar komen er enkele nieuwe kandidaten bij die de soort ook graag in huis willen halen. Artis is als coördinator van het fokprogramma verantwoordelijk voor een goede begeleiding. “Wij checken de kwaliteit van het verblijf, want dat moet aan bepaalde eisen voldoen. De winterkou bijvoorbeeld is een probleem voor deze Afrikaanse pinguïns”, aldus Szánthó. “Ze kunnen slecht tegen vorst. Daarom moeten ze een verwarmd winterhuisje hebben. Min tien graden kunnen ze echt niet hebben, dan bevriezen de poten en vleugels.” Hun nest bouwen pinguïns op de grond. Ze broeden hun eieren in 38 dagen uit. Een ei is zo groot als een ganzenei, dus ongeveer twee keer zo groot als een kippenei. In Artis geven de verzorgers de

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

natuurbehoud

column

zwartvoetpinguïns takken en struikjes, zodat ze zelf een nest kunnen bouwen in het broedseizoen dat van eind augustus tot april loopt. “Dat is een lange periode, waarin jaarlijks tussen de 200 en 300 jongen worden geboren in alle Europese dierentuinen samen”, zegt János. “We willen de groep in Artis nu vergroten van 120 naar 200 pinguïns. Ze doen het heel goed hier in Amsterdam, we zijn een waar broedcentrum. Alle Europese dierentuinen met ‘zwartvoeten’ hebben wel een of meer pinguïns uit Artis rondlopen.” Er komt een moment dat er een teveel, een ‘surplus’ in biologenjargon, aan pinguïns ontstaat. “Er zijn ideeën om dan bevruchte eieren naar Zuid-Afrika over te brengen om ze daar uit te laten broeden, zodat de populatie in de natuur wordt aangevuld. Maar dat is een plan met veel haken en ogen. Voor het zover is, is nader onderzoek en ook overleg met de autoriteiten ter plaatse nodig”, aldus János. “Het belangrijkste is dat er in dierentuinen een vangnet ontstaat voor het geval het in de natuur helemaal mis gaat. Het wegnemen van de bedreigingen ter plekke blijft de allerbelangrijkste voorwaarde om diersoorten te behoeden voor uitsterven.”

van bomen naar boeken Als ik vanuit de mooiste werkkamer van Amsterdam over het scherm van mijn pc naar buiten kijk, zie ik de prachtige bomen van Artis. En achter mij staat de op twee na (Londen en Uppsala) grootste collectie met boeken van en over Carolus Linnaeus ter wereld. De relatie tussen de bomen voor mij en de boeken achter mij is groter dan je zou denken. Als Linnaeus zijn Systema Naturae (eerste druk Leiden, Dassen Island in 1930 (zwart-wit) en in 2009 (in kleur). foto SANCCOB, foto Johan Visagie

brilpikkewyn

De brilpikkewyn of zwartvoetpinguïn (Spheniscus demersus) heeft broedkolonies op 25 eilanden en op een aantal stranden langs de kusten van Namibië en Zuid-Afrika. De dieren zijn ver noordelijk gezien tot in Gabon en Mozambique. Op slechts 7 eilanden, waaronder Robben- en Dasseneiland, broedt maar liefst 80% van de gehele populatie. De vogels hebben het moeilijk – rond 2000 was de populatiegrootte nog maar 10% van wat het 100 jaar daarvoor was. (bron IUCN) Een overzicht van de laatste 50 jaar: 141.000 paar in 1956-1957 69.000 paar in 1979-1980 57.000 paar in 2004-2005 36.000 paar in 2006-2007 25.000 paar in 2009

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Historicus en boekwetenschapper Hans Mulder (1961) is de nieuwe conservator van de Artis Bibliotheek bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. In deze column zijn bijdrage aan 2011, het Jaar van het Bos.

1735) niet had geschreven en met velen na hem, geen orde in de natuur had aangebracht, had ik nu niet kunnen schrijven dat ik uitkijk op een Quercus frainetto, ofwel een Hongaarse eik. Dat wil zeggen: ik had dat natuurlijk wel kunnen beweren, maar u had dan niet geweten welke boom ik bedoelde. Nu wel. En dat is mooi. En er is nog iets wat de bomen voor mij met de boeken achter mij verbindt. In de eerste helft van de 19e eeuw werd door de toenemende vraag naar boeken en ander drukwerk gezocht naar goedkopere productietechnieken. Tot die tijd werd papier vooral gemaakt van lompen. Het was een kostbare en tijdrovende aangelegenheid. Na vele experimenten met allerlei materialen, bleek papier van houtpulp het beste resultaat op te leveren. Het was goedkoop te produceren en uitstekend te bedrukken. Maar al gauw bleek er ook een groot bezwaar aan te kleven; het papier werd bruin en brokkelde af. We noemen dat verzuring. In de Artis Bibliotheek staan

fokprogramma

Europese dierentuinen zijn in 1985 gestart met het opzetten van fokprogramma’s voor bedreigde diersoorten, de European Endangered species Programmes (EEP’s). Zo wordt inteelt voorkomen en ontstaan gezonde dierentuinpopulaties. Een zwarte neushoorn met kalf is het internationale logo voor fokprogramma’s van dierentuinen. Elk fokprogramma heeft een coördinator, die in de gaten houdt welke dieren voor elkaar geschikt zijn. Het EEP voor zwartvoetpinguïns bestaat sinds 1996, met Artis als coördinator. In Europese dierentuinen leven momenteel circa 1600 zwartvoetpinguïns, per jaar groeien er gemiddeld 175 jongen op.

weliswaar veel boeken die voor 1838 (de oprichtingsdatum van Artis én de Artis Bibliotheek) zijn gedrukt. Maar de meeste zijn van later datum en gedrukt op papier dat is gemaakt van het hout van bomen. Het papier dat we tegenwoordig gebruiken is houtvrij. Zo heet dat. Maar het wordt nog steeds van hout gemaakt. Tijdens het productieproces wordt de houtpulp chemisch bewerkt opdat er slechts celstof overblijft waaruit alle schadelijke stoffen zijn gehaald. De boom voor mijn raam blijft een boom. Hopelijk gebeurt het nooit, maar áls hij om een of andere reden toch gekapt moet worden, zou het geweldig zijn als hij papier kon worden. We zouden er een flinke oplage van de volledige werken van Linnaeus mee kunnen drukken. Daar plant ik dan wel graag een boom voor terug. Hans Mulder

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

wie

wie in Artis

is er in de tuin?

Bezoekers vertellen wat zij in Artis bijzonder vinden. Plus hun geheime tip. tekst Eder Cheng-A-June, Rian Westdorp en Sabine Koch foto’s Edwin Butter

Tessa Vleugel, stagiaire Vlinderpaviljoen waar Vlinderpaviljoen wat stage lopen geheime tip “Het vernieuwde Apenhuis en Vogelhuis is heel mooi.” “Mijn stagewerkzaamheden zijn erg divers, maar ik ben vooral bezig met wat ik het leukst vind: de vlinders. Zo voer ik de vlinders en zet ik rupsen over op verse planten. Af en toe doe ik het ‘Dierverzorger vertelt’-praatje, dan vertel ik over de Poppenkast en kunnen bezoekers vragen stellen. Anderhalf jaar geleden kwam ik voor het eerst sinds lange tijd weer in Artis. Toen al vond ik het Vlinderpaviljoen ontzettend

“De oranje passiebloemvlinder is het mooist van allemaal” leuk. De vlinders vliegen hier in hun natuurlijke habitat, dat is mooi om te zien.”

Mensen komen om verschillende redenen naar Artis. Wat is er allemaal te doen? • t ekenen, beeldhouwen en schilderen tussen de dieren • cursussen in het Planetarium • trouwen • knuffelen met dieren (gratis) • lezingen (deels gratis)

Saskia en Puk Graumans “In de zomerkalender hebben wij gezien wat er allemaal te doen is tijdens een ZOOmeravond. Zojuist zijn wij bij het schminken geweest om van Puk een

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

• kinderfeestjes • vrijwilligerswerk • stage lopen • college volgen Artis Academie • dineren • congresseren

Noah, Sem, Dayenne en Nils van basisschool ‘De Hofstee’

“Iedere ZOOmeravond is er wel iets leuks te zien of doen”

waar Papegaaienlaan wat kinderactiviteit ZOOmeravonden geheime tip “Laat je eens schminken als je favoriete dier.”

• Planetariumvoorstellingen (gratis) • rondleidingen (deels gratis) • speurtochten (gratis) • tentoonstellingen (gratis) • voertijden en praatjes van de dierverzorgers (gratis)

olifantje te maken. Op de ZOOmeravonden zijn zoveel leuke activiteiten en optredens, iedere week is er wel iets anders te zien of te doen. Vandaag zijn wij speciaal voor kinderyoga naar Artis gekomen. Puk vindt het erg leuk om daar aan mee te doen. Maar eerst gaan wij naar de vlinders kijken.”

“Leuk om te zien wat dieren eten”

(vlnr) Sem Dokter, Noah de Haan, Nils Lesterhuis, Dayenne Langedijk

waar de voedselkeuken wat les ‘een kijkje in de keuken’ geheime tip “De aapjes in het KleineZoogdierenhuis. Die zitten een beetje verstopt maar zijn heel leuk.” “Op school moesten wij, als voorbereiding op een dagje Artis, een werkstuk over een dier maken. Ik had de ringstaartmaki gekozen en vond het leuk om tijdens de les in de voedselkeuken te zien wat deze dieren eten,” vertelt Noah. “Er zaten ratten en wormen onder de stolpjes, maar ook pindakaas”, zegt klasgenote Dayenne. Na de les proeft Nils nog even hoe een olifantenkoekje smaakt. Noah wil meteen naar de ringstaartmaki’s. “Nu wil ik ze ook een keer in het echt zien eten.” tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

vraag

bestaan dieren, uit mannetjes en vrouwtjes? “Bestaan dieren, net als mensen, uit mannetjes en vrouwtjes?” vraagt Björn de Rijk uit Leiden. tekst Michiel Hooykaas foto's Ronald van Weeren

et zoals er bij mensen mannen en vrouwen zijn, zijn er van de meeste dieren ook mannetjes en vrouwtjes. Denk aan een dier als de leeuw. De mannetjesleeuw bevrucht het vrouwtje, en zij baart welpen. Maar bij sommige dieren is het onderscheid tussen mannetjes en vrouwtjes niet zo zwart-wit. Zo is de reuzen agaatslak man en vrouw tegelijk, ofwel hermafrodiet. De slakken kunnen elkaar dus wederzijds bevruchten. Ze beschieten elkaar eerst met een kalkpijltje. Daarna wisselen ze sperma uit.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Van andere diersoorten bestaan er helemaal geen mannetjes. De parthenogenetische rotshagedis plant zich voort als maagd. Voor de voortplanting is dus geen bevruchting door een mannetje nodig. Een andere naam voor deze maagdelijke voortplanting is ‘parthenogenetische’ voortplanting. ‘Parthenos’ betekent maagd in het Grieks, ‘genesis’ geboorte. Klinken deze voorbeelden al gek, dan zijn er nog soorten die worden geboren als mannetje, maar sterven als vrouwtje. Dit komt voor bij anemoonvissen. Hoe zit dat?

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

vraag

Anemoonvissen leven in de Stille en Indische Oceaan en de Rode Zee. Je vindt ze altijd in de buurt van een zeeanemoon. Zeeanemonen hebben giftige netelcellen op hun tentakels, maar anemoonvissen zijn beschermd door een slijmlaag op hun huid. De zeeanemoon is een veilige schuilplaats. Aan de voet van de anemoon zet het vrouwtje haar eieren af die zo door de tentakels worden beschermd. Als de jonge anemoonvisjes uit het ei kruipen, zwemmen ze van de zeeanemoon weg. Pas als ze ongeveer een centimeter groot zijn zoeken ze een schuilplaats in een anemoon. Het vreemde is dat deze jongen allemaal mannetjes zijn.

Maar waaróm veranderen anemoonvissen van geslacht? Waarom worden er niet gewoon mannetjes en vrouwtjes geboren? Waarschijnlijk heeft dit te maken met voortplantingssucces. De evolutie heeft ervoor gezorgd dat ieder dier zoveel mogelijk nakomelingen wil voortbrengen. Bij anemoonvissen lukt dat het best als ze vroeg in het leven een mannetje zijn, en later in het leven een vrouwtje. Een klein anemoonvismannetje kan namelijk al relatief veel eieren bevruchten, maar een anemoonvisvrouwtje kan pas veel eieren leggen als ze groter en dus ouder is. Daarom loont het om eerst een man te zijn en later alsnog vrouw te worden. Door van geslacht te veranderen maximaliseren anemoonvissen hun voortplantingssucces. Dan is het nog steeds de vraag waarom onvolwassen anemoonvissen zo keurig hun beurt afwachten. Waarom stoten ze het dominante paar niet van de troon? Dat komt doordat de dominante vissen agressief zijn tegen de vissen die lager op de sociale ladder staan. Dit agressieve gedrag onderdrukt de groei van de vissen met een lagere rang en het belet dat ze seksueel volwassen worden.

het loont om eerst een man te zijn, en later alsnog vrouw te worden

Anemoonvissen leven in een groepje. Samen hebben ze een territorium in de buurt van een zeeanemoon. Één vis is duidelijk de grootste. Dat is het enige vrouwtje en zij is de baas. Samen met het grootste mannetje vormt ze een dominant paar. Van het groepje zijn zij de enige vissen die zich voortplanten. Verder zijn er nog een paar kleinere, onvolwassen mannetjes. Zij staan een treetje lager op de sociale ladder en zijn niet seksueel actief. Als het vrouwtje overlijdt, gebeurt er iets geks. Dan wordt duidelijk hoe de vrouwtjes van anemoonvissen ontstaan. Als het vrouwtje er niet meer is, ondergaat het grootste, dominante mannetje een grote verandering. Hij wordt…een vrouwtje! In slechts een paar weken tijd ontwikkelt hij vrouwelijke geslachtsorganen. Zo kan hij na een maand al eieren afzetten! Het grootste onvolwassen mannetje neemt de rol van dominante man over. Hij krijgt een groeispurt en wordt seksueel actief. Zo doet iedere vis een stapje op de sociale ladder.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

Dit zorgt voor discipline in de groep, want de enige manier om tot voortplanting te komen is te wachten tot het dominante paar sterft. Het risico om verstoten te worden en op zoek te moeten naar een andere anemoon, met roofvissen op de loer, is groot. En dus accepteren ze hun positie binnen de groep. De sociale ladder zorgt zo voor een ordelijk verloop van alle veranderingen. Jonge anemoonvisjes sluiten aan in de rij en wachten op hun beurt. Wie weet worden ook zij ooit een grote, vruchtbare vrouw.

De driebandanemoonvis speelde de hoofdrol in de Disneyfilm Finding Nemo.

citroen gobius

parthenogenetische rotshagedis tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

artis

vraag Anemoonvissen zijn niet de enige vissen die van geslacht kunnen veranderen. Geslachtsverandering komt in meer dan 25 visfamilies voor, waaronder papegaaivissen en lipvissen. Ook sommige bloemplanten en ongewervelde dieren kunnen van geslacht veranderen. Samen met dieren die hermafrodiet zijn of waarvan alleen vrouwtjes bestaan laten ze zien hoe divers de dierenwereld eigenlijk is. In de dierenwereld is het onderscheid tussen mannen en vrouwen dus allesbehalve zwart-wit.

tip! Met een Artis-lidmaatschap krijgt u 10% korting op alle artikelen behalve boeken.

winkel

gewone poetslipvis

dieren die van geslacht veranderen gobies

De familie van de gobies kent heel flexibele soorten. Ze kunnen niet alleen van een mannetje veranderen in een vrouwtje maar ook andersom! Als twee vrouwtjes of twee mannetje elkaar tegenkomen verandert een van de twee van geslacht. Zo hoeven ze geen gevaarlijke zoektocht te ondernemen om een partner van het andere geslacht te vinden.

gewone poetslipvis

De gewone poetslipvis kan veranderen van een vrouwtje in een mannetje. Een strategische zet, want een sterk lipvismannetje kan een harem van zes tot tien vrouwtjes onderhouden. Als het mannetje er niet meer is, verandert het dominante vrouwtje van de groep in een mannetje. Dat lukt haar in ongeveer twee weken.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

borstelworm

Als de borstelworm Ophryotrocha puerilis een broedpaar vormt, meten de twee zich op. De grootste wordt een vrouwtje, de kleinste een mannetje. Een groot vrouwtje is namelijk vruchtbaar. Maar mannetjes groeien sneller dan vrouwtjes. Wat nu? Het paar verandert gewoon van geslacht, en dat blijven ze de rest van hun leven herhalen. Zo is hun voortplantingssucces het grootst.

te zien in Artis anemoonvissen, citroen gobius en gewone poetslipvis in het Aquarium reuzen agaatslakken in het Insectarium parthenogenetische rotshagedis in het Reptielenhuis

mijn dierenvriendje vertelt In deze DVD-serie vertellen jonge dieren wat zij en hun familie de hele dag doen. Per stuk €1,95

stampen in de plassen

groot, groter, grootst

Met deze laarsjes mag het best wat vaker regenen. Regenlaarsjes in lieveheersbeestjesprint of kikkerprint. Verkrijgbaar in diverse kindermaten. €23,50

Met deze kleurrijke groeimeter kun je elke dag even kijken of je al iets bent gegroeid. Het is een herbruikbare muursticker, dus je kunt hem makkelijk ergens anders plakken €19,95

Wie verbergt zich in de buidel van zijn mama? Na het succes van het kinderboek ‘Van wie zijn die billen?’, is er nu: ‘Van wie is dat kleintje?’ Komen er alleen vogels uit het ei? Wat wordt een rups als hij volwassen is? Welke kleur heeft een babyzeehondje? Til het flapje op en... kijk je ogen uit! €9,95 tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

de expert

“Ik wilde graag werken met exotische dieren”

wat senior dierverzorger wie Katy Koning werkt voor Artis sinds 2000 opmerkelijk ben erg bang voor spinnen en kakkerlakken mooist in Artis de entree en de 'Papegaaienlaan', als ik door de entree naar binnen loop dan waan ik mij gelijk in een andere wereld

“soms krijg ik een berg hooi over me heen” tekst Eder Cheng-A-June foto’s Ronald van Weeren

Katy Koning wilde na haar stage op de kinderboerderij iets anders. Nu werkt zij als verzorger van de gorilla’s in het Gorillahuis. “In Alkmaar heb ik de opleiding veehouderij en dierverzorging gedaan. De meeste studenten liepen stage op een boerderij. Na mijn eerste stage op een kinderboerderij wilde ik iets spannends. Ik wilde met exotische dieren werken. Daarom heb ik bij Artis gesolliciteerd. Hier heb je zoveel verschillende diersoorten bij elkaar. Ik heb stage gelopen bij de giraffen en algazellen. Na mijn stage ben ik in Artis blijven werken. Eerst heb ik bij verschillende dierverblijven in de tuin gewerkt, van de Kamelenweide tot het Kleine-Zoogdierenhuis. Uiteindelijk ben ik verzorger geworden van de gorilla’s, maar ook van de chimpansees en de stokstaartjes.

Als verzorger zorg je ervoor dat het verblijf schoon is, je controleert de gezondheid van de dieren en je bereidt het voedsel. Omdat je als verzorger de hele dag bij de dieren in de buurt bent, leer je de gorilla’s goed kennen en bouw je een band met ze op. Ik werk nu zes jaar met de gorilla’s en we weten precies wat we aan elkaar hebben. Zo was gorillavrouw Dafina eerst heel afstandelijk, maar nu komt ze altijd even kijken wat ik doe. Soms, als ik naast het verblijf sta, gooit ze een berg hooi over mij heen, dan wil ze met me spelen. De jonge gorilla’s vinden het leuk als je ze nadoet. Als je net als hen op je borst slaat, kun je ze zien lachen.”

Dienstcentrum waar in Artis vooral bij het Gorillahuis en de chimpansees

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

papegaaien

met de klas op report age

Artis-reporter

kijk op www.artis .n ecorepor l/ ter

edelpapegaai mannetje

Sivan Grufi (10) wil als Artis-reporter meer te weten komen over papegaaien. ‘Hoe leven papegaaien en waarom hebben ze van die mooie kleuren?’ Job van Tol, verzorger bij de Fazanterie beantwoordt al haar vragen.

Papegaaien leven in groepen. Binnen de groep hebben de vogels een vaste partner. In de paartijd moet een papegaaimannetje in tiptop conditie zijn. Met zijn mooie kleuren verleidt hij het vrouwtje. Zo laat hij zien dat hij een sterke en gezonde vogel is en dat hij een goede vader zal zijn. Een paartje papegaaien kan een leven lang bij elkaar blijven.

tekst Michiel Hooykaas foto’s Edwin Butter en Ronald van Weeren

tara hyacin

De meeste papegaaien eten zaden, noten en vruchten. De snavel is hierop aangepast: hij is groot en sterk en kan harde noten kraken. Veel papegaaien eten klei. Daar zitten nuttige mineralen en zouten in. De klei werkt goed tegen gifstoffen in onrijp fruit. De purperkaplori eet nectar uit bloemen. Dat verzamelt hij met zijn borstelige tong. De kea uit Nieuw-Zeeland eet zelfs vlees.

en op ve r en n d u g h aa om anen j De indi egaaien pap

Papegaaien hebben hele mooie kleuren: rood, geel, blauw en groen. Sommige kleuren ontstaan door pigment, andere door weerkaatsing van de zon. Bij de edelpapegaai is het mannetje groen en het vrouwtje rood. Vroeger dachten mensen dat het twee soorten waren. Parkieten, ara’s, kakatoes, lori’s en kea’s zijn allemaal papegaaien. Ze leven vooral in warme delen van de wereld: Australië, Zuid-Amerika, Nieuw-Zeeland, Afrika en Azië. De grootste papegaai is de hyacintara uit Zuid-Amerika. Hij wordt wel 1 meter lang.

zelf Artisreporter zijn? Ben je tussen de 6 en 16 jaar en heb je een goed idee voor deze rubriek? Dan mag je als reporter in Artis met een fotograaf een reportage komen maken. En achter de schermen kijken, je bent die dag tenslotte journalist en die mogen overal rondneuzen.

De grootste vijand van papegaaien is de mens. De indianen jaagden op papegaaien om met hun veren versieringen te maken. Tegenwoordig kappen mensen de bossen waarin papegaaien leven. Illegale handelaars vangen papegaaien en verkopen ze als huisdier. Van de blauwkeelara zijn er in het wild nog maar een paar honderd over.

mail je idee naar redactie@artis.nl tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

artis

raadplaat

wat is dit? weet u welke Artis-bewoner dit is?

agenda

Er is van alles te doen in Artis. Zo zijn er op woensdag en zondag extra activiteiten voor kinderen, georganiseerd op verschillende plekken in de tuin. Hier zetten we alles voor je op een rij. Voor meer informatie, kijk op www.artis.nl en/of blijf op de hoogte via de e-mailnieuwsbrief.

September

Mail het antwoord voor 3 oktober naar redactie@artis.nl Op www.artis.nl staat vanaf 3 oktober de winnaar van vier Artis-vrijkaartjes; om cadeau te doen of om mensen mee te nemen naar de mooiste tuin van Amsterdam.

zondag 4 op avontuur in Artis: uilenballen uitpluizen waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

stelten

koningsjuweel savanne

dans

gracieus

dinsdag 6

ELKE DAG

Voor een overzicht van de dagelijkse activiteiten zie pg. 64

3X niet te missen...

lezing: Nieuws uit de kosmos waar Planetarium hoe laat 20:00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

woensdag 7 een kijkje bij: de vogels waar Fazanterie hoe laat 14.00 uur leeftijd v.a. 8 jaar

zondag 11

1. kinder-herfsttocht arrangement

(15 oktober t.m. 23 oktober)

2. Halloween pompoenen uithollen

Uitslag vorige puzzel: de Afrikaanse longvis, een albino die te zien is in het Aquarium. De winnaar is: Demi ter Koele uit Lelystad

(30 oktober)

3. Schoenzetten in het Planetarium

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

op avontuur in Artis: kriebelende insecten aaien waar Insectarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

(13 november)

woensdag 14

waar Planetarium hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 18 op avontuur in Artis: buttons maken waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 21 een kijkje bij: de chimpansees waar chimpansees hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 25 op avontuur in Artis: spannende kinder足 rondleiding waar Informatiehuisje hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 28 een kijkje bij: de operatiekamer waar operatiekamer hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

een kijkje bij: de sterrenhemel van de herfst tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

agenda

agenda Planetariumprogramma

Oktober zondag 2 op avontuur in Artis: speurtocht record houders waar Informatiehuisje hoe laat hele dag leeftijd v.a. 8 jaar

zaterdag 15 – zondag 23 herfstvakantie elke dag bijzondere activiteiten en een speciaal kinder-herfstarrangement (zie kader pagina 63) leeftijd alle

zondag 6

woensdag 23

op avontuur in Artis: spannende kinder rondleiding waar Informatiehuisje hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

een kijkje bij: de dieren van de Kinderboerderij waar Kinderboerderij hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 27 op avontuur in Artis: kriebelende insecten aaien waar Insectarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 26 een kijkje bij: de operatiekamer waar operatiekamer hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

dinsdag 4 lezing: Bossen ontstaan door ziektes bij mens en dier waar Planetarium hoe laat 20.00 leeftijd v.a. 16 jaar

woensdag 5 een kijkje bij: de voedselkeuken waar Informatiehuisje hoe laat 14.00 leeftijd alle

woensdag 12 een kijkje bij: het koraalrif-aquarium waar Aquarium hoe laat 14.00 leeftijd alle

woensdag 30

een kijkje bij: het Amazonebassin waar Aquarium hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

een kijkje bij: het Planetarium waar Planetarium hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 30

zondag 13

Op avontuur in Artis: het is bijna Halloween, kom pompoenen uithollen waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

Sinterklaas in Artis: kom je schoen zetten in het Planetarium waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 16

November

zondag 9 op avontuur in Artis: bij het olifantenverblijf waar Olifantenperk hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 9

dinsdag 1 lezing: Hans Dorrestijns Natuurgids waar Planetarium hoe laat 20.00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

woensdag 2 een kijkje bij: de voedselkeuken waar Informatiehuisje hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

een kijkje bij: de operatiekamer waar operatiekamer hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 20 Op avontuur in Artis: reis naar je favoriete bestemming in het heelal waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

Werkdagen

woensdag 7 een kijkje bij: de voedselkeuken waar Informatiehuisje hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

zondag 11 op avontuur in Artis: sterrenklokken maken én testen waar Planetarium hoe laat 13.00 uur leeftijd alle leeftijden

11.00 uur Het betoverde rif (onder voorbehoud) 12.00 uur Spacetrip (onder voorbehoud) 13.00 uur Astronaut / Het wonder van het licht * 14.00 uur Het betoverde rif 15.00 uur De reis van Darwin 16.00 uur Spacetrip 17.00 uur Het betoverde rif **

Weekend en vakantie 11.00 uur Het betoverde rif 12.00 uur Spacetrip 13.00 uur Astronaut / Het wonder van het licht * 14.00 uur Het betoverde rif 15.00 uur Spacetrip 16.00 uur De reis van Darwin 17.00 uur Het betoverde rif ** * Van 13 november tot en met 1 januari iedere dag om 13.00 uur: Het wonder van het licht ** Vanaf 1 november geen shows om 17.00 uur

woensdag 14 een kijkje bij: de operatiekamer waar operatiekamer hoe laat 14.00 uur leeftijd alle

December zondag 4 op avontuur in Artis: rondleiding langs de roofdieren extra: de roofdieren krijgen een sinterklaascadeau waar Roofdierengalerij hoe laat 13.00 uur leeftijd alle

zondag 18 op avontuur in Artis: spannende kinder rondleiding waar Informatiehuisje hoe laat 13.00 uur leeftijd v.a. 8 jaar

dinsdag 6

woensdag 21

lezing: Nieuws uit de kosmos waar Planetarium hoe laat 20.00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

een kijkje bij: de zonnewende waar Planetarium hoe laat 14.00 uur leeftijd v.a. 8 jaar

Herfstvakantie 15 tot en met 23 oktober elke dag bijzondere activiteiten in Artis

Tijdens de herfstvakantie, van zaterdag 15 oktober tot en met zondag 23 oktober, geven allerlei leuke activiteiten extra kleur aan het herfstseizoen. Met een bladerenkaart kun je gevallen bladeren van de vele speciale bomen in Artis opspeuren. In het Planetarium leer je welke sterrenbeelden er in dit jaargetijde staan en er zijn speciale rondleidingen in Artis met een herfstthema. Help de natuur een handje door voedselslingers te komen maken en ze thuis op te hangen. Of kom je opwarmen in het vernieuwde Apenhuis en Vogelhuis en probeer met een speciale zoekkaart alle dieren daar te vinden. Ook hebben we een speciaal kinder-herfstarrangement: een spannende tocht door Artis met knapzak, waarbij kinderen alles leren over de voorbereiding van dieren op de winter. Kijk op www.artis.nl voor het volledige programma en inschrijving.

elke dag Elke dag zijn er in Artis bijzondere momenten. dagelijks vertelt de dierverzorger 11:00 uur Europese gieren 11:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 11:30 uur Zeeleeuwen 12:30 uur Reptielenhuis 13:45 uur Lemurenland 14:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 14.00 uur Pelikanen 14:50 uur Roofdieren gallerij 15:30 uur Pinguins 15:45 uur Zeeleeuwen elke zondag Knuffelen met kleine dieren waar leslokaal de Stolp (nabij de kinderboerderij) hoe laat 13.30 – 14.15 uur en 14.45 – 15.30 uur elke zaterdag en zondag Rondleiding achter de schermen. Maak een leerzame wandeling met een rondleider. waar Informatiehuisje hoe laat 11.00 uur elke dag Voorstellingen in het Planetarium. (programma hiernaast)

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

agenda

Lezingen

collegeserie bossen ontstaan door ziektes bij mens en dier door prof. dr. Herbert Prins, resource ecologie universiteit Wageningen Lezing in het kader van het Jaar van het Bos. Bomen concurreren met de laag-bij-de-grondse levensvormen zoals grassen en kruiden. De balans tussen bomen en grassen en kruiden is delicaat. In dit evenwicht kunnen externe factoren zoals begrazing door hoefdieren, houtkap door de mens en epidemische ziektes een grote rol spelen. waar Planetarium wanneer dinsdag 4 oktober 2011, 20.00 uur

Hans Dorrestijns Natuurgids door Hans Dorrestijn, Nederlands tekstschrijver, vertaler en cabaretier Lezing in het kader van het Jaar van het Bos. Met Dorrestijns Vogelgids ontpopte Hans Dorrestijn zich in één klap tot Nederlands meest geliefde vogelaar. Maar vogelaars houden niet exclusief van vogels, ze zijn geïnteresseerd in de hele fauna. Dorrestijn let ook op reptielen, amfibieën, insecten, vissen en zoogdieren. Zijn vogeldag is pas echt goed als er een vos voorbijkomt; zijn vakantie begint pas echt oog in oog met een Parelhagedis of een Gele Rombout (een soort libel). Het liefst had hij alle mooie, leuke en gekke dieren van de hele wereld in zijn boek opgenomen, maar het aanbod was te groot. Dorrestijn maakte een hoogstpersoonlijke keuze uit de fauna van Europa. En vrees niet: boven het lopende en kruipende gedierte vliegen er in zijn verhalen ook weer schattige vogeltjes rond! waar Planetarium wanneer dinsdag 1 november 2011, 20.00 uur

Meer over deze orionnevel tijdens de sterrenhemel van de komende maand.

nieuws uit de kosmos door Govert Schilling, wetenschapsjournalist Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezing het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. waar Planetarium wanneer dinsdag 6 december 2011, 20.00 uur

Leven in een microbiële wereld Engelstalige colleges over onderzoek aan micro-organismen De microZOO Microben komen voor in elk denkbare niche en zijn essentieel is voor ons bestaan. Toch zijn we ons nauwelijks bewust van deze onzichtbare levensvormen. Het is nog opmerkelijker dat er geen plek is waar het grote publiek en scholieren deze bijzondere wezentjes kunnen ontmoeten en meer kunnen leren over hun bestaan. Daarom wordt in Artis een microZOO gerealiseerd, waarin de wereld van het onzichtbare leven wordt ontsloten. In de collegezaal van Artis krijgt men door lezingen van onderzoekers en professoren van TNO en de VU alvast een indruk van academici op het leven in de microbiële wereld. De collegeserie "Microbial Genomics" is bedoeld voor Master-studenten van de Vrije Universiteit, Amsterdam (VU) en de Universiteit van Amsterdam (UvA). Toehoorders voor deze Engelstalige lezingen zijn welkom. Onderzoekers zijn door moderne technologie steeds beter in staat het vrijwel vergeten en verborgen rijk van de micro-organismen inzichtelijk te maken. In het microbiële genomics-onderzoek wordt gezocht naar verbanden tussen micro-organismen en de toestand van het milieu waarin zij voorkomen. De systeembiologie benadert micro-organismen als complexe, dynamische systemen die aan bepaalde fysische randvoorwaarden moeten voldoen. Beide onderzoeksrichtingen komen in de collegereeks aan de orde. programma donderdag 15 september Environmental Microbiology • Introduction into Microbial Genomics - Prof Dr Remco Kort, TNO Microbiologie en Systeembiologie, Zeist • Water and its microbial population - Dr Frank Schuren, TNO Microbiologie en Systeembiologie, Zeist • Food from a microbial perspective - Prof Dr Remco Kort, TNO Microbiologie en Systeembiologie, Zeist donderdag 22 september Host-associated Microbiology • Gut microbial ecology - Dr Guus Roeselers, TNO Microbiologie en Systeembiologie, Zeist • A Mouthful of Microbes - Dr Bart Keijser, TNO Microbiologie en Systeembiologie, Zeist

locatie Artis, Plantage Kerklaan 38-40, Collegezaal in gebouw de Volharding Toegang uitsluitend na voorafgaande reservering. Deelnemers melden zich om 9.30 uur bij de hoofdingang van Artis ter registratie. Vanaf daar is het ongeveer een kwartier lopen naar de Collegezaal. tijd 10.00-12 00 uur aanmelden De collegereeks wordt georganiseerd in samenwerking met de Nederlandse Organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO), de VU en de UvA. U kunt zich aanmelden via c.vermeulen@artis.nl onder vermelding van collegereeks "Microbial Genomics". Prijs voor de hele collegereeks: gratis voor Artis-leden, € 50,voor overige belangstellenden (incl. toegang tot Artis).

donderdag 29 september Microbial Systems Biology • Purpose in life: metabolic strategies of microbes - Prof Dr Bas Teusink, Instituut voor Moleculaire Celbiologie (IMC), Vrije Universiteit Amsterdam • Systems Biology after all. Prof Dr Hans Westerhoff, Instituut voor Moleculaire Celbiologie (IMC), Vrije Universiteit Amsterdam

De lezingen beginnen om 20.00 uur, in het Planetarium (zaal open: 19.30 uur). Na de pauze wordt de sterrenhemel van de komende maand toegelicht. Toegang: voor Artis-leden gratis. Overige belangstellenden betalen € 9,00. Kaarten worden uitsluitend aan de kassa verkocht. Voor meer informatie: www.artis.nl/lezingen

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

uitsmijter

Artis bedankt

zij geven om Artis Mathieu Duvivier uit Amsterdam hield net toevallig de camera gericht op het pasgeboren girafje Ramla, terwijl moeder Kadija contact met haar zocht: “Ik vond dit heel vertederend om te zien.” Heeft u tijdens uw bezoek aan Artis ook een bijzondere moment vastgelegd, stuur het naar redactie@artis.nl. De leeuwen zijn geadopteerd door ING.

colofon Dit is een uitgave van de Stichting tot Instandhouding van de Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op fsc-gecertificeerd papier. beschermvrouwe h.k.h. Prinses Margriet directie Haig Balian, algemeen directeur Arianne van der Doelen hoofdredactie Jerina van Heck redactie en eindredactie Goos van der Sijde redactiecommissie Milo Grootjen Veronique Hoogendoorn

Erik A. de Jong Jonne Niesing Eveline Prins Nicolette Snijders Charlotte Vermeulen Ronald van Weeren vormgeving Van Lennep, Amsterdam grafische productie Slinger, Alkmaar redactie postbus 20164 1000 hd Amsterdam e-mail: redactie@artis.nl oplage: 38.000 issn: 2211-5870 ledenadministratie postbus 20164 1000 HD Amsterdam rekeningnummer 44214 t 0900 27 84 796

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

e-mail: leden@artis.nl www.artis.nl lidmaatschappen 2011 3 t/m 17 jaar: € 48,50 18 t/m 64 jaar: € 73,50 senioren 65+: € 53,50 Bij meerdere kaarten op één adres gelden per lidmaatschapsnummer de volgende kortingen: de tweede kaart: € 15 korting de derde kaart: € 20 korting Vanaf elke volgende kaart: € 30 korting. Per adres is één abonnement op het tijdschrift inbegrepen. adverteren Met adverteren in in dit tijdschrift steunt u het werk van Artis. Voor de tarievenkaart zie www.artis.nl/adverteren

fondsenwerving Artis is een door het Centraal Bureau Fondsenwerving goedgekeurd doel en is door de Belastingdienst aangewezen als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instellingen), deze instellingen zijn vrijgesteld van schenkingsen successierechten.

De wolven zijn geadopteerd door de familie J.W. Verhoef.

nieuw in Ar tis

Voor informatie over sponsoring, adverteren, adoptie, schenken of nalaten kunt u bellen met 020 52 33 533 of mailen naar steunartis@artis.nl Als u het tijdschrift niet meer wenst te ontvangen, kunt u dat melden bij de ledenadministratie.

Olifant Thong Tai is geadopteerd door Fatboy.

Wie geeft om het boomstekelvarken? Deze bedachtzame klimmer gebruikt haar loszittende stekels als afweermechanisme als zij in gevaar is. Dit bijzondere dier is het hele jaar door te zien in het buitenverblijf van het vernieuwde Apenhuis en kan nog geadopteerd worden.

De blauwkeelara's zijn geadopteerd door Panagro.

meer weten: bel 020 52 33 533

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011

terugblik

Jonas Zeuner, Middenhof aan de Middenlaan, 1794. Achterglasschildering van het terrein waarop ruim 40 jaar later Artis ontstond. Zeuner werkte met goud- en zilverblad dat hij achter glas aanbracht, wat een fascinerend spiegeleffect oplevert. Het schilderij is sinds circa 1888 eigendom van Artis.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2011