Artis Magazine #3/2010 by van Lennep

giraffen veroveren savanne nu samen met zebraâ&#x20AC;&#x2122;s. gnoes, springbokken en parelhoenders. pag. 14

hoe ver kun je kijken in het heelal? pag. 50

gratis bomenkaart

tijdschrift van het Koninklijk ZoĂślogisch Genootschap Natura Artis Magistra jaargang 56 #3~ 2010

welkom in Natura Artis Magistra wandel onder de bomen bewonder de dieren en planten reis naar de sterren geniet van het erfgoed bestudeer wat je ziet zit in het gras beleef natuur midden in de stad

Koninklijk Zoรถlogisch Genootschap Natura Artis Magistra, sinds 1838

natuur als leermeester

‘Natura Artis Magistra’ is de gedachte van waaruit Artis in 1838 werd opgericht: ‘De natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’. In deze rubriek elke keer een menselijke vinding die is afgekeken van de natuur.

afgekeken van: de plant DE NATUUR HEEFT ‘T Planten vangen het zonlicht op via hun bladeren en zetten de energie van de zon om in energierijke stoffen waar de plant van groeit. Belangrijk daarbij is het pigment chlorofyl (Grieks voor ‘groen blad’). Dat vangt de lichtenergie van de zon op die nodig is voor deze ‘fotosynthese’. Water (H20) en koolzuurgas (CO2) worden daarbij omgezet in koolhydraten (suikers) en vrije zuurstof (O2). Het is een oeroud proces dat de basis vormt van alle leven op aarde.

groen zijn veel goedkoper te maken. En ze werken! Probleem is alleen wel dat het rendement nog te laag is. Maar daar wordt, onder andere in Nederland, hard aan gewerkt om dat te verbeteren.

waar in Artis?

Eigenlijk overal! Alle planten, van laag tot hoog, doen van lente tot de herfst volop mee aan het vangen van de energie van de zon.

DE MENS AAP ‘T NA Wetenschappers in binnen- en buitenland proberen nu zonnecellen op basis van bladgroen te maken. Gewone zonnecellen werken met silicium dat duur is, kleurstofzonnecellen die lijken op blad-

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

inhoud jaargang 56 nummer 3~ september 2010

waarom verkleuren bomen Maar liefst 600 bomen vormen het dak van Artis. Wandel mee met de bomendeskundigen.

vernieuwing Afrika Savanne Op de savanne lopen nu zebra's, giraffen, gnoes, springbokken en helmparelhoenders bij en door elkaar. En dat was wel even wennen!

36 erfgoed

44 4

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

zoemen in historische bijenkast Artis laat een replica maken van een bijzondere bijenkast uit de 19e eeuw.

inhoud op de voorkant

Giraffa camelopardalis reticulata moeder en jong zie pagina 14

extra bomenkaart

bekijk de bijzondere bomen van Artis

28 Hoe blijft een dier

actief en gezond? Door ze via ‘gedragsverrijking’ uit te dagen hun natuurlijk gedrag te vertonen.

50 vraag: hoe ver kun je de ruimte inkijken?

In het Planetarium kom je erachter hoe groot het heelal wel niet is.

58 Artis-reporter Eenmalige reporter Tjalf (11) gaat naar het KleineZoogdierenhuis om meer te weten te komen over doodshoofdaapjes.

en verder: 3 de natuur als leermeester: zonnecellen van bladgroen 6 Artis in balans 8 nieuws 12 blaffende marmotten 19 Natura Artis Magistra vernieuwt 20 Artis Academie 22 24 uur Natura Artis Magistra 26 natuurbehoud: natuurpark in Armenië 33 bekend in Artis: Thomas van Luyn

34 35 42 47 48 55 56

geef om Artis win een droomnacht in Artis Parkzalen column: Menno Schilthuizen wie is er vandaag in Artis winkel: voordeeltjes uit de tuin expert: Marianne van der Heijden, vrijwilliger Lemurenland 60 wat is dit, de raadplaat… 61 agenda 66 uitsmijter en colofon 68 terugblik

van de redactie Nog heel even en het begint weer rood, bruin, geel en oranje te kleuren: herfst in Artis. Met maar liefst 600 bomen is Artis een echt arboretum: een bomenverzameling. Met de gratis bomenkaart kunt u naar een paar hele bijzondere exemplaren op zoek. En u komt in dit nummer ook meer te weten over wat een blad doet en waarom bladeren eigenlijk verkleuren in de herfst. Verder leest u mee in het dagboek van de verzorgers, achter de schermen bij de vernieuwing van de Afrika Savanne. Sinds kort heeft Artis een eigen expert op het gebied van gedragsverrijking. Zij vertelt waarom en op welke manieren Artis natuurlijk gedrag stimuleert bij haar dieren. En… dit nummer is dikker dan de vorige nummers. We maken vanaf nu acht pagina’s per nummer meer, zodat we ook ruimte kunnen bieden aan de nieuwe Artis Academie en de natuurbehoudsprojecten waar Artis een rol in speelt. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010

Artis in balans

100% groene stroom

ARTIS VINDT EEN VERANTWOORDE OMGANG MET ENERGIE BELANGRIJK. DAAROM WORDT ER STEEDS GOED NAAR DE ENERGIEOPWEKKING EN HET ENERGIEVERBRUIK GEKEKEN. WAT GEBEURT ER ZOAL? Voor het opwekken van groene stroom zorgen zonnepanelen op en bij het Voedselmagazijn. Een zonneboiler op het dak van het Gorillahuis zorgt voor de verwarming van het water in het tapirbad. Het kantoorgebouw de Volharding maakt gebruik van een warmte-koude-opslag. Hierbij wordt warmte in de zomer diep in de grond opgeslagen zodat het in de winter gebruikt kan worden om het gebouw te verwarmen. Opgeslagen koude uit de winter wordt â&#x20AC;&#x2DC;s zomers gebruikt om het gebouw te koelen. Artis neemt elk jaar deel aan Earth Hour (zie www.earthhour.org), een actie die mensen wereldwijd bewust maakt van hun energiegebruik door een uur lang het licht uit te doen. Zelf bracht Artis in 2009 het gasverbruik met 6% naar beneden. Artis maakt 100% gebruik van groene stroom. Resultaat: Er wordt continu gewerkt aan de vermindering van het energieverbruik. De gebruikte elektriciteit in Artis is 100% groen en draagt dus niet bij aan het broeikaseffect.

artis nieuws

In Artis is er 365 dagen per jaar van alles aan de hand: geboortes, sterfgevallen, verhuizingen, verbouwingen, nieuwe en tijdelijke bewoners, activiteiten en evenementen. Hier het allerlaatste nieuws uit de tuin. ing

> 4 8 9

1 6

10 2

zojuist gearriveerd 1 twee slurfspitsmuizen uit Dresden 2 vijf vale gieren uit Malaga, Spanje. Deze dieren kunnen niet of nauwelijks vliegen door ongelukken met hoogspanningskabels of het eten van giftig aas. terug naar de natuur is dan ook geen optie. De hoop is dat de dieren in Artis tot voortplanting komen. 3 drie waldrapp-ibissen uit Budapest 4 twee Filippijnse zeilagames (hagedissen) uit Barcelona 5 enkele tandkarpers uit rhenen 6 een maraboe uit Wels, oostenrijk. Deze Afrikaanse ooievaarachtige zal samen met een andere maraboe verblijven op een perk grenzend aan de helmkasuarissen

geboren 2 en 16 mei twee ooievaars in ‘t Veentje • 3 mei een Madagaskar-daggekko in het Reptielenhuis • 9 mei purperkoplorie, Gorillahuis (achter de schermen) • 13 mei, 17 juni, 18 juni, 19 juni vier lepelaars in de Weidevogelvolière • 18 mei, 25 mei, 28 mei drie tokehs in het Reptielenhuis • 29 mei twee dwergmuismaki’s in het KleineZoogdierenhuis • 31 mei en 19 juni twee zeeleeuwen • 10 juni een kolibrie en 16 juni twee soldatenara’s in het Gorillahuis (achter de schermen) • 26 juni een giraffe op de Afrika Savanne • 1 juli een beermarter in het KleineZoogdierenhuis • 25 juli twee mara’s op de Pampa

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

nieuws

twee jonge zeeleeuwen 7 Na Bløp is ook Carolien bevallen van een gezond jong. Tijdens de Artis

ZOOmeravond van 19 juni wierp zij haar pup. De zoon van Carolien kreeg de naam finn en is al bijna net zo groot als Kai, het jong van Bløp dat op 31 mei het levenslicht zag. Voor beide moeders is het geen probleem de jongen uit elkaar te houden. Zij onderscheiden zich door geur en geluid. Inmiddels voelen ze zich in het water, na zwemles gehad te hebben van hun moeders, helemaal in hun element.

gibbonman Pimky omgekomen 8 Op een ochtend vonden de verzorgers gibbonman Pimky, helaas dood. Hij lag in een ondiep gedeelte van de Artis-vijvers waar hij waarschijnlijk door een val raar terecht is gekomen. Artis krijgt binnenkort weer een ander paartje gibbons, dat hopelijk voor nageslacht zal zorgen. Het huidige gibbonvrouwtje verhuist dan naar een andere dierentuin.

Yindee is vijf en een echte puber! 9 Op zondag 1 augustus vierden we de verjaardag van Yindee, die in 2005 geboren werd. Kinderen hielpen mee met het maken van een grote groentetaart die Yindee en de andere olifanten erg lekker vonden. Olifanten beginnen op hun vijfde jaar te puberen. Een paar maanden geleden is een slijmprop gevonden, die erop wijst dat Yindee’s cyclus is begonnen. Ook Yindee’s motoriek begint zich beter te ontwikkelen. Dit is goed te zien als ze takken breekt en de schors ervan afschraapt.

wittebroodsweken voorbij? 10 Anoa-buffel Jeanette loopt met stier Pipik rond het prachtige Minangkabausehuis. Ze delen het verblijf met de zwarte kuifmakaken; beide diersoorten komen van nature voor op het Indonesische eiland Sulawesi. De beide anoa’s zitten meestal apart van elkaar, want stier Pipik is een felle jongen. Niet voor niets zijn zijn stevige, scherpe horens door de dierenarts omwikkeld zodat hij geen ongelukken maakt (op foto niet te zien). Onlangs zijn Jeanettes hormoonwaarden gemeten om uit te zoeken wanneer de anoa’s het best bij elkaar zouden kunnen, in de hoop op nageslacht. Bij hun ontmoeting ging alles goed: snuffelen, om elkaar heen draaien, bespringen. En het resultaat? Dat moeten we nog even afwachten...

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

nieuws

Open Monumentendag Op zaterdag 11 september en zondag 12 september opent Artis drie van haar monumenten voor het grote publiek: het Groote Museum, het Apenhuis en het Vogelhuis. Het Groote Museum is geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Op beide dagen geeft Artisprofessor Erik de Jong om 11.00 uur een lezing in een van de zalen. En vanaf 12.00 uur starten rondleidingen. Ook zijn er rondleidingen door het Apenhuis en Vogelhuis die op dit moment gerenoveerd worden. Kijk voor meer informatie en reserveringen op www.openmonumentendag.amsterdam.nl en www.artis.nl.

uniek debat ‘Werken aan de negentiende eeuw’ Aan de vooravond van Open Monumentendag Amsterdam vindt op 10 september een discussie plaats over renovatie en herstel van belangrijke Amsterdamse 19e-eeuwse gebouwen. Vijf spraakmakende negentiendeeeuwse gebouwen in Amsterdam worden onder de loep genomen: het Rijksmuseum, de Stadsschouwburg, het Stedelijk Museum, het Centraal Station en een aantal gebouwen in Artis waaronder het Groote Museum. Aan het debat nemen tal van architecten en deskundigen deel, waaronder prof. dr. Erik de Jong die de speciale Artis-leerstoel aan de universiteit van Amsterdam aanvaardde. waar grote zaal Theater Carré tijd zaal open 14.30 uur aanvang 15.00 uur toegang gratis

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

schenking Artis-oprichter Westerman Op 29 juli ondertekenden Jan Willem en Sonia ter Meulen de documenten waarmee Artis eigenaar werd van een aantal bijzondere eigendommen van hun voorvader G.F. Westerman. Westerman (1807-1890) was de belangrijkste oprichter van Artis (1838), en tot aan zijn dood directeur. De schenking bestaat uit een twintigtal legpenningen, een rijkgegraveerde glazen bokaal, schilderijen en een aantal kostbare plaatwerken. Een van de schilderijen is een heel mooi, sfeervol zicht op de vijvers van Artis, door de Haagse kunstenaar Jacob Maris. Deze bijzondere collectie is tijdelijk te bewonderen in de Artis Bibliotheek aan de Plantage Middenlaan 45. De bibliotheek is vrij toegankelijk voor publiek op woensdag-, donderdag- en vrijdagmiddag van 12 tot 17 uur.

nieuws

Artis de Partis gezien? Artis de Partis duikt overal op. Heeft u ‘m ook ergens gezien? Mail een foto naar redactie@artis.nl Kijk ook op www.artis.nl

Sint-Petersburg, bij de Kerk van de Verlosser op het Bloed. Gezien door Stijn Berkhout. Mexico, op het Playa del Carmen. Gezien door Marja Brouwer.

septemberkorting Deze traditie bestaat al sinds 1851. Omdat de toegangsprijzen van Artis in september 25% lager zijn, is het dus extra voordelig om uw gasten juist dan Artis te laten zien! (als uw introductiecoupons op zijn). Bij uw bezoek gebruiken u en uw gezinsleden natuurlijk de persoonlijke Artis-lidmaatschapspassen. Artis is zo populair dat we merken dat er leden zijn die hun eigen pas af en toe uitlenen aan vrienden of kennissen. Dat is echter niet toegestaan. Aan de poort wordt altijd gecontroleerd of de pas bij de persoon hoort. Mocht dat niet het geval zijn, dan kan helaas geen vrije toegang worden verleend en zal de pas worden ingenomen. Museumnacht is op 6 november. Kijk op www.mn8.nl voor de aanschaf van een speciaal passe-partout.

oranje bessen September en oktober zijn de maanden van rijpende vruchten en ook in Artis zijn er vruchtdragende bomen die dan de aandacht trekken. Vlakbij de herinneringssteen voor dr. Kerbert, Artis’ tweede directeur, naast het Wolvenverblijf, staan twee bomen van de oranjekers. De boom is tweehuizig, wat wil zeggen dat de mannelijke bloemen aan de ene, en de vrouwelijke bloemen (en de daaruit voorkomende vruchten) aan de andere boom groeien. Een van de twee bomen heeft in september dus prachtige ‘trossen’ bessen die van groen via geel naar oranje/rood kleuren. De boomsoort (Idesia polycarpa) komt oorspronkelijk uit China.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

nieuwkomers

blaffende marmotten tekst Henriëtte Plantenga foto’s Ronald van Weeren

lak naast de Fazanterie woont sinds enige tijd een clubje van zes prairiehondjes in een soort van duinlandschap. Het zijn fabelachtige gravers die in Texas ooit terrein en zo groot als heel Nederland ondermijnden met hun eindeloze gangenstelsels. Ook in Artis waren ze al snel op zoek naar uitbreiding van hun eigen terrein: simpelweg een gang onder de muur door, en hopla Artis, here we come! Inmiddels is hun verblijf verstevigd om ondergrondse ontsnappingen tegen te gaan. Prairiehonden zijn de marmotten van Noord-Amerika. Ze lijken op de Alpenmarmotten van Europa, maar dan een paar maten kleiner. In plaats van het bekende harde fluiten dat onze Alpenmarmotten kenmerkt, hoor

je deze prairiehondjes juist blaffen, vandaar hun naam. Blaffen hebben ze in Artis tot nu toe trouwens niet veel gedaan. Ze zijn vooral in de weer met in en uit hun holletjes komen of wakker op hun achterste overeind zitten om de omgeving te inspecteren. Bij gedragsonderzoekers zijn ze geliefd om hun omgangsvormen, die je werkelijk voorbeeldig kunt noemen. Komt de ene prairiemarmot de andere onverwachts tegen, dan vallen beide plat op hun buik, schuiven langzaam naar elkaar toe tot ze bijna neus aan neus liggen en duwen dan, als alles goed gaat, de snoeten zachtjes tegen elkaar … waarbij ze soms zelfs elkaars gezicht tussen de voorpootjes nemen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

giraffen veroveren vernieuwde Afrika Savanne teksten Ina IJtsma (dagboek), Jonne Niesing, Katja Staring, Charlotte Vermeulen, fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ronald van Weeren, Goos van der Sijde

Half mei was het zover. De vernieuwing van de Afrika Savanne naderde zijn voltooiing en de giraffen en springbokken konden de Savanne verkennen nadat al eerder de zebraâ&#x20AC;&#x2122;s en gnoes waren teruggekeerd. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

Savanne zorgden de verzorgers ervoor dat de zebra’s er één stal bij kregen als vluchtmogelijkheid. Verzorgster Ruth Vrijland: “Dat beviel. Zo konden ze stapje voor stapje voorzichtig wennen aan die lange nekken.”

“De zebra’s moesten erg wennen aan de giraffen”, vertelt verzorgster Ruth Vrijland. “En dus begonnen ze veel en hard te rennen. De jonge giraf Kadija vond dat ook leuk, dus die ging graag achter die hardlopende zebra’s aan.” En die schrokken vervolgens weer van die dartele giraf. Om weer wat rust te brengen op de Afrika

De gnoes zijn er ook bij, en die vinden het ook maar een eind omhoog kijken naar zo’n giraf, dus ze briesen naar ze, van een afstandje. “En ze rennen soms wat mee met de zebra's. Dat voelt veilig”, aldus verzorgster Ruth. Toen de springbokken erbij kwamen, brak opnieuw een periode van wennen aan. Maar nu zijn alle diersoorten die al op het Giraffenperk en de Afrika Savanne liepen aan elkaar gewend. Verzorgster Ruth: “Nu is het wachten op de geboorte van de giraf en dan is de volgende stap het introduceren van nieuwe diersoorten.” Die geboorte dient zich aan op zaterdag 28 juni. Het eerste pootje komt er al uit als de aanstaande moeder, Iwana, nog buiten loopt. Ze is toen snel naar binnen gehaald

e Grévy-zebra's en witstaartgnoes kwamen aanvankelijk rustig terug op de Afrika Savanne. Het terrein was ze welbekend. Ze hebben er hetzelfde uitzicht als voorheen, dus ze voelden zich snel weer thuis. Maar: er was wel wat veranderd, want opeens kwamen er giraffen bij. Aanvankelijk was alleen de jonge giraffenmerrie Kadija op de Savanne te vinden. De twee oudere giraffes, de toen nog drachtige Iwana en hengst Asali, hadden nog wat reserves. Maar na een week of wat gingen zij ook de Savanne verder verkennen. En dat gaf de nodige opschudding.

dagboek het menu verzorgers van de ijsbeer

de gnoes zijn er ook bij, en die vinden het ook maar een eind omhoog kijken naar zo’n giraf

Een savanne verbouwen en vier hoefdiersoorten bij elkaar zetten, vereist planning, overleg en improvisatie. Een greep uit het dagboek van de dierverzorgers

maandag 22-03

De zebra’s zijn via een speciaal gebouwde sluis van de zebrastal naar het giraffenperk gelopen. Ze moeten het perk delen met de giraffen. Om de beurt staan ze op het perk.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

donderdag 01-04

Vandaag ook de bovendeur van de giraffenstal opengezet, zodat de giraffen naar buiten kunnen kijken terwijl de zebra’s op het giraffenperk lopen. Gaat allemaal rustig.

dinsdag 27-04

Vandaag zijn de zeecontainers geplaatst op de Savanne, zodat de giraffen ook tijdens de verbouwing gewoon naar buiten kunnen. Ze zijn supernieuwsgierig!

Girafje Jelani ontdekt de nieuwe Savanne.

De geboorte van Jelani op zaterdag 28 juni.

vrijdag 30-04

De gnoes en zebra’s voor het eerst op de vernieuwde Savanne! De gnoes bokken, rennen, graven en zijn door het dolle heen. Een feest om te zien!

Stoeien op de nieuwe Savanne.

zaterdag 08-05 De jonge giraffenmerrie Kadija heeft de stoute schoenen aangetrokken en is voor het eerst de hele Savanne over geweest!

Ook de springbokken hebben nu veel meer ruimte.

dinsdag 11-05 Het lukt om giraffenhengst Asali vandaag twee keer met alle vier de hoeven op de Savanne te krijgen. Ook de springbokken hebben een glimp van de nieuwe ruimte opgevangen.

woensdag 12-05 Kadija en Asali lopen op de Savanne met de zebra’s erbij. De zebra’s vinden dat maar niks en rennen weg om zich achter een heuvel ‘onzichtbaar’ te maken.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

door de verzorgers. De bevalling duurt bijna 2,5 uur. Een giraffe werpt het veulen terwijl ze staat; het jong maakt dus een val van bijna twee meter. Tijdens de val draait het jong zich, zodat het zijdelings met hals en kop neerkomt en de val zo enigszins gebroken wordt. Het veulen is fors, de verzorgers schatten dat het ruim 1,90 meter lang is. Iwana likt haar jong meteen schoon, en na een uur staat het pasgeboren veulen – nog wat wankel - op haar poten. Na twee dagen maakt het veulen voor het eerst kennis met de buitenwereld. Gezinnen met kinderen, een groep Italiaanse toeristen en wat uitgelaten schoolklassen staan naast verschillende cameraploegen klaar om getuige te zijn van de eerste stappen buiten van de jonge giraffe. Als de schuifdeur van de stal open gaat, komt als eerste moedergiraf Iwana naar buiten. En de kleine? Die wacht nog even af. Verschillende keren loopt Iwana in en uit om haar te halen. Na een klein kwartiertje geduldig wachten, zet de kleine toch haar eerste voorzichtige stappen in het zonlicht. Spontaan applaus en gejuich vanaf de zijlijn. "Wat is ze al groot!” Dat klopt, ze is al bijna twee meter hoog.

De gnoes lopen nu ook op het oude giraffenperk.

Onwennig zet ze haar eerste stapjes, haar lange poten bijna in de knoop. Je ziet dat ze nog moeite heeft haar evenwicht te vinden. De andere giraffenmerrie, Kadija, is ook nieuwsgierig. Ze duwt haar kop tegen het jong. Die schrikt. Snelt een paar passen naar voren en struikelt zo de droge gracht in. Ademloos kijkt het publiek toe. Gelukkig staat ze binnen een minuut op en klimt ze op eigen kracht weer omhoog. Iwana controleert haar jong meteen. Het veulen mankeert niets, maar heeft wel een wijze les geleerd.

nog meer dieren

dagboek het menu verzorgers van de ijsbeer

Op de savanne lopen nu zebra’s, gnoes, giraffen, springbokken en helmparelhoenders. Het is de bedoeling nog meer diersoorten op de Afrika Savanne samen te brengen. Artis denkt aan soorten als het manenschaap, een bedreigde diersoort uit Noord-Afrika die ervan houdt rotsachtige plekken

donderdag 20-05 Springbok Uzuri is superstoer en waagt zich richting zebra’s en gnoes.

donderdag 27-05 De zebra’s raken meer gewend aan de giraffen.

te beklimmen. Ook struisvogels en spiesbokken zullen gaan rondlopen op de nieuwe Afrika Savanne. En eind 2010 komt er een jonge zebrahengst die de nieuwe fokhengst van de zebrakudde moet worden. Alles overigens onder voorbehoud; Zie www.artis.nl voor het meest recente nieuws.

vrijdag 18-06

De giraffen moeten vandaag vroeg op. Op hun oude perk worden namelijk de containers weggehaald. Nu zien we pas hoe groot de ruimte werkelijk is!

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

zaterdag 19-06

Springbokken voor ’t eerst op het vernieuwde giraffenperk. De mooie sprongen die ze maken resulteren in veel leuke reacties en gelach van het publiek!

zaterdag 28-06

Giraffe Iwana bevalt van een gezond veulen. Zie www.artis.nl voor verhalen en filmpjes over de kleine Jelani.

ruimte voor dieren, planten, educatie en erfgoed

Natura Artis Magistra vernieuwt Op 11 februari startte Artis met de grootste vernieuwingsoperatie uit haar geschiedenis. Een update. Onlangs is Artis op een wijze in de media gekomen waar u uit zou kunnen concluderen dat Artis haar vernieuwingsplannen staakt of uitstelt. Niets is minder waar. Artis heeft juist al meer dan 38 miljoen euro aan sponsorgelden binnengekregen en gaat door met vernieuwen. De restauratie en renovatie van het Apenhuis en het Vogelhuis is daar een voorbeeld van. Artis bekijkt haar plannen per project en begint pas met een vernieuwing als ze de financiering geheel rond heeft. De steun van het bedrijfsleven en particulieren blijft van harte welkom. project: Afrika Savanne toelichting: Het werk aan de Afrika Savanne is nu helemaal afgerond. Bij de giraffen is een hoge omheining geplaatst die een zeer open en fraaie afscheiding vormt. Als laatste is er rondom het oude giraffenperk een nieuwe gracht aangelegd in combinatie met een rotsmuur. Op de savanne lopen nu zebra's, giraffen, gnoes, springbokken en helmparelhoenders. De dieren hebben er 1000 m2 terrein met een verbeterde ondergrond bijgekregen. Lees vanaf pg. 14 hoe de introductie van de dieren verliep. status: vernieuwing gereed project: Fazanterie toelichting: De ‘nieuwe kweek’ kan nu volledig opnieuw worden opgebouwd; hier komt een geheel nieuwe volière (zie serie Erfgoed in tijdschrift 56#2). De fundering is gelegd en er is riolering en een waterleiding aangebracht. Recent is de nieuwe vloer van het binnenverblijf gestort. status: we zijn nu halverwege. Binnenkort beginnen we met de opbouw van de nieuwe volière.

project: Vogelhuis en Apenhuis toelichting: Alle sloop-, graaf- en heiwerkzaamheden in het Vogelhuis zijn klaar. Het herstel van de fundering is afgerond; ook is de fundering voor de buitenvolières gelegd. Het gevelmetselwerk en het dak worden nu hersteld en gerenoveerd. Diverse originele spantconstructies zijn weer zichtbaar gemaakt zodat het Vogelhuis zijn open karakter van vroeger terug krijgt. Ook in en om het Apenhuis zijn alle grote sloop- en graafwerkzaamheden uitgevoerd. Het heien van de nieuwe fundering is afgerond. Er is gestart met het plaatsen van damwanden voor de nieuw te bouwen kelder onder het centrale gedeelte. status: ligt op schema. De planning is dat het hele project halverwege 2011 gereed is.

Artis-directeur Haig Balian bekijkt de vorderingen van de renovatie van het Vogelhuis.

project: aanpassing Gierenvolière toelichting: de revaliderende gieren uit Spanje kunnen niet vliegen. Om te zorgen dat ze toch wat hoger kunnen zitten en bijvoorbeeld naar de holen in de rotsen kunnen lopen, zijn er speciale aanpassingen gemaakt. status: gereed

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

~nieuw~

de Artis Academie kennisplatform voor natuur, cultuur en wetenschap fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ronald van Weeren

Natura Artis Magistra: de natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap. Vanuit deze gedachte richt Artis de Artis Academie op, met als doel verwondering over de natuur te stimuleren en kennis daarover te verdiepen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Artis Academie

e officiële naam van Artis is sinds de stichting in 1838 Natura Artis Magistra. Het betekent: ‘de natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’. Artis was en is een kennistuin. De oprichters hadden een ‘samenhangend ideaal’ voor ogen. Niet alleen de inrichting van het park, de architectuur van de gebouwen en het verzamelen van dieren en planten had hun aandacht. Ook het stichten van een bibliotheek en musea, het uitnodigen van kunstenaars om de natuur te verbeelden en het doen van onderzoek, speelden een rol. Verwondering en studie lagen in elkaars verlengde.

hier iedere eerste dinsdag van de maand hun kennis. Zo geeft bioloog Midas Dekkers zijn visie op het begrip biodiversiteit, legt bijzonder hoogleraar Menno Schilthuizen uit waarom de Nederlandse natuur niet bestaat en behandelt wetenschapsjournalist Govert Schilling het laatste nieuws uit het heelal. Laat je kunstzinnig inspireren door dieren. Voor kinderen (9 t/m 12 jaar) is er in de herfstvakantie in samenwerking met Artis Ateliers een speciale kunstworkshop.

Artis wil, als nationaal instituut, die kennistuin zijn en blijven. In dit kader ontwikkelde Artis eerder dit jaar al de Ecobalans. Een unieke onderzoeksmethode waarbij zowel de negatieve als de positieve invloed van een organisatie op de natuur en het milieu meetbaar wordt gemaakt. De Artis Academie is een verzamelnaam voor uiteenlopende, speciale activiteiten. Deze hebben gemeen verbreding en verdieping te bieden aan volwassenen en kinderen, beleidsmakers en bedrijven, om zo kennis en inzicht te vergroten. Juist nu, in een tijd waarin de betekenis van natuur in onze cultuur en onze samenleving een centrale rol moet spelen om de kwaliteit van het leven te waarborgen. Samenhang tussen natuur, cultuur en economie begrijpen is van levensbelang. In dit kader organiseert de Artis Academie lezingen, cursussen en colleges in samenwerking met Artis-professor Erik de Jong.

De Artis Academie organiseert uiteenlopende, speciale activiteiten. Zo hield Artis-professor Erik de Jong tijdens een van de ZOOmeravonden een college in de open lucht.

Er is eerst op een speelse en leerzame manier aandacht voor het goed naar dieren kijken. Om vervolgens met een praktische opdracht Artis in te gaan en een kunstwerk te maken met dieren als inspiratiebron.

Verlang naar de natuur in de collegebanken van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Op 24 september zal Artis-professor Erik de Jong benoemd worden tot Bijzonder Hoogleraar Cultuur, landschap en natuur aan de UvA. Ter gelegenheid van zijn benoeming zal hij een rede uitspreken onder de titel Natura Artis Magistra: verlangen naar natuur, van wildernis tot stadspark. Iedereen is hierbij welkom. Voor plaats, ruimte en tijd zie www.artis.nl.

Ga mee op zoek naar een tweede aarde. Op 7 oktober organiseert Artis samen met de Nederlandse Vereniging van Ruimtevaart een speciaal symposium over planeetonderzoek. Vooraanstaande wetenschappers op het gebied van planeten en exobiologie, waaronder Prof. Dr. Pascale Ehrenfreund, zijn tijdens deze avond uw gids door het heelal.

Schaaf uw kennis van de natuur bij tijdens de Artislezingen. Vooraanstaande wetenschappers delen

voor meer informatie zie www.artis.nl/artis-academie

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

24 uur

09:38 uur Mandrillenrots 'The boss' is wat je denkt bij het zien van een volwassen, volledig uitgekleurde mandrilman. En dat is ook precies de bedoeling van die boodschap in regenboogkleuren. Andere mannetjes met ambitie doen er goed aan eerst na te gaan of hun kleurenpracht wel net zo groot is als die van de dominante man. Bij twijfel geen ruzie zoeken is dan een gezond uitgangspunt. Die kleuren helpen bij de beslissing of het zin heeft het gevecht met de leider aan te gaan. Het voorkomt verwondingen en onnodig gezichtsverlies.

24 uur

uur Natura Artis Magistra

Er is altijd wel wat aan de hand in Artis, het leven gaat 24 uur door. Huisfotograaf Ronald van Weeren concentreert zich dit keer op de bizarre kleuren en vormen in het dierenrijk.

13:45 uur Aquarium De zeeanemoonvis leeft ongestoord tussen de armen van een zeeanemoon en dat heeft zo z'n voordelen. Een roofvis zal hem niet snel najagen in die kluwen van met giftige netelcellen beklede tentakels. Voor de bescherming van de anemoon betaalt de anemoonvis met werkzaamheden in de huishoudelijke sfeer. Hij verwijdert voedselresten en parasieten en doet af en toe een uitval naar een opdringerige mede-rifbewoner. Dan komen de flitsende kleuren van het visje nog eens extra tot hun recht.

24 uur

11:05 uur Fazanterie (Masmanhuisje)

Een wrattenkop op een kale rimpelige nek en een wat plomp figuur. Toch is de pauwkalkoen mooi. Oogverblindend zelfs. Die rimpelnek is allerminst storend indien uitgevoerd in blauw kippenvel. En de oranje wratten doen onwillekeurig verlangen naar popcorn, ook niet naar. Wat die kleuren betekenen, is niet duidelijk. Wellicht kunnen de pauwen uit elkaars kleurenpracht iets aflezen omtrent de wederzijdse geschiktheid tot het voortbrengen van nageslacht. Hoe het ook zij, een licht gevoel van jaloezie kan ik, als vertegenwoordiger van de saaist gekleurde diersoort op aarde, maar moeilijk onderdrukken.

24 uur

16:35 uur Aquarium Het â&#x20AC;&#x2DC;uniformâ&#x20AC;&#x2122; van de poetsgarnaal moet door elke vis op het rif gezien worden, vandaar de vlammende kleuren. Het is een in het oog springende advertentie die elke passerende vis attent maakt op de mogelijkheden van een huidbehandeling. En daar is veel behoefte aan, want aan elke vis zit wel een schubje los. Vaardig plukt de garnaal met fijne grijpertjes de ongerechtigheden van de vissen die zich voor een poetsbeurt aandienen. Eten voor de garnaal, minder jeuk voor de vis.

artis magazine #1, 2010

2925

Artis zorgt voor natuurpark in Armenië tekst en foto’s Eveline Wisse Smit

Liefde en zorg voor de natuur. Dat is waar Natura Artis Magistra voor staat en wat we willen overdragen. Zowel direct aan het eigen publiek, als via steun aan natuurbehoudorganisaties in binnen- en buitenland. Bijvoorbeeld in Armenië.

e Kaukasus, het gebied waar Armenië deel van uit maakt, is internationaal erkend als een ‘hotspot’. Dit betekent dat de Kaukasus qua biodiversiteit zowel een van de meest rijke, als een van de meest bedreigde gebieden op aarde is. De bewoners van Armenië en de buurlanden zijn zich echter nog onvoldoende bewust van het unieke karakter van hun eigen natuur en de noodzaak om deze te behouden. Artis kwam in contact met de Foundation for the Preservation of Wildlife and Cultural Assets (fPWC) in Armenië. De fPWC wil het bewustzijn in de regio verhogen en mensen aanzetten tot daadwerkelijke zorg voor de natuur. De verbinding tussen natuur en cultuur is hierbij steeds het uitgangspunt. Zo krijgen kinderen scholing in film en fotografie, waarbij de lokale natuur en haar betekenis steeds als onderwerp dienen, zodat ze de pracht ervan inzien en zich realiseren dat de natuur waarde heeft en behouden moet blijven. Artis herkende zich onmiddellijk in deze filosofie en het feit dat natuur onlosmakelijk is verbonden met cultuur.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

De Kloof van Jerevan. Excursie met betrokkenen in het gebied.

Ontvangst bij de burgemeester van Jerevan. De plannen worden besproken en toegelicht.

natuurbehoud

Jerevan Kloof Natuurpark 1. entree 2. leefgebied beren 3. moerasgebied met loopbrug 4. leefgebied steenbokken 5. leefgebied bavianen 6. leefgebied mouﬂons 7. openluchttheater 8. leefgebied vicuna's en wolven 9. ﬂamingovijver 10. natuureducatief centrum 11. restaurant 12. Jerevan Kloof Instituut 13. leefgebied pelikanen en zwanen

De FPWC wilde aanvankelijk een eigen school oprichten in de hoofdstad Jerevan, met onderwijs over natuurbehoud en duurzaamheid. Artis adviseerde de dierentuin van Jerevan daarbij te betrekken. Zo zou de sterk verouderde dierentuin naar moderne maatstaven kunnen worden heropgebouwd, zou het welzijn van de dieren sterk verbeteren en zouden de mensen meer in contact komen met de natuur. Artis weet uit eigen ervaring hoe belangrijk het is mensen letterlijk in contact te brengen met de natuur. De burgemeester van Jerevan reageerde enthousiast op dat voorstel, door meteen een grote, groene vallei ter beschikking te stellen. In mei zijn de directeur van Artis en de verantwoordelijke voor natuurbehoudprojecten afgereisd naar Jerevan. Zij werden bijgestaan door twee internationaal befaamde dierentuinontwerpers, Bernard Harrison en Simon Corder. Belangeloos. Om Artis te helpen bij het maken van plannen voor de vallei. Zodat Artis weer anderen kan helpen. Het resultaat is een buitengewoon ontwerp, genaamd the Yerevan Gorge,

de Kloof van Jerevan. Daar waar het plan begon met ‘slechts’ een dierentuin en een school staat nu een 70 kilometer lange vallei op papier. Beginnend in Jerevan en eindigend bij lake Sevan, dé recreatieplek in Armenië. Het wordt een gebied waar natuur en cultuur samenkomen, waar mensen kunnen ontspannen en recreëren. In dit grote natuurpark komt een Wildlife Reserve dat de huidige dierentuin vervangt. Er worden daar vooral inheemse diersoorten geplaatst, die waardevol zijn voor de Kaukasus. Ook de gewenste hogeschool wordt er gebouwd. Om wetenschappers en beleidsmakers met elkaar en de natuur in contact te brengen wordt daarnaast een wetenschappelijk centrum gevestigd. Aan het einde van het bezoek bevestigde de burgemeester officieel zijn onvoorwaardelijke steun aan dit project.

Voor meer informatie over alle natuurbehoudsprojecten zie www.artis.nl tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Een jabulani als gedragsverrijking. Leeuw Caesar overwint zelfs zijn angst voor water.

actief 28

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

zo blijft een dier en gezond tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

Hoe hou je dieren actief en gezond? Door ze uit te dagen hun natuurlijke gedrag te vertonen. In vaktermen heet dat ‘hun gedrag verrijken’. In Artis verzinnen biologen en dierverzorgers van alles om de dieren te verleiden zich ‘natuurlijk’ te gedragen. tekst Whitley Volger foto’s Ronald van Weeren en Paul van der Horst (leeuw met voetbal)

et is belangrijk dat dieren fysiek en geestelijk gezond blijven. Dat kan alleen als ze zoveel mogelijk hun natuurlijke gedrag kunnen uiten. Artis is daar steeds mee bezig en biedt de dieren voortdurend nieuwe uitdagingen en prikkels. Bijvoorbeeld door ze speelobjecten te geven, het voedsel gevarieerd aan te bieden, of ze te laten samenleven met andere diersoorten. De algemene dierentuinterm daarvoor is ‘gedragsverrijking’. Artis heeft een expert op dit vakgebied, de biologe Nicolette Snijders. Zij verzamelt ideeën voor gedragsverrijking en kijkt samen met de dierverzorgers wat er mogelijk is. Vaak moet er speciaal wat worden gemaakt. De leeuwen bijvoorbeeld krijgen van tijd tot tijd een koeienhuid die wordt vastgebonden aan een boomstronk. Ze ‘overmeesteren’ dan hun ‘prooi’ en scheuren die van de boomstronk. Vervolgens eten ze deze prooi met huid en haar op. “Dit lijkt dus heel erg op hoe leeuwen het met echte prooien in de natuur doen”, legt Nicolette uit, “Het is een vorm van gedragsverrijking die goed inspeelt op het natuurlijke gedrag van leeuwen.” Ideeën voor verrijking ontstaan door goed te kijken

naar hoe een dier zich in de natuur gedraagt en wat het daar tegenkomt.“ We doen daar ook onderzoek naar en kijken goed naar hoe collega’s het in andere dierentuinen aanpakken”, vertelt Nicolette, “vaak verzinnen we daar een variant op die past bij de situatie in Artis”. De 5-jaar oude olifant Yindee houdt van ballen in haar verblijf. Ze zijn groot en hangen aan een elastiek of liggen op de grond, eventueel gevuld met voer. Ze vindt het leuk om er tegen aan te duwen, en ze heeft door dat er dan wel eens wat lekkers uitvalt. Olifantenverzorgster Christina Graven: “Olifanten zijn intelligente dieren die het leuk vinden om uitgedaagd te worden. Behalve ballen hebben we ook voerbuizen met gaten die de olifanten heen en weer moeten bewegen om er voedsel uit te krijgen. Hier zijn ze een tijd mee zoet, en ze hebben er veel plezier in!” “Als olifantenverzorgster help ik mee om nieuwe dingen te verzinnen. Bij de olifanten moeten we er op letten dat de middelen en attributen sterk genoeg zijn. Ze maken het natuurlijk snel kapot met hun kracht. De verrijkingsattributen veranderen we regelmatig. De ene week is het een bal, de andere week zijn het banden, enzovoorts”, aldus Christina.

ze overmeesteren hun ‘prooi’ en scheuren die van de boomstronk

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

De valse gaviaal heeft zijn ‘prooi’ bijna onmiddellijk klemvast. E en koeienhuid over een boom triggert het jachtinstinct van de leeuwen. Yindee speelt graag met grote ballen.

materialen voor gedragsverrijking

Verschillende vormen van gedragsverrijking • sociale gedragsverrijking: contact met andere diersoorten. Zoals de gorilla’s die samenleven met witkeelmeerkatten en stokstaartjes, of de anoa’s met de kuifmakaken bij het Minangkabausehuis. • omgevings- of objectverrijking: het toevoegen van vaste of losse elementen aan de omgeving van het dier. Denk aan een waterpartij, andere bodembedekking, heuvels, takkenbossen, een spiegel of een bal. • training: de olifanten en zeeleeuwen krijgen training zodat ze bepaalde commando’s kunnen

uitvoeren. In eerste instantie is dit om de dieren medisch goed te kunnen verzorgen, ze na te kunnen kijken of bloed af te kunnen nemen. Daarnaast spreekt het de dieren hun intelligentie aan en vinden ze het vaak ook erg leuk. • voedselverrijking: het op een alternatieve wijze aanbieden van voedsel. Deze vorm van verrijking is een relatief makkelijke manier van verrijking omdat de dieren hier sterk op reageren: er volgt direct een lekkere beloning.

olifanten massieve ballen, voerbuizen, een voermand aan een takel, banden, grote bomen, zandhopen leeuwen koeienhuid, prooiballen, touwballen gorilla’s jutenzakken en rugbyballen met voedsel, touwballen, reptielen prooiballen (krokodil), voedsel hoog aanbieden (schildpadden) wasberen ballen met voedsel roofdieren geven van (dode) prooi tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reportage

Bij de olifanten is afwisseling van de omgeving belangrijk. De dierverzorgers richten daarom om de twee tot drie weken het perk anders in. Ze maken zandheuvels op steeds verschillende locaties in het verblijf, of brengen verrijkingsmaterialen op steeds een andere plek aan. Door de veranderingen in het perk komen er allerlei geuren vrij die stimulerend werken op het onderzoekende gedrag van olifanten. De dieren kijken hierdoor op steeds een andere manier naar hun verblijf. Ook worden regelmatig de boomstammen verwisseld. Op deze nieuwe boomstammen zit bast, die de olifanten met hun slurf en poot eraf halen en opeten.

rijking bij de gorilla’s vullen we onder andere grote ballen en jutezakken met allerlei lekkers. In de ballen en zakken zitten kleine gaatjes, waardoor meelwormen eruit kunnen vallen. De gorilla’s zijn er wel even zoet mee om al die meelwormen eruit te krijgen.” Voor de gorillajongen is er in het binnenverblijf een boom neergezet met bakjes waar de verzorgers allerlei lekkers, bijvoorbeeld pindakaas, in kunnen doen. Op de bakjes zit een klep met gaten, waardoor de dieren met behulp van stokjes de pindakaas eruit kunnen halen. “Gorilla’s zijn slimme dieren, en ze moeten extra gemotiveerd worden. In het wild zijn gorilla’s een groot deel van de dag bezig met eten zoeken. Door het eten op verschillende manieren te verstoppen en aan te bieden moeten de gorilla’s moeite doen om hun eten te verzamelen, net zoals ze dat in de natuur gewend zijn. Zo blijven ze scherp”, legt Virgilio uit.

ze gaan door tot de laatste meelworm eruit is

“Reptielen vinden het geweldig als er iets in hun omgeving is veranderd”, vertelt Danielle de Vré, dierverzorgster in het Reptielenhuis. “Zo hebben we bij de onechte gavialen een bal in het water gegooid. Het mannetje dook er meteen op af en binnen een paar seconden had hij hem klemvast! Bij de Aldabra reuzenschildpad hebben we onlangs ook voedselverrijking toegepast: met fruit en groente bungelend aan een touw, zodat ze hun nek moeten uitsteken om bij het eten te komen. In de natuur doen ze dit ook, wanneer ze op zoek gaan naar blaadjes of vruchten in struiken of (lage) boomtakken.”

workshops

“Ze gaan door totdat de laatste meelworm eruit is”, ontdekte Virgilio Dias Pinto, die bij Artis stage loopt en enige tijd de gorilla’s observeerde. “Voor gedragsver-

workshops gedragsverrijking Op zaterdag 23 en 30 oktober zijn er workshops om attributen te maken voor gedragsverrijking (vanaf 4 jaar). Na het maken, zie je meteen hoe de dieren bezig zijn met jouw attributen en gretig proberen om voedsel uit een bal of pijp te krijgen.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

help mee Voor kleinere aankopen, zoals educatief materiaal of verrijkingsmateriaal voor de dieren, zijn we aangewezen op mensen die Artis een warm hart toedragen. Voor €25 kopen we extra noten en zaden voor voedselverrijking, voor €60 komt er een hangmat voor de chimpansees, voor €80 krijgen de olifanten een nieuwe voetbal en voor €100 is er een dag takken voor de giraffen. Meer weten bel 020-5233533 of mail naar E.Prins@artis.nl

bekend in Artis

foto ANP

Artiesten, kunstenaars, schrijvers en andere bekenden over hun liefde voor Natura Artis Magistra.

Thomas van Luyn komt vaak met zijn zoon Felix naar Artis.

Thomas in Artis Thomas van Luyn is bekend van het cabaretduo Mike en Thomas. Ook kent het grote publiek hem van het televisieprogramma Kopspijkers. Wat is zijn eerste herinnering aan Artis en wat vindt hij zo bijzonder aan deze plek? “Het eerste wat ik me herinner, ik weet niet meer hoe oud ik was, is dat ik met mijn opa en oma naar Artis ging. Ik woonde zelf toen nog in Utrecht, en wat me meteen opviel, was dat je voelt en merkt dat hier veel oude herinneringen zijn. Ik weet nog goed dat ik Artis binnenkwam en de papegaaien op stokken zag (Papegaaienlaan, red.). Toen mijn zoontje Felix geboren was, ging ik twee keer per week naar Artis. Het is het dichtstbijzijnde park voor mij. Het ledensysteem van Artis werkt ook prima. We hebben meteen een lidmaatschap gegeven aan opa en oma en aan de oppas. Hierdoor is Felix iedere week wel een paar keer in Artis. Hij is nu helemaal gek van insecten, terwijl hij vlinders hartstikke eng vindt. Ik moet maar eens gaan zeggen dat dat andersom hoort te zijn.Want mìjn favoriete plek in Artis is de Vlindertuin. Ik waan me daar echt in tropische sferen. En in de winter kun je daar tenminste lekker zonder jas zitten. Verder vind ik het Aquarium betoverend. Het is zo’n donkere plek. Magisch gewoon. Chimpansees zijn mijn favoriete dieren. Ze zijn grappig, lief, onsmakelijk, maar toch vertederend. Eigenlijk zie ik de mensen net zo.”

tijdschrift Natura Artis Magistra #3~2010

geef om Artis

“ik zie in ieder dier een sculptuur” Hetty Heyster is beeldhouwster en komt voor inspiratie naar Artis. Enkele van haar beelden zijn daar te zien, zoals het gorillabeeld bij het gorilla-buitenverblijf.

“I

n 1971 kwam ik voor het eerst in Artis. Ik studeerde aan de Akademie van Beeldende Kunsten in Rotterdam, maar omdat ik in Amsterdam woonde, ging ik naar Artis om dieren te schetsen. Dat was ongewoon voor die tijd, kunst moest toen ‘maatschappijkritisch’ zijn en het was toen in om heel experimenteel te werken. Maar ik merkte dat ‘gewoon’ dieren schetsen veel met me deed. Vanaf toen kwam ik hier regelmatig om de dieren te observeren. Dieren waar je heel dichtbij kunt komen, inspireren mij het meest. Een dier is zichzelf. Het is er gewoon. Dat is wat een dier zegt: “Hier ben ik” en niet meer. In ieder dier zie ik een beeld, dat is wat mij aanspreekt. Tijdens mijn studiejaren waren alle soorten runderen mijn voornaamste onderwerp, vanwege hun sterke vorm.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Als ik een dier zie, zie ik meteen de sculptuur erin. En dan ga ik aan de slag. Eerst schetsen en dan maak ik een ontwerp in was of klei. Daar wordt een contramal van gemaakt, waar opnieuw een zogenoemd positief wasmodel uitkomt en na het uitsmelten van de was wordt daar tenslotte het brons in gegoten. Artis betekent veel voor mij en mijn werk. Daarom wil ik graag wat terugdoen. Als beeldhouwster heb je nooit financiële zekerheid. Daarom steun ik Artis met het minimale bedrag van € 120 per jaar.”

meer weten? Wilt u meer informatie over schenken of nalaten, maak dan gebruik van de antwoordkaart hiernaast of bel met Eveline Prins: 020 52 33 533.

speciaa l voor leden

win een droomnacht in Artis

stap nu over op automatische incasso en maak kans op een bijzondere overnachting in Artis Met een automatische incasso bespaart u geld voor Artis. Extra geld dat besteed kan worden aan de dieren, planten en de monumenten in Artis. Maar ook voor uzelf is een automatische incasso eenvoudig ĂŠn makkelijker!

wat moet u doen?

Stuur de antwoordkaart met uw gegevens op en vertel waar en waarom u in Artis wilt slapen. De origineelste inzending wint een droomnacht voor twee personen op een unieke plek in Artis. Kijk op www.artis.nl voor meer informatie. Heeft u al een automatische incasso afgegeven? Stuur dan uw droomlocatie in Artis en een originele motivatie naar incasso@artis.nl en maak ook kans op een overnachting.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

groen

de kleurige herfst in bomentuin Artis

kijken naar het dak van Artis tekst Goos van der Sijde fotoâ&#x20AC;&#x2122;s Ronald van Weeren illustratie Annemieke Bunjes

Artis is een park met veel oude, grote loofbomen. In de herfst kleuren die geel, bruin, oranje en soms zelfs rood. In het zachte herfstlicht is dat een prachtig gezicht. De boomspecialisten Jan de Jong en Ronald Winter lopen een rondje. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

groen

De Heimans-eik.

“A

rtis heeft zo’n 600 bomen” vertelt Jan, “maar dit is wel een van de meest bijzondere. We schatten zijn leeftijd op ruim 250 jaar, dus stond hij er al ruim voor het ontstaan van Artis in 1838. Het is de oudste boom van Amsterdam.” We staan bij de Heimans-eik rechts naast het buitenverblijf van de chimpansees, vlak tegenover de ingang van kantoorgebouw De Volharding. De eik is vernoemd naar natuurkenner en -popularisator Eli Heimans die in 1903 het volgende over deze monumentale boom schreef: 'Daar[...] rijst weer zoo'n kronkeltakkige eik omhoog, een dertig meter stellig; met de grote bruine beuken de trots van Artis’. Ook 100 jaar geleden was het dus al een majestueuze boom. In de herfst kleurt hij mooi bruingeel en natuurlijk kun je onder de boom dan ook de vruchten, de eikels, vinden. Jan wijst naar de kroon van de boom, die maar liefst een omvang heeft van dertig meter. Ook de stam mag er zijn. De omtrek is zeker vier meter. Helaas lijdt de boom aan een schimmelziekte, een op zichzelf natuurlijk verschijnsel bij oudere bomen. Maar hoe gevaarlijk is dat? “Aan de stamvoet zijn twee soorten zwammen aangetroffen, parasitaire schimmels waaraan de boom uiteindelijk dood zal gaan, legt Ro-

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

nald uit, “We houden het goed in de gaten en onderzoeken de stam regelmatig. Voorlopig kan de eik nog jaren mee.” ”De amberboom komt oorspronkelijk uit Amerika en kleurt in de herfst vlammend rood, een fantastisch gezicht. Kom vooral hier in oktober een kijkje nemen”, raadt Jan de Jong aan. We staan inmiddels midden in de Japanse Tuin. Ronald Winter wijst op nog een bijzonderheid in deze tuin, de ginkgo, of Japanse notenboom. Twee exemplaren flankeren het boeddhabeeld achter het vijvertje. Ginkgo’s hebben typische waaiervormige blaadjes die in de herfst geel kleuren. De ginkgo is in 1727 vanuit China naar Europa geïmporteerd en kan worden gezien als ‘levend fossiel’. De boomsoort is sinds de tijd van de dinosauriërs, 65 miljoen jaar geleden, niet veranderd. Hij behoort tot een aparte orde binnen de ‘naaktzadigen’ en is als enige soort van die orde overgebleven. Naaktzadigen maken geen echte vruchten rondom hun zaad, denk bijvoorbeeld aan onze dennenbomen met hun denappels, tegenover de ‘echte’ appels van een bedektzadige als de appelboom. Ronald: “Er staat ook nog een forse ginkgo midden op de Pampa, die is aangeplant in

groen

Een herfstblad met veel anthocyanen.

verkleurende bladeren Met het korter worden van de dagen in de herfst loopt de opbrengst van de zonnepanelen van de boom, de bladeren, sterk terug. En als de temperatuur daalt, valt ook de verdamping via het blad – de motor voor de aanvoer van water vanuit de wortels – op den duur weg. Bovendien kunnen bladeren van loofbomen slecht tegen vorst. Om dat voor te zijn laten loofbomen hun bladeren vallen en nemen ze de meeste voedingsstoffen terug uit het blad de

boom in. Ter voorbereiding van de bladafval maakt de boom op de grens van bladsteel en tak een kurklaagje. Het transport van voedingsstoffen van en naar het blad verloopt steeds moeizamer. Als dit uiteindelijk stopt en er niets meer doorheen kan valt het blad uiteindelijk af. In die periode verkleuren de bladeren vaak prachtig. Dat komt omdat de boom de groene kleurstof uit het blad terughaalt en

deze opslaat in stam en wortels. En er wordt geen nieuw bladgroen meer aangemaakt. De andere pigmenten in het blad gaan domineren. Als er vooral kleurstoffen uit de groep van de carotenoïden zijn krijg je gele en oranje kleuren (bekend van wortel en eidooier). Bij de kleurstofgroep anthocyanen overheersen de rode kleuren. Zo kan de herfst gloeien van kleur.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

groen

palissadecellen

wat ‘doet’ een blad?

huidmondje sponsweefsel bladnerf

doorsnede van een blad Aan de bovenzijde zien we palissadecellen die als paaltjes naast elkaar staan. Daaronder zit het sponsweefsel; de cellen hebben daar veel meer tussenruimte. Beide celtypen bevatten bladgroenkorrels met het chlorofyl. De bladnerf dient voor transport van water en voedingsstoffen. De huidmondjes regelen de verdamping en de ademhaling van de boom.

Bladeren zijn de zonnepanelen van de boom. De energie van de zon wordt opgevangen met behulp van het groene chlorofyl in de bladeren. Met behulp van deze energie zet het blad koolzuurgas (CO2 ) en water om in energierijke suikers in de vorm van koolhydraten. Bij dit proces van fotosynthese (fotos = licht en synthesis= samenplaatsing, ‘samen stellen’) komt zuurstof vrij. Via een vatenstelsel dat doorloopt tot in de wortels komen de voedingsstoffen in de rest van de boom terecht. Daar wordt de energie opgeslagen (met name in de herfst) of gebruikt voor de groei (in lente en zomer). Een andere functie van het blad is de verdamping van water. Daarmee wordt de aanvoer van water, zouten en mineralen vanuit de wortels via de houtvaten van de boom in gang gehouden. Essentieel, want water en voedingstoffen zijn – naast zonlicht – broodnodig voor de fotosynthese.

fotosynthese De zuurstof die vrijkomt bij de fotosynthese is voor alle dieren en planten essentieel voor voor hun stofwisseling, dus voor het leven. Daarom worden bossen samen met de oceanen (waarin gigantisch veel algen) de groene longen van de wereld genoemd: zij zorgen voor de broodnodige zuurstof en leggen en passant ook het broeikasgas CO2 vast.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

groen

» 1889 en inmiddels een stamomtrek heeft van dik twee meter.” Er staan op de Pampa ook enkele platanen, die overigens ook elders volop te vinden zijn in Artis.

“Platanen herken je onmiddellijk aan de schilferende bast”, vertelt Ronald,, “Ze kunnen een hoogte van dertig meter bereiken en tussen de 200 en 500 jaar oud worden. In Artis zijn een aantal platanen nu zo’n 150 jaar oud.” De boom gedijt goed in de stad, en je komt hem dan ook overal tegen, van Amsterdam, tot in Parijs en allerlei andere steden in (vooral Zuid-) Europa. Er zijn naaldbomen die net als loofbomen hun naalden in de winter verliezen. Voorbeelden daarvan zijn de larix en de moerascipres. De larix - onder meer te zien in de Japanse Tuin - kleurt prachtig geel in de herfst, terwijl de moerascipres meer roestbruin kleurt. Van de laatste boomsoort staat tegenover Eik en linde (het oude ‘Wolvenhuis’) een magnifiek exemplaar. Jan: “Deze Taxodium is met zijn ruim 35 meter waarschijnlijk de hoogste boom van Artis. Deze boomsoort kan een hoogte bereiken van maximaal 50 meter en wel 500-600 jaar oud worden.”

Eveneens zeer ’indrukwekkend is de rode beuk vlakbij de Artis Bibliotheek. De boom stond er al voordat Artis werd opgericht. De boomdeskundigen schatten de leeftijd van deze beuk op ongeveer 200 jaar. De omtrek van de stam is circa vier meter. De rode beuk is een variëteit van de gewone beuk. In het blad bevindt zich relatief veel rode kleurstof, maar net als bij de ‘gewone’ beuk haalt de boom zijn energie uit de zon via het groene pigment chlorofyl dat zich in de bladgroenkorrels bevindt (zie kader). Beuken kleuren in de herfst prachtig van geel naar rood. De herfst is ook de tijd van oogsten, van het rijpen van de vruchten. Onder elke beuk liggen in de herfst beukennootjes die door eekhoorns (niet in Artis) en Vlaamse gaaien worden verzameld om voorraden aan te leggen voor de winter. De nootjes vinden tegenwoordig ook gretig aftrek bij de halsbandparkieten die vandaag de dag in vele parken in het westen van het land, en dus ook in Artis, een nieuw leefgebied hebben gevonden.

de oudste eik van Amsterdam staat hier

Een compleet herziene uitgave van het boek dat in 1989 verscheen. Het gaat uitvoerig in op vrijwel alle boomsoorten in Artis en de Hortus Botanicus. Met mooie en informatieve tekeningen die ingaan op bladvorm, habitus van de boom, vorm van het blad en de vrucht. Het boek kost in de boekhandel € 29,50, maar in de Artis-winkel krijgen Artis-leden, op vertoon van de Artis-pas € 5,korting. (€ 24,50)

gratis bomenkaart bladerpers Kom herfstbladeren verzamelen in Artis en gebruik een bladerpers om de bladeren te drogen en goed vlak te krijgen, voordat u ze inlijst of inplakt in een schrift. En vanaf het voorjaar te gebruiken als bloemenpers.

Bij dit nummer vindt u een gratis bijlage met de meest bekende of bijzondere bomen van Artis. Via de bladvorm kunt u zelf in Artis terugvinden waar die bomen staan.

meer over bomen

De Bomen in Artis en Hortus

De Bladerpers kost € 11,95 in de Artis-winkel.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

diner op twintigduizend mijlen onderzee diner in het Aquarium Het congres van Delta Lloyd vond plaats in de Tijgerzaal, terwijl voor de presentatie van het bedrijf gebruik werd gemaakt van de unieke audiovisuele mogelijkheden van het Planetarium. De lunch was in de Flamingoserre terwijl in de prachtige Grote Zaal van het Aquarium van het diner genoten werd.

5 3 2

een bijzondere beleving

1 Diner in de Grote Zaal van het Aquarium.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

2 Lunchen op het terras van de Flamingoserre met een geweldig uitzicht.

3 Rondleiding door het 19e-eeuwse stadspark.

Debat in de Tijgerzaal.

Parkzalen

Van oudsher vonden er bijzondere gebeurtenissen plaats in Artis: boekpresentaties, bijeenkomsten van het Genootschap, trouwerijen, recepties, politieke of studiebijeenkomsten, vergaderingen van natuurverenigingen. En vandaag de dag gebeurt dat nog steeds. Dit keer belichten we een congres. foto’s Paul Ridderhof, Artis-archief illustraties Artis-archief

Het Aquarium stamt uit 1882 en is een van de eerste grote zee-aquaria ter wereld. De historische Grote Zaal met haaien, anemonen en lantaarnvisjes is uitstekend geschikt voor een sfeervol diner.

5 Audiovisuele presentatie in het enige fulldome Planetarium van Nederland.

elta Lloyd organiseerde afgelopen maart een congres in Artis voor zo’n 280 gasten. Waarom viel de keuze hiervoor op Artis? Fred van Dijk, eventmanager bij Delta Lloyd: “Artis ademt een ontspannen sfeer uit en die slaat ook over op je congres. Daarnaast is het park zelf een prachtige omgeving voor de gasten. De eeuwenoude bomen en al die dieren geven een apart cachet aan zo’n dag. En zeker na de recente restauratie zijn er nu mooie zalen met goede voorzieningen. Verder zijn alle faciliteiten aanwezig en ligt het ook nog eens vlakbij ons kantoor. Ook parkeren is geen probleem. En dat is bijzonder voor zo’n typische Amsterdamse locatie midden in de stad. Wat Artis verder speciaal maakt is dat je hier op één dag zoveel verschillende activiteiten kunt doen. Van een rondleiding door Artis, een samenkomst in een van de chique zalen tot dineren in het historische Aquarium. Dat is echt uniek.”

meer informatie neem contact op met Parkzalen 020 52 33 584 of parkzalen@artis.nl tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Bijenkast van Dzierzon.

erfgoed

zoemen in historische bijenkast tekst Erik A. de Jong, Ko Veltman, Goos van der Sijde foto’s Ronald van Weeren illustratie W. Hekking jr. uit Jaarboekje 1858

Artis laat een replica maken van een bijzondere bijenkast uit de 19e eeuw. Samen met een moderne bijenkast krijgt deze een plek bij de houten huisjes van architect G. B. Salm, naast de Plantage Muidergracht. Bijen aan de gracht dus.

l in 1858 had Artis een zeer speciale bijenkast in bezit, de kast van Dzierzon. Tot die tijd was het imkeren met kegelvormige, strooien bijenkorven de regel. Aan het einde van het seizoen werd de honing geoogst, en daarvoor moesten de bijen gedood worden door het verbranden van lapjes zwavel onder de korf. De nieuwe kast was uniek omdat er - voor het eerst - uitneembare raten in zaten. De honing kon dus geoogst worden zonder de bijen te doden. In het Jaarboekje uit 1858 staat over Dzierzons bijenkast: ‘Aan een goeden bijenkorf worden verschillende eischen gesteld. Daartoe behooren voornamelijk de volgende: 1. dat de temperatuur van binnen in den korf altijd overeenkomt met de eischen der bewoners; 2. dat men de bewoners bespieden kunne, om te weten wat in den korf voorvalt; 3. dat men de verschillende verrigtingen, die uit de twee voorafgaande voorwaarden afgeleid worden, zonder

eenige moeilijkheid kunne ten uitvoer leggen.’ Toenmalig Artis-directeur G. F. Westerman was wel gecharmeerd van deze nieuwe ontwikkeling en kocht Dzierzons kast aan. Op deze bijzondere bijenkast kwam vervolgens ongeveer heel Europa af. ‘Moge het overbodig zijn te vermelden dat Duitschers, Denen, Engelschen, zich verdringen om de bewonderenswaardigen stand van zaken bij de ymkers, die de nieuwe methode aangenomen hebben, in oogenschouw te nemen en dan overtuigd huiswaarts te keeren!’ (uit Jaarboekje 1858) De 18de eeuwse, hardstenen piëdestal waarop Dzierzons bijenkast gestaan heeft (waarschijnlijk afkomstig uit een van de oude tuinen in de Plantage), is nog steeds in het bezit van Artis (zie afbeelding uit het Artis Jaarboekje 1858) en zal uiteraard weer gaan dienen als voet voor de replica.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

» 45

erfgoed

Artis heeft dus een lange traditie met het houden van bijen. Zo zijn in het Insectarium, dat in 1898 werd opgericht, vrijwel altijd honingbijen gehouden. Naast het oude Reptielenhuis had Rudolf Polak, de toenmalige verzorger van het Insectarium, een bijentuintje dat bij de bezoekers zeer populair was. Het demonstratiekastje binnen en de korven plus kasten buiten en het uitvliegen van de zwermen waren hoogtepunten. De opstelling met Dzierzons bijenkorf komt weer terug als onderdeel van een extra tuinaanleg met nieuwe kas en kweekbakken naast de witte houten gebouwtjes van architect Salm bij de Plantage Muidergracht. Daar kan de historische bijenkorf samen met een moderne bijenkast een belangrijke rol vervullen in een nieuw educatief programma, dat zich zal richten op planten, kruiden en voedsel en de rol van tuinieren en parkarchitectuur daarbij. Wie denkt dat dat toch een beetje griezelig is, zoâ&#x20AC;&#x2122;n zoemend en wriemelend bijenvolk, hoeft werkelijk niet bang te zijn. De enkele keer dat het volk zal gaan zwermen, is het hoe dan ook niet in de stemming om te gaan steken; bovendien gebruikt Artis al sinds jaar en dag een speciaal vreedzaam bijenras dat nauwelijks een steek zal geven. De bijenkast illustreert de relatie mens-dier en benadrukt de rol van deze insecten bij de bestuiving van planten, niet alleen in de vrije natuur, maar ook in de land- en tuinbouw. Natuurlijk komt er ook aandacht voor de bij als bedreigde diersoort en de consequenties daarvan voor de soort, de natuur en zelfs de mens. Als de bij uit zou

fondsen De restauratie en renovatie van de bijenkast van Dzierzon wordt mede mogelijk gemaakt door een donatie van Stichting de Amsterdamse Grachtentuin (ter gelegenheid van de opheffing van deze stichting.) De Stichting heeft zich

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

de originele voet waarop de bijenkast stond

sterven heeft dat bijvoorbeeld enorme consequenties voor de fruitteelt en de productie van andere gewassen; er is geen vervanging voor deze spreekwoordelijk nijvere diertjes te verzinnen. Ook cultuurhistorisch is de bij belangrijk. De bij staat garant voor vele verhalen, metaforen en afbeeldingen en spreekt tot de verbeelding van mensen in allerlei culturen. De authentieke opstelling van de Dzierzons bijenkast in combinatie met een plantenkas past goed bij de inzet van Artis om haar cultureel erfgoed een grotere rol te laten spelen in de natuurbeleving van het publiek.

jaren ingezet voor behoud van de talloze bijzondere grachtentuinen in Amsterdam en vond een donatie aan Artis, en in het bijzonder aan de bijen die immers belangrijk zijn voor de bestuiving van planten, zeer op zijn plaats. Wilt u ook bijdragen aan

deze verbetering? Alle bijdragen zijn welkom. Maak dan uw gift over op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis Magistra o.v.v. Bijenkast of neem contact op met de afdeling Fondsenwerving 020 5233533 of steunartis@artis.nl. Alvast bedankt voor uw steun.

column

Harmonia MENNO SCHILTHUIZEN is ecoloog/evolutiebioloog bij NCB Naturalis en hoogleraar insectenbiodiversiteit aan de Rijksuniversiteit Groningen. Onlangs verscheen van hem Waarom Zijn Er Zoveel Soorten? Op 5 oktober 2010 verzorgt hij een lezing in Artis .

ZEVEN JAAR LANG WOONDE IK IN MALEISISCH BORNEO EN KWAM EIGENLIJK ALLEEN MAAR NAAR NEDERLAND OM MIJN MOEDER TE BEZOEKEN, te checken of mijn keververzameling nog niet door stofluizen was opgegeten en nieuwe schoenen te kopen (maat 46 hebben ze daar niet). Bij een van die zomerse bezoekjes ving ik in mijn moeders achtertuin een lieveheersbeestje van een soort die ik nog niet kende. Na opprikken en determineren drong de bittere waarheid tot me door: de soort die ik had aangezien voor een zeldzaamheid was Harmonia axyridis, een exotische soort die tijdens mijn afwezigheid ’s Neerlands meest algemene kapoentje was geworden. HET AZIATISCH LIEVEHEERSBEESTJE IS NIET DE ENIGE EXOOT DIE ZICH HEEFT BINNENGEVOCHTEN IN DE NEDERLANDSE NATUUR. Ik noem de halsbandparkiet, de Japanse duizendknoop, maar ook het minuscule haarvleugelkevertje Acrotrichis cognata en het obscure roodwier Polysiphonia senticulosa. Allemaal zijn ze in al hun invasieve glorie te bewonderen op het Nederlands Soortenregister www. soortenregister.nl. SOMMIGE ZIJN DOOR DE MENS MOEDWILLIG INGEVOERD. ANDERE ZIJN HIER OP EIGEN KRACHT GEKOMEN, DANKZIJ KLIMAATVERANDERING, soms door geheel onduidelijke oorzaken. En het omgekeerde gebeurt ook: soorten verdwijnen. De Duitse doodgraver,een grote aaskever, is sinds de jaren vijftig niet meer gezien; en de spreeuw is een van de snelst kelderende Nederlandse broedvogels. We zijn geneigd om in verdwijnen, zowel als in verschijnen van soorten de hand van de mens te zien en het dus als ‘slecht’ te kwalificeren. Maar daarbij vergeten we dat ecosystemen altijd dynamisch zijn en voortdurend veranderen - harmonie bestaat niet in de natuur. Voor de ecoloog die zich kan bedwingen om soorten als goed of fout te zien, zijn het dan ook interessante tijden - zolang het tenminste gaat om stuivertje wisselen - en niet om uitverkoop binnen onze ecosystemen. Menno Schilthuizen tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

wie

is er in de tuin?

Bezoekers vertellen wat zij in Artis bijzonder vinden. plus hun geheime tip tekst Joriet van Eck foto’s Ronald van Weeren

“vroeger was Merijn gek op de pinguïns”

jarige Merijn en zijn vriendjes waar in de speeltuin naast de kamelenweide wat vieren in Artis dat Merijn zes jaar is geworden geheime tip “Je krijgt een emmer met voer mee, dus je mag iets doen wat anders nooit mag: de dieren voeren!” “Toen Merijn nog klein was kwamen we hier vaak”, vertelt moeder Danielle. “Toen was hij

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

gek op de pinguïns. En nu wilde hij graag zijn kinderfeestje in Artis vieren.” Merijn: “Ik wil de zeeleeuwen zien en de brilbeer, want de ijsbeer is er niet meer.” “Eerst gaan we nog even picknicken en spelen in de speeltuin. Even uitrazen na school”, zegt Danielle. “En dan gaan we straks naar de voorstelling Het Betoverde Rif in het Planetarium.”

wie is er in de tuin

meneer en mevrouw Zweistra en Piet Alberts

waar het bankje naast het Chimpanseeverblijf tegenover het gorilla-buitenverblijf wat komen hier vaak om vrienden te ontmoeten geheime tip “Als je bij de gorilla’s omhoog kijkt, dan zie je opeens apen met een staart, de witkeelmeerkatten.” “We komen hier al jaren. Bijna elke dag,” vertelt meneer Zweistra. “We hebben chimpansee Amber zien binnen komen toen ze nog heel klein was. Zij is onze favoriet. Het is zo leuk om de beesten bezig te zien. Dan zitten die chimpansees elkaar te pesten of je ziet hoe ouders hun

“we komen elke dag” jonge dieren verzorgen. Wij genieten ook echt van de jonge gorilla’s. Ze spelen leuk met elkaar. ‘s Middags gaan we naar de Twee Cheetahs voor een kopje koffie om bij te kletsen met iedereen. We zitten daar vaak met een man of zes.”

Mensen komen om verschillende redenen naar Artis. Wat is er allemaal te doen? • tekenen, boetseren en schilderen tussen de dieren • cursussen in het Planetarium • trouwen • knuffelen met dieren (gratis)

• lezingen (deels gratis) • Planetariumvoorstellingen (gratis) • rondleidingen (deels gratis) • speurtochten (gratis) • tentoonstellingen (gratis)

• voertijden en praatjes van de dierverzorgers (gratis) • kinderfeestjes • vrijwilligerswerk • stage lopen

Michael en Ester met dochters

waar bij het Planetarium wat hebben net de voorstelling Spacetrip bezocht geheime tip “Je kunt de sterrenhemel van je geboortedag zien als je ernaar vraagt.”

“als je het zo groot ziet, voel je je ineens zo klein”

“Ze hebben heel mooi de diepte erin gemaakt,” zegt Michael. “Je krijgt een enorm interessante uitleg over het universum. Dan voel je je ineens zo klein. Het lijkt allemaal heel wat, wat we hier op aarde doen. Maar als je het geheel zo ziet, dan stel je niet zoveel voor. Een dichter die een heel mooi boek schrijft, valt dan eigenlijk in het niets. Een beetje moedeloos word je er wel van, maar toch is het echt heel mooi en interessant!” tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

De Rozettenevel ligt op 5000 lichtjaren van de aarde.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

vraag In elk nummer behandelen we een lezersvraag. Deze keer een van VWO-4-leerlingen van het Altena College uit Sleeuwijk die in het Planetarium een les bijwoonden waarin ze door het heelal reisden. Ook een vraag? Mail naar redactie@artis.nl en een expert geeft antwoord.

hoe ver kun je de ruimte inkijken? tekst Milo Grootjen foto’s Frank de Ruiter, NASA illustraties NASA

“Hoe ver kun je de ruimte inkijken en hoe lang duren ruimtereizen?” vragen leerlingen van VWO 4 van het Altena College uit Sleeuwijk.

et verste punt dat je op aarde kunt zien, is de horizon. Vanuit de polder in Nederland is dat vanaf ooghoogte maar vijf kilometer. Kijk je naar boven, het heelal in, dan is ook hier een horizon waar je niet voorbij kunt kijken. Als je naar het heelal kijkt, kijk je namelijk terug in de tijd. Hoe verder je het heelal in kijkt, des te verder je in het verleden terugkijkt. En verder dan het begin van het heelal kun je niet kijken. Dit heeft te maken met de eindige snelheid van het licht.

Het licht reist met 300.000 kilometer per seconde. Met die snelheid kan je in één seconde bijna acht rondjes om de aarde. Deze snelheid is natuurlijk enorm, maar het heelal is ook heel erg groot. Een lichtstraal vanaf de maan doet er iets meer dan een seconde over om de aarde te bereiken. Vanaf de zon is dat al acht minuten. Als de zon nu zou uitdoven, merk je dat dus pas over acht minuten. De dichtstbijzijnde ster, Alfa Centauri, staat op 4,2 lichtjaar. Dat wil zeggen dat het licht er 4,2 jaar over doet om op aarde te arriveren.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

» 51

vraag De verste foto ooit genomen, een blik 13 miljard jaar terug in de tijd.

We zien die ster dus zoals deze er 4,2 jaar geleden uitzag. Als je naar het heelal kijkt, kijk je terug in de tijd. Hoe ver is een lichtjaar? Een lichtjaar is een afstandsmaat. Het is de afstand die het licht in een jaar aflegt met een snelheid van 300.000 kilometer per seconde. Dit betekent dus 300.000 kilometer x 60 (1 minuut) x 60 (1 uur) x 24 (1 dag) x 365 (1 jaar) = 9.500.000.000.000 kilometer (9500 miljard kilometer). Om 1 lichtjaar af te leggen ben je met een vliegtuig meer dan een miljoen jaar onderweg. Andere sterren in ons melkwegstelsel staan op duizenden lichtjaren afstand en het licht van andere sterrenstelsels staan op miljoenen of zelfs miljarden lichtjaren afstand. Zou je op dit moment vanaf het dichtstbijzijnde sterrenstelsel naar de aarde terugkijken, dan zie je de aarde van 2,5 miljoen jaar geleden, toen de eerste ijstijd begon.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Een van de verste foto’s die ooit is genomen, is gemaakt door de Hubble Telescoop. Dit instrument werd in 2003 gedurende 4 maanden op een donker stukje hemel gericht. Door deze lange belichting konden verre lichtzwakke objecten worden waargenomen. Het bevat meer dan 10.000 sterrenstelsels op een afstand van 13 miljard lichtjaar. Je kijkt hier dus 13 miljard jaar terug in de tijd, toen de aarde nog lang niet bestond. In 1965 werd door astronomen het oudste beeld van ons universum ontdekt. Met radiotelescopen lukte het om straling waar te nemen die afkomstig was van vlak na de oerknal. Deze ’kosmische achtergrondstraling’ is 13,7 miljard jaar onderweg geweest voordat ze de aarde bereikte. De straling is voortdurend waarneembaar. We zien dus steeds nieuwe achtergrondstraling afkomstig uit steeds verder weg gelegen gebieden in het heelal. Ons heelal lijkt er door omringd. In feite kijken we terug

vraag

reisafstanden 42 dagen Mars afstand: 3,5 lichtminuten per ruimteschip: 42 dagen per vliegtuig: 7,6 jaar per ﬁets: 400 jaar

100 dagen de Zon afstand: 8,3 lichtminuten per ruimteschip: 100 dagen per vliegtuig: 18 jaar per ﬁets: 949 jaar

“we zijn er bijna...” Hoe ver is het naar de dichtstbijzijnde ster en hoe lang duurt een reis daarheen? Hiernaast een aantal reisbestemmingen in het heelal en hun reistijd met het snelste ruimtevaartuig van dit moment (Voyager) , per vliegtuig en gewoon lekker op de fiets.

Voyager 62.100 km/u vliegtuig 950 km/u fiets 18 km/u

11 jaar dwergplaneet Pluto afstand: 5 lichtuur en 28 lichtminuten per ruimteschip: 11 jaar per vliegtuig: 709 jaar per ﬁets: 37.443 jaar

73.043 jaar Alpha Centauri (dichtstbijzijnde ster)

afstand: 4,2 lichtjaar per ruimteschip: 73.043 jaar per vliegtuig: 4,8 miljoen jaar per ﬁets: 252 miljoen jaar

43,4 miljard jaar Andromeda

(dichtstbijzijnde sterrenstelsel) afstand: 2,5 miljoen lichtjaar per ruimteschip: 43,4 miljard jaar per vliegtuig: 3000 miljard jaar per ﬁets: 150.000 miljard jaar

vraag vraag In het Planetarium kun je een reis maken door ruimte en tijd.

tot vlak na de oerknal. Naar een straling die ons aan alle kanten omgeeft. Vanuit elk punt van het heelal zie je ditzelfde beeld. Dit beeld is het verste dat we in het heelal kunnen zien en wordt ook wel de ‘waarnemingshorizon’ genoemd.

reizen door de ruimte

De waarnemingshorizon is de rand van het waarneembare heelal, verder kunnen we niet kijken. Licht afkomstig van verder dan deze afstand heeft de aarde simpelweg nog niet kunnen bereiken. Wat ligt er dan buiten die rand? Eigenlijk gewoon meer van hetzelfde.

spacetrip Spacetrip is een unieke ervaring. Sneller dan het licht komen we langs planeten, manen, sterren en sterrenstelsels en brengen we onder andere een bezoekje aan onlangs nieuw gevonden planeten. Iedere dag te zien in het Planetarium. Zie pagina 64 voor het gehele Planetarium-programma.

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Sterrenstelsels in lege ruimte. De waarnemingsrand is geen echte rand, maar verder dan dat kunnen we niet zien. Stel je maar eens voor dat je vanaf deze plek naar de aarde terug kijkt. Dan zie je een gebied op 13,7 miljard lichtjaar afstand en dus de achtergrondstraling van de oerknal. Van onze zon is niets te zien, deze bestond toen ook nog niet. Kijk je de andere kant op, dan zie je sterrenstelsels die voor ons nog onzichtbaar zijn. De waarnemingshorizon is dus net als onze eigen horizon op aarde. Alles voorbij de horizon gaat gewoon op dezelfde manier verder.

boek-tip Bestaan er andere heelallen, wat is een uitdijend heelal, wanneer vond de oerknal plaats? U hoeft er geen dikke boeken met ingewikkelde formules voor te lezen. Govert Schilling gaat in het boekje ‘Big Bang voor in je binnenzak’ in 50 heldere korte hoofdstukken in op deze interessante onderwerpen. Verkrijgbaar in de Artis-winkel voor € 9,95

nieuws uit de kosmos Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezing in december het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. Zie pagina 65 voor het gehele lezingenprogramma.

Wetenschapsjournalist Govert Schilling geeft op 7 december een lezing in het Planetarium

artis

Tip!

Met een Artis-lidmaatschap krijgt u 10% korting op alle artikelen behalve boeken.

winkel

t bij he ium r a t e Plan

doe-boek bijzonder bomenboek

In dit natuur-wandel-doe-boek voor stadse donders (en hun ouders) staan 25 leuke herfst- en winterwandelingen voor het hele gezin. Ga wildspotten, paddenstoelen zoeken, sporen zoeken en vogels kijken. En bij thuiskomst lekker knutselen met gevonden dennenappels, schelpjes of uilenballen. € 14,95

Een geheel herziene uitgave van het boek uit 1989 over de bomen van Artis en de Hortus Botanicus. Met veel details over blad- en boomvorm en allerlei bijzonderheden. Een ideaal boek voor uw wandeling door bomenrijk Artis. speciale ledenprijs € 24,50 (i.p.v. € 29,50) op vertoon van uw lidmaatschapspas

sterrenparaplu Bescherm uzelf tegen de herfstbuien én bewonder tegelijkertijd de sterrenhemel. € 14,99

bladerpers Zoek de mooist gekleurde herfstbladeren in Artis en droog ze zelf met deze houten bladerpers. Inclusief uitgebreide instructies. leuk en leerzaam, en vanaf het voorjaar te gebruiken als bloemenpers. 20x20x16 cm - Esschert design € 11,95

natuurlijk knutselen PlayMais is gemaakt op basis van maïs, water en natuurlijke kleurstoffen en is 100% biologisch afbreekbaar. Je kunt de stukjes scheuren, snijden en vervormen en met een beetje water aan elkaar plakken. Zo maak je de leukste herfsttaferelen! PlayMais- assortiment vanaf € 2,50

sterrenschijf De avonden worden weer langer. Een goed moment om te genieten van de sterrenhemel. Vind uw weg aan de sterrenhemel met de enige echte Artis-sterrenschijf. Verkrijgbaar voor verschillende breedtegraden. vanaf € 7,95 tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Marianne v/d Heijden wat Lemurenland-vrijwilliger wie Marianne v/d Heijden werkt voor Artis sinds mei 2009 opmerkelijk op een drukke dag had een bezoeker een doosje gekleurde snoepjes laten vallen. De rode vari’s wisten niet hoe snel ze er naartoe moesten rennen. Ze zaten keurig in een kringetje, net als een theekransje, de snoepjes op te eten. Dit had wel een gevolg, namelijk een week lang diarree! mooist in Artis ’t Veentje, waar alle watervogels zitten.. Als je de gebouwen wegdenkt, heeft het iets heel ‘oers’.

Lemurenland De dierverzorger vertelt dagelijks om 13.45 uur (t/m 31 oktober)

tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010

de expert

“ het mooie is dat je op Lemurenland tussen de dieren kunt lopen” tekst Whitley Volger foto Ronald van Weeren

Marianne van der Heijden is sinds een jaar werkzaam op Lemurenland als vrijwilliger. Ze zorgt ervoor dat de bezoekers de lemuren niet aaien en voeren. ”Sinds twee jaar woon ik weer in Amsterdam. Ik ben hier geboren, maar heb 26 jaar in Mijdrecht gewoond. Ik kwam als kind vaak in Artis, soms wel twee keer per week. Ik vind het nog steeds leuk, daarom wilde ik heel graag iets voor Artis doen. Ik heb een brief gestuurd, en zodoende ben ik hier op Lemurenland terechtgekomen als vrijwilliger. Ik heb wel eerste een training gehad. Ik praat veel met de bezoekers. Zij vragen me wat, en ik leg het ze graag uit. De rode vari’s en ringstaartmaki’s mag je niet voeren, omdat ze dan ander gedrag gaan vertonen. Ze gaan zich dan richten op het eten van de bezoekers. Dat is geen natuurlijk gedrag. En als ze verkeerd voedsel eten, kunnen ze diarree krijgen. De aapjes hebben een zwak darmstelsel.

Lemurenland is zo leuk omdat je tussen de dieren kunt rondlopen. Voor veel bezoekers is dit dan ook hun favoriete plek in Artis. Het is een hele ervaring, puur omdat je de rode vari’s en ringstaartmaki’s van heel dichtbij kunt zien en beleven. Toch hebben de apen geen last van de mensen, ze gedragen zich heel natuurlijk, zolang de bezoekers ze met rust laten. De rode vari’s en ringstaartmaki’s kunnen goed bij elkaar leven. Dit komt doordat de rode vari’s in de bomen leven en de ringstaartmaki’s op de grond. De rode vari’s hoor je regelmatig keihard brullen, dit komt door territoriumafbakening. Als eentje begint, volgen de anderen al snel. Bezoekers schrikken dan even. Ze denken dat er heel wat aan de hand is, terwijl er in feite niets gebeurt.” Ook vrijwilliger worden? zie www.artis.nl

doodshoofdaapjes tjalf van der Leeuw (11) wil meer te weten komen over de doodshoofdaapjes. “Hoe leven ze en wat eten ze precies?” vraagt hij zich af. Jaqueline Gallareta van het Kleine-Zoogdierenhuis vertelt er meer over. tekst Whitley Volger foto’s Ronald van Weeren

hier geef ik eten aan een Keizertamarin, dat is ook een aapje

Het vrouwtje in Artis is nu nog even alleen, maar binnenkort komen er twee mannetjes bij. In het wild worden de aapjes 15 à 20 jaar oud, maar in de dierentuin kan dit oplopen tot 30 jaar. Dit komt omdat ze hier genoeg te eten hebben en geen last hebben van natuurlijke vijanden. Doodshoofdaapjes zijn omnivoren. Dit betekent dat ze zowel vlees, insecten als fruit eten. Ze zijn gek op meelwormen, maar deze mogen ze niet te veel hebben. Anders worden ze te dik. Verder eten ze krekels, sprinkhanen en allerlei soorten noten.

Artis-reporter

Doodshoofdaapjes leven in Zuid-Amerika, vooral in oerwouden. Halverwege de bomen. Als ze in de top zouden leven, zouden ze een gemakkelijke prooi zijn voor vogels als arenden. Deze jagen op hen. Als ze lager in de boom zouden leven, kunnen ze sneller gepakt worden door katachtigen.

s de doodshoofdaapje t da om zo heten p ze een aparte ko hebben

zelf Artisreporter zijn? Ben je tussen de 6 en 16 jaar? Dan mag je als reporter in Artis met een fotograaf een reportage komen maken, En achter de schermen kijken, je bent tenslotte even journalist en die mogen overal neuzen. mail je idee naar redactie@artis.nl

met de klas op report age

In Artis leven ze samen met de zwarte slingerapen en dwergoeistiti’s. Dit gaat goed samen. In het wild leven ze met andere apen, namelijk de kapucijnapen en oeakari’s. Ze leven vredig met elkaar. Maar dat heeft er ook mee te maken of er genoeg eten is. Als er weinig eten is, krijgen de apen sneller ruzie.

kijk op www.ecore por

ter.nl

i dit is dus pipp staarten! ee tw t ef zij he het en dit is de dwergoeistiti, d rel kleinste aapje ter we Pippi Langkous hield een doodshoofdaapje als huisdier. “De aapjes hebben iets schattigs, maar het is niet goed voor ze als je ze als huisdier houdt. Het zijn absoluut geen troeteldieren. Ze moeten gewoon ‘aap’ blijven,” vindt Jaqueline. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

raadplaat

wat is dit? weet u welke Artis-bewoner dit is? Mail het antwoord voor 15 oktober naar redactie@artis.nl. Op www.artis.nl staat vanaf 15 november de inzending van de winnaar die vier Artis-vrijkaartjes wint; om cadeau te doen of om mensen uit te nodigen mee te komen kijken in de mooiste tuin van Amsterdam. Weet u welke Artis-bewoner dit is? Uitslag vorige puzzel: de plant kattenstaart (Alcalypha hispida) in het Vlinderpaviljoen. De winnaar is Fred van der Neut uit Purmerend.

illusie

paren gemeenschap fata morgana 60

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

reflecties

artis agenda

Er is van alles te doen in Artis. Hier zetten we alles op een rij. Voor de meest recente informatie check www.artis.nl en/of blijf op de hoogte via de e-mailnieuwsbrief.

september woensdag 8 Uilenballen uitpluizen waar Uilenruïne wanneer 11.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

Voor een overzicht van de dagelijkse activiteiten zie pg. 56

niet 3X te missen...

1. herfstkijkdozen maken

in de herfstvakantie (23-31 oktober)

2. Artis-Academie

kunstworkshop voor kinderen 9 t/m 12 jaar (27 oktober)

3. halloween

avondrondleidingen (31 oktober)

Laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

woensdag 22

zaterdag 11

ELKE DAG

zondag 19

Open Monumentendag waar Groote Museum, Apenhuis en Vogelhuis wanneer zie kader pag. 63 leeftijd v.a. 12 jaar

zondag 12 In de maneschijn waar Planetarium wanneer 11.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Open Monumentendag waar Groote Museum, Apenhuis en Vogelhuis wanneer zie kader leeftijd v.a. 12 jaar

woensdag 15 Overwin je angst, kom een spin aaien! waar leslokaal de Kuil (nabij Kinderboerderij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

Voedselslingers maken voor vogels waar Planetarium wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

vrijdag 24 ~Artis Academie~ Officiële benoeming Artis-Professor Erik de Jong waar Aula universiteit van Amsterdam / Lutherse Kerk (Singel 411) wanneer 16.00 uur leeftijd v.a. 16 jaar

Groote Museum

zondag 26 Japanse makaken krijgen een appeltje voor de dorst waar Apenrots wanneer 14.00 uur leeftijd alle

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

agenda (vervolg september) woensdag 29

maandag 25

Help de verzorgers bij gedragsverrijking waar wisenten wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

Maak een kijkdoos van herfstmateriaal uit eigen tuin waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

oktober zondag 3 Dierendag-speurtocht waar informatiehuisje wanneer de hele dag leeftijd v.a. 4 jaar

dinsdag 5 ~Artis Academie~ Lezing De Nederlandse natuur bestaat niet door Menno Schilthuizen, bioloog NCB Naturalis waar Planetarium wanneer 20.00 uur

woensdag 6 Insecten knuffelen waar Insectarium wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd v.a. 6 jaar

donderdag 7 ~Artis Academie~ Symposium planeetonderzoek waar Planetarium wanneer zie www.artis.nl voor het exacte programma leeftijd v.a. 16 jaar

woensdag 13 De gorilla’s worden extra verwend waar Gorillahuis wanneer 14.00 uur leeftijd alle

zondag 17 Een kijkje in de keuken waar Voedselmagazijn (nabij Insectarium) wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd alle

woensdag 20 Laat je schminken waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

zaterdag 23 Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle Gedragsverrijking maken met herfstmaterialen uit eigen tuin waar wisenten wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

zondag 24

zondag 10

Herfstrondleiding waar informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

Voorlezen onder de sterrenhemel van de herfst waar Planetarium wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

Voedselslingers maken voor vogels waar Planetarium wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

dinsdag 26 Maak een kijkdoos van herfstmateriaal uit eigen tuin waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

woensdag 27 Maak een kijkdoos van herfstmateriaal uit eigen tuin waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Bekijk de sterrenhemel van je geboortedag waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle ~Artis Academie~ Kunstworkshop voor kinderen waar Collegezaal

wanneer zie www.artis.nl leeftijd van 9 t/m 12 jaar

donderdag 28 Maak een kijkdoos van herfstmateriaal uit eigen tuin waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

vrijdag 29 Maak een kijkdoos van herfstmateriaal uit eigen tuin waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Herfstrondleiding. waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

zaterdag 30 Gedragsverrijking maken met herfstmaterialen uit eigen tuin waar wisenten wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar Herfstrondleiding. waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle

zondag 31 De olifanten krijgen pompoenen als gedragsverrijking waar Olifantenperk wanneer 11.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

agenda Herfstrondleiding waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle Avondrondleiding op de avond van Halloween waar Planetarium wanneer 18.00 – 21.00 uur leeftijd alle

woensdag 10 De hoeven van de ezels worden verzorgd waar kamelenveld wanneer 14.00 uur leeftijd alle

zondag 14 Sinterklaas komt aan in Amsterdam. Zet je schoen! waar Planetarium wanneer 15.00 uur leeftijd alle

woensdag 17

november dinsdag 2 ~Artis Academie~ Lezing Mist u de dodo? door Midas Dekkers, bioloog en publicist waar Planetarium wanneer 20.00 uur

woensdag 3 Bekijk de sterrenbeelden die in de herfst te zien zijn waar Planetarium wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle

Zaterdag 6 Museumnacht waar ingang Aquarium wanneer 19.00 –02.00 uur toegang alleen met speciale passepartout

zondag 7 Maak een dierenlampion voor Sint Maarten waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar

Kijk! Duikers in het Aquarium waar bovenverdieping Aquarium (Amazonebassin) wanneer 14.00 uur leeftijd alle

open monumentendag

december woensdag 1 Bezoek de dierenarts in de operatiekamer waar operatiekamer (naast Roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle

zondag 5 Laat je schminken als een vlinder waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 3 jaar

Op zaterdag 11 september en zondag 12 september opent Artis drie van haar monumenten voor het grote publiek. Het Groote Museum is geopend van 10.00 tot 17.00 uur. Een keer per dag om 11.00 uur geeft Artisprofessor Erik de Jong een lezing in een van de zalen. En vanaf 12.00 uur starten de rondleidingen. Ook zijn er rondleidingen door het Apenhuis en het Vogelhuis. Kijk voor meer informatie en reserveringen op www. openmonumentendag. amsterdam.nl

zondag 21 Een koningsmaal voor de leeuwen waar leeuwenverblijf wanneer 15.00 uur leeftijd alle

woensdag 24

dinsdag 7

Aan tafel met de beverratten. De verzorger kiest een aantal hulpverzorgers! waar beverrattenverblijf wanneer 14.00 uur leeftijd alle

~Artis Academie~ Lezing Nieuws uit de kosmos door Govert Schilling, wetenschapsjournalist waar Planetarium wanneer 20.00 uur

zondag 28

woensdag 8

Kom uilenballen uitpluizen en ontdek wat de uilen te eten krijgen! waar Planetarium wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd v.a. 4 jaar

De fenneks krijgen sprinkhanen te eten De verzorger kiest een aantal hulpverzorgers! waar Kleine Zoogdierenhuis wanneer 14.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar

herfstvakantie in Artis Tijdens de herfstvakantie (van 23 t/m 31 oktober) zijn er weer volop activiteiten in Artis. Zo is er iedere dag een open herfstrondleiding achter de schermen, en kun je van maandag t/m vrijdag herfstkijkdozen maken van bomen- en plantenmateriaal in het Planetarium. En op 31 oktober vier je Halloween in Artis tijdens de spannende avondrondleidingen! Kijk in de agenda voor het volledige programma en meer informatie. tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

agenda Planetariumprogramma

elke dag

Bekijk www.artis.nl voor het tijdschema

Elke dag zijn er in Artis bijzondere momenten. dagelijks vertelt de dierenverzorger 11:00 uur Europese gieren 11:00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 11:30 uur Zeeleeuwen 12:30 uur Reptielenhuis 13.45 uur Lemurenland (t/m 31 oktober) 14.00 uur Pelikanen 14.00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 14:50 uur Roofdierengalerij 15:30 uur Pinguïns 15.45 uur Zeeleeuwen elke zaterdag en zondag Rondleiding achter de schermen. Altijd al meer willen weten over het reilen en zeilen in de dierentuin? Maak een leerzame wandeling met een rondleider. waar Informatiehuisje wanneer 11.00 uur elke dag Voorstellingen in het Planetarium (programma hiernaast)

Het Betoverde Rif Een spannend en kleurrijk onderwateravontuur over twee jonge vissen die met behulp van de maan hun magische en geheime rif proberen te redden. leeftijd alle leeftijden, duur 30 minuten

Spacetrip Spacetrip is een reis door de buitenste regionen van ons heelal. Sneller dan het licht komen we langs planeten, sterren en sterrenstelsels. leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten

Astronaut Een buitenaardse ontdekkingsreis. Wat moet je dan om astronaut te worden en wat gebeurt er met je lichaam in de ruimte? Heb jij het in je een Astronaut te worden? leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten

Natuurlijke Selectie Vaar mee met het schip de Beagle en ervaar wat Darwin tijdens deze reis van zijn leven meemaakte. leeftijd vanaf 108 jaar, duur 25 minuten Vanaf 13 september

Maan en Ster Beleef de prachtige sterrenhemel boven de Arabische woestijn tijdens de Ramadan. Dit programma belicht de nauwe relatie tussen sterrenkunde en diverse religieuze praktijken binnen het Islamitisch cultuurgebied. leeftijd vanaf 8 jaar, duur 30 minuten Tot en met 12 september. elke zondag Knuffelen met kleine dieren waar Leslokaal de Stolp (nabij de Kinderboerderij) wanneer 13.30 – 14.15 uur en 14.45 – 15.30 uur

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

Het Wonder van het Licht Het Wonder van het Licht is een programma over de traditionele feesten van december: Sinterklaas, Kerstmis, Oud en Nieuw. In sfeervolle beelden wordt uit de doeken gedaan waarom we deze feesten in december vieren. Vanaf 14 november. leeftijd alle leeftijden, duur 30 minuten

agenda lezingen

exposities/cursus De Nederlandse natuur bestaat niet door Menno Schilthuizen Het thema van deze lezing is geïnspireerd op het Internationale Jaar van de Biodiversiteit 2010. Menno Schilthuizen, onderzoeker bij NCB Naturalis en bijzonder hoogleraar Rijksuniversiteit Groningen, legt uit waarom "de" Nederlandse natuur niet bestaat. waar Planetarium wanneer dinsdag 5 oktober, 20.00 uur

Mist u de dodo? door Midas Dekkers Het thema van deze lezing is geïnspireerd op het Internationaal Jaar van de Biodiversiteit 2010. Deze prikkelende avondlezing geeft de visie van schrijver en bioloog Midas Dekkers op het begrip biodiversiteit. waar Planetarium wanneer dinsdag 2 november, 20.00 uur Nieuws uit de kosmos door Govert Schilling Bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Wetenschapsjournalist Govert Schilling presenteert tijdens deze avondlezing het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. waar Planetarium wanneer dinsdag 7 december, 20.00 uur

Darwin en Artis Een expositie over de correspondentie van Darwin met Artis. waar Zoölogisch Museum in het Aquarium Wildernis in Europa Waar is de wildernis in Europa en hoe staat het er mee? wanneer t/m 31 december 2010 waar Zoölogisch Museum in het Aquarium Cursus Artis Ateliers Artis is een aanstekelijke plek om samen met medecursisten te werken aan je eigen creativiteit. Met de dieren als inspiratiebron wordt onder begeleiding van een vakkundige docent op verschillende locaties in de tuin gewerkt. Kijk voor meer informatie op www.artis.nl

De lezingen beginnen om 20.00 uur, in het Planetarium (zaal open: 19.30 uur). Toegang: voor Artis-leden gratis. Overige belangstellenden betalen € 8,50. Kaarten worden uitsluitend aan de zaal verkocht. Voor meer informatie: www.artis.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

uitsmijter

Jan-Willem Borleffs schoot deze mooie actiefoto van twee steenbokken op de bokkenrots in Artis. Heeft u tijdens uw bezoek aan Artis ook een bijzonder moment vastgelegd, stuur het naar: redactie@artis.nl

colofon Dit is een uitgave van de Stichting tot Instandhouding van de Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op fsc-gecertificeerd papier. beschermvrouwe h.k.h. Prinses Margriet

redactiecommissie Ebelin Boswinkel Milo Grootjen Veronique Hoogendoorn Erik A. de Jong Eveline Prins Goos van der Sijde Nicolette Snijders Charlotte Vermeulen Ronald van Weeren fotografie Ronald van Weeren

directie Haig Balian Arianne van der Doelen

vormgeving Van Lennep, Amsterdam

hoofdredacteur Goos van der Sijde

grafische productie Thieme Grafimedia Almere

eindredactie Katja Staring

redactie postbus 20164 1000 hd Amsterdam e-mail: redactie@artis.nl

tijdschrift Natura Artis Magistra # 3~2010

ledenadministratie postbus 20164 1000 HD Amsterdam rekeningnummer 44214 t 0900 27 84 796 e-mail: leden@artis.nl www.artis.nl lidmaatschappen 2010 3 t/m 17 jaar: € 47,50 18 t/m 64 jaar: € 72,50 senioren 65+: € 52,50 Bij meerdere kaarten op één adres gelden per lidmaatschapsnummer de volgende kortingen: de tweede kaart: € 15 korting de derde kaart: € 20 korting Vanaf elke volgende kaart: € 30 korting. Per adres is één abonnement op het tijdschrift inbegrepen.

0plage: 37.000. fondsenwerving Artis is een door het Centraal Bureau Fondsenwerving goedgekeurd doel en is door de Belastingdienst aangewezen als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instellingen), deze instellingen zijn vrijgesteld van schenkingsen successierechten. Voor informatie over sponsoring, adoptie, schenken of nalaten kunt u bellen met 020 52 33 533 of mailen naar steunartis@artis.nl issn: 1384-5950 Als u het tijdschrift niet meer wenst te ontvangen, kunt u dat melden bij de ledenadministratie.

terugblik

Al voor de oorlog hingen in de Amsterdamse trams deze kleurige tramplaten om reclame te maken voor Artis. Verreweg de meeste hadden Ă˛f het Aquarium, of de goedkope Septembermaand als onderwerp. De borden bungelden tot ver in de jaren '70 van de vorige eeuw hoog in het middenpad van de tram, voor- en achterzijde droegen dezelfde afbeelding. Vooral Gomarus Snelten, die tussen 1952 en 1971 als tekenaar van vele bordjes bij Artis in dienst was, onderscheidde zich hier door humor en originaliteit.