geboren en verwacht lepelaar, mara, miereneter, giraf, zeeleeuw. . . pag. 28
welke wilde gasten heeft Artis? pag. 42
swingende
ZOOmeravonden Jazz, poĂŤzie, bijzondere verhalen pag. 14
tijdschrift van het Koninklijk ZoĂślogisch Genootschap Natura Artis Magistra jaargang 56 #2~ 2010
Natura Artis Magistra bedankt De BankGiro Loterij! Op 11 februari werd bekend gemaakt dat de BankGiro Loterij de komende drie jaar elk jaar 1,5 miljoen euro bijdraagt aan het nieuwe Groote Museum en daarmee helpt met de restauratie van het gebouw, het interieur en de herinrichting van de collecties. Het nieuwe Groote Museum wordt een modern museum waar zoĂślogie, etnografie, wetenschap, levende natuur, kunst en cultuur elkaar versterken. Een eigentijds museum dat geĂŤnt is op de oorspronkelijke doelstellingen van het 19e-eeuwse genootschap Natura Artis Magistra.
De BankGiro Loterij steunt instellingen die actief zijn op het gebied van cultuur, in zoverre dit betrekking heeft op het behoud en verrijking van het nationaal openbaar cultuurbezit.
natuur als leermeester
‘Natura Artis Magistra’ is het motto waarmee Artis in 1838 werd opgericht: ‘De natuur is de leermeesteres van kunst en wetenschap’. In deze rubriek elke keer een menselijke vinding die is afgekeken van de natuur.
afgekeken van: de zeeleeuw de nATUUr heeFT ‘T Zeeleeuwen zijn zoogdieren net als mensen, maar ze hebben zich helemaal aangepast aan het milieu waarin ze leven: de zee. Hun lichaam is gestroomlijnd en hun poten hebben flippers waarmee ze zich afzetten en razendsnel kunnen zwemmen. En ze hebben een speklaag onder de huid om warm te blijven.
lichaamstemperatuur van de duiker aan en houdt zo het lichaam warm. Onmisbaar als je lang in het water blijft liggen.
waar in Artis?
Kom naar het onderwaterzwemmen van de zeeleeuw kijken, door de ruiten van het zeeleeuwenbassin.
de MenS AAp ‘T nA De flippers aan de voeten van duikers zijn duidelijk nabootsingen van de zwemvliezen van zeeleeuwen. En het pak van duikers lijkt met dat gladde oppervlak op de glanzende huid van de zeeleeuw. Bovendien bootst het pak z’n vetlaag na, met een laagje water in het pak. Dat waterlaagje neemt de
3
inhoud jaargang 56 nummer 2~ juni 2010
14
Artis in verwachting Er zijn weer volop jonge dieren geboren en er worden diverse geboortes verwacht. Wat staat er allemaal te gebeuren?
ZOOmeravonden Op iedere zaterdagavond in juni, juli en augustus kunt u weer genieten van Artis tot zonsondergang. Wat kunt u allemaal verwachten?
28 erfgoed:
36 4
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
restauratie Fazanterie Er komt een nieuwe vleugel, een ander deel wordt gerestaureerd.
inhoud op de voorkant
Panthera leo tijdens de paring zie pagina 19
extra complete zomerkalender
alle activiteiten in Artis op een rij
24 een nieuwe
casanova bij de vicuña’s. hoe werd hij ontvangen en hoe gaat dat in de natuur?
42 vraag: hoeveel
planten en dieren telt Artis eigenlijk? dit is het Jaar van de biodiversiteit. Maar wat houdt dat eigenlijk in?
50 Artis-reporter eenmalige reporter nino (9) gaat naar het Aquarium om kikkers en padden te onderzoeken.
en verder: 3 de natuur als leermeester: van zeeleeuw tot duikerspak 6 Artis in balans 8 nieuws 12 ‘witte’ wolven geven hun geurvlag af 17 bekend in Artis: Huub van der Lubbe 18 24 uur Natura Artis Magistra 22 ecobalans: pionieren in natuur- en milieudenken 27 Natura Artis Magistra vernieuwt
34 steun Artis 35 wie neem jij mee naar de ZOOmeravonden? 39 winkel: voordeeltjes uit de tuin 40 wie is er vandaag in Artis? 47 column: Louise Vet 48 expert: Bart Velmans, medewerker horeca 52 raadplaat 53 agenda 58 uitsmijter en colofon 60 terugblik
van de redactie Artis heeft veel reacties ontvangen over het eerste vernieuwde nummer. We zijn blij dat het overgrote deel van de reacties heel positief is. U vindt de vorm leuk, de afwisseling in onderwerpen, de fotografie, en niet te vergeten, het cadeautje in de vorm van de vlinderkaart. Veel Artis-bezoekers gebruiken de kaart in het Vlinderpaviljoen om vlinders te ontdekken. We ontvingen ook enige suggesties voor verbeteringen. Zo waren de letters op een donkere achtergrond op sommige plekken niet goed leesbaar; ook kan het contrast van de foto’s worden verbeterd. Allemaal punten waar we bij dit nummer extra goed naar hebben gekeken. Veel plezier met nummer 2 en tot ziens in Artis .
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
5
35%
minder papier
ARTIS VINDT VERANTWOORD GEBRUIK VAN NATUURLIJKE GRONDSTOFFEN BELANGRIJK. DAAROM IS EENS GOED NAAR HET PAPIERGEBRUIK GEKEKEN. WAT ZIJN DE RESULTATEN? De Artis-kalender 2010 is gedrukt op duurzaam papier. Al het gebruikte papier in Artis is FSC-gecertificeerd. Printpapierverbruik: door minder en dubbelzijdig te printen, is het papierverbruik in 2009 met 40% gedaald. In elke e-mail staat een oproep de mail niet zomaar te printen. Papierafval wordt gescheiden opgehaald in de kantoren. Het nieuwe formaat van het tijdschrift maakt efficiĂŤnt gebruik van drukvellen: een besparing van 30%. Resultaat: circa 35 % minder papierverbruik; 100% duurzaam geproduceerd papier
6
Artis in balans
7
artis nieuws
In Artis is er 365 dagen per jaar van alles aan de hand: geboortes, sterfgevallen, verhuizingen, verbouwingen, nieuwe en tijdelijke bewoners, activiteiten en evenementen. Hier het allerlaatste nieuws uit de tuin. ing
an
g>
> 5
6 8 9
2
4
7
3 1
zojuist gearriveerd 1 Brilbeer Balu uit Italië. Hij is te zien op de berenrots, want ijsbeer Sprinter is naar Hannover verhuisd. 2 Zes prairiehondjes uit Blijdorp. Prairiehonden zijn marmotachtige grondeekhoorns die hun naam danken aan hun blaffende roep. De dieren leven in ondergrondse kolonies samen. 3 Mannetje witkeelmeerkat is net uit quarantaine gekomen en wordt langzaamaan geïntroduceerd in de groep van de meerkatten in het Gorillahuis. 4 Een meer dan één meter lange Afrikaanse longvis, te zien in het Aquarium. Hij kan overleven in een modderplasje omdat hij naast kieuwen ook longen heeft. Bijzonder is dat deze longvis een albino is.
geboren
1 maart twee kolonisten-agames in het Reptielenhuis • 10 maart een witgezichtsaki in het KleineZoogdierenhuis • 13 maart acht Fregateilandkevers in het Insectarium • 24 maart een grote miereneter op de Pampa • 28 maart een driekleurige-glansspreeuw in de vogelopvang boven het Gorillahuis (niet open voor publiek) • 2 april twee konijntjes op de Kinderboerderij • 8 april twee tokèhs in het Reptielenhuis • 10 april een aantal Tanzaniaanse bloembidsprinkhanen in het Insectarium • 12 april een Madagaskar-daggekko in het Reptielenhuis • 13 april 2 mara's op de Pampa • 1,6 en 12 april zwartvoetpinguïns bij de pinguïnrots • 20 april een blauwgezicht honingeter in de vogelopvang boven het Gorillahuis (niet open voor publiek) • 20 april een kuiken van de vale gier • 20 april een roze pelikaan op een nest in ’t Veentje • tot 28 april 30 Jemen kameleons in het Reptielenhuis • 27 april een lepelaar in de Weidevogelvolière • Voor meer info over jonge dieren zie artikel ‘Met z’n allen in verwachting’ op pg. 28.
8
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
nieuws
vernieuwd Flamingoperk ringstaartmaki’s in de zon 5 De ringstaartmaki’s en de rode vari’s, halfapen uit Madagaskar, zijn
. .
voor het eerst bij elkaar buiten in Lemurenland. Bezoekers kunnen nu tussen twee soorten lopen. Allebei de apen zijn dol op zonnebaden en nu het voorjaar in volle gang is, zie je ze geregeld met hun armen en benen wijdgespreid achterover liggen, knipogend tegen de zon.
6 In het Flamingoperk is een broedeiland aangelegd met daarop speciale klei. Flamingo's gebruiken de klei voor het maken van nestheuveltjes. Ook zijn er spiegels geplaatst. In de natuur broeden flamingo’s in grote kolonies. De spiegels geven de flamingo’s het gevoel dat ze met meer zijn zodat de kans op broedsucces groter is.
medisch wonder voor tapir Dick 7 Tapir Dick had al lange tijd last van blaasjes op zijn huid. er leek weinig tegen te doen. Totdat de dierenarts besloot zijn huid in te smeren met leem, een fijne kleisoort. dit is een maand lang met zorg bijgehouden, zo goed dat dick zijn huid nu is genezen. de tapir is te zien i n het oude verblijf van nijlpaard Tanja.
anoa’s en kuifmakaken bij elkaar 8 In het Minangkabausehuis leven naast de anoa’s – het kleinste rund ter wereld - sinds kort ook zwarte kuifmakaken, afkomstig uit het Apenhuis. Beide diersoorten van Sulawesi, Indonesië gaan goed met elkaar om. De kuifmakaken dollen veel met elkaar op het gras en in de bomen. .
gierenjong geboren
Moeder en jong maken het goed.
9 20 april is een Europese vale gier uit het ei gekropen. Voor het jong ziet het er goed uit. Het kuiken eet gulzig de brokjes vlees die de ouders voor hem klein hebben gemaakt. Het jong is moeilijk te zien omdat het nest bovenop de rots ligt in de Europese Gierenvolière. Vale gieren komen in berggebieden in Zuid-Europa voor, bijvoorbeeld de Pyreneeën. Dierentuinen hebben een fokprogramma voor deze bedreigde roofvogelsoort opgezet. (zie ook pag. 11)
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
9
nieuws
lees re onde b de ijz alen h r ve
www.artis.nl totaal vernieuwd
Niet alleen het park vernieuwt, ook de website is totaal verbouwd. Op de vernieuwde site veel onbekende Artis-verhalen, informatie over de dieren, filmpjes, routes door de tuin, online ticketverkoop en het laatste Artis-nieuws. Zet www.artis.nl in uw favorieten en blijf op de hoogte van alle nieuwtjes uit de tuin. Wilt u het nieuws nog eerder te weten komen? Schrijf u dan in voor de gratis digitale nieuwsbrief.
Amazonebassin vernieuwd In het Aquarium zijn de ruiten van het Amazonebassin opnieuw gekit Maar eerst moest de bak leeg. De grote vissen zoals de arapaima's en roodstaartmeervallen moesten tijdelijk naar de catacomben onderin het Aquarium, een hele verhuizing. Inmiddels is het bassin weer gevuld met (koud) leidingwater. Het opwarmen van de 90.000 liter water - van 120 C naar 230 C verloopt in stappen van 10 C per dag. De vissen wennen langzaam aan het nieuwe water door het ook door de catacomben te laten stromen. Als ze gewend zijn verhuizen de vissen weer naar de Amazonebak.
blim-blim, bimbli, belimbing De blim-blim in het Vlinderpaviljoen draagt nu vruchten. U ziet de boom meteen links bij de hoofdingang van het Vlinderpaviljoen. Deze Averrhoa bilimbi staat ook bekend als balimbing, bilimbi, blim-blim, bimbli, belimbing, blimbling, biling, bimbiri iba cucumber tree, kamias, tree sorrel, soure, khé tàu of de mimbro. Deze oorspronkelijk van de Molukken afkomstige boom is nu wijdverspreid in de tropen. Iedereen die hem kent heeft er wel zijn eigen verhalen over. De vruchten worden zowel rauw gegeten als gedipt in zout of – in het Verre Oosten - gemengd in kerrie. In Costa Rica gaat hij door de rijst en bonen. Ook drinken mensen de uitgeperste vruchten gekoeld als bilimbi juice. Hij kan ook worden gepikkeld en gegeten als een soort augurk. Het bijzondere aan deze boom is dat hij een stambloeier is. Hij heet daarom ook wel Cauliflory, dat betekent dat hij zijn bloemen en vruchten draagt aan de stam of sterk verhoute takken.
10
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
nieuws
voedselbootje: handig! Om in de grote Rifbak het voedsel gedoseerd en op de goede plek aan de vissen aan te bieden, gebruiken de Aquariummedewerkers nu een voedselbootje. Door een op afstand te bedienen klepje te openen, laten de verzorgers het voedsel los op de juiste plek.
Artis de Partis gezien? Artis de Partis duikt overal op. Heeft u ‘m ook ergens gezien? Mail een foto naar redactie@artis.nl Kijk ook op www.artis.nl
New York, voor het Guggenheim Museum. Gezien door Matthijs van Heerikhuize.
Griekenland, op een zuil in Athene. Gezien door Hanna de Heus.
vale gieren vanuit Spanje Begin juni komen er vijf vale gieren uit Spanje naar Artis in verband met het Europese fokprogramma voor bedreigde diersoorten (EEP). Het gaat om één mannetje en vier vrouwtjes. De vogels komen uit het wild en verbleven in een opvangcentrum. Ze zijn door ongelukken in het verkeer niet meer in staat te vliegen. Voor deze gieren zullen er dan ook broedplekken op de grond worden gemaakt, in plaats van bovenop de rotsen. De vogels zijn - na een maand quarantaine - vanaf juli in de Europese Gierenvolière te zien..
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
11
12
nieuwkomers
‘witte’ wolven geven hun geurvlag af foto’s en tekst Ronald van Weeren
31
maart. Rond het wolvenperk is het een drukte van belang. Niet zozeer van publiek, maar vooral van dierverzorgers. Allemaal nieuwsgierig naar de drie nieuwe ‘witte’ wolven die zo het perk op mogen en die het begin gaan vormen van een nieuwe wolvenroedel. Het trio, twee éénjarige vrouwtjes uit Wupperthal en een duidelijk groter tweejarig mannetje, uit Duisburg, komen naar buiten zodra de schuif open gaat. Ze zijn nog wat schrikkerig en vooral de teven lopen in het begin met de staart tussen de benen. Ze ogen witter dan verwacht voor zulke jonge dieren en beginnen terstond aan een grondige ver-
kenning van hun nieuwe territorium. Dat resulteert bij een van de teefjes al snel in een modderbad, als ze de met prut gevulde voormalige vijver aanziet voor solide grond. Van enig wit is dan geen sprake meer. Niet gehinderd door de ervaring van dat vrouwtje nemen de andere twee even later dezelfde onwelriekende duik! Na deze ongeplande ‘Artisdoop’ zetten de drie, hevig stinkend, hun verkenning voort. De reu vindt dan al snel dat het tijd wordt zijn aanwezigheid kenbaar te maken aan ieder die het ruiken wil en zet vanonder zijn opgeheven achterpoot een geurvlag af op een stammetje. Ziezo, territorium ingenomen.
13
zaterdag 19 juni een optreden van Leoni Jansen
zaterdag 5 juni opening van de ZOOmeravonden met Carnaval des Animaux.
iedere zaterdag speciale activiteiten voor kinderen.
14
ZOOmeravonden
ZOOmer avonden 2010 POËZIE, KLASSIEK, JAZZ, SINGER-SONGWRITER, KINDERVOORSTELLINGEN EN SPECIALE GASTEN tekst Adriaan Woudstra foto’s Artis-archief
Vanaf 5 juni kunt u elke zaterdagavond weer genieten van Artis tot zonsondergang. Er is voor ieder wat wils. Zo zijn er voor de kinderen allerlei creatieve activiteiten. En natuurlijk optredens van bekende artiesten en jong talent. Bekende namen dit jaar zijn onder andere Huub van der Lubbe, Wende Snijders en Leoni Jansen. Naast deze ‘grote’ namen besteedt Artis ook aandacht aan JONG TALENT, zo komen bijvoorbeeld singer-songwriter Tim Knol en zangeres Jenny Lane. De opening wordt dit jaar verzorgd door NedPhO GO!, een speciaal onderdeel van het Nederlands Philharmonisch Orkest. Zaterdagavond 5 juni spelen zij het Carnaval des animaux (Het Carnaval der dieren), een stuk geschreven door componist Camille Saint-Saëns. Maar er is meer, veel meer. Elke ZOOmeravond dragen dichters POËZIE voor. De bekende dichter Thomas Möhlmann zal samen met zijn vakbroeders in een intieme sfeer gedichten voordragen. Andere dichters die komen zijn Robert Anker, Hagar Peeters en JanWillem Anker.
Natuurlijk is er ook aandacht voor KLASSIEKE MuZIEK en JAZZ. In samenwerking met het Conservatorium van Amsterdam is er elke ZOOmeravond aanstormend muzikaal talent op het gebied van klassieke muziek en jazz te horen. Van solo’s tot grote ensembles. Bent u meer van de liedjes begeleid met een gitaar? Elke ZOOmeravond zal een talentvolle singersongwriter een bijzonder AKOESTISCH optreden verzorgen. Dit jaar onder andere Lake Montgomery, Rupert Blackman en Awkward I. Voor de KINDEREN is er elke ZOOmeravond al om 16.30 uur iets te doen. Van kinderyoga tot de verhalenman die vanuit zijn bakfiets verhalen vertelt over de dieren van Artis. Het traditionele schminken zorgt elke avond weer voor veel gekleurde gezichten in de tuin. Voor de echte avonturiers zijn er gratis speurtochten af te halen in de winkel van het Planetarium. tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
» 15
ZOOmeravond
Iedere ZOOmeravond vertellen de DIERVERZORGERS bijzondere verhalen over de dieren in Artis. Verhalen die grappig zijn, ontroeren en vol zitten met anekdotes.Tijd en plaats zijn elke ZOOmeravond een verrassing. Een fluisteraar informeert u over de verschillende plekken waar de dierverzorgers acte de presence zullen geven. Geen ZOOmeravond zonder gezellige PICKNICK. u kunt elke ZOOmeravond in Artis een picknickmand lenen gevuld met de lekkerste producten. Zoek een plekje ergens in het gras en geniet van een lekker wijntje, een kaasje en versgebakken stokbood. Op verschillende plekken in Artis staan bakfietsen met een keur aan verse picknickproducten en ook nog eens erg lekkere koffie. Voor de kinderen is er limonade en natuurlijk ontbreekt – voor de volwassenen –de prosecco niet.
eind van een ZOOmeravond halen onze RONDLEIDERS u op bij het prieeltje voor een rondleiding door een steeds donker wordend Artis. Ondertussen vertellen zij verhalen en ziet u hoe de dieren zich voorbereiden op de nacht. Voor iedereen die alles wil weten over de sterren en het heelal is het PLANETARIuM dé plek. Tijdens de ZOOmeravonden draait het Planetarium de hele avond op verzoek. Reizen naar Pluto, of misschien wel Mercurius? Het kan allemaal. Of wilt u de sterrenhemel zien van de dag waarop u geboren werd? Geef uw verzoek door en reis naar een door u gekozen plek in het heelal.
elke ZOOmeravond picknicken tussen de dieren
gevarieerd het menu programma van de ijsbeer
Wat zijn eigenlijk de slaaprituelen van de dieren in Artis? En welke dieren zijn echte nachtbrakers? Heeft olifantje Yindee een ochtendhumeur? Aan het
elke ZOOmeravond • poëzie • klassiek of Jazz door Conservatorium Amsterdam • singer-songwriters • speciale kindervoorstellingen • picknicken • met de rondleiders de nacht in • het Planetarium draait op verzoek Daarnaast elke ZOOmeravond een speciale gast, waaronder Huub Van der Lubbe, Wende Snijders en Leoni Jansen. Voor het volledige programma zie de zomerkalender en www.artis.nl
16
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
Graag tot ziens in Artis op een ZOOmeravond Er is veel te zien en te beleven tijdens een ZOOmeravond. In de bijgevoegde zomerkalender staat het volledige programma. Er kunnen wijzigingen optreden, kijk daarom altijd op www. artis.nl voor het actuele programma. Kom picknicken, luisteren en luieren. Kom naar de ZOOmeravonden in Artis!
bekend in Artis Artiesten, kunstenaars, schrijvers en andere bekenden over hun liefde voor Natura Artis Magistra.
Huub van der Lubbe is geboren in Amsterdam en kwam als kind vaak in Artis. Ook bezocht hij Artis vroeger regelmatig met zijn dochter.
Huub in Artis Meest bekend is hij als leadzanger van popgroep De Dijk. Verder is hij ook dichter en acteur. Zo speelde hij in 1986 in de Oscarwinnende film De Aanslag. Wat is zijn eerste herinnering aan Artis en wat vindt hij zo bijzonder aan deze plek? “Mijn eerste herinnering aan Artis is dat ik met tante Riet en haar kinderen naar Artis ging. Zij waren dikke maatjes met Artis en kwamen er vaak. Agnès, mijn nichtje, was over de reling geklommen, en stond vlakbij het hek van de gorilla’s (toentertijd zaten de dieren nog niet achter glas, red.) Ze wilde een gorilla voeren, maar ze werd even vastgepakt door het dier. Dit heeft diepe indruk op mij gemaakt. Ik vond het eng. Het was ook een groot dier, en ik was toen maar een jaar of 6, 7. Vroeger fietste ik vaak langs Artis en ik vond het altijd zo bijzonder dat je opeens een giraf tevoorschijn zag komen middenin de stad. De geur in Artis vind ik ook zo lekker: die ammoniakgeur van dierenpis. Alles wat je in de stad normaal niet vindt, vind je in Artis. Het is zo bijzonder dat er middenin Amsterdam zoveel dieren en planten te vinden zijn. Deze zomer treed ik op tijdens de ZOOmeravonden. Ik ga onder andere gedichten vertellen en liedjes zingen. Ik zit eraan te denken of ik speciaal een lied zal componeren dat betrekking heeft op het dierenrijk.”
tijdschrift Natura Artis Magistra #2~2010
17
24
uur Natura Artis Magistra
Er is altijd wel wat aan de hand in Artis, het vele leven gaat 24 uur door. Huisfotograaf Ronald van Weeren concentreert zich dit keer op de paarvorming bij dieren.
00:04 uur Vlinderpaviljoen Een volwassen vlinder leeft maar kort. Dus geen getalm, zodra er gevlogen kan worden dient er naar een partner uitgekeken te worden. Hooguit een beetje gefladder als voorspel en dan als de wiedeweerga aan de voortplanting. In elkaar gevouwen als een vlinder-origami paren deze morpho’s staart aan staart. De houding die onder kenners wel bekend staat als ‘touwtje trekken’.
18
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
24 uur
11:30 uur Kerbertterras ‘Het zit in de lucht’ als leeuwin aanhalig wordt. Man leeuw flehmt (neemt met geopende bek de geur op in bek en neus) en proeft de geur van een ontvankelijk vrouwtje. Het spel kan beginnen. Dat gaat met grauwen en grommen en vervaarlijk vertoon van tanden. Zo hoort dat op zijn leeuws. Dat het zo goed is blijkt al snel als het hele spektakel herhaald wordt, keer op keer op keer.
artis magazine #1, 2010
2919
24 uur
14:25 uur Insectarium Groot en ongenaakbaar hangt ze in haar web. Pas als ze al haar aandacht op een prooi heeft gericht, kan het minuscule mannetje het wagen haar te benaderen. Hij moet zich helemaal onder haar achterlijf begeven om de bevruchting tot stand te brengen. Een garantie voor een goede afloop is er niet, zij kan immers alle voeding die ze maar te pakken kan krijgen goed gebruiken voor haar nageslacht.
20
16:35 uur Pingu誰nrots
24 uur
Een beetje uitsloven en gezien worden in een mooi pak, dat is van belang in de prille pingu誰nbalts. Als dat goed uitpakt kan aan de nestbouw begonnen worden. Eindeloos samen priegelen met takjes en sprietjes versterkt de paarband die hard nodig is als er straks wekenlang op de eieren gezeten moet worden.
21
ecobalans
pionieren in natuur- en milieudenken tekst Eveline Wisse Smit foto Artis-archief
Als eerste organisatie in Nederland heeft Artis de Ecobalans ontwikkeld, een unieke methode die niet alleen de negatieve, maar juist ook de positieve effecten van een organisatie op natuur en milieu in kaart brengt.
E
lk mens, elke organisatie heeft invloed op natuur en milieu. Iedereen gebruikt grondstoffen, voedsel, energie, water en produceert afvalstoffen. Om schadelijke effecten op de natuur te beperken kun je maatregelen nemen, zoals het verminderen van waterverbruik, het scheiden van afval en het gebruik van groene energie. Maar organisaties en mensen kunnen ook positieve invloed op natuur en milieu uitoefenen. Hoe kan die zo groot mogelijk zijn? Om dat in kaart te brengen heeft Artis de Ecobalans ontwikkeld: een methode die ook de positieve invloed van een organisatie op de natuur en het milieu aangeeft. Natuurlijk heeft Artis de Ecobalans ook zelf toegepast. De negatieve invloeden, door bijvoorbeeld water- en energieverbruik, waren al bekend. Maar voor de Ecobalans zijn ook de positieve invloeden berekend. Zo biedt Artis in allerlei vormen natuur- en milieueducatie: van rondleidingen tot Artislessen en van de Artis-professor tot ‘gewoon’ een wandeling door de tuin. Belevingen waarmee Artis liefde en respect voor de natuur wil overdragen. Eveneens van positieve invloed op de natuur zijn de activiteiten op het gebied van soort- en
22
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
natuurbehoud. Een groot aantal diersoorten in Artis is opgenomen in speciale fokprogramma’s voor bedreigde diersoorten, waarmee het voortbestaan van deze kwetsbare soorten is gewaarborgd. Ook buiten Artis werken wij samen met natuurbehoudorganisaties, zoals in Argentinië ter bescherming van de bedreigde grote miereneter. In speciale gevallen leidt zo’n samenwerking tot het uitzetten van onze dieren in hun natuurlijke leefomgeving; de wisenten zijn hier een voorbeeld van. Het feit dat Artis als groene oase in het hart van Amsterdam ligt, is het derde kenmerk dat van positieve invloed is op natuur en milieu. Niet alleen komt de weelde aan groen de luchtkwaliteit ten goede, maar het biedt onder andere ook een veilige haven voor de lokale natuur en voor trekvogels. Het bleek best lastig om de waarde van het groen en van natuur- en soortbehoud in getallen uit te drukken. Maar bij het onderdeel educatie bleek dat nog veel lastiger. Er bestond namelijk nog geen heldere methode om bijvoorbeeld het effect van een rondleiding in één getal uit te druk-
22
ecobalans
Artis ligt als een groene oase in de Amsterdamse binnenstad
ken. Of van een praatje van een dierverzorger. De onderzoekers hebben deze methode daarom zelf ontwikkeld. Hierbij is gekeken naar de invloed van een rondleiding op het bewustzijn, het gedrag en de kennis van de deelnemers. Via enquêtes met allerlei vragen over de rondleiding bleek dat ‘zachtere’ effecten zoals beleving, leren en bewustzijn over natuur en milieu ook in harde cijfers zijn uit te drukken. Een belangrijke uitkomst, want wanneer je iets kunt meten, kun je het ook gericht verbeteren.
De Ecobalans geeft ons een vernieuwde kijk op het effect van de mens op natuur en milieu en is bovendien bruikbaar voor iedereen. Niet alleen voor organisaties, maar ook voor individuen. En het is nog leuk ook. Zo leidt het zaaien van vlinderbloemenzaad in de tuin of op het balkon niet alleen tot prachtige bloemen, maar ook tot het behoud van allerlei bijzondere inheemse vlinders. En dat staat dan weer aan de positieve kant van de eigen Ecobalans. Voor meer informatie: www.artis.nl
De Ecobalans van Artis verbetert zichtbaar. Het afgelopen jaar zijn mooie resultaten behaald op het gebied van papier-, water- en energiebesparing. En sinds dit jaar wordt 100 procent groene energie gebruikt. Verder is Artis bezig met een grootschalige vernieuwing die de educatieve functie zal versterken. Door de Ecobalans beseft de organisatie dat ze zowel negatieve als positieve invloeden op de natuur en het milieu heeft en dat het de moeite waard is om aan beide zijden van de balans de invloeden te verbeteren.
onderzoekspartners Belangrijke onderzoekspartners voor het ontwikkelen van de Ecobalans: het Instituut voor Milieuvraagstukken (Vrije Universiteit Amsterdam) en het Center for Advanced Media Research Amsterdam (Vrije Universiteit Amsterdam). Dit project werd mede mogelijk gemaakt door ondersteuning van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer.
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
23
reportage
nieuwe casanova bij de vicuña’ s tekst Goos van der Sijde foto’s Ronald van Weeren
Het introduceren van een ander dier in een bestaande groep is een spannende gebeurtenis. Hoe werd de nieuwe vicuñaman Alonso ontvangen en hoe gaat dat eraan toe in de natuur?
I
n het wild leven vicuña’s in zogenaamde haremgroepen. Eén mannetje houdt de groep, die bestaat uit vier tot elf vrouwtjes met hun jongen, bij elkaar. In de groep geboren mannetjes leven de eerste tijd bij hun moeder, maar als ze ongeveer tien à elf maanden oud zijn, jaagt de leidhengst zo’n jongvolwassen mannetje weg. Maar waar moet de jonge hengst dan heen? Zelf een groep vrouwtjes veroveren, is nog geen optie, aangezien het nog twee jaar duurt voordat hij volwassen is. Hij sluit zich daarom aan bij andere jonge vicuñamannetjes en hengsten die ook nog geen harem kunnen vormen. Je ziet het verschijnsel van losse mannengroepen ook bij andere dieren die er een haremsysteem op na houden zoals bij gnoes of bij de gorilla‘s. Uiteindelijk zal elke jonge hengst proberen zelf een harem te vormen. Door het
24
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
schaken van vrouwtjes of het veroveren van een bestaande haremgroep. In Artis wordt de situatie van de natuur zoveel mogelijk nagebootst, maar het samenstellen van een groep dieren blijft mensenwerk. Dierverzorger Babichon van Wees: “Deze groep bestaat uit twee volwassen vrouwtjes met hun zonen. Voor beide mannetjes was helaas geen plek in andere dierentuinen, daarom zijn zij gecastreerd om inteelt te voorkomen. Met deze nieuwe hengst komt er vers bloed in de groep. En we hopen natuurlijk dat de beide vrouwtjes met hem gaan paren.” Beide jonge mannetjes gedragen zich nog steeds heel goed in de groep. Van een afstand is ook niet te zien dat het om twee moeders met hun twee zonen gaat. Mannelijke en vrouwelijke vicuña’s lijken nu een-
»
De groep vicuna’s accepteert de nieuwe man niet meteen als leidhengst. Net na zijn introductie zijn er regelmatig (kleine) conflicten.
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
25
reportage
maal erg op elkaar. Verwacht Babichon nog problemen met Alonso en zijn nieuwe groep? Babichon:”Nee hoor, omdat beide zonen gecastreerd zijn, gedragen ze zich niet zoals jonge hengsten zouden doen. Daarom zal hij niet snel de neiging krijgen om te gaan vechten met de jonge mannetjes.”
vallen en waarmee ze hun territorium afperken. Alonso ruikt dan ook veel aan die plekken en mest er ook zelf. Slaat de vonk op een bepaald moment over tussen hem en de twee volwassen vicuña-vrouwtjes? Zal hij zich bewijzen als nieuwe fokman van de groep? Het is nog te vroeg om daar iets over te kunnen zeggen. In het wild paren vicuña’s in maart/april, en na een draagtijd van 11 maanden vindt in februari/maart van het volgende jaar de geboorte plaats. Maar in Artis kunnen die periodes verschoven zijn omdat Nederland in tegenstelling tot Zuid-Amerika op het noordelijk halfrond ligt en de seizoenen dus zijn omgedraaid. We zullen nog even geduld moeten hebben.
Zal hij zich gaan bewijzen als nieuwe fokman van de groep?
De eerste dagen na zijn komst, staat Alonso nog wel vaak apart van de groep. Hij zoekt vooral de lama’s op die ook op de Pampa lopen. Maar een paar dagen later mengt en bemoeit hij zich steeds meer met de andere vicuña’s. Ook is hij druk bezig met het ‘onderhouden’ van latrines, specifieke plaatsen waar vicuña’s hun ontlasting laten
meer het menu overvan vicuña's de ijsbeer
Alonso is actief bezig met zijn territorium door zelf te mesten op specifieke plekken, de latrines. De geuren die die plekken verspreiden horen bij hem en zijn nieuwe groep. Ook inspectie van de latrines door eraan te ruiken hoort bij zijn rol als leider van een harem.
vicuña in het wild de vicuña is een bewoner van de Andes, op 3500 tot ongeveer 5700 meter hoogte. daar overleven ze probleemloos het lage zuurstofgehalte dankzij het krachtige pompen van hun grote hart en de eigenschap tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010 dat hun bloed relatief veel zuurstof
26
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
opneemt. de wol van de vicuña geeft op natuurzijde na de fijnste stof ter wereld. daardoor werd er veel op het dier gejaagd. door beschermingsmaatregelen leven er tegenwoordig weer circa 350.000 dieren in reservaten. de vicuña is opgenomen in het eep, het europees fokprogramma voor bedreigde diersoorten.
vier soorten lama’s in Artis kun je alle lama-achtigen tegenkomen. 1 lama en vicuña op de pampa, 2 de alpaca op het
kamelenveld, en 3 de guanaco op een perk naast de chimpansees. de lama en de kleinere alpaca zijn duizenden jaren geleden in Zuid-Amerika gedomesticeerd uit de wilde guanaco. beide soorten speelden en spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van indianenvolkeren - de lama als lastdier en vleesproducent en de alpaca als wolleverancier. 2
1
3
RUIMTE VOOR DIEREN, PLANTEN, EDUCATIE EN ERFGOED
Natura Artis Magistra vernieuwt Op 11 februari startte Artis officieel met de grootste vernieuwingsoperatie uit haar geschiedenis. Een update.
D
e Afrika Savanne is helemaal opnieuw aangelegd en nu verbonden met het oude giraffenperk. Zebra’s, springbokken, parelhoenders, gnoes én giraffen lopen bij en door elkaar. de nieuwe inrichting komt vooral ten goede aan het welzijn van de dieren. Op de oude savanne liepen de zebra’s en gnoes op zachte, modderige grond – afgewisseld met grote keien. in de nieuwe situatie zijn drainage en ondergrond verbeterd en is de
toplaag verhard met een bepaald soort steenslag. dit benadert de natuurlijke situatie veel beter: het is fijner lopen, de hoeven kunnen normaal afslijten, en er is minder kans op infecties. bovendien hebben de dieren veel meer ruimte, zo’n 1000 vierkante meter meer dan in de oude situatie. Medio juni is alles klaar. in het volgende nummer leest u meer over hoe de dieren reageren op de nieuwe situatie, en… heel misschien loopt er dan wel een jong girafje bij.
update werkzaamheden
Er is een aantal boomeilanden van twee tot drie meter hoog gemaakt. Daar krijgen struiken en bomen alle ruimte. Door ze aan te planten op een verhoogd eiland, kunnen de giraffen er niet goed bij en hoeven er dus geen hekken te komen om de planten en bomen af te schermen.
• Renovatie Vogelhuis en Apenhuis: de oude buitenverblijven zijn weggehaald evenals het verlaagde plafond van het vogelhuis zodat de fraaie, monumentale spanten weer zichtbaar zijn. verder vindt herstel en reiniging plaats van het metselwerk en de natuurstenen onderdelen van de gevels. • De vernieuwing van de Fazanterie is begonnen. U kunt daar meer over lezen op pagina 36 in de serie erfgoed. • Voor de flamingo's zijn broedeilanden aangelegd en is er een winterverblijf gecreëerd. • Het oude nijlpaardenverblijf is ingericht voor de tapirs. tijdschrift natura Artis Magistra # 2~2010
27
28
reportage
met z’n allen in verwachting tekst Nicolette Snijders en Goos van der Sijde foto’s Ronald van Weeren
Het voorjaar is een tijd van paren en baren. Onlangs zijn er al pinguïns, mara’s, een zwarte slingeraap, een mandril en zelfs een grote miereneter geboren. En ook bij de tapirs en zeeleeuwen worden kleintjes verwacht. Verder is het natuurlijk volop broedtijd voor de vogels in het park.
29
reportage
I
n april zijn veel vogels in Artis druk bezig met nestelen, eieren leggen en broeden. De pelikanen broeden op nesten in ’t Veentje vlakbij het Reptielenhuis. Daar is ook goed te zien dat de kwakken, een kleine reigersoort, en de blauwe reigers al veel jongen hebben. In de grote Weidevogelvolière (niet ver van het Informatiehuisje) is er ook volop broedactiviteit. Zeker drie paren lepelaars hebben nesten. Sarah de Jong van Hogeschool Inholland doet onderzoek naar het paargedrag. Waarom zijn de vogels het ene jaar succesvol met broeden en het andere jaar niet? Sarah: “Ik vergelijk het gedrag van de dieren in Artis met die in het wild. Zo let ik erop of de lepelaars takjes in hun snavel nemen. Deze handeling geeft namelijk het begin van het broedseizoen aan. Als een lepelaar het takje van een ander accepteert, vinden ze elkaar aardig en gaan ze nestelen.” Sarah observeert het gedrag van de lepelaars drie keer per dag: “Ik houd een zogenoemde scoretabel bij en kijk wie er met wie paart en of er nesten worden gebouwd. Ook schrijf ik op wie er het vaakst broedt: het mannetje of het vrouwtje.” Er zijn koppeltjes gemaakt, maar de lepelaars zijn niet echt monogaam, vertelt Sarah: “Ze gaan om de haverklap vreemd. Ook zijn er onder de lepelaars homokoppels. Zij paren ook en denken dat ze op eieren broeden.”
De meeste reptielen broeden eieren niet uit, maar leggen ze in het wild op plekken waar ze uitkomen door zonnewarmte, aardwarmte of broeiend hooi. In het Reptielenhuis vinden de verzorgers dan ook regelmatig eieren in de dierenverblijven. Deze rapen ze en leggen ze in de broedmachine, zodat ze daar kunnen uitkomen. De eieren van de Jemen kameleon en van de Madagaskardaggekko zijn al uitgekomen. Om de voortplanting en eiproductie te stimuleren proberen de verzorgers de natuurlijke omstandigheden van de dieren na te bootsen. Bijvoorbeeld door in bepaalde periodes meer of minder voer aan te bieden of door bij sommige soorten een winterslaap te stimuleren. Een bijzonder fenomeen is de invloed van de broedtemperatuur op het geslacht van de jongen. Verzorger Dennis de Haan legt uit: “Bij veel reptielensoorten geldt dat een hogere broedtemperatuur voor meer mannetjes zorgt, en een lagere voor meer vrouwtjes. Dus je kunt zelf bepalen of je meer mannetjes of vrouwtjes wilt kweken.” Sommige reptielen zoals de Jemen-kameleon en de driestreepdoosschildpad zijn gewend alleen te leven. In Artis worden ze ook dan alleen bij elkaar gezet om te paren. Dennis: “Dit vergt aardig wat geduld, want als de dieren geen zin in elkaar hebben, halen we ze weer uit elkaar en proberen we het later weer, net zo lang tot het moment daar is dat de dieren paren.”
de lepelaars gaan om de haverklap vreemd
Aan elkaar plukken, het voorspel van de lepelaars.
30
tijdschrift Natura Artis Magistra #2~2010
Het gaat bijna gebeuren
reportage
broedtijden van vogels
Soms komt er tijdelijk een dier naar Artis om voor nakomelingen te zorgen. Zo is olifantenbul Nikolai een half jaar in Artis geweest om ervoor te zorgen dat olifant Thong Tai drachtig zou worden. Nog geen twee weken nadat Nikolai bij de groep was geïntroduceerd, heeft hij Thong Tai gedekt. Om na te gaan of ze zwanger is, wordt twee keer per week een bloedmonster genomen en dat gaat vrij gemakkelijk. Thong Tai is zo getraind dat ze één achterpoot naar achteren strekt zodat degene die bloed prikt (dierenarts of verzorger) makkelijk bij haar standbeen kan om bloed af te nemen. Dierenartsassistente Daphne Valk: ”Aan de hormoonwaarden in het bloed kunnen we zien of Thong Tai in cyclus komt, en of zij drachtig is. Tot nu toe lijken de waarden erop te wijzen dat Nikolai zijn werk gedaan heeft.” Aangezien de dracht bij een olifant ongeveer 22 maanden duurt is het nog even wachten op het jong. Het zal, als alles goed gaat, volgend jaar geboren worden. (zie grafiek op pg. 32) Deze zomer worden er jongen verwacht bij de zeeleeuwen, tapirs, en misschien ook giraffen. Zeker is dat zeeleeuw Carolien drachtig is. Dierverzorger René Janssen: ”We wisten het eerst niet zeker, aangezien we geen paring van haar met de vorige man, Max, gezien hadden. Maar een tijdje geleden heeft de dierenarts een scan gemaakt bij Carolien en hierop was duidelijk te zien dat er een vruchtje in haar buik aanwezig was; een erg leuke verrassing. En het laatste nieuws is dat ook zeeleeuw Bløp drachtig is!” Nog deze zomer wordt ook het derde jong van tapirvrouwtje Aya en tapirmannetje Dick verwacht. In
En dan komt het tot de apotheose.
12 -15 dagen - huismus 21 dagen – kip 23 dagen - eend 24 dagen - fazant 31 dagen – pauw 42 dagen - nandoe Bij de nandoe, leggen de hennen eieren in een groot nest, dat vervolgens door de haan wordt uitgebroed.
draagtijden van zoogdieren 21 dagen -Afrikaanse dwergmuis 63 dagen - Prevost eekhoorn 63 dagen - kat 90 dagen - mara 105-110 dagen - Afrikaanse leeuw 133-140 dagen - dwergoeistiti 170 dagen - luiaard 190 dagen - grote miereneter 210 dagen - gibbon 240 dagen - ijsbeer De Prevost-eekhoorn uit ZuidoostAzië.
»
270 dagen - gorilla (9 maanden) 275 -300 dagen - koe (9-10 maanden) 331-367 dagen - lama 330 dagen - zeeleeuw (11 maanden) 365 –395 dagen - zebra (12-13 maanden) 395 dagen - tapir (13 maanden) 450 dagen - giraffe (15 maanden) 600-660 dagen - Aziatische olifant (20-22 maanden) Mara met haar jongen. De mara of Patagonische haas leeft op de pampa van Argentinië.
tijdschrift Natura Artis Magistra #2~2010
31
reportage
september vorig jaar is er door de verzorgers een dekking gezien tussen beide dieren. De dierenarts maakt nu eens in de paar weken een echo en het vruchtje is inmiddels zo’n 12 centimeter lang; het hartje klopt maar liefst honderd keer per minuut. Om bij tapir Aya een echo te maken en bloed te prikken brengen de verzorgers haar op een aparte manier ‘onder hypnose’. Ze borstelen haar en praten tegen haar net zolang tot ze op haar zij gaat liggen. Daarbij raakt ze in diepe trance, en het bloed prikken en scannen laat ze dan ook probleemloos toe. Zodra de verzorgers stoppen met borstelen, staat ze binnen een mum van tijd weer overeind. Bij de giraffen is Iwana waarschijnlijk drachtig. Verzorgster Ina IJtsma houdt nog wel een slag om de arm: “Bij giraffen is zwangerschap moeilijk te zien, maar als ze drachtig is verwachten we het veulen zo tussen half juni en half juli.”
Potay en mannetje Ramon geboren: Goya. In september hebben het mannetje en vrouwtje voor het eerst weer bij elkaar gelopen en toen moet Potay al meteen door Ramon gedekt zijn. Later toonde hij opnieuw veel interesse in haar. ”Maar Potay blies naar Ramon en sloeg met haar poten. Een teken dat ze geen zin meer in hem had”, zo vertelt verzorger Cindy Dekker. “Dit kan een teken zijn dat ze toen al drachtig was. We wegen de miereneters om de week en al snel merkten we dat Potay zwaarder werd. Normaal gesproken weegt Potay rond de 60 kilo, maar aan het einde van haar zwangerschap woog ze bijna 80 kilo. Haar buik was zo rond geworden dat ze zich niet eens meer helemaal op kon rollen.” Ter voorbereiding op de bevalling maakten de verzorgers een kraamkamer met een groot strobed en ook zijn er camera’s opgehangen. Op www.artis. nl en op een monitor in het Planetarium zijn prachtige filmopnames te zien van de geboorte, én van het jong dat meteen erna op zijn moeders rug klimt.
door haar te borstelen raakt tapir Aya onder hypnose
32
Thong Tai in verwachting waarde zwangerschapshormoon progesteron
onderzoek naar hetde menu zwangerschap van de ijsbeer
Groot nieuws was er onlangs op de Pampa. Bij de grote miereneters is het tweede jong van vrouwtje
kalf geboren, een dag later gestorven
de waarde blijft hoog, Thong Tai is weer zwanger. aankomst Nikolai
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
paringen
Het afnemen van een bloedmonster bij Thong Tai. Het zwangerschapshormoon progesteron stijgt na de ovulatie (de eisprong). Als de dieren dan paren en er bevruchting optreedt, blijft die waarde hoog tot aan het einde van de zwangerschap. Daling van die waarde kondigt een komende geboorte aan.
reportage
de ribbenkast
het hoofd
De draagtijd van de grote miereneter is ruim zes maanden. Het jong klimt vrijwel direct na de geboorte op de rug van de moeder, een veilige plek waar ze vrijwel hun gehele eerste levensjaar zitten. Slapen doet het jong onder de staart van moeder. Op de rug is het jong bijna onzichtbaar, omdat de strepen van moeder en jong vrijwel naadloos in elkaar overlopen.
miereneterproject De grote miereneter komt voor in Midden- en ZuidAmerika en is sterk bedreigd. Artis speelt een belangrijke rol in het internationale fokprogramma van de grote miereneter en werkt hiertoe samen met de Argentijnse dierentuin Florencio Varela. Sinds 2004 steunt Artis deze dierentuin met geld en kennis. Er is een opvang- en fokcentrum ingericht voor gewonde en verweesde grote miereneters. De eerste miereneters zijn inmiddels in een beschermd natuurgebied uitgezet. Daarnaast is een educatief centrum gebouwd om publiek en boeren te informeren. De geboorte van Goya is een grote aanwinst voor het fokprogramma van deze bedreigde diersoort. Goya is vernoemd naar de plaats in de Argentijnse provincie Corrientes, waar het opvang- en fokcentrum ligt.
steun het project
meer over de het grote menu miereneter van de ijsbeer
Een echo van tapir Aya. Met een echoscan maak je als het ware een doorsnede door de baarmoeder. Hier zie je praktisch het hele vruchtje, met de nek en het hoofd plus alle ribbetjes.
Als u een Artis de Partis-pop koopt, gaat van het aankoopbedrag 5,- naar het miereneterproject. Artis de Partis kost voor niet-leden 19,50, voor leden 17,55. tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
33
steun Artis
een eigen bankje in Artis een mooie manier om iemand te herinneren of te eren . Waar een park is, wordt gewandeld, en waar gewandeld wordt, zijn banken. de plaats van de parkbank is bewust gekozen, langs een pad, aan het water, onder bomen, bij een bijzonder uitzicht, op een open of juist meer besloten plek. de parkbank lijkt vanzelfsprekend in zijn aanwezigheid, maar draagt heel subtiel bij aan onze beleving van waar wij zijn. het is op de bank dat wij in rust overzien vanwaar we kwamen, om vervolgens verder te wandelen. de parkbank is de rustplaats van onze herinneringen: aan Artis, aan het park, aan de natuur, aan de bomen, planten en dieren, aan buiten zijn in de stad en aan de mensen met wie wij daar samen waren. ERIK A. DE JONG, ARTIS-PROFESSOR
A
rtis heeft een rijk verleden en het is niet verwonderlijk dat er veel mensen zijn met speciale herinneringen aan Artis. De band die mensen hebben met Artis komt ook naar voren in de vragen die de afdeling Fondsenwerving krijgt: “Mijn ouders kwamen heel veel in Artis en ik wil graag wat doen ter nagedachtenis aan hen.“ of: “Artis is dé plek om mijn moeder te eren, zij had zo‘n liefde voor de natuur.” maar ook: “Wij willen met de familie wat betekenen voor de dieren, voor het behoud van Artis, wat kunnen we doen?” Artis wil graag gehoor geven aan deze wensen; vanaf nu is het mogelijk een parkbank te adopteren. Het is een mooie manier om iemand te herin-
34
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
neren of te eren. Natuurlijk kunt u het ook cadeau geven of misschien wilt u met uw organisatie of familie zo een bijdrage leveren aan het voortbestaan van deze prachtige tuin en het werk van Artis voor natuurbehoud en natuureducatie . U kunt een Artis-bankje vanaf € 10.500,- aan u ‘verbinden’. Artis verzorgt een metalen plaquette waarin u een passende tekst kunt laten graveren. U voldoet dit bedrag door een periodieke schenking
MEER WETEN? Wilt u meer informatie over een bankje in Artis, maak dan gebruik van de antwoordkaart hiernaast of bel met Eveline Prins 020 52 33 533 of mail naar e.prins@artis.nl
Wie neem jij mee naar de ZOOmeravonden? In juni, juli en augustus is Artis elke zaterdagavond geopend tot zonsondergang. De tuin bruist van verschillende optredens en activiteiten: muziek, theater, poĂŤzie, verschillende kinderactiviteiten en nog veel meer (zie pag. 14) Nodig met de ansichtkaart een vriend of vriendin uit om mee te gaan naar een ZOOmeravond. Als lid kun je maximaal vier toegangskaarten met korting kopen voor vrienden of familie. Daarnaast kun je natuurlijk de introducĂŠcoupons gebruiken.
35
een nieuwe vleugel voor rijksmonument de Fazanterie
36
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
erfgoed
Dit jaar is Natura Artis Magistra gestart met grootscheepse vernieuwingen, ook van haar erfgoed. Inmiddels is begonnen met het opknappen van de Fazanterie, die deels gerestaureerd, deels helemaal vernieuwd wordt. tekst Goos van der Sijde m.m.v. Henriëtte Plantenga foto’s Ronald van Weeren illustraties Artis-archief
W
De Groote Volière (Masmanhuisje), illustratie W. Hekking jr. 1863.
Op deze plattegrond van Artis uit 1872 is goed te zien dat links tegenover het Masmanhuisje (Groote Volière) een fazantenkweek is gebouwd. Het tweede deel van de Fazanterie moest toen nog gebouwd worden.
at ‘de Fazanterie’ heet, is eigenlijk een combinatie van drie gebouwtjes met elk hun eigen geschiedenis. De kern van de Fazanterie is het zogenaamde Masmanhuisje (bij het Wolvenperk). Het huisje zelf dateert van voor de oprichting van Artis en was het buitenhuis van een zekere J. Masman. De hele Plantage was immers oorspronkelijk een buitengebied van Amsterdam waar Artis vanaf 1838 het ene terrein na het andere aankocht. Het Masmanhuisje werd aangekocht in 1863 en vijf jaar later voorzien van grote volières; het stond dan ook geruime tijd bekend onder de naam Groote Volière. Onder ruime overkappingen met volièregaas, huisden daar ibissen, kleine zilverreigers en andere waterminnende vogels. Artis was er zeer trots op: “Wanneer alle dieren zóó konden worden geherbergd, de sterflijsten zouden inkorten, de geboorteregisters in omvang toenemen” (ArtisJaarboekje 1869). De tuin verzamelde in de begintijd van haar bestaan zoveel bijzondere soorten vogels (al meer dan 80 in de eerste veertig jaar!) dat al snel de behoefte ontstond aan een echte Fazanterie. Die werd gebouwd in 1872 vlakbij het Masmanhuisje. Al in 1888 noopte ruimtegebrek tot het maken van de tweede volière, parallel aan de eerste en meer oostelijk gelegen. Het gehele complex van de Fazanterie bestaat nu zo’n 120 jaar en is een Rijksmonument. Echter, de onderhoudsstatus van het geheel is niet best en de volières moeten hoognodig aangepast worden aan de eisen van de tijd.
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
» 37
erfgoed
Zo is er behoefte aan meer vliegruimte voor de vogels, omdat ook een grote groep papegaaien (ara’s) en andere echte vliegers aan de collectie fazanten is toegevoegd. Aan beide buitenzijden van de Fazanterie zijn daarom volières van bijna zes meter hoog gepland. Aan de westelijke zijde komen ara’s te zitten, en in de hoge volières aan de oostelijke zijde (Aquariumzijde) lopen en vliegen straks grote Afrikaanse vogels zoals de hoornraaf en de maraboe rond. In de lagere volières lopen hoenderachtigen, zoals de Afrikaanse Kongopauw, de Himalaya goudfazant, en de Edward-fazant; bij het Masmanhuisje komen de ibissen. Het westelijk gelegen gebouw gaat als eerste op de schop. Dit deel van de Fazanterie is in de 20ste eeuw opnieuw gebouwd en heeft geen monumentale status. Deze vleugel wordt compleet vervangen door nieuwbouw in authentieke stijl.
sieringen is te zien dat het ouder is (1888), het heeft dan ook monumentale waarde en zal worden gerestaureerd en vernieuwd. Dit deel van de Fazanterie staat samen met het Masmanhuisje op de planning voor 2011. De fundamenten zijn van staal. Dat klinkt heel stevig, maar is het niet. Het is een vakterm voor het feit dat de gebouwen eigenlijk niet zijn gefundeerd, maar gewoon op de bodem rusten. Alle gebouwen worden nu onderheid, inclusief het oude en historisch belangrijke Masmanhuisje, en alle volières krijgen nieuwe, veel lichter en doorschijnender gaasconstructies. Najaar 2011 staat er dan een mooie combinatie van drie gebouwen met uiterlijk eenzelfde uitstraling. Links en rechts de nieuwe hoge volières, in het midden de lagere volières met op de achtergrond het klassieke Masmanhuisje met zijn hogere koepelvolières; een mooi symmetrisch geheel met een ritmische afwisseling van hoog en laag. Onderhuids zijn deze gebouwen dan inmiddels voorzien van moderne techniek, geschikt voor het houden van allerlei exotische vogels. Het gaat in Artis altijd om meer dan alleen herstel of renovatie van een gebouw; de dieren krijgen meer ruimte, de dierverzorging is efficiënter geregeld én er is meer te zien en te leren voor het publiek.
een mooi symmetrisch geheel met een ritmische afwisseling
Straks komt hier een moderne voedselkeuken waar vogelmaaltijden voor alle Artis-vogels op een efficiënte en hygiënische manier klaargemaakt zullen worden. Via een groot raam kan het publiek precies zien hoe dat in zijn werk gaat. Dit deel van de Fazanterie is eind 2010 gereed. Daarna komt het oostelijke deel van de Fazanterie aan de beurt. Aan de rozetten en ver-
fondsen en sponsoren
Ornamenten op het gebouw uit 1888
38
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
De vernieuwing van de Fazanterie is mede mogelijk gemaakt door Stichting Bouwstenen voor Dierenbescherming. Voor het vervolg van de renovatie van de Fazanterie is Artis op zoek naar schenkers en sponsoren. Wilt u ook bijdragen aan deze verbetering? Maak dan uw gift over op rekeningnummer 4511100 t.n.v. Natura Artis Magistra o.v.v. Fazanterie of neem contact op met de afdeling Fondsenwerving 020 52 33 533 of steunartis@artis.nl. Alvast bedankt voor uw steun.
artis
Tip!
Met een Artislidmaatschap krijgt u 10% korting op al deze artikelen
winkel
t bij he ium r a t e plan
verrekijker doe-boek Artis heeft samen met Dekamarkt een echt doe-boek over biodiversiteit gemaakt. Voor iedereen die van de natuur houdt, en vooral geschikt voor kinderen van 6 tot 12 jaar. Met het boek maak je een speelse wandeling door Artis. Bij het boek zitten 144 stickers om zelf in te plakken. De natuur komt heel dichtbij. Je kunt zelf proefjes doen, met een kaart het park ingaan om de juiste bladeren bij de juiste bomen te vinden, de vogels leren herkennen en nog veel meer… € 5,95
Ontdek de biodiversiteit van de natuur met deze fraaie verrekijker. met opbergkoker, lenskapjes en draagband, vergroting 3x, lens 36 mm. € 12,99
megalens Haal insecten nog dichterbij lens 60 mm (vergroot 3x), geïntegreerde powerloep van 13 mm ( vergroot 7x), met staander en pincet € 5,50
insectenloep Stop een kever of mier in deze insectenloep en verwonder je over hun facetogen, grijpkaken of voelsprieten. insectenloep met dubbele loep (2x en 4x) € 3,99
wijnglashouders wijnglas
ontdekkingspakket
Voorkom het omvallen van uw glas tijdens een picknick in Artis. 4 stuks € 7,95
Discovery Kit, alles in één. insectenloep, megalens en zoom microscoop € 24,95
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
39
wie
is er in de tuin?
Bezoekers vertellen wat zij in Artis bijzonder vinden. plus hun geheime tip tekst Leonie Slotemaker foto’s Frank de Ruiter, Leonie Slotemaker
“We zijn hier net getrouwd.”
bruidspaar Menno en Lotte waar in de Tijgerzaal wat zijn nu officieel man en vrouw geheime tip ”Je kunt met de boot arriveren bij de aanlegsteiger voor restaurant de Twee Cheetahs.” Menno:“Mijn vrouw lijkt op een stokstaartje, dat zijn de leukste beestjes in Artis. Ze kijkt ook zo zenuwachtig om haar heen en houdt alles in de
40
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
gaten.” Lotte lachend: “Jij bent net een leeuw, maar dan zonder haar. Eigenlijk is hij alleen een leeuw qua karakter, uiterlijk lijkt hij meer op een zeehond. Vanaf vandaag heeft de Tijgerzaal een speciale betekenis voor ons. We zijn hier net getrouwd en hebben voor Artis gekozen wegens de locatie en de fantastisch mooie zaal waar veel daglicht binnenkomt. Na de plechtigheid kunnen onze gasten zich ook nog vermaken in het park”
wie is er in de tuin
Katja met opa Joep en oma Lide waar Vlinderpaviljoen wat met opa en oma op stap geheime tip ”Elke dag om 11.00 en 14.00 uur vertelt de dierverzorger over de vlinders die net geboren zijn en laat hij ze los in de kas.” Katja is 3 jaar en logeert een weekendje bij haar opa en oma. “Katja komt hier vaker maar dit is onze eerste keer”, zegt oma Lide, “Vlinders zijn haar lievelingsdieren.” Met vlinderlolly in haar mond antwoordt Katja: “Ik heb ook vlinders in mijn slaapkamer, alleen niet de echte. Ik vind de zwarte vlinder met de rode vlekjes het mooiste. “Weet jij hoe ze die vlinder noemen?’ vraagt opa Joep, “Hij heet de Griekse schoenmaker.” “Wat een gekke naam”, vindt Katja, ”Weet je wat ook gek is?! Opa zei net tegen mij dat hij een broodje olifant wilde eten, maar dat kan helemaal niet!”
“Vlinders zijn Katja’s lievelingsdieren.”
mensen komen om verschillende redenen naar Artis. wat is er allemaal te doen? • tekenen, beeldhouwen en schilderen tussen de dieren • cursussen in het Planetarium • trouwen • knuffelen met dieren (gratis)
• lezingen • Planetariumvoorstellingen (gratis) • rondleidingen (deels gratis) • speurtochten (gratis) • tentoonstellingen (gratis)
• voertijden en praatjes van de dierverzorgers (gratis) • kinderfeestjes • vrijwilligerswerk
Berber, leerling van het Da Vinci College
“We snappen nu veel meer van klimaatverandering.”
waar Planetarium wat hele dag activiteiten in Artis met VWO 4 geheime tip ” Les volgen in het Planetarium is veel beter dan uit de boeken leren.” “Ja, nu snap ik eindelijk waarom de ‘Milankovich Cyclus’ klimaatveranderingen voorspelt,” zegt Milou, rechts van Berber. “Een aantal onderwerpen herkende ik van de les op school, maar het is veel duidelijker als je het op zo een groot scherm ziet.” vindt Berber. “Vorig jaar waren we ook in Artis met tekenles. Vandaag hebben we een druk programma. Na de les over het klimaat in het Planetarium gaan we naar het Geologisch Museum om een workshop te volgen. Hopelijk hebben we daarna nog tijd om naar de Jungle by Night te gaan, dat is spannend in het donker.” tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
41
De verwilderde halsbandparkieten komen oorspronkelijk uit India en Noord-Afrika. Ze kraken de nesten van spechten en andere holenbroeders.
42
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
vraag In elk nummer behandelen we een lezersvraag. Deze keer eentje van Sophia Brauckman uit Apeldoorn naar aanleiding van het Jaar van de Biodiversiteit. Ook een vraag? Mail naar redactie@artis.nl en een expert geeft antwoord.
hoeveel planten en dieren heeft Artis? tekst Charlotte Vermeulen i.s.m. Katja Staring foto’s Ronald van Weeren en Artis-archief
“Dit is het Jaar van de Biodiversiteit, hoeveel planten en dieren telt Artis eigenlijk?”, vraagt Sophia Brauckman uit Apeldoorn.
O
fficieel heeft de tuin 12.715 dieren (919 soorten) en 220 soorten bomen (668 stuks) plus nog vele andere soorten planten (struiken, bloembollen, etc). Met al deze dieren en planten is Artis een groene en veilige oase in de stad, en dat trekt ook vele wilde gasten. Een van de bekendste wilde gasten in Artis is de blauwe reiger. Vandaag de dag is dat met ruim 12.500 broedparen een veelgeziene vogel in Nederland, maar van oudsher was het een schuchtere vogel die teruggetrokken leefde. De blauwe reiger heeft zich echter aan de mens aangepast. Hij is nu in elke stad te vinden, bij iedere tuinvijver en naast vele sportvissers. In Artis heeft een hele kolonie van inmiddels tachtig nesten z’n
plek gevonden. Er zijn veel oude bomen om een goed nest in te bouwen én er is voldoende te eten. Tijdens de voertijden van de pelikanen (14.00 uur), zeeleeuwen (11.30 en 15.45 uur) en pinguïns (15.30 uur) zitten de reigers brutaal en onverstoord klaar om wat mee te pikken van de vissen en de eendagskuikens. De reiger zelf dient echter ook af en toe als tussendoortje. Leeuwen op het Kerbertterras halen jaarlijks meermalen uit naar net vliegvlugge – en dus onhandig vliegende reigerjongen die zich boven het Kerbertterras wagen. Hap-slik-weg zijn die! Zo gaat het in de natuur. Eten en gegeten worden. Precies daarover gaat biodiversiteit. Het leven in al zijn rijkdom aan vormen, die in onderlinge samenhang in gemeenschappen (ecosystemen) met elkaar samenleven en van elkaar afhankelijk zijn.
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
» 43
vraag
Artis trekt vele wilde dieren aan. Blauwe reigers hebben al sinds jaar en dag een succesvolle broedkolonie in ’t Veentje van Artis.
Huismus bij een drinkbak voor de geiten op de Kinderboerderij. Huismussen profiteren van de gevarieerde omgeving die Artis hun biedt.
Een ekster die haar van de witstaartgnoe in Artis plukt om zijn nest mee te bekleden.
44
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
Biodiversiteit kun je zien als een momentopname van het evolutieproces, een momentopname van de stand van de natuur. Soorten veranderen, nieuwe soorten ontstaan en andere soorten sterven uit onder invloed van de veranderende omstandigheden. Lange tijd speelden alleen natuurlijke processen en rampen zoals vulkaanuitbarstingen, overstromingen en ijstijden daarbij een rol. Nu is het vooral de mens die de biodiversiteit negatief beïnvloedt en wel in een razendsnel tempo. Veel dieren dreigen dus te verdwijnen door toedoen van de mens. Een voorbeeld dicht bij huis is de huismus. In enkele tientallen jaren is de populatie in Nederland gehalveerd. Waar dat precies door komt, daarover wordt druk gespeculeerd. Wél is duidelijk dat een belangrijke oorzaak de ‘vernetting’ van ons landschap is. Verlies aan goede nestplaatsen en veranderingen in de landbouw zijn allemaal factoren die een rol spelen. Zo zijn veel moderne daken voorzien van platte pannen, waaronder geen ruimte voor een mussennest beschikbaar is. Vee staat meer binnen dan buiten. Mussen verzamelen graag insecten voor hun jongen op paardenvijgen en andere faeces, die nu dus in mestgoten in grote moderne stallen belanden in plaats van op straat of op het land. Bijzonder is daarom dat juist in Artis veel huismussen zitten. Hier vinden ze volop nestgelegenheid en voedsel: zaadjes voor henzelf en kleine insecten voor de jongen. Ook is het veilig in de tuin. Als de sperwer, een roofvogel, ze achterna zit, vluchten ze de struiken en bosjes van Artis in. Om mussen nog meer veilig leefgebied te gunnen zal Artis extra hagen planten. Maar de mussen (en ook andere wilde vogels) profiteren ook van de dieren in de tuin. Zo verharen de wisent, gnoe en de kameel in het voorjaar flink. Het winterhaar dat zij verliezen, is in vele mussen- en eksternesten terug te vinden. De wisent, de Europese bison, is bij de mussen verder populair vanwege zijn uitwerpselen. In de mest zitten pitjes en zaadjes die de vogels er graag uitpikken . Maar zoals gezegd, nog belangrijker zijn de insecten die er op afkomen. De mussen voeren deze graag aan hun jongen.
vraag
Artis-dieren en planten
Artis heeft een hoge biodiversiteit, en daarbovenop komen ook nog eens ettelijke wilde gasten. de ‘burgelijke stand’ per 31 december 2009:
94
soorten zoogdieren (515 dieren)
100
100
plantensoorten in het vlinderpaviljoen
vogelsoorten (732 vogels)
280
353
vissoorten (1969 vissen)
soorten ongewervelden (9000 dieren) waaronder 2 bijenkolonies en door het jaar heen zo’n 156 vlindersoorten
ook wilde gasten zijn er volop in Artis RUIM 30 VOGELSOORTEN broeden in Artis, waaronder ook verwilderde halsbandparkieten die in nederland goed overleven, omdat ze ’s winters worden bijgevoerd door mensen. er zijn 2 SOORTEN VLEERMUIZEN; enkele TIENTALLEN SOORTEN paddestoelen; ongeveer 350 SOORTEN PLANTEN; maar liefst 1908 SOORTEN INSECTEN, waaronder 360 VLINDERSOORTEN; en 80 SOORTEN SPINACHTIGEN, DUIZENDPOTEN, MILJOENPOTEN EN PISSEBEDDEN. de biodiversiteit aan wilde gasten in Artis is in werkelijkheid nog veel hoger; er is natuurlijk nog nooit een complete inventarisatie van de soorten door het jaar heen gedaan.
tijdschrift Natura Artis Magistra #2~2010
45
vraag
soorten dieren en planten op de wereld hoeveel soorten dieren en planten er nu op de wereld exact zijn, is onbekend. nog altijd ontdekken biologen nieuwe soorten, zelfs in nederland. naar schatting telt de aardbol nu ongeveer:
4.500 soorten amfibieën
5.475 soorten zoogdieren
6.000 soorten reptielen
9.377 soorten vogels
25.000 soorten vissen
270.000 soorten planten paddestoelen en schimmels 100.000 soorten
meer over biodiversiteit
5-55.000.000
46
soorten insecten en andere ongewervelden
Wildernis in europa
Artis-lezingen
Waar is die wildernis in europa en hoe staat het er mee? deze jaarexpositie van het Zoölogisch Museum Amsterdam in het Aquarium staat in het kader van het internationale Jaar van de biodiversiteit 2010.
de volgende lezingen staan in 2010 in het teken van biodiversiteit: • Bert Denneman, vogelbescherming (3 augustus, 20.00 u, planetarium) • Menno Schuthuizen, naturalis-onderzoeker (5 oktober, 20.00 u, planetarium) • Midas Dekkers (2 november, 20.00 u, planetarium).
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
zorg voor biodiversiteit in uw omgeving In uw eigen omgeving kunt u zelf de leefkansen van dieren en planten bevorderen. Daarmee verhoogt u de biodiversiteit. • ruim de tuin niet heel netjes op, laat een rommelig hoekje over als schuilplek voor egels en padden • betegel niet de hele tuin, hou genoeg grond voor groen over • hang plantenbakken op uw balkon • zaai vlinderzaad en/of plant een vlinderstruik voor vlinders; daar profiteren meteen bijen en andere insecten van • hang vetbollen op in de winter • klop uw ontbijtkleedje buiten uit en voer zo broodkruimels aan de mussen • leg een vijver(tje) aan voor padden, kikkers en waterinsecten • hang nestkastjes, vlinderkastjes of insectenhotels op • geef uw kat een belletje zodat de vogels ‘m horen aankomen
doe-boek biodiversiteit
‘Wat veel soorten!’ is een natuur doe- en plakboek voor kinderen over biodiversiteit. inclusief 144 stickers voor 5,95. Zie pag. 39
column
vlinders Prof.dr. Louise E.M. Vet is entomologe (insectenkundige) en professor in evolutionaire ecologie. Zij leidt het Nederlands Instituut voor Ecologie, een top onderzoeksinstituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Louise Vet is betrokken bij diverse initiatieven om de economie op meer ecologische, dus duurzame, leest te schoeien.
Ecologen bestuderen de economie van het leven. De natuur als wereldwijde onderneming. Biodiversiteit is de basis van dit bedrijf. Als ‘multinational’ krijgen we dus ook jaarcijfers. Van de IUCN, the International Union for Conservation of Nature. De rode lijst van bedreigde soorten. Jakkes. Weer slecht nieuws, het lijkt onze huidige economie wel! Nu denken de meeste mensen bij bedreigde soorten meteen aan panda's, tijgers en andere aaibare soorten. Het kleine spul wordt meestal - en zeer onterecht -vergeten. Insecten bijvoorbeeld. Daar heeft men meestal niet zo veel mee. Vlinders uitgezonderd. Die fladderende, kleurige, vrolijke en aaibaarste zesvoeters. Ze zijn niet alleen mooi maar spelen ook nog een cruciale rol als bestuiver. De laatste IUCN cijfers laten zien dat ook zij onze bescherming hard nodig hebben. Zo gaat bijna een derde van alle Europese 435 vlindersoorten hard achteruit. Oorzaak is het verlies aan leefomgeving. Eenzelfde verhaal is er voor kevers en libellen. Mijn entomologenhart bloedt maar daar schieten we natuurlijk niets mee op. Oplossingen moeten er komen, de trend moet gekeerd. En volgens mij is dat helemaal niet zo moeilijk. De oplossing ligt dichter bij u dan u denkt. In de stad, op bedrijventerreinen en op uw dak. Laten we publiek en bedrijven stimuleren om overal biodiversiteit te creëren in plaats van stelselmatig te vernietigen. Elke vierkante meter kan leven initiëren, juist in de stad. Dat begint bij een flinke variatie aan planten. Alle daken moeten groen. Goed voor de isolatie van uw gebouw, gratis lucht- en waterzuivering, prima CO2 afvang en gratis vlinders, vogels en ander moois. Probeert u het ook? Dan kunnen we gezamenlijk die jaarcijfers laten opfleuren. Louise Vet tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
47
de expert
“ik verkoop aardbeien, stroopwafels en heerlijke koffie” tekst Katja Staring foto Ronald van Weeren
Horecamedewerker Bart Velmans geeft leiding aan de bemanning op de elf gloednieuwe horeca-fietskarren. “We hebben straks elf bakfietsen. De paviljoens waar we nu snacks verkopen, worden afgebroken. Een paar karren staan min of meer op een vaste plek, maar de meeste rijden overal rond. Ze staan bijvoorbeeld tijdens voedertijden eerst bij de zeeleeuwen en daarna bij de roofdieren. Bij de ene kar is er soep of verse koffie uit echte espresso-apparaten, bij de andere Italiaanse panini, vers fruit of ijs. We gaan zelfs een Hollandse kar inrichten met vers gebakken stroopwafels. Dat is toch geweldig, als je straks op de ZOOmeravonden met een wijntje op het gras zit en een kar komt even voorrijden? En straks zijn de producten zoveel mogelijk biologisch. Eet en drink je nog verantwoord ook.”
48
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
Ik kom uit Limburg en woon nu zes jaar hier in de hoofdstad. Die bakfietsen zijn natuurlijk heel Amsterdams, en passen daarom ook goed binnen Artis. Vorig jaar ben ik hier begonnen en elke dag ben ik weer verrast over mijn werkomgeving, want er gebeurt hier een heleboel en ik leer van alles. Bijvoorbeeld dat het water voor het Aquarium helemaal vanuit de Atlantische oceaan naar Nederland wordt vervoerd en vanuit de haven vervolgens met kleine bootjes naar hier wordt gevaren. Ook verbazingwekkend vond ik de hoeveelheid mensen die afkwam op de tijdelijke ijsbeer, of de aantallen reacties op het overlijden van nijlpaard Tanja, ongelooflijk, kijk: daar krijg ik nóg kippenvel van.”
“Die bakfietsen zijn natuurlijk heel Amsterdams.”
bart velmans
waar kun je ze vinden
wat eerste medewerker bediening wie bart velmans werkt voor Artis sinds 2009 opmerkelijk is van oorsprong zelfstandig kok (van steakhouse, Franse keuken tot pannenkoekenhuis), maar nu leidinggevende in zijn allereerste ‘overdagbaan’ mooist in Artis de spookachtige bovenverdiepingen van het Groote Museum, dat in de toekomst weer geopend zal worden voor publiek
de horecabakfietsen zijn door heel de tuin te vinden, zowel ’s zomers als ’s winters
49
kikkers en kikkerdril Dit keer is Nino den Brave (9) reporter. begin 2009 heeft hij in de film Kikkerdril gespeeld. hij wil graag meer te weten te komen over kikkers. “en: zijn alle kikkers giftig?”, vraagt hij aan Gijs Koomen van het Aquarium. tekst Chantal Schouw foto’s Ronald van Weeren
Alleen sommige kikkersoorten zijn giftig, zoals de pijlgifkikker uit Zuid-Amerika. Giftige kikkers hebben allemaal een felgekleurde huid. Die felle kleuren zijn bedoeld om vijanden af te schrikken. Indianen gebruiken het gif van de pijlgifkikker. Voordat zij op jacht gaan, doen zij een beetje gif op hun pijl. Het gif is dodelijk voor de dieren die ze willen vangen.
zwart-geel betekent gevaar!
50
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
Artis-reporter
Het voortplanten gaat bij kikkers zo: eerst gaat het mannetje hard kwaken om een vrouwtje te ‘versieren’. Nadat het mannetje een vrouwtje heeft gelokt, legt zij eitjes in het water, dat is het kikkerdril. Het dril wordt tijdens het leggen bevrucht door het mannetje. Uit de eitjes komen kleine visjes die dikkopjes heten. Na zes tot negen weken krijgt het dikkopje achterpoten. Vervolgens raakt hij z’n staart kwijt en is het een echt kikkertje.
een kikkervisje De kikkers in Artis mogen nooit zomaar aangeraakt worden, vertelt Gijs. Mensen hebben vaak ziektekiemen of schimmelsporen aan hun handen waar kikkers ziek van kunnen worden. Ook kunnen kikkers ziektes hebben die gevaarlijk kunnen zijn voor mensen. Gijs heeft wel eens drie maanden last gehad van eczeem (huiduitslag). Nu draagt hij altijd handschoenen als hij een kikker moet oppakken. Om kikkers te beschermen, heeft de regering een lijst gemaakt met kikkers die geen huisdier mogen zijn. Daarop staan onder andere de groene kikker en de pad uit Nederland.
met de klas op report age
kikkerdril Dit is de Surinaamse pad, de Pipa pipa, hij is eigenlijk een kikker met een heel bijzondere voortplanting. De jonge kikkertjes komen namelijk uit de huid van hun moeder. Nadat het mannetje de eitjes in het water heeft bevrucht, neemt het vrouwtje de eitjes in de huid op. De huid groeit als het ware om het kikkerdril heen. De kikkertjes ontwikkelen zich hetzelfde als een normale kikker, alleen groeien ze op in de huid van de moeder. Nadat ze volgroeid zijn, komen zij uit de rug van hun moeder vandaan.
kijk op www.ecore por
ter.nl
zelf elf Artisreporter zijn? ben je tussen de 6 en 16 jaar? dan mag je als reporter in Artis met een fotograaf een reportage komen maken, en achter de schermen kijken, je bent tenslotte even journalist en die mogen overal neuzen. mail je idee naar redactie@artis.nl
Uit de eitjes in de huid kruipen later kleine kikkertjes
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
51
raadplaat
wat is dit? weet u welke Artis-bewoner dit is? Mail het antwoord voor 22 juni naar redactie@artis.nl. Op www.artis.nl staat vanaf 29 juni de inzending van de winnaar die vier Artis-vrijkaartjes wint; om cadeau te doen of om mensen uit te nodigen mee te komen kijken in de mooiste tuin van Amsterdam. Uitslag vorige puzzel: Mangrovekwal. De winnaar was Patrick van der Voorn uit Amsterdam.
harig
zacht
kattenstaart
wollig
engelenhaar 52
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
artis agenda
Er is van alles te doen in Artis. Hier zetten we alles op een rij. Voor de meest recente informatie check www.artis.nl en/of blijf op de hoogte via de e-mailnieuwsbrief.
juni zaterdag 5
ELKE DAG
Voor een overzicht van de dagelijkse activiteiten zie pg. 56
niet 3X te missen...
ZOOmeravond speciale gast Nederlands Philharmonisch Orkest met Le Carnaval des Animaux waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:56 uur
zondag 6
woensdag 9
2. nachtvlinders
zaterdag 12
3. cursus Sterrenkunde
Geef je nu op! (zes avonden in september en oktober)
Koningsmaal voor de leeuwen waar Kerbertterras wanneer 15.00 uur leeftijd alle
ZOOmeravond speciale gast zangeres Leoni Jansen waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 22:05 uur
1. ZOOmeravond-optreden op de laatste ZOOmeravond nachtvlinders zoeken in het Vlinderpaviljoen van zonsondergang tot 22.00 uur (28 augustus)
woensdag 16
zaterdag 19
In de Maneschijn kleuterprogramma. waar Planetarium wanneer 11.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar
Maak je eigen fossiel! waar Geologisch Museum wanneer 14.00 – 16.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar
van Huub van der Lubbe (17 juli)
vlinders worden losgelaten waar Vlinderpaviljoen wanneer 14.00 uur leeftijd alle
ZOOmeravond speciale gast zangeres Jenny Lane waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 22:02 uur
zondag 13 Hup Holland: 100 oranje
zondag 20 Rondleiding: Ontmoet de leukste dierenvaders waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd alle
woensdag 23 Kijk! Duikers in het Aquarium! waar Bovenverdieping Aquarium wanneer 14.00 uur leeftijd alle
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
53
agenda (vervolg juni) zondag 4
de ZOOmeravonden
zaterdag 26 ZOOmeravond speciale gast actrice Cystine Carreon waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 22:06 uur
zondag 27 Rondleiding Apenhuis en Vogelhuis waar Informatiehuisje wanneer 13.00 uur leeftijd v.a. 10 jaar
woensdag 30 Kom kijken in de operatiekamer waar Operatiekamer (naast Roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle
Vlieg naar je bestemming in de ruimte! waar Planetarium wanneer 13.00 – 15.00 uur leeftijd alle
dinsdag 6 Lezing over parallelle universums door Milo Grootjen (zie pag. 57) waar Planetarium wanneer 20.00 uur
Poep onder de Loep! waar leslokaal de Uithoek (naast Geologisch Museum) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 6 jaar
zaterdag 10 ZOOmeravond speciale gast actrice en zangeres Hadewych Minis waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 22:00 uur
Insecten knuffelen waar Insectarium wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd v.a. 6 jaar
woensdag 14
juli zaterdag 3 ZOOmeravond speciale gast zangeres Wende Snijders waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 22:04 uur
54
zondag 18 Koningsmaal voor de leeuwen waar Kerbertterras wanneer 15.00 uur leeftijd alle
koningsmaal voor de leeuwen
woensdag 7
zondag 11
operatiekamer
waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:53 uur
Laat je schminken als vlinder of leeuw waar Vlinderpaviljoen wanneer 13.00 – 16.00 uur leeftijd alle
zaterdag 17 ZOOmeravond speciale gast zanger en acteur Huub van der Lubbe
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
zaterdag 31 ZOOmeravond speciale gast Artisprofessor Erik de Jong waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:33 uur
augustus zondag 1 Help mee een verjaardagstaart maken voor Yindee waar Olifantenperk wanneer 14.30 uur leeftijd v.a. 4 jaar
woensdag 21
dinsdag 3
Kom kijken in de operatiekamer waar Operatiekamer (naast Roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd alle
Lezing Van Blauw Blauw tot Killy Killy door Bert Denneman, Vogelbescherming Nederland. waar Planetarium wanneer 20.00 uur
zaterdag 24
de olifanten krijgen een douche
ZOOmeravond speciale gast Z@ppelin Zomertour waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:44 uur
zondag 25 Achter de schermen in het Aquarium waar Aquarium wanneer 13.30 uur leeftijd alle
woensdag 28 Olifanten gaan onder de douche waar Olifantenperk wanneer 14.30 uur leeftijd alle
woensdag 4 Als twee honden vechten om een been… waar bij de wilde honden wanneer 14.00 uur leeftijd alle
zaterdag 7 ZOOmeravond speciale gast zanger Tim Knol waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:21 uur
agenda
september woensdag 1 raketschieten
zondag 8 Gay Pride rondleidingen over homoseksualiteit bij dieren waar informatiehuisje schapenwanneer 13.00 uur scheren leeftijd 12 mei alle
woensdag 11 Koningsmaal voor de leeuwen waar Kerbertterras wanneer 15.00 uur leeftijd alle
zaterdag 14 ZOOmeravond speciale gast zangeres Anny waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 21:07 uur
waar de hele tuin wanneer tot zonsondergang 20:52 uur
zondag 22 De sterrenhemel van je geboortedag waar planetarium wanneer 13.00 – 15.00 leeftijd v.a. 4 jaar
woensdag 25 Kom kijken in de operatiekamer waar Operatiekamer (naast roofdierengalerij) wanneer 14.00 – 15.00 leeftijd alle
zaterdag 28
Dierverzorgers verstoppen voedsel voor de gorilla’s waar Gorillahuis wanneer 14.30 uur leeftijd alle
ZOOmeravond speciale gast zangeres Ageeth de haan waar de hele tuin wanneer tot 22.00 uur open ZOOmeravond slot nachtvlinders zoeken waar vlinderpaviljoen wanneer 21.00 - 22.00 uur
woensdag 18
zondag 29
Raket schieten! waar planetarium wanneer 13.00 – 15.00 leeftijd v.a. 4 jaar
Een kijkje in de keuken! waar voedselmagazijn (nabij insectarium) wanneer 13.00 – 14.30 leeftijd alle
zondag 15
zaterdag 21 ZOOmeravond speciale gast acteur Art-Jan de vries
de krabnevel
IJsje voor de wasberen waar Wasberenverblijf wanneer 14.00 uur leeftijd alle
zondag 5 Koningsmaal voor de leeuwen waarKerbertterras wanneer 15.00 uur leeftijd alle
dinsdag 7 lezing Nieuws uit de kosmos door wetenschapsjournalist Govert Schilling. (zie pag. 57) waar planetarium wanneer 20.00 uur
exposities/cursus Darwin en Artis een expositie over de correspondentie van darwin met Artis. waar Zoölogisch Museum in het Aquarium Wildernis in Europa Waar is de wildernis in europa en hoe staat het er mee? wanneer t/m 31 december 2010 0 waar Zoölogisch Museum in het Aquarium
Govert Schilling
de krabnevel
woensdag 8 Uilenballen uitpluizen waar Uilenruïne wanneer 13.00 – 14.30 uur leeftijd v.a. 6 jaar
zondag 12 In de Maneschijn! waar planetarium Wanneer 11.00 uur Leeftijd v.a. 4 jaar
woensdag 15 Overwin je angst, kom een spin aaien! waar leslokaal de Kuil (nabij Kinderboerderij) wanneer 14.00 – 15.00 uur leeftijd v.a. 4 jaar
Cursus Sterrenkunde in september geeft wetenschapsjournalist Govert Schilling op zes avonden uitleg over allerlei facetten van de sterrenkunde. wanneer zes maandagavonden: 6, 13, 20 en 27 september en 4 en 11 oktober van 20.00 tot 22.00 uur waar planetarium prijs €100,- en €90, voor Artis-leden. dit is inclusief het cursusboek handboek Sterrenkunde. Aanmelden via planetarium@artis.nl
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
55
agenda
elke dag Elke dag zijn er in Artis bijzondere momenten bij te wonen. dagelijks vertelt de dierenverzorger 11:00 uur Europese gieren 11:00 uur Vlinderpaviljoen bij poppenkast 11:30 uur Zeeleeuwen 12:30 uur Reptielenhuis 13.45 uur Lemurenland 14.00 uur Vlinderpaviljoen bij de poppenkast 14:50 uur Roofdierengalerij 15:30 uur Pinguïns 15.45 uur Zeeleeuwen
Planetarium van 7 juni tot 12 september op weekdagen 11:30 uur Het Betoverde Rif 13:00 uur Spacetrip 14:00 uur Het Betoverde Rif 15:00 uur Natuurlijke Selectie / Maan en Ster* 16:00 uur Astronaut 17:00 uur Spacetrip
in weekends en in de zomervakantie (10 juli t/m 29 augustus) 11:00 uur Het Betoverde Rif 12:00 uur Astronaut 13:00 uur Spacetrip 14:00 uur Het Betoverde Rif 15:00 uur Natuurlijke Selectie / Maan en Ster* 16:00 uur Het Betoverde Rif 17:00 uur Spacetrip * Speciale programmering tijdens Ramadan In de vastenmaand Ramadan (11 augustus t/m 12 september) wordt om 15:00 dagelijks het programma ‘Maan en Ster’ vertoond.
Maan en Ster Beleef de prachtige sterrenhemel boven de Arabische woestijn en leer meer over de nauwe relatie tussen sterrenkunde en gebruiken in de Islam. leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten
elke dag Voorstellingen in het Planetarium (programma hiernaast) elke zondag Knuffelen met kleine dieren. Leslokaal de Stolp naast de Kinderboerderij Van 13.30 – 14.15 uur en 14.45 – 15.30 uur elke woensdag en zondag Allerlei leuke en leerzame activiteiten voor kinderen. elke zaterdag- en zondagmorgen Artis-rondleiding. Altijd al meer willen weten over het reilen en zeilen in de dierentuin? Maak een leerzame wandeling met een rondleider. waar Informatiehuisje wanneer 11:00 uur
56
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
Natuurlijke Selectie Vaar mee met het schip de Beagle en ervaar wat Darwin tijdens deze reis van zijn leven meemaakte. leeftijd vanaf 10 jaar, duur 25 minuten Astronaut Wat moet je doen om astronaut te worden en wat gebeurt er met je lichaam in de ruimte? leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten Het Betoverde Rif Spannend en kleurrijk onderwateravontuur over twee jonge vissen die samen met de maan hun magische en geheime rif proberen te redden. leeftijd alle leeftijden, duur 30 minuten. Spacetrip Sneller dan het licht reizen we langs planeten, sterren en sterrenstelsels. leeftijd vanaf 8 jaar, duur 25 minuten
agenda lezingen
cursussen Oneindig veel aardbollen: de mogelijkheid van parallelle universums Door Milo Grootjen is het mogelijk dat er naast ons eigen heelal een ander universum bestaat? volgens sommige kosmologische theorieën bestaan er zelfs meerdere naast elkaar, een multiversum genoemd. wanneer dinsdag 6 juli 2010, 20.00 uur – het planetarium
Van Blauw Blauw tot Killy Killy Door Bert Denneman, Vogelbescherming Nederland lezing in het kader van het internationaal Jaar van de biodiversiteit 2010 de nederlandse Antillen hebben een enorme biodiversiteit en een grote variatie aan leefgebieden. van koraalrif tot tropisch nevelwoud en van mangrove tot kurkdroog cactusbos. in vogelvlucht passeren de hoogtepunten van deze biologische schatkamer. wanneer dinsdag 3 augustus, 20.00 uur – het planetarium Nieuws uit de kosmos
met korting voor Artis-leden
ARTIS ATELIERS de dierentuin is een aanstekelijke plek om samen met medecursisten te werken aan je eigen creativiteit. Met de dieren als inspiratiebron wordt onder begeleiding van een vakkundige docent op verschillende locaties in de tuin gewerkt. Onderstaande cursussen zijn bedoeld voor volwassenen. BOETSEREN wanneer dinsdag 1, 8 en 15 juni van 10.00 tot 12.30 uur prijs €75,- inclusief materiaal TEKENEN EN SCHILDEREN wanneer maandag 31 mei, 7 en 14 juni 2010 of vrijdag 28 mei, 4 en 11 juni van 10.00 tot 12.30 uur prijs €55,- inclusief materiaal BEELDHOUWEN wanneer dinsdag t/m vrijdag 22, 23, 24, en 25 juni van 10.30 tot 15.30 uur prijs €175,- inclusief materiaal
Door wetenschapsjournalist Govert Schilling. bijna dagelijks maken astronomen melding van bijzondere ontdekkingen. Govert Schilling vertelt het allerlaatste astronomische nieuws, heet van de kosmische naald. wanneer dinsdag 1 juni en 7 september 2010, 20.00 uur – het planetarium
voor toezending van een inschrijfformulier: kijk op www.artis.nl
de lezingen beginnen om 20.00 uur, in het planetarium (zaal open: 19.30 uur). Toegang: voor Artis-leden en donateurs van het Geologisch Museum gratis. Overige belangstellenden betalen €8,50. Kaarten worden uitsluitend aan de zaal verkocht. voor meer informatie: www.artis.nl
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
57
uitsmijter
Annelies Schreuder uit Landsmeer maakt deze prachtige foto van elkaar liefkozende jan-van-gents. Heeft u tijdens uw bezoek aan Artis ook een bijzonder moment vastgelegd, stuur het naar: redactie@artis.nl
colofon Dit is een uitgave van de Stichting tot Instandhouding van de Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra. Verschijnt vier keer per jaar en wordt gedrukt op fsc-gecertificeerd papier. beschermvrouwe h.k.h. Prinses Margriet directie Haig Balian Arianne van der Doelen hoofdredacteur Goos van der Sijde eindredactie Katja Staring redactiecommissie Ebelin Boswinkel
58
Veronique Hoogendoorn Erik A. de Jong Eveline Prins Goos van der Sijde Nicolette Snijders Charlotte Vermeulen Ronald van Weeren fotografie Ronald van Weeren vormgeving Van Lennep, Amsterdam grafische productie Thieme Grafimedia Almere redactie postbus 20164 1000 hd Amsterdam e-mail: redactie@artis.nl ledenadministratie postbus 20164 1000 HD Amsterdam
tijdschrift Natura Artis Magistra # 2~2010
rekeningnummer 44214 t 0900 27 84 796 e-mail: leden@artis.nl www.artis.nl lidmaatschappen 2010 3 t/m 17 jaar: € 47,50 18 t/m 64 jaar: € 72,50 senioren 65+: € 52,50 Bij meerdere kaarten op één adres gelden per lidmaatschapsnummer de volgende kortingen: de tweede kaart: € 15 korting de derde kaart: € 20 korting Vanaf elke volgende kaart: € 30 korting. Per adres is één abonnement op het tijdschrift inbegrepen. 0plage: 37.000.
fondsenwerving Artis is een door het Centraal Bureau Fondsenwerving goedgekeurd doel en is door de Belastingdienst aangewezen als ANBI (Algemeen Nut Beogende Instellingen), deze instellingen zijn vrijgesteld van schenkingsen successierechten. Voor informatie over sponsoring, adoptie, schenken of nalaten kunt u bellen met 020 52 33 533 of mailen naar steunartis@artis.nl issn: 1384-5950 Als u het tijdschrift niet meer wenst te ontvangen, kunt u dat melden bij de ledenadministratie.
U kunt nu ook in Artis van illy genieten
terugblik
Vanuit deze elegante ‘Muzijkkiosk’ klonken niet zelden opgewekte harmonie-orkestjes en werden Liederentafels begeleid, maar stemmiger muziek was er ook te horen. Componisten als Van Bree, Samethini en Coenen schreven speciaal voor Artis feestelijke melodieën.De Muziektempel stond van 1849 tot 1936 op het Voorplein, tussen het Hoofdgebouw en de huidige Kinderboerderij. Op het dak de negen Muzen, en ter weerszijden van de trap twee putti. Illustratie door W. Hekking Jr., 1872.