Α. Τζιμογιάννης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Σχεδιασμός μαθησιακών δραστηριοτήτων με ΤΠΕ Εισαγωγή H ένταξη των ΤΠΕ στην εκπαίδευση δεν επικεντρώνεται στη βελτίωση της παραδοσιακής διδακτικής πράξης αλλά στοχεύει στην αναμόρφωση του ευρύτερου παιδαγωγικού πλαισίου και στην ουσιαστική ενίσχυση της μαθησιακής διαδικασίας. Τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε εξέλιξη μια μεγάλη συζήτηση σχετικά με τη χρήση των υπολογιστών ως γνωστικά εργαλεία στο πλαίσιο εποικοδομιστικών και κοινωνικογνωστικών προσεγγίσεων για τη διδασκαλία και τη μάθηση (Jonassen 2000). Στο πλαίσιο αυτό προτείνονται εργαλεία και λογισμικά γενικού σκοπού (γλώσσες προγραμματισμού, υπολογιστικά φύλλα, βάσεις δεδομένων, παρουσιάσεις) και περιβάλλοντα ειδικά σχεδιασμένα για εκπαιδευτικούς σκοπούς που αξιοποιούν τις πολυμεσικές και δικτυακές τεχνολογίες (εκπαιδευτικά λογισμικά, εργαλεία μοντελοποίησης, ιστοεξερευνήσεις, εκπαιδευτικά ιστολόγια κ.α). Οι σύγχρονες παιδαγωγικές προσεγγίσεις έχουν επηρεαστεί από το ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο του εποικοδομισμού. Με βάση την προβληματική που αναπτύχθηκε στις διαλέξεις, προτείνεται ένα πλαίσιο παιδαγωγικού σχεδιασμού της διδασκαλίας, το οποίο θα δίνει έμφαση (Τζιμογιάννης 2007) • στη μετατόπιση από τη διδασκαλία στην ενεργητική μάθηση, μέσω καλά σχεδιασμένων δραστηριοτήτων • στη μετατόπιση από την αναπαραγωγή γνώσεων στην οικοδόμηση και εφαρμογή των νέων γνώσεων για την επίλυση προβλημάτων • στην καλλιέργεια δεξιοτήτων υψηλού επιπέδου για την επίλυση προβλημάτων (αναλυτική σκέψη, αφαιρετική ικανότητα, κριτική σκέψη, μοντελοποίηση λύσεων, δημιουργική ικανότητα κ.α.).
Παιδαγωγική αξιοποίηση των νέων τεχνολογικών περιβαλλόντων Με βάση την προηγηθείσα ανάλυση, γίνεται φανερό ότι οι ΤΠΕ αντιμετωπίζονται ως εργαλεία ενταγμένα στο ευρύτερο μαθησιακό περιβάλλον με στόχο να βοηθήσουν τους μαθητές να αναπτύξουν δεξιότητες και να οικοδομήσουν νέες γνώσεις. Η παιδαγωγική χρήση των υπολογιστών, ως εργαλεία γνωστικής ανάπτυξης, θα πρέπει να επικεντρώνεται σε παραγωγικές δραστηριότητες (δημιουργική έκφραση, επίλυση προβλημάτων, εξάσκηση και χειρισμός γλωσσικών στοιχείων, μοντελοποίηση μαθηματικών αντικειμένων και εννοιών του φυσικού κόσμου, ανάπτυξη προγραμμάτων κ.λπ.). Όμως, η χρήση των ΤΠΕ δεν οδηγεί από μόνη της στη μεταφορά δεξιοτήτων υψηλού επιπέδου. Η επιτυχία μιας μαθησιακής δραστηριότητας που βασίζεται στις ΤΠΕ εξαρτάται από τον παιδαγωγικό σχεδιασμό της, δηλαδή ποιοι είναι οι μαθησιακοί στόχοι, ποιες είναι οι μαθησιακές στρατηγικές και μεθοδολογίες, ποιες οι ενέργειες των μαθητών και ο βαθμός ενεργοποίησής τους, ποιος ο ρόλος του εκπαιδευτικού κ.λπ. Στα πλαίσια του σχεδιασμού και της οργάνωσης μαθησιακών δραστηριοτήτων, με στόχο την οικοδόμηση των νέων γνώσεων, είναι απαραίτητη η χρήση εργαλείων που απαιτούν την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών και όχι απλά την παθητική συμμόρφωσή τους. Οι ΤΠΕ εντάσσονται σε ολοκληρωμένα περιβάλλοντα μάθησης που ενισχύουν και εμπλουτίζουν τις μαθησιακές διαδικασίες και υποστηρίζουν τις ατομικές ανάγκες κάθε μαθητή. Κατά συνέπεια, το πλαίσιο του διδακτικού σχεδιασμού μαθησιακών με χρήση ΤΠΕ καθορίζεται από τρεις παράγοντες και την οργάνωσή τους: το εκπαιδευτικό υλικό που θα χρησιμοποιηθεί, τη μαθησιακή υποστήριξη (scaffolding) που θα δοθεί στους
1
Α. Τζιμογιάννης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
μαθητές και τη μαθησιακή δραστηριότητα που καλούνται να υλοποιήσουν οι μαθητές (Σχήμα1). Μαθησιακές δραστηριότητες
Φύλλα εργασίας προσομοιώσεις
ομάδες εργασίας συνεργασία καθοδήγηση
Προβλήματα διερευνητικές εργασίες projects
Αξιολόγηση
Βιβλία, άρθρα
σημειώσεις τεχνικά εγχειρίδια λογισμικά πηγές στο Web
Εκπαιδευτικό υλικό
Επεξηγήσεις ανακοινώσεις οδηγίες
Μαθησιακή υποστήριξη (scaffolding)
Υποδείξεις στρατηγικές
Σχήμα 1. Το πλαίσιο σχεδιασμού μαθησιακών δραστηριοτήτων
• • • • • • • •
Οι προτεινόμενες μαθησιακές δραστηριότητες θα πρέπει να είναι ανοικτού τύπου, να δέχονται δηλαδή πολλαπλές επιλύσεις ώστε να επιτρέπουν την έκφραση και τη δημιουργικότητα όλων των μαθητών έχουν ενδιαφέρον για το μαθητή, ώστε να δημιουργούν κίνητρο για ενεργοποίηση και μάθηση επιτρέπουν στο μαθητή να έχει τον έλεγχο της μαθησιακής του πορείας είναι προβλήματα, δηλαδή να επιδέχονται επίλυση μέσα από διαδικασίες ανάλυσης, σύνθεσης, επεξεργασίας, ολοκλήρωσης και να απαιτούν για την επίλυσή τους τη σύνθεση εννοιών δίνουν στους μαθητές ευκαιρίες για πειραματισμό μέσα από κάποιου είδους πρακτική εμπειρία με πρωταρχικά δεδομένα (π.χ. προσομοιώσεις) επικεντρώνονται στην κατανόηση και εφαρμογή βασικών αλλά και σύνθετων εννοιών του αντικειμένου μάθησης επικεντρώνονται στην ανάδειξη σημείων, όπου οι μαθητές δυσκολεύονται ή έχουν παρανοήσεις από το φυσικό ή κοινωνικό περιβάλλον παρέχουν οπτική ανατροφοδότηση για να δίνουν ευκαιρίες αυτορρύθμιση της μαθησιακής πορείας.
Σχεδιασμός μαθησιακών δραστηριοτήτων με ΤΠΕ Οι βασικοί τύποι δραστηριοτήτων με ΤΠΕ που μπορούν να εφαρμοστούν στη σχολική πρακτική είναι • Διερευνητικές δραστηριότητες • Εποικοδομιστικές δραστηριότητες • Συνεργατικές δραστηριότητες • Επίλυση προβλήματος (problem solving). Οι προτεινόμενες μαθησιακές δραστηριότητες με χρήση εργαλείων των ΤΠΕ θα πρέπει να βασίζονται στην • Επιλογή ενός ρεαλιστικού πλαισίου μάθησης που δεν θα υπερφορτώνει τους μαθητές 2
Α. Τζιμογιάννης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Επιλογή ενός νοηματοδοτούμενου (meaningful) πλαισίου για τους μαθητές ώστε να αναπτύσσεται και να συντηρείται το κίνητρο μάθησης και η ενεργητική συμμετοχή των μαθητών • Εποικοδόμηση εννοιών - Εννοιολογική μάθηση • Ανάπτυξη κριτικής σκέψης και δημιουργικής ικανότητας • Ανάπτυξη δεξιοτήτων υψηλού επιπέδου • Εφαρμογή γνώσεων για την επίλυση αυθεντικών προβλημάτων (όχι παθητική χρήση-αναπαραγωγή γνώσεων) • Αξιολόγηση, η οποία να είναι ενσωματωμένη στη μαθησιακή πορεία. Το προτεινόμενο πλαίσιο οικοδόμησης νέων γνώσεων θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις προϋπάρχουσες γνώσεις και τις εναλλακτικές αντιλήψεις των μαθητών με στόχο την πρόκληση καταστάσεων γνωστικής σύγκρουσης. Επιπλέον, να αξιοποιεί τα πλεονεκτήματα της διερευνητικής μάθησης και της καθοδηγούμενης ανακάλυψης μέσα από το σχήμα: • Παράθεση ερωτημάτων-υποθέσεων • Σχεδιασμός λύσης - Πρόβλεψη • Παρατήρηση • Εναλλακτικές ερμηνείες • Απόδειξη (χρησιμοποίηση τεχνικών ελέγχου) • Επικοινωνία, διαπραγμάτευση • Ανάδραση, συνεργασία. Βασικός παράγοντας θα πρέπει να είναι ο πλουραλισμός και η πολλαπλότητα των χρησιμοποιούμενων μεθόδων, των μέσων και των περιβαλλόντων μάθησης, έτσι ώστε να προσφέρονται στους μαθητές δυνατότητες διαπραγμάτευσης των ιδεών τους και ευκαιρίες συνεργατικής μάθησης. Το πλαίσιο σχεδιασμού των μαθησιακών δραστηριοτήτων με χρήση εργαλείων των ΤΠΕ ορίζεται από τρεις αλληλοεξαρτώμενες συνιστώσες (Σχήμα 2): Μαθητής: Γνωστικές ανάγκες, προϋπάρχουσες γνώσεις, εμπειρίες και δεξιότητες, μαθησιακό προφίλ, μαθησιακά ενδιαφέροντα. Μαθησιακοί στόχοι: Αντικείμενο μάθησης, γνώσεις και δεξιότητες που προσδιορίζονται από το Πρόγραμμα Σπουδών. Μαθησιακό περιβάλλον: Προγραμματιστικά εργαλεία, διδακτικό υλικό, μέσα, πηγές, εκπαιδευτικό λογισμικό και μαθησιακή υποστήριξη (scaffolding). •
Μαθητής
προηγούμενες γνώσεις, εμπειρίες, δεξιότητες, ανάγκες, μαθησιακό προφίλ
μαθησιακές δραστηριότητες Μαθησιακοί στόχοι αντικείμενο μάθησης, γνώσεις, δεξιότητες
Μαθησιακό περιβάλλον εργαλεία, μέσα, πηγές, λογισμικά, scaffolding
Σχήμα 2. Το πλαίσιο σχεδιασμού μαθησιακών δραστηριοτήτων βασισμένων σε ΤΠΕ
3
Α. Τζιμογιάννης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
Ο κατάλληλος σχεδιασμός της μαθησιακής υποστήριξης αποτελεί τον πιο σημαντικό παράγοντα για μια αποτελεσματική μαθησιακή δραστηριότητα. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να έχει υπόψη • τις πρωταρχικές αντιλήψεις, παρανοήσεις ή δυσκολίες των μαθητών για το υπό μελέτη αντικείμενο (όπως έχουν καταγραφεί στη βιβλιογραφία ή δείχνει η διδακτική εμπειρία) • την έλλειψη επαρκών αναπαραστάσεων και νοητικών μοντέλων που έχουν, εν γένει, οι μαθητές για διάφορα γνωστικά αντικείμενα (ιδιαίτερα στο χώρο των θετικών επιστημών) • ιδανικά παραδείγματα πρόκλησης γνωστικής σύγκρουσης και ενεργοποίησης διαδικασιών οικοδόμησης αναπαραστάσεων και, τελικά, νέων γνώσεων • τις δυσκολίες πρόσκτησης δεξιοτήτων και στρατηγικών επίλυσης αυθεντικών προβλημάτων • τα αρνητικά πρότυπα που δημιουργούνται από την επίλυση τυποποιημένων προβλημάτων και τις δυσκολίες εξοικείωσης με τη διερευνητική μεθοδολογία (υπόθεση-έρευνα-έλεγχος-συμπέρασμα) • τις δυσκολίες που έχουν οι μαθητές να εργαστούν ομαδικά ή/και συνεργατικά.
Η μαθησιακή υποστήριξη (scaffolding) Η μαθησιακή υποστήριξη μπορεί να δοθεί είτε από τα χρησιμοποιούμενα μέσα (φύλλο εργασίας μαθητή, περιβάλλοντα ΤΠΕ) είτε/και από τον ίδιο εκπαιδευτικό. Θα πρέπει να περιλαμβάνει τρία διακριτά επίπεδα: • Καθοδήγηση Περίγραμμα διδακτικών στόχων Περιγραφή δραστηριότητας και εργασίας των μαθητών (παραδοτέο) Ερμηνεία-εξήγηση δύσκολων εννοιών και αποριών Οδηγίες χρήσης του συνοδευτικού εκπαιδευτικού υλικού Οδηγίες εργασίας των μαθητών(π.χ. trial and error) • Διαμεσολάβηση Υποδείξεις, υπενθύμιση γνωστών Υποδείξεις αυτορρύθμισης του μαθητή Εξατομίκευση οδηγιών Καθοδήγηση εργασίας, και συνεργασίας Ενίσχυση, ενθάρρυνση • Υποχώρηση της διαμεσολάβησης του διδάσκοντα, όταν οι μαθητές προχωρούν αυτόνομα και δεν έχουν ανάγκη γνωστικής υποστήριξης.
Φάσεις σχεδιασμού μαθησιακών δραστηριοτήτων από τους εκπαιδευτικούς Μια μαθησιακή δραστηριότητα περιλαμβάνει: α) Το εκπαιδευτικό σενάριο: Απευθύνεται προς τον διδάσκοντα και περιλαμβάνει αναλυτικές πληροφορίες για τη δραστηριότητα αλλά και υλικό για την τεκμηρίωσή της, όπως παράθεση των μαθησιακών στόχων της δραστηριότητας, περιγραφή των εκπαιδευτικών μέσων, των ενεργειών και των στρατηγικών υποστήριξης των μαθητών, ζητήματα αξιολόγησης της εργασίας των μαθητών κ.λπ.. β) Το φύλλο εργασίας του μαθητή: Απευθύνεται προς και δίνεται σε κάθε μαθητή, ώστε να αποτελεί σημείο αναφοράς για την εργασία του κατά τη διάρκεια της υλοποίησης της δραστηριότητας, είτε γίνεται στο εργαστήριο Η/Υ είτε στην τάξη. Περιλαμβάνει πληροφορίες για τους στόχους της δραστηριότητας και τα εκπαιδευτικά μέσα που θα χρησιμοποιηθούν, παρέχει υποδείξεις για την τρόπο εργασίας, τις ενέργειες των μαθητών, αναλύει και επεξηγεί έννοιες ή τεχνικά ζητήματα χρήσης των διαφόρων τεχνολογικών εργαλείων, διασυνδέει παλιές και νέες γνώσεις, προετοιμάζει το μαθητή για τις ενέργειες μαθησιακής υποστήριξης του διδάσκοντα, περιλαμβάνει 4
Α. Τζιμογιάννης, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
σχετικό πεδίο (χώρο) για την αξιολόγηση του μαθησιακού αποτελέσματος της δραστηριότητας κ.α. Μπορούμε να διακρίνουμε τα εξής βήματα-φάσεις σχεδιασμού, που σε μεγάλο βαθμό, προτείνονται ή/και χρησιμοποιούνται από τους ειδικούς στο χώρο του διδακτικού σχεδιασμού με χρήση ΤΠΕ για την ανάπτυξη ποιοτικών μαθησιακών δραστηριοτήτων: • Προσδιορισμός των διδακτικών στόχων της δραστηριότητας (Με βάση τους γενικούς και ειδικούς διδακτικούς στόχους του Προγράμματος Σπουδών) • Εκτίμηση των γνωστικών δυσκολιών των μαθητών (Προϋπάρχουσες ιδέες, βασικές παρανοήσεις και εννοιολογικές δυσκολίες) • Επιλογή διδακτικής και παιδαγωγικής προσέγγισης • Προσδιορισμός του τύπου της δραστηριότητας (επίλυση προβλήματος, διερευνητική δραστηριότητα, εφαρμογή γνώσεων κ.λπ.) που είναι κατάλληλη για τη συγκεκριμένη ενότητα • Σχεδιασμός της βοήθειας και της υποστήριξης της εργασίας των μαθητών (τεχνικός και παιδαγωγικός) • Σχεδιασμός της γνωστικής καθοδήγησης (scaffolding) • Παράθεση διαγνωστικών ερωτήσεων-αξιολόγηση των μαθητών της τάξης.
Αναφορές Jonassen D. H. (2000). Computers as mind tools for schools: engaging critical thinking, NJ: Prentice-Hall Herrington, J., & Kervin, L. (2007). Authentic learning supported by technology: Ten suggestions and cases of integration in classrooms. Educational Media International, 44(3), 219-236. Τζιμογιάννης Α. (2007). Το παιδαγωγικό πλαίσιο αξιοποίησης των ΤΠΕ ως εργαλείο ανάπτυξης της κριτικής και δημιουργικής σκέψης. στο Β. Κουλαϊδής (επιμ.), Σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη κριτικής-δημιουργικής σκέψης, 333-354, Ο.ΕΠ.ΕΚ., Αθήνα
5