Afrika - preview

AFRIKA

NL_AFRICA 001-336.indb 1

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 2

04-02-13 12:36

AFRIKA OOG IN OOG MET HET ONBEKENDE MICHAEL BRIGHT VOORWOORD DOOR DAVID ATTENBOROUGH

TIRION NATUUR

NL_AFRICA 001-336.indb 3

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 4

04-02-13 12:36

VOORWOORD

INHOUD

6

HOOFDSTUK EEN

KALAHARI

10

HOOFDSTUK TWEE

SAVANNE

56

HOOFDSTUK DRIE

KONGO

112

HOOFDSTUK VIER

DE KAAP

148

HOOFDSTUK VIJF

SAHARA

194

HOOFDSTUK ZES

DE TOEKOMST

238

HOOFDSTUK ZEVEN

ACHTER DE SCHERMEN

278

HOOFDSTUK ACHT

ONTDEK AFRIKA

REGISTER

318

328

D A N K W O O R D 332

NL_AFRICA 001-336.indb 5

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 56

04-02-13 12:36

HOOFDSTUK TWEE

SAVANNE NL_AFRICA 001-336.indb 57

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 58

04-02-13 12:36

Oost-Afrika is hét savannegebied bij uitstek. Het zijn de Serengeti en Ngorongoro, Masai Mara en Amboseli, kopjes en waterpoelen, acacia’s en gras…

In het regenseizoen zijn hier glooiende oceanen van gras; in de droge tijd zijn er bruine stoppels en bosbranden. Hier leven grote kuddes gnoes, zebra’s en gazellen, maar ook de ‘big five’ – leeuwen, luipaarden, olifanten, buffels en neushoorns. Het landschap is bekend – het domein van toeristenbussen en televisieprogramma’s, van razendsnelle jachtluipaarden en luierende leeuwen – maar de regio heeft meer te bieden.

De Victoriawatervallen, in de Zambezi, tussen de landen Zambia en Zimbabwe

SAVAN N E

NL_AFRICA 001-336.indb 59

59

04-02-13 12:36

De savanne en Oost-Afrika hebben ook een duisterdere kant, met onverwachte landschappen en extreme weersomstandigheden, een verre van aangename plek, waar overleven gelijkstaat aan zich aanpassen aan de constante veranderingen. Een breuk in het aardoppervlak, die zich uitstrekt vanaf de Afardriehoek in Ethiopië over Oost-Afrika tot Mozambique, wordt steeds breder en zal Afrika op een kwade dag doormidden scheuren. Het is de Oost-Afrikaanse Slenk, bestaande uit twee parallelle riftvalleien met 600 km ertussen.

De Westelijke Slenk bevat het iconische Tanganyikameer, met een maximale diepte van 1470 m het diepste meer van Afrika. De meest uitgestrekte bergketens op het continent – de spectaculaire Virunga- en Mitumbagebergtes en het mysterieuze Rwenzorigebergte – kijken erover uit. Zij scheiden de met gras begroeide vlaktes van Oost-Afrika van de regenwouden in het Kongobekken.

NL_AFRICA 001-336.indb 60

04-02-13 12:36

Er is ook een duisterdere kant, met onverwachte landschappen en extreme weersomstandigheden, een verre van aangename plek, waar overleven gelijkstaat aan zich aanpassen aan de constante veranderingen.

NL_AFRICA 001-336.indb 61

De Oostelijke Slenk kent ondiepe alkalimeren, warmwaterbronnen en een sterke geologische werking, wat leidt tot actieve vulkanen, zoals Ol Doinyo Lengai, de ‘berg van God’ volgens de Masai, die zich door het gesteente van Tanzania omhoog drukt, en Erta Ale, de ‘rokende berg’ voor het Afarvolk, in het noordoosten van Ethiopië. Tussen de twee slenken in ligt het Victoriameer, ’s werelds grootste tropische meer, de bron van de Witte Nijl en leefgebied van de grootste diversiteit aan zoetwatervissen van de wereld.

En dan is er nog iets bijzonders. De bewegingen van de aarde die OostAfrika langzaam maar zeker uiteenrijten en het grillige klimaat, dat de laatste paar miljoen jaar dan weer nat en dan weer droog was, hebben samen waarschijnlijk bijgedragen aan onze vroege ontwikkeling. Oost-Afrika is de kookpot waarin gedurende een lang evolutionair proces een aap is ontstaan die uiteindelijk de hele planeet zou gaan domineren.

E E N V E R LO R E N W E R E L D

Het is koud… ijskoud. De donkere rotsen en schaarse vegetatie glinsteren wit van de aangevroren mist. Er verschijnt een besneeuwde bergtop in een straaltje waterig zonlicht, om zich meteen weer te verbergen achter melkwitte wolken.

04-02-13 12:36

62

AFRIKA

NL_AFRICA 001-336.indb 62

04-02-13 12:36

Honingzuigers drinken nectar uit bloemen, maar ze vangen ook insecten en spinnen, met name wanneer ze jongen moeten voeden.

De meeste strijken neer om te eten, maar sommige soorten kunnen in de lucht blijven hangen.

W

Het begint te sneeuwen, en waar genoeg sneeuw is blijven liggen, is gletsjerijs – maar dit is niet Groenland, Alaska of de Europese Alpen. We bevinden ons op minder dan 50 km van de evenaar en de hete tropen, maar hier zijn eeuwige sneeuwvelden en gletsjers, en we zijn omgeven door een zwart berglandschap dat is gevormd door en bedekt met ijs.

Een kristalhelder gletsjermeer doemt op in de mist, omringd door steile rotswanden en gevoed door een zilveren lint van smeltwater. De onmiskenbare vorm van een luipaard – donker, bijna zwart, de vlekken bijna onzichtbaar – beweegt moeiteloos en stilletjes over verspreid liggende zwerfkeien, elk bedekt met roestbruin mos en zwarte korstmossen. Een groep witte, papierachtige strobloemen steekt omhoog op een kluwen met dons bedekte stelen en in een glinstering van groene veren landt een honingzuiger behoedzaam op een plant die doet denken aan een buitenaardse vleesetende plant. Het luipaard is even zichtbaar en dan verdwenen. Een schrille alarmroep wijst erop dat boomklipdassen hem hebben gezien en zijn gevlucht, maar alle andere levende wezens zijn plotseling stil – ze zijn alert en luisteren. In de griezelige stilte klinkt vaag de roep van chimpansees in de lager gelegen bossen. Dit is een vreemde, mystieke plek, een verloren wereld op het dak van Afrika.

De katachtige is een zeldzaam Rwenzoriluipaard, want dit is het Rwenzorigebergte, een keten van hoge toppen langs de grens tussen Oeganda en de Democratische Republiek Kongo. Anders dan de Kilimanjaro zijn deze bergen niet vulkanisch, maar ongeveer drie miljoen jaar geleden gevormd uit eeuwenoud kristalgesteente dat in het westelijke deel van de Grote Slenk omhoog werd gestuwd. De naam ‘Rwenzori’ of ‘Ruwenzori’ komt van de Bakonjo- en Baambavolken en betekent, meer dan toepasselijk, ‘degene die regen brengt’.

De lucht en de omgeving gaan het grootste deel van het jaar schuil achter dikke wolken en mist, doordat de bergen de vochtige lucht die wordt aangevoerd door de wind en de zuidoostelijke moesson vasthouden. De regentijd loopt van maart tot mei en van september tot december, maar lijkt veel langer te duren.

Afhankelijk van hun hoogte worden deze bergen vrijwel dagelijks gegeseld door een wolkbreuk of sneeuwstorm, en daarmee is de Rwenzori het natste gebergte van Afrika. Dit is hoe dan ook een gebied van extremen: ’s nachts komt de temperatuur er zelden boven het vriespunt, maar overdag verschroeit de intense straling van de zon alles wat er leeft. De Zweedse botanist Olov Hedberg zei eens: ‘Het is alsof het elke dag zomer is en elke nacht winter.’

Deze bijzondere omstandigheden vlak bij de evenaar leiden tot een onverwachte diversiteit in het plantenleven. De hellingen van het Rwenzorigebergte vormen als het ware een botanische trap, met op elke trede een andere zone met zijn eigen, karakteristieke flora. Op de top, ongeveer 5000 m boven zeeniveau, voeden plekken als het met sneeuw en ijs bedekte Stanleyplateau de gletsjerstromen eronder. De top bestaat hoofdzakelijk uit gesteente, begroeid met weinig meer dan mossen, maar een paar honderd meter lager zijn stukken aarde en rots-

SAVAN N E

NL_AFRICA 001-336.indb 63

63

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 112

04-02-13 12:36

HOOFDSTUK DRIE

KONGO

NL_AFRICA 001-336.indb 113

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 114

04-02-13 12:36

Het tropisch regenwoud is het kloppend hart van Afrika. Het ligt in het midden van het continent, ingeklemd tussen de zinderende Sahara in het noorden en de Kalahari in het zuiden, en de warme Atlantische Oceaan omspoelt de westelijke rand. Tropisch Afrika is bedekt met jungle; reusachtige oeroude bomen, stinkende moerasbossen en verstikkende vegetatie zijn kenmerkend voor deze regenbossen, die zo uitgestrekt zijn dat ze hun eigen weer creĂŤren. Er kan het hele jaar regen vallen, maar in de twee natte seizoenen worden de bossen overspoeld door hevige buien.

Daar ze aan weerszijden van de evenaar liggen, is er altijd ergens een regentijd.

De geelsnaveltoerako

KONGO

NL_AFRICA 001-336.indb 115

115

04-02-13 12:36

De regen valt met bakken uit de hemel, en enorme onweersbuien veroorzaken meer blikseminslagen dan waar ook op aarde. De jaarlijkse regenval in dit tropische regenwoud bedraagt wel 2000 mm en de gemiddelde temperatuur is een drukkende 30 ºC. Al die regen stroomt vanuit het bos de grote rivieren in, waaronder de imposante Kongo, een waterweg die in alles tweede lijkt te zijn. Hij is de op een na langste rivier in Afrika (na de Nijl), ontwatert het op een na grootste regenwoud op aarde (na het Amazonebekken) en heeft de op een na grootste watermassa (na de Amazone). Maar de Kongo is ook de diepste rivier ter wereld, met een diepte van soms wel 230 m. Bovendien is hij, zoals alle grote Afrikaanse rivieren, een cruciale levensader, een snelweg voor de mensen en de wilde dieren die er leven.

Tropisch Afrika is ook een oord met een enorme biodiversiteit; het Kongobekken kent een van de grootste concentraties endemische soorten op aarde. In totaal leeft in de regenwouden en de rivieren meer dan de helft van alle Afrikaanse planten- en diersoorten. Daartoe behoren de schuwe okapi en het dwergnijlpaard, evenals onze naaste levende verwanten, de chimpansees, bonobo’s en gorilla’s. Zij leven echter in een geheime, bijna claustrofobische wereld, waar jagers en prooien dicht opeen wonen, buren rivalen zijn in de meedogenloze strijd om ruimte en licht, en elke triomf ten koste gaat van een ander wezen.

De Kongo is een levensader, een snelweg voor de mensen en de wilde dieren die er leven. In het Kongobekken leeft meer dan de helft van alle Afrikaanse planten- en diersoorten.

S N O E P L U ST I G E C H I M PA N S E E S

Op de bosvloer is het donker, zelfs bij zonsopkomst. Het is al 25 ºC en de relatieve vochtigheid is bijna 80 procent, hoewel de dag nauwelijks is begonnen.

Lichtstralen dringen door het dichte bladerdak van zwarte ebben-, mahonie- en cacaobomen, slechts drie van de minstens driehonderd soorten die voorkomen in de tropische regenwouden van Afrika. Hun lagere takken zijn getooid met lianen en epifyten, en hun dikke stammen zijn omgeven door een wirwar van vegetatie.

Enorme woudreuzen (de hoogste bomen, die boven het bladerdak uitsteken), zoals de Afrikaanse walnoot, verheffen zich 40 m de lucht in, maar de dichte onderste laag is niet zo ondoordringbaar als speelfilms ons willen doen geloven, want veel grotere dieren volgen uitgesleten paden door het bos. Toch is dit de ongerepte jungle, Conrads ‘hart der duisternis’, een vochtige en mysterieuze schemerwereld waar planten en dieren niet alleen vechten om te overleven, maar ook om licht.

In het schemerlicht verraadt beweging in de afgevallen bladeren een enorme duizendpoot, lid van de recyclebrigade van het bos. Hij eet onder meer rottend

116

Een dwergnijlpaard en haar kalf wentelen zich in het water.

Het dwergnijlpaard is inheems in de bossen en moerassen van West-Afrika, maar wordt zelden waargenomen, want het is schuw en bedreigd; er leven nog slechts drieduizend exemplaren in het wild.

X

AFRIKA

NL_AFRICA 001-336.indb 116

04-02-13 12:36

KONGO

NL_AFRICA 001-336.indb 117

117

04-02-13 12:36

120

AFRIKA

NL_AFRICA 001-336.indb 120

04-02-13 12:36

OOG IN OOG

1

2

3

4

Chimpanseegereedschap Chimpansees in het Kongolese regenwoud gebruiken verschillende werktuigen om honing te bemachtigen.

(1) Een jonge chimp leert het vak door naar oudere dieren te kijken. (2) De oudere chimpansee slaat tegen de schors met een stevige stok. (3) Hij komt er niet doorheen, maar een stuk van een grotere tak levert meer succes op. (4) Hij schept de honing eruit met een kleinere stok en zijn vingers.

KONGO

NL_AFRICA 001-336.indb 121

121

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 188

04-02-13 12:36

NL_AFRICA 001-336.indb 189

04-02-13 12:36