frozen planet Dit boek wordt opgedragen aan het hele team dat met ons samen heeft
de oneindige schoonheid van onze bevroren planeet
gewerkt om de televisieserie Frozen Planet tot stand te brengen: iedereen ontzettend bedankt!
A L A S TA I R F OT H E R G I L L EN VANESSA BERLOWITZ
VOORWOORD DOOR
DAV I D AT T E N B O R O U G H
TIRION NATUUR
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 2-3
23-10-12 11:42
Inhoud
Voorwoord: David Attenborough 6
Van pool tot pool 12
Zomer: het leven vermenigvuldigt zich 96 Winter: het leven sluit zich af 164 Landkaarten 302
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 4-5
Register 306
Lente: het leven ontwaakt 54
Herfst: het leven trekt zich terug 130
Op dun ijs 208
Verhalen van de polen 250
Dankwoord 310
23-10-12 11:42
Voorwoord: David Attenborough
Er zijn geen onherbergzamer plekken op aarde te vinden dan de met sneeuw en ijs bedekte gebieden rond de polen: de uiteinden van de as waar onze wereld omheen draait. Toch zijn er verschillende diersoorten – landzoogdieren in het noorden, vogels in het zuiden en zeezoogdieren op beide plaatsen – die in de duizenden jaren die ze hier al doorbrengen bijzondere manieren hebben gevonden om er te overleven. Het aantal soorten is niet groot en ze hebben dus maar weinig concurrentie te duchten. Het gevolg daarvan is wel dat ze er in enorme aantallen voorkomen. Paradoxaal genoeg kan het leven het spectaculairst zijn, daar waar het het zwaarst is. De pool in het noorden wordt helemaal bedekt door een bevroren zee. Maar weinig mensen, en dan alleen nog de meest geharde, hebben zich in de loop der eeuwen op het ijs gewaagd en zich in leven gehouden met de jacht. Voor mensen die verder zuidwaarts in een milder klimaat leefden, vormden deze ijsvlakten lange tijd de meest ontoegankelijke plaats op aarde. Dat is nu anders. Tegenwoordig kun je vanuit Longyearbyen, een stad op het bij Noorwegen behorende Spitsbergen – 1125 kilometer naar het zuiden – met een vliegtuig naar een kamp reizen dat de Russen elk jaar op het ijs inrichten. Daarvandaan is het maar 115 kilometer naar de pool. Sommige onverschrokken reizigers leggen die afstand te voet af, maar velen doen dit, net als ik, per helikopter. De dag na mijn tocht zag ik in het Russische kamp een scheur van een paar centi-
Hiernaast Terug naar het hol. Vroeg in de lente aan de oostkust van Wrangeleiland in Arctisch Rusland gaat een ijsbeer haar jongen voor na een jacht op het zee-ijs voor de kust.
meter breed in het ijs tussen mijn tent en de schoongemaakte ijsvlakte die als landingsbaan fungeerde. De Russen maakten zich niet druk. Er verschenen wel vaker scheuren in het ijs, zeiden ze. Maar de scheur werd steeds breder… Twee dagen na mijn vertrek was hij 28 meter breed en moesten de Russen het kamp overhaast ontruimen.
Vorige bladzijden Zomerbijeenkomst in de St. Andrewsbaai, Zuid-Georgië. Zeeolifanten en hun jongen op het strand met koningspinguïns en hun kuikens.
Het lijdt geen twijfel dat het poolgebied aan het opwarmen is. Binnen afzienbare tijd zou het ijs dat de Noordpool bedekt ’s zomers wel eens helemaal kunnen verdwijnen en zullen schepen uit de Stille Oceaan langs de noordelijke kusten van NoordAmerika en Eurazië naar de Atlantische Oceaan kunnen varen. Aan de zuidkant van de planeet is het een ander verhaal. Die pool ligt niet boven
Bladzijden twee en drie Zonsondergang bij Jökulsárlón, het grootste gletsjermeer van IJsland, vol ijsbergen die afkalven van de zich terugtrekkende Breidamerkurjoekullgletsjer, die erin uitloopt.
op een oceaan, maar in het midden van een groot continent dat zo ver verwijderd ligt van de bewoonde wereld dat pas tweehonderd jaar geleden de kust voor het eerst werd waargenomen. Na die ontdekking hebben mensen vele pogingen ondernomen
Bladzijde een Diepgevroren ijs verlicht door avondlicht, Sermilik-fjord, Groenland.
Voorwoord 6
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 6-7
23-10-12 11:42
om de pool te bereiken. Dat was toen de grootste uitdaging en het meest ambitieuze dat een mens kon bereiken – en er zijn mannen gestorven in een poging de eerste te zijn. Zo is het nu niet meer. Inmiddels kun je de Zuidpool ook per vliegtuig bereiken en op de pool zelf staat een groot gebouw, op palen zodat het eromheen kan sneeuwen. Binnen, goed beschermd tegen de extreme kou, zijn wetenschappers het hele jaar door aan het werk en bestuderen planeten, sterrenstelsels en aardse fenomenen, die hier onderzocht kunnen worden op een manier die elders onmogelijk is. Ook hier is het klimaat aan verandering onderhevig. De ijslaag onder het onderzoeksgebouw is 5 kilometer dik en zal de komende eeuwen waarschijnlijk niet smelten. Maar de strook van zee-ijs dat het continent als een reusachtige witte rok omgeeft, begint uiteen te vallen. Bergen waarvan werd gedacht dat ze op het land lagen, blijken nu eilanden te zijn die in de zomer door de open zee van het continent gescheiden zijn. Al deze veranderingen, zowel in het noorden als het zuiden, hebben een dramatisch effect op pooldieren. De aanpassingen die ze in staat stelden de extreme kou te overleven, blijken in de warmere zomers een handicap te zijn. Andere soorten, die in iets minder onherbergzame oorden leven, bewegen zich in de richting van de polen en verdringen soorten die daar ooit het rijk alleen hadden. Voor mensen is het echter nog steeds bijzonder moeilijk daar te werken. Een blote hand op metaal kan je je vel kosten. Een sneeuwstorm kan een reiziger dagen achtereen in zijn tent opsluiten. Het zee-ijs kan onder je voeten afbreken en je als drenkeling achterlaten in het ijskoude water. Het vastleggen van de wonderen op deze plekken van de aarde is belangrijker en waardevoller dan ooit. Om het dierenleven tijdens de winter te filmen hebben camerateams onder de moeilijkst denkbare omstandigheden moeten werken. Het materiaal dat zij in drie jaar tijd vergaarden en verwerkt hebben tot de serie Frozen Planet bevat prachtige, unieke en ontroerende beelden die nog nooit eerder waren vastgelegd, op film of elektronisch. En met het verstrijken van de tijd zullen die beelden steeds waardevoller worden. Dit kon wel eens onze laatste kans zijn geweest om een verbijsterende schoonheid vast te leggen die al honderdduizenden jaren bestond – voor de mens er lucht van kreeg –, maar die binnen een eeuw onherkenbaar kan veranderen.
Voorwoord 8
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 8-9
Boven David Attenborough, die tijdens een opname voor Frozen Planet een ringelrob met haar jong – het voornaamste voedsel van ijsberen – bekijkt. Hiernaast Zeehondenles. Het jong van een orka (nog roestbruin) leert van zijn moeder hoe hij een krabbenrob (links) kan onderscheiden van de veel smakelijker Weddellzeehond. Volgende bladzijden IJsberg, Candlemaseiland, Antarctica. De blauwe strepen vormen zich als water een scheur in de ijsberg vult en dan zo snel bevriest dat er geen luchtbelletjes in zitten. Dan wordt alleen het blauwe licht gereflecteerd (wit ijs absorbeert alle kleuren).
Voorwoord 9
23-10-12 11:42
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 10-11
23-10-12 11:42
Hoofdstuk een | Van pool tot pool
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 12-13
23-10-12 11:42
Naar de uiteinden van de wereld
Het is tamelijk zenuwslopend om op de Noordpool te staan. Aan de sneeuw onder je voeten is niets bijzonders te zien. Je staat echter niet op land, maar op de bevroren zee. Er bevindt zich slechts een meter of vier ijs tussen jou en de steenkoude Noordelijke IJszee. Bovendien beweegt het ijs voortdurend. Voortgedreven door de wind en oceaanstromingen kan het zich tot 40 kilometer per dag verplaatsen. Daarom staat er ook geen plaatsaanduiding voor de Noordpool op het ijs. Een gps-signaal van 90 graden noorderbreedte is een redelijke indicatie. Voor een permanente plaatsaanduiding moet je echter naar de zeebodem, waar de Russen in 2007 een vlag – gemaakt van roestvrij titanium – hebben neergezet. De aarde draait rond een as die de Noord- en Zuidpool met elkaar verbindt, dus als je je op 90 graden noorderbreedte bevindt, sta je stiller dan waar ook ter wereld (dit geldt ook voor de Zuidpool).
H E T R A A D S E L VA N D E B E V R O R E N P O L E N Op 22 of 23 september gaat de zon op de Noordpool onder en is een halfjaar lang niet meer te zien. Daardoor daalt de temperatuur sterk. Op 20 of 21 maart – de voorjaarsBoven De opgaande zon boven Antarctica. Een halfjaar lang zal de zon, tegen de klok in, laag boven de horizon langs de hemel draaien. Antarctica is het hoogstgelegen continent op aarde en de temperatuur zal aan de Zuidpool – zelfs als het hoogzomer is en de zon 24 uur per etmaal schijnt – niet boven -30 °C uitkomen.
equinox – komt de zon eindelijk weer op om pas 22 of 23 september weer onder te gaan: de zon staat dus één lange, halfjaar durende dag boven de horizon. Aangezien de Noordpool in die tijd twee keer zoveel daglicht krijgt als het gebied rond de evenaar, rijst de vraag waarom het niet de warmste plek op aarde is. Nu komen we bij de werkelijke reden waarom de uiteinden van onze planeet bevroren zijn. De zon schijnt schuin op de polen en geeft dus bijna geen warmte. De enige plek op aarde waar de zon loodrecht naar beneden schijnt, is de evenaar. Die schuine hoek
Hiernaast Het hoge noorden van Canada – de nog altijd bevroren zee aan het eind van de zomer. De sneeuw op het ijs ontdooit en vormt blauwe zoetwaterpoeltjes. Dit donkere water absorbeert echter meer zon en versnelt het dooiproces. Vorige bladzijde Blauwe ijsberg, Groenland.
betekent dat de zonnestralen door een groot deel van de atmosfeer heen moeten en daardoor afzwakken. De zon blijft laag aan de hemel staan waardoor je nooit de warmte ervaart van een hoge middagzon. Het kleine beetje zon dat doorkomt, wordt ook nog eens voor het grootste deel door het ijs weerkaatsts, terug de ruimte in. Op de rest van de aarde wordt veel minder zonne-energie weerkaatst en daarvan wordt een groot deel weer geabsorbeerd door waterdamp in de lucht. De lucht op de polen is ongelooflijk droog en ook dat verlaagt de temperatuur.
Van pool tot pool 15
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 14-15
23-10-12 11:42
E E N G O LV E N D E D E K E N VA N I J S Zodra je één stap bij de Noordpool vandaan zet, in welke richting ook, loop je naar het zuiden. Oosten en westen hebben geen betekenis. Het is een tocht van 725 kilometer over zee-ijs naar het dichtstbijzijnde vasteland, het noordelijkste puntje van Groenland. Poolfanaten spreken liever van pakijs – en zodra je erover begint te lopen begrijp je waarom. Het voortdurend bewegende ijs breekt af en pakt zich dan weer samen, zodat er een dynamisch, golvend landschap ontstaat. Als de ijsvelden met elkaar in botsing komen, ontstaan er onder druk heuvels, soms zo hoog als een huis met drie verdiepingen en nog eens vier keer zo diep. Deze kunnen zich kilometers lang over de bevroren Noordelijke IJszee uitstrekken. De eigenaardige ijsformaties zijn meestal een teken dat het ijs oud is – ijs dat meerdere zomers bevroren is gebleven en in de winter daarop weer is aangegroeid. Het kan soms een dikte bereiken van wel 8 meter. Ongeveer een kwart van het pakijs is jong en bevriest elke winter opnieuw. Als het in de herfst gaat vriezen, kan het zich uitbreiden met een snelheid van 60 vierkante kilometer per minuut tot maximaal 14 miljoen vierkante kilometer zee-ijs, dat 85 procent van de Noordelijke IJszee als een deken bedekt.
LEVEN OP HET IJS IJsberen op het pakijs zijn perfect toegerust om in dit bevroren landschap te overleven. Hun witte vacht vormt een uitstekende camouflage en met hun lange neus sporen ze zeehonden op die ze met vlijmscherpe tanden aan stukken scheuren. Ze kunnen een snelheid bereiken van 56 kilometer per uur. Door de evolutie heeft de oorspronkelijk bruine
Boven Een spleet in het ijs. Het breken en verplaatsen van het zee-ijs worden voornamelijk veroorzaakt door de getijden van de Noordelijke IJszee.
beer zich uitstekend aangepast aan het leven op het ijs en een dieet van zeehonden. De reusachtige, brede poten verdelen het gewicht van ongeveer 350 kilo en stellen hem in staat zich voort te bewegen over verraderlijk poolijs, waar een gemiddelde man doorheen zou zakken. Op dunner ijs gaat een ijsbeer wijdbeens lopen of hij kruipt op zijn buik en trekt zich met zijn klauwen vooruit. Het grootste deel van de tijd beweegt hij zich als een gewone beer, maar als het ijs breekt, doorklieft hij met gemak het water en doet daarmee zijn wetenschappelijke naam, Ursus maritimus of zeebeer,
Hiernaast Een scheur in het pakijs, ontstaan aan het eind van de lente. Fugle-fjord, Spitsbergen. Deze scheuren kunnen zich honderden kilometers uitstrekken en honderden meters breed zijn. Ze kunnen de redding betekenen van mensen en walvissen die zich een weg banen door het pakijs.
Hoofdstuk een 16
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 16-17
23-10-12 11:42
eer aan. Aangezien hij voor zijn voortbestaan afhankelijk is van de zee, is de ijsbeer met recht een zeedier. Tijdens zijn leven bestrijkt een ijsbeer een enorm gebied van de Noordelijke IJszee – tot wel 259.000 vierkante kilometer. Door hun nomadische levenswijze is moeilijk te bepalen hoeveel ijsberen er zijn, maar men schat hun aantal op 20.000 tot 25.000. De meeste blijven in de buurt van het dunnere ijs en jagen vanaf een ijsschots op zeehonden. Er zijn maar weinig dieren die zich boven de 82 graden begeven. Daar is het ijs dik en er zijn maar weinig zeehonden. In 2006 is echter een ijsbeer gezien op anderhalve kilometer van de Noordpool, de meest noordelijke waarneming ooit. De ijsbeer voelt zich het meest thuis op de bevroren oceaan en zijn verschijning in zuidelijke richting wordt daardoor dan ook beperkt. Hij gaat alleen het land op als het ijs zich terugtrekt of, in het geval van een berin, als ze op zoek is naar een veilig, met sneeuw overdekt hol.
DE KOUDSTE PLEK OP AARDE De Noordelijke IJszee is de kleinste van de vijf wereldoceanen en wordt omgeven door landmassa’s – de noordelijkste regionen van drie continenten: Azië, Europa en NoordBoven De ‘zeebeer’. IJsberen zijn eigenlijk zeezoogdieren en voor hun voedsel afhankelijk van andere zeebewoners. Ze kunnen in één keer meer dan 150 kilometer zwemmend afleggen en zijn kilometers ver van ijs of land in zee gezien.
Amerika, Groenland en verschillende archipels. Het klimaat van deze noordpoolgebieden is door de nabijheid van de oceaan, met een temperatuur die nooit veel lager is dan -2 °C, gemiddeld genomen wat milder. Door het relatief warme water, hoewel bedekt met ijs, is de Noordpool niet de koudste plek van Arctica. Dat record gaat naar Oimyakon, een stad in Siberië met een kouderecord van -71,2 °C. Zulke lage temperaturen treden op als ‘meren’ van koude lucht zich vormen boven het binnenland van het Arctische gebied.
Hiernaast Een ijsbeermoeder beschermt haar jongen, die beurtelings bij haar drinken. Ze zoogt ze zes of zeven keer per dag ongeveer een kwartier en blijft dat maanden doen. Op deze leeftijd (ze zijn pas een week geleden uit het hol gekropen) zijn ze een gemakkelijke prooi voor mannetjesijsberen.
Hoofdstuk een 18
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 18-19
Deze ‘temperatuurinversies’ treden op als koude, dichte luchtlagen zakken en zich niet mengen met de warme lucht erboven. Dan treden er eigenaardige fenomenen op. Het geluid reist sneller als het op botst tegen de bovenste warme luchtlagen en kan dus over geweldige afstanden gehoord worden. En lichtstralen worden verbogen zodat voorwerpen die zich achter de horizon bevinden erboven lijken te zweven. Zo kun je de zon of de maan die al is ondergegaan nog zien…
Van pool tot pool 19
23-10-12 11:42
D E G R OT E I J S V L A K T E VA N G R O E N L A N D Als je vanuit een vliegtuig op Groenland neerkijkt, zie je weinig groen. De Noorse schurk Erik de Rode gaf het eiland in de 10e eeuw bewust een misleidende naam. Iedereen die zijn verkooppraatjes geloofde, kwam er tot zijn schrik achter dat 81 procent van Groenland, een gebied dat zeven keer zo groot is als het Verenigd Koninkrijk, bedekt is met ijs. Het is de grootste en feitelijk enige ijsvlakte van het noordelijk halfrond en omvat 8 procent van het zoete water op aarde. Het is een overblijfsel uit vroegere ijstijden toen reusachtige ijsvlakten grote delen van het land en het continentale plat op het noordelijk halfrond bedekten. De ijsvlakte op Groenland is in duizenden jaren ontstaan uit lagen van wintersneeuw. Er zijn lagen van meer dan 3 kilometer dik en het middelste deel is 250.000 jaar oud. Tegenwoordig strekt het ijs zich niet uit tot de kust, maar wordt omgeven door een relatief smalle strook land, die ongeveer negenduizend jaar na het einde van de laatste ijstijd tevoorschijn kwam. Vanuit een vliegtuig ziet het ijs er vlak en saai uit, maar zodra je daalt, lijkt het tot leven te komen. In de zomer is het oppervlak bedekt door turkooizen smeltwater dat door kanaaltjes stroomt en her en der kilometerslange azuurblauwe meren vormt – een tijdelijke oase van kleur in een woestijn van ijs.
E E N S C H O U W S P E L VA N I J S Op het ijs is het geluid van de dooi oorverdovend. Overal is het water in beweging. Kleine stroompjes monden uit in beken en die storten zich weer in woest brullende rivieren, die zich kolkend een weg banen door ravijnen van ijs. Als het rots was geweest, zou het de rivier duizenden jaren hebben gekost om te bewerkstelligen wat hier een kwestie van weken is. Hoewel deze kanalen minder dan 30 meter breed zijn, verwerken ze in de zomermaanden meer water dan de Thames. Aan de oevers is voorzichtigheid geboden want veel van de grootste kanalen eindigen in een moulin (het Franse woord voor molen): een verticale schacht die de hele rivier ‘opslokt’ en het water 3 kilometer naar beneden stort tot aan de voet van de ijskap. Deze moulins zijn een van de meest spectaculaire bezienswaardigheden van de planeet – per seconde verdwijnt bijna 500
Hiernaast De ijsvlakte van Groenland: de grootste zoetwatervoorraad van het noordelijk halfrond, zes keer zo groot als het Verenigd Koninkrijk (tweeënhalf keer het oppervlak van Texas) en plaatselijk meer dan 3 kilometer dik. In de zomer stroomt turkooizen smeltwater over de vlakte. Op het ijs ligt een laagje roet en biologisch materiaal dat er door de wind heen is gebracht. De donkere kleur absorbeert de warmte van de zon en versnelt het smeltproces.
Hoofdstuk een 20
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 20-21
23-10-12 11:42
liter water uit het zicht. Tijdens de zomermaanden wordt 413 miljard ton smeltwater door moulins en verborgen afvoerkanalen in het ijs afgevoerd. Naarmate je verder van het midden verwijderd raakt, wordt het ijs grilliger en verschijnen er meer spleten – het bewijs dat de hele ijsvlakte in beweging is en langzaam door haar eigen gewicht naar beneden glijdt met een snelheid tot 200 meter per jaar. Smeltwater van het oppervlak werkt als smeermiddel tussen het ijs en de rots daaronder. In het oosten en zuiden wordt het ijs tegengehouden door bergketens, dus het meeste verdwijnt als reusachtige gletsjers in westelijke richting de zee in.
D E I J S B E R G FA B R I E K E N V A N G R O E N L A N D Het voorjaar is het seizoen van de afkalvingen op Groenland. Als het ijs van de fjorden smelt, raken de gletsjers van Groenland op drift. Een hele reeks ijsbergen – sommige grillig gevormd als een sprookjeskasteel en andere glad als een ei – raakt los van de ijsvlakte. Het verhaal gaat dat de spreekwoordelijke ‘top van een ijsberg’ slechts een tiende van de hele ijsberg is. De rest bevindt zich onder water. In werkelijkheid is een zevende deel zichtbaar, want gletsjerijs bevat meer zuurstof dan ander ijs waardoor het beter drijft. Deze luchtbelletjes zitten vast in de sneeuw die samengedrukt wordt tot ijs en dat verklaart tevens waarom ijsbergen wit zijn. De blauwe lagen in ijsbergen ontstaan door het relatief zuurstofarme bevroren smeltwater uit spleten in de gletsjers, dat alleen blauw licht reflecteert. IJsbergen van Groenlandse gletsjers komen vaak in een stroming terecht en worden dan meegevoerd naar het zuiden. Sommige heel grote komen tot 40 graden noorderbreedte voor ze zijn gesmolten. Zo’n ijsberg bezegelde in 1912 het lot van de Titanic en bracht het schip in minder dan drie uur tot zinken waarbij 1513 mensen verdronken. De gletsjers van Groenland produceren elk jaar tienduizenden ijsbergen – met meer dan 350 miljard ton ijs. Dit brengt veel voedingsstoffen, voedzaam plankton, in zee en daar profiteert het rijke dierenleven van. Het koude zoet water dat van Groenland weg stroomt of de zee in drijft als ijsberg, speelt ook een rol in de wereldwijde circulatie van de oceaanstromingen en beïnvloedt het weer tot ver buiten de poolstreek.
Boven Detail van gletsjerijs in Disko Bay, WestGroenland. Oud blauw ijs (blauw door de druk die erop wordt uitgeoefend) uit spleten wordt zichtbaar als een gletsjer verschuift. Hiernaast Een blik op de Humboldt-gletsjer na een enorme afkalving. Aan de voorkant zijn grote ijsbergen al kilometers weggedreven, terwijl in het midden kleinere stukken die growlers worden genoemd en de zogenaamde bergy bits zich nog moeten verspreiden. De Humboldt is de breedste gletsjer van het noordelijk halfrond en kalft af over een breedte van 110 kilometer.
Hoofdstuk een 22
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 22-23
23-10-12 11:42
Rechts Elke zomer verzamelen zich 18 miljoen zeevogels – de grootste zwerm op aarde – bij de Aleoeten in de Beringzee om zich te goed te doen aan een explosie van krill. Hier krijgen de pijlstormvogels gezelschap van andere langeafstandsreizigers, zoals bultrugwalvissen, die voor het feestmaal helemaal uit Hawaï komen.
DE GROTE DOOI Hoewel het midden van de Noordelijke IJszee het hele jaar is omgeven door ijs en er betrekkelijk weinig leven is, behoren de ondiepe zeeën eromheen ’s zomers tot de levendigste. Deze verandering wordt veroorzaakt door de vijf grote rivieren die uitmonden in de Noordelijk IJszee: de Lena, Ob en Jenisej uit Rusland en de Mackenzie en Yukon uit Noord-Amerika. Deze rivieren zijn een halfjaar lang bevroren en ijzige watervallen fungeren als dam. In het voorjaar zorgt de dooi in de hogere regionen voor een enorme waterdruk onder het ijs. Als de ijsdam het begeeft, verandert de rivier in een paar minuten in een lopende band van ijsschotsen. Als hij buiten zijn oevers treedt, breekt hij bomen af als lucifershoutjes. De beweging van het ijs kan de snelheid waarmee het smeltwater zich naar beneden stort niet bijhouden. In de rivier de Mackenzie in Canada werd ooit in een halfuur tijd een waterstijging van 12 meter gemeten. De overstromingen en schade die het ijs veroorzaakt kosten Noord-Amerika elk jaar 160 miljoen dollar. Maar deze grote ijsrivieren brengen wel 5000 kubieke kilometer voedselrijk zoet water met zich mee, waarmee ze het water van de Noordelijke IJszee van voedsel voorzien en het zoutgehalte ervan enigszins terugbrengen. De Lena uit Rusland neemt jaarlijks een duizelingwekkende 11 miljoen ton slik met zich mee, dat zich als een donkere pluim tot wel 100 kilometer in zee uitstrekt. Deze jaarlijkse afzetting heeft gezorgd voor grote delta’s waar vooral veel kustvogels leven. De Noordelijke IJszee staat ook in contact met de Atlantische Oceaan en de Stille Oceaan waar het koude voedselrijke water voor een explosie van leven zorgt.
STORM OP DE ALEOETEN De Aleoeten vormen een keten van ruige eilandjes voor de kust van Alaska, die de Beringzee van de Stille Oceaan scheiden. Elke zomer jagen woeste stormen en de krachtige stromingen in de kanalen tussen de eilanden het diepe water van de Stille Oceaan omhoog. Door de vele uren zonlicht floreert het fytoplankton hier, wat leidt tot een explosie van krill. Hoewel ze nog geen 2 centimeter groot zijn, kleuren deze garnaalachtige diertjes de zee rood en creëren reusachtige slikken die meer dan 18 miljoen zeevogels aantrekken,
Hoofdstuk een 24
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 24-25
Van pool tot pool 25
23-10-12 11:42
de grootste zwerm vogels ter aarde. Miljoenen stormvogels leggen in zes weken tijd de onwaarschijnlijke afstand van 15.000 kilometer af vanuit hun broedgebieden in Australië en Nieuw-Zeeland. Hun komst valt samen met die van het krill. De zwermen zijn zo dicht dat ze de hemel verduisteren. In een gecoördineerde aanval duiken de vogels tot wel 50 meter diep. Ze krijgen gezelschap van haringen en makrelen, die op hun beurt een prooi voor zeeleeuwen en pelsrobben vormen. De laatste die aankomen, nemen de grootste happen. Bultruggen zijn slokoppen; ze geven de voorkeur aan een grote massa prooi, zodat de jacht op voedsel zo min mogelijk energie kost. Een gemiddelde bultrug eet dagelijks een ton aan plankton, krill en scholen visjes. Ze voeden zich tussen de stormvogels, rollen op hun zij om zoveel mogelijk water in één keer op te scheppen en filteren het voedsel – waaronder ook stormvogels als die hun grote bek niet kunnen ontwijken – er uit.
DE BLOEIENDE TOENDR A Het eerste vasteland ten zuiden van het poolijs is de toendra: een enorme rotsige, boomloze vlakte waar de wind vrij spel heeft. Hier en daar zie je plekken oranje, groen of grijs korstmos op stenen. Dit zijn maatschappen van schimmels en algen die hun
Boven Bevroren berendruif en korstmos op de hoge Arctische toendra.
talenten combineren om het extreem droge, koude en winderige klimaat te weerstaan. Ze zijn zo gehard dat ze een temperatuur rondom het absolute nulpunt – gelijk aan -273 °C – kunnen overleven. Korstmossen zijn er als eerste bij om het land dat het terugtrekkende ijs achterlaat te bevolken. Gewoon landkaartmos wordt zelfs gebruikt om het terugtrekken van de ijskap te dateren, omdat het heel erg langzaam groeit – zo zijn er exemplaren van negenduizend jaar oud gevonden. Verder naar het zuiden verandert de toendra in een lappendeken van plantjes. Heide, cranberry’s en bosbessen en kleine wilgenstruikjes domineren op sommige plaatsen het landschap. Voor het grootste deel bestaat de toendra echter uit veenpluis, dat in het voorjaar donzige witte bolletjes draagt. In de rotsige gebieden waar de grond niet te droog of te nat is, bloeien wilde bloemen. In het noorden van Groenland, slechts 970 kilometer van de Noordpool, zijn meer dan 76 soorten bloeiende planten geïdentificeerd.
Hiernaast De Siberische toendra in de zomer, Taimyr-schiereiland, Rusland. De toendra is een strook boomloos land dat zich net onder de poolkap uitstrekt langs de noordkust van Europa, Azië en Noord-Amerika. Hij bedekt 20 procent van het oppervlak van de aarde. In Siberië, waar de winters lang zijn en temperaturen voorkomen van wel -40 °C, kan de permafrost (permanent bevroren grond ) een diepte van 600 meter bereiken. In de zomer vormen zich poeltjes van gesmolten sneeuw en ijs, zogenaamde thermokarsten, en vormen moerassen.
Hoofdstuk een 26
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 26-27
23-10-12 11:42
Rechts Overlever op het ijs. De poolvos, nieuwsgierig en aanpasbaar, is een van de weinige zoogdieren die in de winter in het verre noorden overleven. Zijn vacht biedt isolatie bij temperaturen van -40 °C. Volgende bladzijden Camouflage-expert op de toendra. Aan het eind van de herfst verandert het sneeuwhoen onder invloed van hormonen en lichtintensiteit van gespikkeld bruin naar sneeuwwit. Alleen zijn staart blijft zwart.
DIEREN VOOR ALLE SEIZOENEN In de zomer vult de toendra zich met leven. De meeste dieren komen langs eeuwenoude migratieroutes naar het noorden. Elk jaar krijgen 48 landzoogdieren, variërend van veldmuizen tot muskusossen, gezelschap van 150 soorten trekvogels. Ze komen naar de toendra om zich te voeden en voort te planten en als het in de herfst kouder wordt, vliegen ze weer naar het zuiden. De standvogels – zoals de sneeuwuil, het sneeuwhoen, moerassneeuwhoen, de grote barmsijs, raaf en giervalk (de grootste en meest noordelijke valkensoort) – zijn voorbereid op een poolwinter met een dicht verenkleed. Al deze overwinteraars hebben een glad winddicht verenkleed met daaronder een laag dons die de warmte dicht op hun lichaam vasthoudt. Het dons van de eidereend isoleert beter dan welk ander materiaal ook. Deze vogels kennen nog meer trucjes om warm te blijven: een hol graven in de sneeuw, op één poot staan om geen warmte te verliezen of doodstil blijven staan waarbij hun poten koud worden maar de warmte in hun lichaam bewaard blijft. Grote zoogdieren trekken naar het zuiden als het koud gaat worden. Een half miljoen kariboes trekt zich in de winter terug in zuidelijk gelegen bossen. Voor kleine zoogdieren is migratie geen optie. Lemmingen komen in het noorden voor tot in de punt van Ellesmere-eiland, waar ze een langere winter overleven dan welk ander zoogdier ook. Hun lichaam is bijna bolvormig – de beste vorm om warmte vast te houden –, hun staart en poten zijn kort en hun kleine oren zijn goed weggestopt. Bovendien zijn ze tot en met hun zolen bedekt met een lange vacht. Als de dagen korter worden, kleurt de vacht van de lemmingen wit; ze zijn het enige knaagdier dat van kleur verandert. In tegenstelling tot de gewone vos heeft de poolvos kleine oren, een korte snuit, haren onder zijn poten en een witte vacht, die de beste isolatie biedt die ooit bij een zoogdier is aangetroffen. En ook de poolwolf heeft in vergelijking met de gewone wolf kortere poten, rondere oren, een kortere snuit en een witte vacht. Jagers als de giervalk en sneeuwuil zijn wit om niet opgemerkt te worden door hun prooi, terwijl vogels als het moerassneeuwhoen juist wit kleuren om roofdieren te ontwijken. Waarom blijft de raaf dan zwart? Misschien is hij groot en agressief genoeg om niet ten prooi te vallen aan valken of uilen en omdat hij een alleseter is, hoeft hij zijn prooi niet te besluipen.
Hoofdstuk een 28
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 28-29
Van pool tot pool 29
23-10-12 11:42
NL FROZEN PLANET 001-312.indb 30-31
23-10-12 11:42