Het Taaljaar 2016 - december

TAALTREND

SPORTTAAL

ontspullen

cruijffdraai

Hoofdstuk ‘December’ 124) (p. 114 t/m plement Digitaal sup bij de foliouitgave

Door Ton den Boon, Ruud Hendrickx en Sterre Leufkens

TAALBLOOPER

SORRY!

HET TAALJAAR VAN ...

etherdiscipline toetsenbordhooligan • samsonseks • seniorenpardon • plascontract • onttegelen • verblijfsbaby • kustbouw • gaapjaar • brexodus • brexitspijt • bouwputtoerisme • brexitschade • onderwaterpensioen • pokémonnen • tastiet • valairbag • voldemorteffect • wijnslushie • zitschade • democratuur • aaiservice •doedelzaklong • ET-signaal • frosé • modedetox • Verwardistan • zombiebacterie • platoontest • meldhond • souvenirecho • hamdog • krokodel • pleisterpaniek • sjoemelzaad • usutuvirus • kantoorbus • dampwinkel • asielveinzer • borduurvoetbal • dreigclown • kwakkelbank • seniorenbajes • verwegland • tienerschool • • treitervlogger • waterboerderij • planetendans • mediaweigeraar • gewildgroei • kabbelkabinet •

Inclusief de nieuwe woorden van 2016!

2016

HET TAALJAAR

Overzicht van de leukste opers, taaltrends, blo en, nieuwe woord ieuwtjes, wetenschapsn r! lijstjes en mee

TAALWETENSCHAP KRA KRTAA

KRA KRAAT?

dierendialecten

Het Taaljaar van ...

JUN

JAN

JAN

Mijn persoonlijke nieuwe werkelijkheid is natuurlijk het bizarre jaar van Wie is de Mol?, waardoor ik voor ongelofelijk veel dingen word gevraagd: bladen, tv-programma’s, van Ranking the Stars tot Chef in je Oor. Ik had niet kunnen bedenken wat er allemaal over me heen zou komen. Het is veel, want ik heb al een volle baan en dit komt daar allemaal bij.

Maar het is ook leuk hoor, ik vind het een groot compliment dat ik zo omarmd ben. Daar ben ik dankbaar voor.

FEB

FEB

MRT

MRT

Wie vond je de meest inspirerende taalgebruiker van 2016?

APR

APR

Claudia de Breij. Zij is de eerste vrouw die de oudejaarsconference doet, dat vind ik heel cool. Ze zit goed in elkaar, vind ik, als mens. Ik lees haar columns in de tv-gids, en dan zie ik: ze begrijpt waar het over gaat. Fantastische liedjes ook die – kedeng! – meteen de kern raken. Zij weet heel goed taal over te brengen in de diepste essentie waar het soms over gaat.

MEI

MEI

JUN

JUN

JUL

JUL

AUG

AUG

SEP

SEP

Maar ze is ook in staat om zo’n tweet te sturen naar Kees van der Staaij [De Breij tweette in 2012 ‘Brand toch in de hel’ naar de SGP-politicus, nadat hij stelde dat de niet-biologische moeder binnen een lesbisch stel niet moet worden erkend als moeder, SL]. Dan denk ik: oh héérlijk, even uithalen, en dan ook gewoon op verzenden drukken hè. Er zit nuance in, er zit directheid in, en er zit een heel mooie essentie in haar. Ik heb haar nog nooit ontmoet, maar dat moet maar een keer gebeuren in 2017.

JUL AUG SEP

Wat was je favoriete taalmoment van 2016?

OKT

Columniste Nynke de Jong heeft een column geschreven over mij, waarin zij dan Ellie Lust als één naam gaat schrijven, alsof het een voornaam is. Dat vind ik heel grappig, omdat heel veel mensen mij zo noemen: ‘Hé, Ellielust!’ Van dat soort spielerei; dan zit ik hardop te lachen als ik het lees. En het is eervol natuurlijk. Dus als ik dit naar mezelf toe mag trekken: dat zijn wel heel leuke taalmomenten, als iemand mijn volledige naam terugbrengt tot een soort van voornaam.

NOV DEC

OKT

OKT

NOV

NOV

DEC

DEC

Foto: Michel Schnater/AVROTROS

Kan niet missen hè. Etherdiscipline! Dat heeft een ontwikkeling gekregen die ik niet voor mogelijk had gehouden.

Bij de politie is het gewoon taalgebruik. Wij moeten op de spannendste momenten alleen maar de informatie geven die noodzakelijk is, je moet op je beurt wachten, je moet zéker weten dat degene die je oproept je hoort – daar gaat het allemaal over in drie seconden, terwijl je achter de daders van een overval aanloopt. Die etherdiscipline is van levensbelang! Dat is een woord geworden, dat had ik nóóit kunnen bedenken: er zijn T-shirts van gemaakt, er zijn columns over geschreven tot in België aan toe. Het zou zo leuk zijn als het de Dikke Van Dale haalt ... [SL]

APR MEI JUN JUL

Anno 2016 was disruptie hét modewoord in de wereld van het grote geld. Disruptie komt uit het Latijn (disruptio) en betekent letterlijk ontwrichting, maar verwijst in de zakenwereld vooral naar het doorvoeren van grensverleggende innovaties die een bedrijf of bedrijfstak totaal op zijn kop zetten. Bij disruptie hoort het bijvoeglijk naamwoord disruptief (ontwrichtend), maar op de radio hoor je jonge disruptors vooral de Engelse pendant gebruiken: disruptive. Ze hebben het bijvoorbeeld over ‘een disruptive innovatie’ of ‘een disruptive onderneming’. Dat klinkt nogal koddig, disruptief eigenlijk.

AUG SEP OKT NOV DEC

Niet alle innovaties helpen de wereld vooruit.

Sommige blijken na verloop van tijd eerder een achteruitgang te betekenen. Ook voor dat fenomeen is er anno 2016 een woord in opkomst, maar dat is nog wat minder populair: retrovatie. Hoe dat komt? Niet alleen doordat de mens nu eenmaal niet graag achteraf erkent dat een innovatie bepaald geen verbetering is.

We zijn immers van nature op vooruitgang gericht. Nee, het komt ook door het woord zelf. Retrovatie is een vertaling van de Engelse term retrovation en wordt ook in een andere betekenis gebruikt: als synoniem van retroinnovatie: innovatie geïnspireerd op kennis van en inzichten uit het verleden.

BREXITBUFFER

Met de hashtag #retrovatie is daarvan een voorbeeld te vinden op Twitter: een meisje ziet op een film iemand op een typemachine werken en zegt: ‘dat is handig, wordt het meteen geprint’. Bovendien wordt retrovatie soms gebruikt voor een vorm van renovatie van oude apparaten en meubels waarbij hun oude schoonheid gecombineerd wordt met modern gebruiksgemak. In geen van deze betekenissen wordt retrovatie vaak gebruikt. Het is dan ook nog steeds een vrij incourant woord waarvan de betekenis vooralsnog blijft zweven.

Dat betekent dat we het voorlopig nog even met die agressieve vorm van innovatie moeten doen die zo modieus disruptie heet.

Tot duidelijk zal zijn dat niet alle disrupties de wereld vooruithelpen en sommige in feite retrovaties zijn. [TdB]

11 maart #wetenschap: Nieuw onderzoek bestudeert accent katten Onderzoekers van de Universiteit van Lund in Zweden gaan het miauwen van katten onderzoeken. Het is bekend dat er variatie bestaat in het geluid dat katten produceren, maar het is onduidelijk waar die variatie op gebaseerd is. Omdat katten hun baasje als hun moeder zien, doen ze misschien de spraak van hun eigenaar na, denken de onderzoekers.

14 maart #onderwijs: Vrijwilligers leren hoe ze asielzoekers taalles moeten geven 450 vrijwilligers die Nederlandse les geven aan asielzoekers krijgen hierin een training. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft een gespecialiseerd bureau gevraagd de vrijwilligers te ondersteunen. Zij gaan de vrijwilligers bijvoorbeeld leren hoe ze moeten omgaan met verschillende niveaus in de klas, en welke methoden geschikt zijn voor deze groep. Asielzoekers mogen geen door de overheid georganiseerde taalles krijgen, dus ze zijn aangewezen op de lessen van vrijwilligers.

MRT

Een Nederlands onderzoeksteam ontwikkelde de app Sprekend Nederland om de diversiteit binnen het Nederlands in kaart te brengen. Gebruikers ervan krijgen woorden en zinnen om voor te lezen, en horen de opnames van andere gebruikers. Daar beantwoorden ze vragen over: is de spreekster geschikt als nieuwslezer?

Zou je haar als schoonmoeder willen? Waar komt ze precies vandaan?

APR MEI JUN JUL AUG SEP

De nadelen van een regionaal accent kun je tegengaan door het niet te sterk te laten klinken. Dat geldt niet voor etnische accenten, zoals het Marokkaans-Nederlands. De Nijmeegse taalkundige Stefan Grondelaers en zijn collega’s ontdekten dat dat accent een erg lage status heeft: mensen vinden het lelijk klinken, en schatten de sprekers ervan laag in, zelfs als het om een heel licht accent gaat. Dit kan schadelijke gevolgen hebben: louter op basis van je Marokkaanse accent kun je bijvoorbeeld afgewezen worden op de woningmarkt.

Jouw versie van het Nederlands kan je dus een slecht, maar ook juist een charmant imago opleveren. Wil je weten wat de oordelen over jouw accent zijn? Download de app, en lees wat andere gebruikers van jouw Nederlands vinden!

OKT NOV

De laatste jaren is een verandering zichtbaar: regionale accenten worden steeds meer gewaardeerd. Was een Brabantse, Zeeuwse of Twentse tongval vroeger in een formele context uit den boze, inmiddels vinden Nederlanders het zelfs bij een nieuwslezer wel charmant.

Het oordeel verschilt wel per accent: Limburgs-Nederlands wordt sympathiek gevonden, maar klinkt niet slim; Gronings-Nederlands is geen van beide.

Hoe mooi is jouw accent?

Door Sterre Leufkens

(mbt. tuinen) ontdoen van bestrating, m.n. om de afvoer van hemelwater te stimuleren en daardoor wateroverlast bij stortbuien te voorkomen

MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT

Op 9 september schreef De Telegraaf over een groepje Zaanse jongelui dat niet alleen overlast veroorzaakte, maar daar ook nog een leuk zakcentje mee verdiende. Een van de knapen had namelijk van zijn spaargeld een camera gekocht om videoblogs te maken, vlogs dus, van het reilen en zeilen in de Zaanse wijk Poelenburg.

Of beter gezegd: van de overlast die hij samen met zijn vrienden in ‘hun’ wijk veroorzaakte.

Die vlogs plaatste hij op zijn YouTube-kanaal, waar ze behoorlijk vaak bekeken werden. Jonge mensen houden namelijk van ‘treitervlogs’, wist De Telegraaf ons te melden. De reclameinkomsten van de ‘treitervlogger’ zouden naar schatting weleens duizenden euro’s kunnen bedragen, wist de krant. En daar zou het niet bij blijven, want kort nadat de jeugdige onverlaten de krant hadden gehaald, kregen ze ook nog eens een podium in het VARA-programma Pauw.

kind dat wordt verwekt om (een van) de ouders aan een verblijfsvergunning te helpen

SEPTEMBER

Boekoeboekoe

Het woord heeft ten slotte een fijn, treiterig ritme en is bovendien tamelijk transparant, een woord dus waarvan de betekenis vrijwel meteen duidelijk is. Omdat treitervlog ook nog eens een ‘videogenre’ in opkomst aanduidt, zou het woord de komende jaren best een begrip kunnen worden. [TdB]

broodje van een aangepaste vorm tusen de delen waarvan een hamburger én een worst (de worst van een hotdog) worden geserveerd

In het Nederlands, Engels en andere talen in de buurt zijn er niet zo veel ideofonen. Het Japans daarentegen blinkt uit in woorden die geluiden, beelden, geuren en smaken oproepen. Neem boekoeboekoe. Wat denk je dat het betekent: ‘mollig’ of ‘iel’? Al 4400 Nederlandstaligen beantwoordden deze vraag op de website van het Nijmeegse onderzoek. Ze bleken verbazend goed in het aanvoelen van de relatie tussen klank en woordbetekenis: 97% van de deelnemers klikte, correct, op ‘mollig’. Zelfs in een totaal vreemde taal kunnen mensen dus verband leggen tussen woordklank en woordbetekenis.

JUL JUL AUG AUG SEP SEP OKT OKT NOV

Beeldende woorden Door Sterre Leufkens

NOV DEC

LANDARREST

59

64

JAN

JAN

FEB

FEB

MRT

MRT

APR

APR

MEI

MEI

JUN

JUN

JUL

JUL

AUG

AUG

SEP

SEP

OKT

OKT

NOV

NOV

DEC

DEC

Foto: 123rf

FEB

Taalkundigen dachten lang dat ideofonen een triviaal verschijnsel waren – handig voor dierengeluiden, maar niet iets om al te serieus te nemen. Maar het feit dat ze veel voorkomen in vijf talen uit verschillende werelddelen, laat zien dat dat niet klopt. Het is veelzeggend dat mensen de betekenis van ideofonen herkennen, ook als ze de taal niet spreken. Verbanden leggen tussen waarnemingen van verschillende zintuigen is blijkbaar voor álle mensen een nuttige vaardigheid.

Poké

APR MEI JUN JUL

SEP OKT NOV

De testjes van het Nijmeegse onderzoek staan nog steeds online, op de website gno.mpi.nl.

Je kunt daar zelf uitvinden hoe goed je bent in het raden van Japanse woordbetekenissen, en nog meer tests doen die meten hoe goed je informatie van verschillende zintuigen kunt koppelen.

GLASFALT

JULI

65

Hoewel de mens al eeuwen geleden geëvolueerd is van een solitaire jager-verzamelaar naar een sedentair levend sociaal wezen dat de grond bebouwt, in de fabriek werkt of zijn dagen op kantoor slijt, leeft in ieder van ons nog wel een sprankje van het oeroude jachtinstinct. Dat verklaart ongetwijfeld waarom veel van onze soortgenoten zich medio juni ontpopten als verwoede Pokémonjagers.

JAN FEB MRT APR

Pokémon (een soort samentrekking van de originele Japanse titel, in het Engels vertaald naar Pocket Monsters) is een naam die we ons uit de oertijd van het gamen herinneren.

Anno 2016 moesten de gamers eerst de Pokémon Go-app op hun smartphone downloaden om vervolgens in de benenwagen of op de fiets te klimmen om in stad en land en langs berm en beemd Pokémons (sommigen zeggen dat het meervoud Pokémon luidt) virtueel te gaan vangen: virtuele monstertjes die Niantic, de ontwikkelaar van de app en voormalig onderdeel van Google, her en der had neergepoot. Voor de Pokémonjacht was geen pijl en boog nodig, maar slechts software, waarmee de ‘zakmonsters’ elektronisch gevangen konden worden.

MEI JUN JUL AUG SEP OKT

Dankzij de Pokémonhype werd poké al snel een productief voorvoegsel in onze taal.

De Pokémonjacht werd verkort tot pokéjacht en Pokémonjagers heetten voortaan pokéjagers. Niet iedereen was trouwens in zijn nopjes met de pokéjagers. Die hadden alleen nog maar oog voor hun smartphone en werden dus een soort smombies, smartphonezombies, die voor de gelegenheid als pokézombies bekend kwamen te staan.

NOV DEC

Dat afkeurende woord zat de goedwillende pokéjagers niet lekker. Die vreesden pokémonie: demonisering van een onschuldig spelletje en de spelers ervan.

wat dat nietwat watdat niet dat HOODVLOG

MRT

AUG

asfalt waarin glasdeeltjes zijn verwerkt die het licht van de straatlantaarns kunnen reflecteren

Zo ver kwam het echter niet. Wel leidde de rage tot herinburgering van het werkwoord pokémonnen, dat vroeger al gebruikt werd voor het spelen van het spelletje Pokémon, maar nu dus van pas kwam voor Pokémon Go spelen. Gelukkig was de hype maar van korte duur, waardoor het maar de vraag is of het werkwoord dit keer zal beklijven. [TdB]

BOUWPUTTOERISME

toerisme naar bouwputten, waar belangstellenden de bouwwerkzaamheden kunnen gadeslaan

JAN

JAN

FEB

FEB

MRT

MRT

APR

APR

MEI

MEI

JUN

JUN

JUL

JUL

AUG

AUG

SEP

SEP

OKT

OKT

NOV

NOV

DEC

DEC

economische schade die het gevolg is van de Britse uittreding uit de EU

BREXITSCHADE

WETENSCHAPSNIEUWS

98

Een leraar die in plat dialect vertelt over de vaderlandse geschiedenis. Mag dat? Zowel in Nederland als Vlaanderen vinden mensen van niet: docenten zouden netjes standaardtaal moeten spreken. Maar voor Vlaamse leerkrachten is dat lastig. Zij groeien tenslotte niet op met Standaardnederlands om zich heen. Wat vinden ze van de standaardtaaleis, en wat spreken ze in de dagelijkse praktijk?

Taal in de Vlaamse klas

KWAKKELBANK

bank die niet stabiel is als gevolg van liquiditeits- of solvabiliteitsproblemen en die daarom het risico loopt om te vallen

99 JAN FEB MRT

Taalkundige Steven Delarue maakte het allemaal zelf mee. Hij groeide op in het West-Vlaamse Izegem, waar hij het plaatselijke dialect leerde spreken.

Toen hij taal- en letterkunde ging studeren, en daarbovenop nog een jaar logopedie kreeg, leerde hij perfect Algemeen Nederlands. Inmiddels werkt hij voor de stad Gent, waar hij met collega’s tussentaal spreekt: een vorm van Nederlands met veel typisch Vlaamse kenmerken. In tussentaal verdwijnt bijvoorbeeld de t aan het eind van sommige woorden (da kind in plaats van dat kind), en eindigen verkleinwoordjes op -ke in plaats van -je (meiske).

Door Sterre Leufkens

videoblog van jongeren over de wijk (meestal een achterstandswijk) waar zij met familie en vrienden leven, ontleend aan Engels hood [achterbuurt] vlog

JAN

Belangrijke woorden

DEC

Ook het Koreaans, Semai (gesproken in Maleisië), Siwu (een taal uit Ghana) en Ewe (gebruikt in Ghana en Togo) staan bekend om hun relatief grote aantallen ideofonen.

Vijf taalwetenschappers deden vervolgonderzoek, en ja: ook in deze talen kozen proefpersonen meestal de goede woordbetekenis. Ze deden het het best bij woorden die een klank nabootsten, zoals woorden voor ‘blaffen’.

Met de betekenis van ideofonen die een beeld ver-

als strafmaatregel opgelegd verbod om het land te verlaten

39

klanken, zoals ‘flitsen’, hadden ze meer moeite, maar ze deden het toch beter dan wanneer ze gewoon zouden gokken.

Blaffen en flitsen

DEC

Opmerkelijk

interessant omdat vlog (in tegenstelling tot bijvoorbeeld blog) tot nu toe niet zo productief is als tweede deel van samenstellingen. Modevlog, nieuwsvlog, buurtvlog – dan had je het zo ongeveer wel gehad. Er was bovendien nog vrijwel geen samenstelling met vlog waarin dat woord gecombineerd werd met een werkwoord.

Ook wat dat betreft was treitervlog uniek.

Het zijn ook wel interessante woorden. Vooral treitervlog zou weleens een blijvertje kunnen zijn. In de eerste plaats omdat het type filmpjes dat nu als treitervlogs wordt getypeerd, al wel wat langer bestond, maar er in onze taal nog geen naam voor was. Treitervlog is voorts

Knorren, krassen, mauwen, en sissen – je kunt de geluiden van dieren horen in deze woorden. Ook andere zintuiglijke ervaringen kun je in taal gieten: bij flits! zie je het felle licht meteen voor je, en bij lillen voel je de pudding al blubberen. Het woord dat je hoort zet als het ware je andere zintuigen aan het werk. Onderzoekers uit Nijmegen deden een groot onderzoek naar zulke woorden. Ze ontdekten dat deze zogeheten ideofonen een veel belangrijker rol spelen in talen dan gedacht.

JUN

85

De algemene verontwaardiging over de treitervlogger en zijn maten zorgde ervoor dat de woorden treitervlog en treitervlogger na een paar dagen al helemaal op de kaart stonden.

HAMDOG

APR MEI

VERBLIJFSBABY

NOV DEC

MRT APR

Je kunt de Sprekend Nederland-app gratis downloaden voor Android en iOS. De eerste resultaten werden gepresenteerd in een tv-quiz op NPO 1. Je kunt het programma terugkijken op de website van De Kennis van Nu. Daar vind je ook andere uitzendingen en artikelen over het onderzoek.

NL

WOORD VAN DE MA AND

JAN

Illustratie: Ontwerpstudio Spanjaard

DEC

FEB

JAN FEB

ASO-AZC

Uit eerder onderzoek weten we al het een en ander over zulke oordelen. Zo vinden Nederlanders accenten uit de Randstad relatief mooi, en schatten ze de sprekers ervan in als slimme, succesvolle mensen. Mensen met regionale accenten, zoals Limburgs, worden als dommer, maar sympathieker beoordeeld.

Treitervlog

JAN FEB

WOORD VAN DE MA AND

JAN

84

38

PLANETENDANS

WETENSCHAPSNIEUWS

u p u rl l n li e

31

MRT

fenomeen dat een aantal planeten zich in een gebogen lijn aan de horizon vertoont

16 maart #prijs: Internationale taalprofessionals vallen in de prijzen In Brussel zijn de Language Industry Awards uitgereikt: prijzen voor de beste Europese taalprofessionals en

Wat vind je mooier: een Gooise r of een zachte g?

Hoe denk je over iemand die ‘de meisje’ zegt? Mensen denken weleens dat onze taal een homogeen geheel is, en dat alle sprekers ervan hetzelfde praten. Maar als je goed luistert blijkt er veel variatie te zijn – en evenveel meningen óver de verschillende varianten.

FEB

ONTTEGELEN

dwergzijdeaapje dat als huisdier wordt gehouden en dat zo klein is dat het zich gemakkelijk aan iemands duim kan vasthouden

WETENSCHAPSNIEUWS JA LEKKER, EEN BAKKIE PLEUR

DEC

NL

Opmerkelijk

JUL

OKT

DUIMAAPJE

MEI

door relschoppers bewoond asielzoekerscentrum

JUN

AUG

NOV

JUN

28 maart #wetenschap: Gezichtsuitdrukking bij ontkenning is universeel Amerikaanse onderzoekers hebben ontdekt dat mensen overal ter wereld hetzelfde gezicht trekken wanneer ze een ontkenning gebruiken.

Bij zinnen als ‘ik ben het er niet mee eens’ fronsen sprekers hun wenkbrauwen, ze knijpen hun lippen samen en trekken hun kin omhoog.

Dit geldt in ieder geval voor sprekers van het Engels, Spaans, Mandarijnenchinees en Amerikaanse Gebarentaal. De onderzoekers denken dat het voor alle talen geldt. [SL]

MEI

SEP

[RH]

KIJKGATCRIMINEEL

-ondernemingen van 2015. Het beste taalproject werd Heerlijk Helder, een campagne voor begrijpelijk taalgebruik in België. De app Duolingo, waarmee mensen vreemde talen kunnen leren, werd verkozen tot beste taalsoftware van het jaar. De beste taalpublicatie was het boek De mier en het ijsje, waarin Vlaamse kinderen kennismaken met Vlaamse Gebarentaal.

APR

Als we het mos van een dak afhalen, dan ontmossen we het dak. Kinderen die al op hun eerste schooldag met luizen in hun haar thuiskomen, moeten we ontluizen. Als we spullen wegdoen, dan ontspullen we. Ook ontrommelen is al opgedoken. Logisch, want te veel spullen leiden tot rommel.

Opmerkelijk

In dat geval zouden er ook kattendialecten moeten zijn. De wetenschappers zullen opnames maken van 30 tot 50 katten in diverse situaties. Ze hopen over vijf jaar resultaten te hebben.

financiële buffer van een (centrale) bank ter bescherming tegen een brexit

WILDE GIJ WA DRINKE?

58

9 maart #nieuws: Omrop Fryslân krijgt aparte status binnen publieke omroep Staatssecretaris Dekker heeft zijn omstreden Mediawet door beide Kamers geloodst, met grote gevolgen voor de regionale omroepen.

Vast staat dat er flink bezuinigd zal worden, en dat alle regionale omroepen opgaan in de nieuwe Regionale Publieke Omroep. Binnen dat orgaan zal Omrop Fryslân een eigen mediaraad krijgen, met de taak om de Friese taal, cultuur en identiteit extra aandacht te geven. De provincies Overijssel, Drenthe en Limburg hadden ook om extra steun gevraagd voor hun streektalen, maar zij krijgen nul op het rekest.

TAALKOMKOMMER

JAN FEB MRT

Disruptie

MRT

Anders vergaat het ontspullen. Wallman zegt dat we pas gelukkig zullen worden als we ons ontdoen van de spullen die we niet nodig hebben. Het leuke van het Nederlands is dat we dat ‘ontdoen van’ op een simpele manier kunnen zeggen: met ont-.

Taalnieuws maart 2016

LENTE 30

JAN FEB

Stuffocation is een samentrekking van stuff en suffocation. We halen zoveel spullen – stuff – in huis dat we er bijna in stikken – suffocation. Mooi bedacht van meneer Wallman. In dat soort zelfverzonnen woorden zijn trendwatchers nu eenmaal goed. In het Nederlands wordt weleens van verspulling gesproken, met een vette knipoog naar verspilling, maar echt populair is dat woord nog niet.

Illustratie: Ontwerpstudio Spanjaard

PC-ELITE

iemand die de verkeersregels overtreedt door in de winter met een bevroren voorruit te rijden waarin slechts een klein kijkgat is gemaakt

15

Helemaal nieuw is het woord niet. Maar in februari 2016 is het ineens overal: ontspullen. En dat heeft alles te maken met een boek van de Amerikaanse trendwatcher James Wallman dat nu ook in het Nederlands te koop is.

Stuffocation heet het in het Engels, vertaald als Ontspullen in het Nederlands.

De trend van ontspullen is strikt genomen al eerder ontstaan, dankzij de Japanse opruimgoeroe Marie Kondo. Wallman is op die trend ingesprongen met zijn boek.

Ontspullen is intussen zo’n hype geworden dat het onvermijdelijk tot excessen moet leiden. Het woord ontspulmanie is al gesignaleerd en ik durf er iets op te verwedden dat we voor het eind van het jaar ontspulstress zullen vinden. Van te veel spullen krijgen we stress, zegt James Wallman. Ook van het ontspullen zelf, denk ik dan. Hoe maak je nu in hemelsnaam uit welke spullen je weg wilt doen?!

Wat was je favoriete woord van 2016?

politiek correcte elite

Ontspullen

Foto: iStockphoto

MEI

14

Foto: 123rf

APR

9

u

MRT

De nieuwe werkelijkheid. Dan heb ik het enerzijds over de wereld in totaliteit, die in korte tijd veranderd is, naar een wereld waarin we bang zijn voor elkaar. Waarin uit onverwachte hoeken iets kan komen wat jou en je dierbaren raakt.

Mensen kijken daardoor met een schuiner oog naar elkaar. Waar anders-zijn eerst werd omarmd, is dat nu eng. Men probeert daardoor meer te voldoen aan een norm van de meerderheid, om maar geen opmerkingen te krijgen.

pur

JAN FEB

2016 was voor mij het jaar van ...

Ellie Lust is politievrouw en -woordvoerder in Amsterdam. Ze werd bekend als voorzitter van het politienetwerk Roze in Blauw en als politievrouw in Opsporing Verzocht.

Vanaf januari 2016 was ze te zien als kandidaat in het spelprogramma Wie is de Mol? In dat programma introduceerde Lust de portofoonregels van de politie, de zogenaamde etherdiscipline, tot hilariteit van kandidaten en kijkers.

FEBRUARI

BE

WOORD VAN DE MA AND

Ellie Lust 8

Voor zijn promotieonderzoek interviewde Delarue 82 Vlaamse leraren.

Zonder uitzondering vertelden ze het Standaardnederlands razend belangrijk te vinden. De gemeenschappelijke taal beschermt hen tegen de eeuwige concurrent, het Frans. Maar tegelijkertijd hadden de leerkrachten, eveneens zonder uitzondering, allerlei redenen om in de klas regelmatig tussentaal te gebruiken.

APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV

Volgens Delarue komt dat gedeeltelijk doordat de meesten het Algemeen Nederlands nu eenmaal niet goed genoeg beheersen. Zelf kan hij na zijn logopedie de ui en de ij goed uitspreken, maar de meeste leraren hebben geen tijd om dat te leren. Tijdens het lesgeven hebben ze bovendien al hun aandacht nodig voor het uitleggen van de stof.

Er is nog een reden waarom leraren niet altijd Standaardnederlands gebruiken: ze willen het vaak niet. Algemeen Nederlands heeft nog altijd een negatief imago: wie voortdurend standaardtaal spreekt, wordt als verwaand gezien. Leraren die dichter bij hun leerlingen willen staan, gebruiken dus liever tussentaal. Hun taalgebruik is een compromis tussen een onhaalbare eis en de onvermijdelijke werkelijkheid – als dát niet typisch Belgisch is.

speciale gevangenis voor oudere gedetineerden

SENIORENBAJES

DEC

Beste lezer, Via deze digitale weg bieden wij u het hoofdstuk ‘December’ (pagina’s 114 t/m 124) van HET TAALJAAR 2016 aan.

Deze pagina’s vormen het digitale sluitstuk van de folio-uitgave van HET TAALJAAR 2016. Het e-book bevat ook de decemberpagina’s.

HET TAALJAAR 2016 vormt een overzicht van onze taal in 2016, met opvallende taaltrends, onvergetelijke bloopers uit de media, nieuwe woorden, interviews met Bekende Nederlanders en Vlamingen over hun favoriete taalmomenten, wetenschapsnieuwtjes, lijstjes, weetjes … en nog veel meer! Dit kleurrijke bladerboek is verkrijgbaar via www.vandale.nl en www.vandale.be.

Wij wensen u veel taal- en leesplezier toe!

De auteurs Ton den Boon, Ruud Hendrickx en Sterre Leufkens Van Dale Uitgevers

114 JAN FEB MRT

Samsonseks

Het had een wonder moeten heten als het niet zo was geweest: samsonseks is verkozen tot het enige echte officiële Woord van het Jaar in Vlaanderen.

Half Vlaanderen heeft het over samsonseks, sinds Ingrid Renders van het onlinemagazine Maison Slash het op de radio nomineerde en iedereen opriep ervoor te stemmen. Samsonseks behaalt uiteindelijk 42,8 procent van de stemmen.

APR MEI JUN JUL

Het verschijnsel is niet nieuw: om ongestoord te kunnen vrijen, zetten ouders hun kinderen voor de tv. In Vlaanderen wordt op zondagochtend Samson & Gert uitgezonden, een kinderprogramma dat razend populair is. De kleintjes zijn niet voor het scherm weg te branden en de ouders kunnen nog even onder de dekens kruipen voor een portie ‘quality time’. In Denemarken noemen ze het disneyseks, in Vlaanderen heet het voortaan samsonseks.

AUG SEP

DECEMBER

BE

WOORD VAN DE MA AND

(Voor er misverstanden ontstaan: samsonseks verwijst naar Samson, de populaire hond uit de tv-serie, die voortdurend over moeilijke woorden struikelt, maar het heeft niets, maar dan ook niets, met seks op z’n hondjes te maken.)

OKT NOV DEC

Waar de term vandaan komt? Ingrid Renders, de blogster, zegt in de kranten dat zij hem in elk geval niet heeft uitgevonden. Volgens haar zou hij ooit op Studio Brussel gebruikt zijn door Sam De Bruyn, een radio-dj die nu bij het Belgische Qmusic werkt. Maar die herinnert zich daar naar verluidt niets van.

De wederhelft van Samson, Gert, is vereerd. Gert is Gert Verhulst, het baasje van Samson in de serie, de maker van de serie en de grote baas van productiehuis Studio 100. Op zijn Instagramaccount heeft hij laten weten dat hij samsonseks als een compliment beschouwt en dat alles beter is dan gertseks.

In Nederland is treitervlogger verkozen tot Woord van het Jaar 2016.

Alles daarover leest u op pagina 84-85 van Het Taaljaar 2016. [RH]

DUIMPIE

gezegd als uiting van waardering, bravo

TAALLIJSTJES Alle winnaars van de Woord van het Jaar 2016-verkiezing én het filmpje van de hoofdredactie van de Dikke Van Dale vindt u op de websites woordvanhetjaar.vandale.nl en woordvanhetjaar.vandale.be

Woorden van het Jaar 2016 zijn onder meer:

115 JAN

Nederland • treitervlogger (Van Dale) • diervriendelijk vlees (Weg met dat

Woord!-verkiezing, INT) • Zit je haircut (Slechtste Slogan van het

Jaar-verkiezing) • flitswinter (MeteoGroup & Omroep Gelderland) • Woordvanhetjaarmoeheid (De Speld) Vlaanderen • samsonseks (Van Dale) • flashmob (Gebaar van het Jaar, Vlaams

GebarenCentrum)

FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG

Duitsland • fly sein (Jeugdwoord van het Jaar, Langenscheidt) Denemarken • Danskhed (‘Deensheid’, Sproglaboratoriet)

SEP OKT NOV

Foto: Studio 100

Verenigd Koninkrijk • Brexit (Collins English Dictionary) • post-truth (Oxford Dictionaries) • surreal (Merriam-Webster) • xenophobia (Dictionary.com) • paranoid (Cambridge Dictionary) • 2016 (Slate Magazine) Australië • democracy sausage (Australian’s National

Dictionary)

(in België) kilo’s die kotstudenten bijkomen door ongezonde voeding

KOTKILO’S

DEC

!

S P OE

Minder, minder, minder!

116

BLOOPER VAN DE MAAND NOVEMBER

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

Het is 19 maart 2014. De gemeenteraadsverkiezingen zitten erop en Geert Wilders spreekt zijn aanhang toe in Den Haag. Op een zeker moment vraagt hij ‘Willen jullie meer of minder Marokkanen in de stad?’ Zijn achterban scandeert ‘Minder, minder, minder.’ Het zou tot december 2016 duren voordat duidelijk werd dat Wilders’ uitspraak misschien wel de grootste politieke taalblooper van de afgelopen jaren is: op 9 december 2016 oordeelde de rechtbank namelijk dat Wilders uitspraak weliswaar geen haatspraak was, maar wel een vorm van groepsbelediging én discriminatie.

We zullen er echter niet gemakkelijk meer afkomen, van die uitspraak van Wilders. Of beter gezegd: van het antwoord van zijn achterban. Sinds maart 2014 is minder, minder, minder in rap tempo idiomatisch geworden. Anders gezegd: het is een formulesplinter geworden die je met allerlei woorden kunt combineren. Kijk maar op internet, waar minder, minder, minder steeds vaker wordt gebruikt als uitdrukking voor een hartgrondige afwijzing van willekeurig welk fenomeen. ‘Wilt u meer of minder politiek? Minder, minder, minder!’ ‘Wilt u meer of minder democratie? Minder, minder minder!’ Ook in de krant is minder, minder, minder doorgedrongen. Zo grapte het Algemeen Dagblad vrij kort na de Wilders-affaire in 2014: ‘We weten na deze overdosis folklore maar één ding zeker: wij willen minder, minder, minder!’

Ook als de affaire juridisch afgesloten wordt – wat gezien het beroep dat Wilders aangetekend heeft niet op korte termijn te verwachten is – zal de formule minder, minder, minder daar voorlopig wel aan blijven herinneren. Die blijkt namelijk multi-inzetbaar te zijn, waardoor ze in allerlei contexten toepasbaar is. Zo wordt minder, minder, minder niet alleen als antwoord op een al dan niet denkbeeldige vraag gebruikt, maar ook los, ter uitdrukking van pertinente afwijzing, afschaffing of uitsluiting. Zo wil de VVD niet simpelweg minder overheid, nee, die partij wil ‘minder, minder, minder overheid’. En met z’n allen willen we tegenwoordig niet simpelweg ‘minder Europa’, maar ‘minder, minder minder Europa’.

Misschien komt er ooit ook nog weleens een moment dat we de formule minder, minder, minder spuugzat zijn. Die willen we dan niet ‘minder’ horen, maar nog één keer: ‘minder, minder, minder’. [TdB]

DAB

dansmove waarbij je je neus naar de binnenkant van je gebogen arm brengt terwijl je je andere arm zijdelings omhoogsteekt

TAALTREND Deze taaltrend is het nieuwe zwart

117 JAN

De modewereld: een bron van avant-gardistische creaties en futuristische haute couture.

Maar taalinnovaties? Die vind je er niet. Tot nu.

Fashionista’s hebben namelijk een eigen kreet om een nieuwe modekleur te introduceren.

En laat die kreet nou tegenwoordig overal opduiken. Alles wat hip is, is het nieuwe zwart!

Zwart is de lievelingskleur van alle modekoning(inn)en: het kleedt af, je kunt het makkelijk combineren – wat wil een stijlvol mens nog meer? Maar iedere zomer is er een kleur die nóg mooier, spannender, en vooral moderner is. Zo bleken groen, wit, grijs, blauw, en nota bene zwart al eens ‘het nieuwe zwart’.

De frase sloeg ook buiten de mode aan toen in 2013 op Netflix de serie Orange is the new black begon, over een vrouwengevangenis in de VS waar de vrouwen een oranje uniform dragen.

Of het door Netflix kwam zullen we wel nooit weten, maar het nieuwe-zwart-virus sloeg over naar alle denkbare domeinen, waarbij ‘zwart’ vervangen is door alle mogelijke ouderwetsigheden. De gezondheidsindustrie deed een fikse duit in het nieuwe-X-zakje met de introductie van de slogan ‘zitten is het nieuwe roken’.

Vervolgens bleek suiker het nieuwe vet, en alsof het allemaal nog niet verwarrend genoeg was, werd gezond eten óók het nieuwe roken: het is namelijk de nieuwe manier om stoer te doen.

Nog een populaire variant: veertig is het nieuwe dertig. Ooit diende de eerste serieuze keuzestress zich al aan op 30-jarige leeftijd, maar dat moment is inmiddels blijkbaar tien jaar opgeschoven. Hoewel: al in 2008 werd beweerd dat vijftig het nieuwe dertig is.

Als dat zo doorgaat haalt de midlifecrisis straks de pensioenleeftijd in.

FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP

De opmars is niet te stoppen. Google het maar eens, en daar ga je: uitrollen is het nieuwe doorpakken, Amsterdam is het nieuwe Londen, en Vietnamees is het nieuwe Thaïs. Wat zegt u, u vindt het maar een irritant zinnetje? Een modieus jeukwoord? Hipdoenerij? Even geduld: voor je het weet is ‘in’ het nieuwe ‘uit’. [SL]

imperfecte moeder die de neiging heeft het huishouden en de zorg voor haar kinderen te laten versloffen

LOEDERMOEDER

OKT NOV DEC

Opmerkelijk

118 JAN FEB MRT APR MEI

WETENSCHAPSNIEUWS

Twee talen, één stuk brein

Door Sterre Leufkens

JUN JUL AUG SEP OKT NOV

MO

DEC

SMARTPHONISTA

EDE RTAA LGE

BIED

modebewuste vrouw die haar kleding voornamelijk met behulp van haar smartphone selecteert en koopt

119

Een gemiddeld brein bestaat uit een slordige 86 miljard hersencellen.

Plek zat om er een paar miljoen voor iedere taal te reserveren, zou je zeggen. Neurowetenschappers uit Nijmegen hebben ontdekt dat hersenen efficiënter zijn dan dat. Een vreemde taal verwerk je namelijk in hetzelfde hersengebiedje als je moedertaal. Dat scheelt tijd, vooral wanneer de nieuwe taal op je moedertaal lijkt.

JAN FEB MRT

Taalwetenschappers vragen zich al lang af of je voor verschillende talen ook verschillende stukken brein gebruikt. De Nijmegenaren bekeken het live, door hun proefpersonen in een hersenscanner te leggen. Uit soortgelijk onderzoek was al duidelijk geworden dat een specifiek hersengebiedje boven het linkeroor actief wordt wanneer de eigenaar nieuwe woorden ziet. Als dat stukje brein daarentegen een bekend woord te verwerken krijgt, wordt het juist minder actief: ‘Ken ik al, volgende!’

APR MEI JUN JUL

Wat gebeurt er nu als je een nieuwe taal leert, die lijkt op een taal die je al kent: je moedertaal? Om daarachter te komen bedachten de onderzoekers zelf een taal: het Alienees, bestaande uit werkwoorden (zoals sawe, ‘knuffelen’) en zelfstandig naamwoorden (bijvoorbeeld josa, ‘vrouw’ en komi, ‘man’).

Proefpersonen leerden de taal door plaatjes te zien met beschrijvende Alienese zinnen erbij. Ze moesten zelf de betekenis van de woorden en de zinsbouwregels afleiden.

AUG SEP OKT NOV

Sommige zinnen volgden de Nederlandse woordvolgorde, bijvoorbeeld Josa sawe komi, ‘Vrouw knuffelt man’. Als proefpersonen zo’n zin hoorden, besteedde het taalgebiedje in hun hoofd er algauw geen aandacht meer aan. Van een zin met een afwijkende woordvolgorde (bijvoorbeeld Sawe komi josa, ‘Knuffelt man vrouw’) werd het taalcentrum juist actief.

DEC

Taalgebruikers benutten dus hetzelfde stuk brein voor hun moedertaal en voor een nieuwe taal. Als de vreemde taal in zeker opzicht hetzelfde is als de moedertaal, hoeven hersenen daar geen extra aandacht aan te besteden – ze kunnen het al. Wat zijn hersenen toch slim!

pijnlijke nek als gevolg van langdurig tabletgebruik

TABLETNEK

Eigenlijk is alles gewoon chemie

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

Alweer enige tijd is verbinden hét codewoord in de wondere wereld van marketing en management. Zelfs in de verste uithoeken van de profit-, non-profit- en not-for-profitsector is er geen organisatie meer te vinden die het woord verbinden níét in haar mission statement heeft. Met wie, waarom en hoe – dát blijft vaak wel onduidelijk. Dat moeten wij, gewone stervelingen, zelf maar zien te achterhalen.

Gelukkig herinneren we ons van de middelbare school allemaal nog wel dat verbinden een kwestie van chemie is. Die kennis is zelfs zo ingesleten dat we er een paar decennia geleden niet raar van opkeken toen de uitdrukking ‘een goede chemie hebben’ toegepast ging worden op mensen. Sindsdien zijn we zelfs helemaal gewend geraakt aan zinnetjes van het type ‘Er is geen chemie tussen hen’, ‘Tussen die twee ontbreekt het aan chemie’ of ‘Zij hebben een slechte chemie’. Chemie verwijst in zulke zinnen overigens niet naar de verbinding van elementen of stoffen, maar naar de emotionele of psychologische interactie tussen individuen van de menselijke of dierlijke soort.

scheppen en maken: ‘Bij een eerste date moet je chemie zien te creëren’. Een emotionele band dus, een klik. Al kan zo’n interactie soms ook wel een sterk fysieke component hebben, getuige de begeleidende waarschuwing: ‘Chemie tussen de lakens is nog geen liefde’.

In de spreektaal ontspoort de metafoor trouwens nogal eens. Zo is er in ‘Na de eerste date heeft zij haar chemie voor mij verloren’ al geen sprake meer van interactie, maar louter van eenrichtingsverkeer.

Ook populair in de moderne spreektaal zijn zinnetjes als ‘Ik heb een totaal andere chemie dan jij’. Zo’n zinnetje gebruik je echter niet om te verbinden, maar om een relatie – zakelijk of emotioneel – te óntbinden. Chemie heeft in zo’n context dan ook een heel ándere betekenis.

Onder invloed van het Engelse chemistry gebruiken we ons woord chemie namelijk steeds vaker als naam voor ‘het geheel van (chemische) eigenschappen van iemand of iets’. Als chemie in die betekenis ook ingeburgerd raakt, zullen we zelfs niet meer vreemd opkijken van zinnetjes als ‘Mijn chemie en die van jou matchen totaal niet meer’. [TdB]

Het woord chemie is dus een metafoor geworden voor onderlinge aantrekkingskracht. Dat verklaart waarom er tegenwoordig zo vaak sprake is van een mooie, fijne, fantastische, lekkere of juist gevaarlijke chemie tussen mensen. Ook blijkt chemie de laatste tijd goed combineerbaar te zijn met woorden als creëren,

BENEFIETVRIEND

vriend(in) met wie iemand seks heeft, maar geen emotionele relatie (leenvertaling van ‘friend with benefits’)

WINTER

TAALKOMKOMMER

120

Taalnieuws december 2016 5 december #kunst&cultuur: Kick-off Van Dale SPOKEN Awards 2017 De kick-off van de tweede editie van de Van Dale SPOKEN Awards 2017 vond plaats in het Oude Luxor Theater in Rotterdam, met optredens van o.a. Ronald Giphart, Dichter, Onias Landveld en Guus van der Steen.

Woordkunstenaars kunnen op www. spoken.fm een profiel aanmaken om deel te nemen aan de voorrondes in 2017. De finale zal op 17 november 2017 plaatsvinden, eveneens in het Oude Luxor.

6 december #prijs: Wablieft-prijs voor duidelijke taal naar Jill Peeters Weervrouw Jill Peeters heeft de Wablieft-prijs gewonnen, een jaarlijkse Belgische prijs voor helder taalgebruik. Peeters werd door de jury geprezen om haar duidelijke en eenvoudige uitleg over het klimaat en het weer. Ze gaf die uitleg onder andere in haar boek over klimaatverandering. De organisatoren hopen dat de Wablieft-prijs mensen aanzet om net zulke duidelijke taal te gebruiken als de winnares.

6 december #politiek: Taalkundige Hans Bennis nieuwe voorzitter van Taalunie Taalkundige prof.dr. Hans Bennis wordt vanaf 1 februari algemeen secretaris van de Nederlandse Taalunie, het instituut dat namens de Nederlandse, Belgische en Surinaamse overheid het taalbeleid van het Nederlands bepaalt. Hij volgt Geert Joris op, die kritiek kreeg omdat hij mensen uit het vakgebied niet genoeg gekend zou hebben in zijn plannen voor forse bezuinigingen.

Bennis ziet het dan ook als zijn eerste taak om het vertrouwen van de mensen in het veld te herstellen. Voorheen was Bennis directeur van het Meertens Instituut, waar onderzoek wordt gedaan naar de Nederlandse taal en cultuur.

8 december #prijs: Diervriendelijk vlees wint Weg-met-dat-woord!-verkiezing De term diervriendelijk vlees is tot ‘winnaar’ gekozen van de jaarlijkse Wegmet-dat-woord!-verkiezing van het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT). In die verkiezing mogen kiezers aangeven welk woord ze nooit meer willen horen. Diervriendelijk vlees werd door 32 procent van de stemmers gekozen; de tweede prijs ging naar hun als onderwerp (‘hun heb-

ben’) met 30 procent van de stemmen.

22.000 mensen brachten hun stem uit.

121 JAN

10 december #evenement: Vergeetwoordengala In Wijk bij Duurstede heeft het Vergeetwoordengala plaatsgevonden, een feest gewijd aan woorden die uit de Nederlandse taal dreigen te verdwijnen (zoals struweel en wiedeweerga). Radioprogramma De Taalstaat besteedt wekelijks aandacht aan een vergeetwoord, en geeft luisteraars de mogelijkheid om zo’n woord te adopteren. Het gala, gepresenteerd door Frits Spits, was een bedankje aan alle ‘adoptieouders’.

Zij konden er onder anderen Nelleke Noordervliet ontmoeten, die ook de woorden selecteerde voor het boekje 1.000 vergeetwoorden om te koesteren.

17 december #prijs: Vlaanderen wint Groot Dictee der Nederlandse Taal Het 27ste Groot Dictee der Nederlandse Taal werd geschreven door A.F.Th. van der Heijden. In de finale werden de Nederlandse schrijver Gustaaf Peek en wildcard-deelnemer Roberto la Rocca verslagen door de Vlaamse prominent Kristien Bonneure en De Morgen-lezer Marco Sanders.

bank die door opeenvolgende liquiditeits- of solvabiliteitsproblemen telkens weer het risico loopt failliet te gaan

KWAKKELBANK

FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

122 JAN FEB MRT APR MEI JUN

Het Taaljaar 1966 Een halve eeuw geleden is het alweer dat het Nederlands werd verrijkt met woorden als beregoed, camp, elpee, glitter, hip, impact, indoctrineren, jumbojet, live, omturnen, peppil, resusfactor, sit-in, en wybertje. Niet dat ze daarvóór niet bestonden, maar 1966 is volgens het Chronologisch Woordenboek nu eenmaal het jaar waarin deze woorden voor het eerst in een woordenboek of een dergelijk naslagwerk werden opgenomen.

Door Ton den Boon

JUL AUG SEP OKT NOV

to

By Pro

os notari

DEC

PIETENPACT

afspraak tussen overheden, maatschappelijke organisaties en de media om het verschijnsel Zwarte Piet te ontdoen van (vermeende) raciale stereotyperingen

Sommige woorden gingen op dat moment al enige tijd mee. Resusfactor bijvoorbeeld figureerde – zij het in de spelling rhesusfactor – al twintig jaar in de media voordat het in 1966 in een naslagwerk terechtkwam. Wybertje was zelfs nóg langer in gebruik. Zo schreef het Tilburgsch Dagblad op 10 juli 1926 over iemand die ‘zijn boordknoopjes ook altijd bij de wybertjes’ legde, waardoor het weleens was gebeurd dat hij er een ‘bij vergissing in de mond stopte’. Pijnlijk, pijnlijk, pijnlijk.

Maar een deel van de genoemde taalverrijkingen was in 1966 wel degelijk spiksplinternieuw. Beregoed bijvoorbeeld moet dat jaar aan zijn opmars in onze taal zijn begonnen in een reclamecampagne. En jumbojet – aanvankelijk nog vaak gespeld als jumbo jet – maakte in mei 1966 zijn opwachting in de media. Die duidden vliegtuigen toen overigens nog opvallend vaak aan als ‘machines’ en de nieuwe 747 van Boeing werd destijds dan ook wel als een ‘reuzenmachine’ getypeerd. Om in hogere sferen te blijven: maanwandeling, dat dichterlijk ingestelde lieden tot dan toe slechts incidenteel gebruikten ter aanduiding van ‘een nachtelijke wandeling in de maneschijn’, kreeg in 1966 de betekenis die het nu nog steeds heeft: ‘verkenningstocht te voet op de maan’. Niet dat er in 1966 al werkelijk iemand op de maan had gewandeld, dat zou pas in 1969 gebeuren: de fantasie liep op de werkelijkheid vooruit.

Ook minder verheven zaken zorgden voor taalschepping: carnaval 1966 zorgde ervoor dat iedereen de uitdrukking ‘glaasje op, laat je rijden’ leerde kennen.

Tekstschrijver Willem van Kooten (ook bekend als ‘Joost den Draaijer’) en zanger Sjakie Schram (1927-1989)

hadden zich blijkbaar laten inspireren door de slogan waarmee Veilig Verkeer Nederland (VVN) eind 1965 een grote campagne was begonnen die automobilisten ervan moest doordringen dat alcohol en verkeer niet samengaan. Het waren de jaren zestig, dus VVN sprak de automobilist nog keurig aan met u. Toen de formule tien jaar later, in 1976, in de Dikke Van Dale werd opgenomen, luidde die dan nog glaasje op, laat u rijden. Pas een paar edities later werd dit vervangen door de van meet af aan veel gewonere ‘carnavalsformulering’ met je.

123 JAN FEB MRT APR MEI

Ook de politiek liet zich op taalgebied niet onbetuigd in 1966. Het werd het jaar waarin de nacht van Schmelzer tot het bezonken talige erfgoed ging behoren. Daar kleeft trouwens nog een aardige geschiedenis aan. Met die uitdrukking wordt nu gewoonlijk de nacht van 13 op 14 oktober aangeduid. Toen bracht Norbert Schmelzer, de voorman van de Katholieke Volkspartij, namelijk het kabinet-Cals ten val. Maar in zekere zin was deze nacht een reprise van een nacht die anderhalf jaar eerder plaatsvond. In februari 1965 dreigde het kabinet-Cals ook al te vallen en begin maart van dat jaar werd daarom een nachtelijke lijmpoging gedaan. Die mislukte, eveneens door toedoen van Schmelzer. Op vrijdagochtend 12 maart 1965 kopte het Nieuwsblad van het Noorden dan ook: ‘De nacht van Schmelzer’. Dat we ons 1966 nu herinneren als het jaar waarin de nacht van Schmelzer plaatsvond, hebben we dus óók te danken aan een gelijknamige gebeurtenis uit 1965. Hoe dan ook, in de politiek is de nacht van ... nog steeds een populaire uitdrukking. Droomt sinds dat jaar niet elke partijleider ervan dat er óók nog eens zo’n nacht naar hem of haar wordt genoemd?

toestand dat ondernemingen zo gewend zijn aan flexibele arbeid dat ze niet meer zonder flexkrachten willen of kunnen functioneren

FLEXVERSLAVING

JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

TAALLIJSTJES 124

Grote literaire en journalistieke prijzen in 2016

Elf taalkunstenaars, overleden in 2016

•

•

•

•

•

•

•

• • •

•

• •

• •

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

JAN FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG SEP OKT NOV DEC

Anton Wachterprijs (tweejaarlijkse prijs voor literair romandebuut): Roos van Rijswijk - Onheilig Bronzen Uil (beste Nederlandstalige debuutroman): Lize Spit - Het smelt Brusseprijs (beste journalistieke boek): Marcia Luyten - Het Geluk van Limburg Constantijn Huygensprijs (literaire oeuvreprijs): Atte Jongstra ECI literatuurprijs (voorheen AKO literatuurprijs): Martin Michael Driessen - Rivieren Erik Hazelhoff Roelfzema Biografieprijs: Elisabeth Leijnse - Cécile en Elsa. Strijdbare freules Fintro Literatuurprijs (voorheen Gouden Uil): Hagar Peeters - Malva Gouden Griffel (beste kinderboek): Anna Woltz - Gips Hebban Debuutprijs: Lize Spit - Het smelt J.L. Heldringprijs (beste columnist): Maria Pruis (De Groene Amsterdammer) Libris Geschiedenisprijs (beste historische boek): Elisabeth Leijnse - Cécile en Elsa. Strijdbare freules Nobelprijs voor de literatuur: Bob Dylan NS Publieksprijs: Hendrik Groen - Pogingen iets van het leven te maken Libris Literatuurprijs: Connie Palmen - Jij zegt het P.C. Hooftprijs (literaire oeuvreprijs): Astrid Roemer

BULLSHITDETECTOR

Umberto Eco (Allesandria, 5 januari 1932 – Milaan, 19 februari 2016), schrijver Cees Fasseur (Balikpapan (NederlandsIndië), 11 december 1938 – Leiden, 13 maart 2016), schrijver, biograaf, historicus, jurist Imre Kertész (Boedapest, 9 november 1929 – Boedapest, 31 maart 2016), schrijver (Nobelprijs voor de literatuur in 2002) Wim Brands (Brummen, 29 maart 1959 – Amsterdam, 4 april 2016), dichter, journalist, presentator Benoîte Groult (Parijs, 31 januari 1920 – Hyères, 20 juni 2016), schrijfster Henk Hofland (Rotterdam, 20 juli 1927 – Amsterdam, 21 juni 2016), journalist Pieter Steinz (Rotterdam, 6 oktober 1963 – Haarlem, 29 augustus 2016), journalist, literair criticus, schrijver Edward Albee (Virginia, 12 maart 1928 – Montauk, 16 september 2016), toneel- schrijver Helga Ruebsamen (Batavia (NederlandsIndië), 4 september 1934 – Den Haag, 8 november 2016), schrijfster Paul de Wispelaere (Assebroek, 4 juli 1928 – Maldegem, 2 december 2016), schrijver, criticus, hoogleraar Peter van Straaten (Arnhem, 25 maart 1935 – Amsterdam, 8 december 2016), schrijver, tekenaar

software waarmee op sociale media naar berichten wordt gezocht die mogelijk nepnieuws bevatten

© 2016 Van Dale Uitgevers © 2016 Ton den Boon © 2016 Ruud Hendrickx © 2016 Sterre Leufkens De merknaam Van Dale is voor alle publicaties van Van Dale Uitgevers als merknaam beschermd. Voor eventuele overname van gedeelten uit deze publicatie is schriftelijke toestemming van de uitgever noodzakelijk.

Deze publicatie vormt een digitaal supplement bij de folio-uitgave van HET TAALJAAR 2016.

Het Taaljaar 2016 eerste editie eerste oplage, december 2016 ISBN 978 94 6077 324 2 (boek) ISBN 978 94 6077 325 9 (e-book)

Beeldverantwoording In deze uitgave staan bronnen en rechthebbenden bij het desbetreffende beeldmateriaal vermeld.

Foto Ellie Lust op voorplat © Michel Schnater/AVROTROS Foto Peter Vandenbempt op achterplat © VRT Joost Joossen

15 JAN

Van Dale Uitgevers heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van beeldmateriaal dat in deze uitgave is opgenomen, te achterhalen. Wanneer desondanks beeldmateriaal is opgenomen waarvan u (mede)rechthebbende bent en voor het gebruik waarvan u niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel voor het gebruik waarvan u geen toestemming hebt verleend, kunt u contact opnemen met Van Dale Uitgevers.

Bronnen Alles over boeken en schrijvers, ‘Schrijvers en schrijfsters overleden in 2016’. Op: www.allesoverboekenenschrijvers.nl, 16 december 2016 (geraadpleegd op 16 december 2016).

FEB MRT APR MEI JUN JUL AUG

NUR 620 Ontwerp en vormgeving: Ontwerpstudio Spanjaard Correspondentieadres: Van Dale Uitgevers Postbus 13288 3507 LG Utrecht info@vandale.nl www.vandale.nl www.vandale.be

Blom, Ben, ‘Vergeetwoorden in Calypso – een bijzonder aflevering van De Taalstaat’. Op: wijksecourant.nl, 11 december 2016 (geraadpleegd op 12 december 2016).

Instituut voor de Nederlandse Taal, ‘Hun hebben diervriendelijk vlees weggestemd’. Op: wegmetdatwoord.org, 8 december 2016 (geraadpleegd op 12 december 2016).

Meert, Ruud, ‘Jill Peeters wint de Wablieft-prijs 2016’. Op: wablieft.be, 6 december 2016 (geraadpleegd op 9 december 2016).

NRT, ‘Vlaanderen wint Groot Dictee der Nederlandse Taal’. Op: grootdictee.ntr.nl, 17 december 2016 (geraadpleegd op 19 december 2016).

Onze Taal, ‘Dossier Woorden van het Jaar’. Op: onzetaal.nl, 16 december 2016 (geraadpleegd op 16 december 2016).

Redactie Neerlandistiek, ‘Hans Bennis nieuwe Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie’. Op: neerlandistiek.nl, 6 december 2016 (geraadpleegd op 9 december 2016).

SEP OKT NOV DEC

Hoofdstuk ‘December’ 124) (p. 114 t/m plement Digitaal sup bij de foliouitgave

‘Uitbundig en vrolijk vormgegeven en aantrekkelijk en boeiend geschreven … een fijn bladerboek, waarin allerlei hoogtepunten nog eens op een rijtje worden gezet.’ – Marc van Oostendorp over Taal in 2015

‘Dit boek is een momentopname van het Nederlands van vorig jaar – en daarmee van ons allemaal.’ – Taalvoutjes over Taal in 2015

igibesitas • tunnelcrisis • verzetsspray • spiegelpijn pc-elite • kijkgatcrimineel • natuurbegraven • beeldoerka • asielmarathon • dronejournalistiek • duimaape • planetendans • mediaweigeraar • gewildgroei • erspulling • hulptoerisme • infokapitalisme • spermabot • PKK-istan • bierhulp • vergistoerist • troeprimmer • verstopeitje • spuugmasker • conflictsteen brexitbuffer • aso-azc • wraakaanslag • asielsingle • erhullingsproduct • trumpisme • navelprotest • beonstop • landarrest • glasfalt • klikturk • bonmobiele • artikelpiraat • boevenmobiel • boemerangen • ailgaiting • restjesmensen • postcodegeneeskunde • ollensmog • OK-vrouw • oceaaneconomie • flitstoerist fassen • droneschip • toetsenbordhooligan • senioren-

HET TAALJAAR VAN ...

TAALTREND

‘That is another cook’

Grote OempaLoempa

De mooiste (taal)momenten van het afgelopen jaar zijn voor u verzameld in Het Taaljaar 2016.

Dit kleurrijke bladerboek vormt een overzicht van onze taal in 2016, met opvallende taaltrends, onvergetelijke bloopers uit de media, nieuwe woorden, interviews met Bekende Nederlanders en Vlamingen over hun favoriete taalmomenten, wetenschapsnieuwtjes, lijstjes, weetjes … en nog veel meer!

Over de auteurs: Neerlandicus en literatuurwetenschapper Ton den Boon (1962) vormt samen met VRT-taaladviseur Ruud Hendrickx (1964) de hoofdredactie van de Dikke Van Dale. Taalwetenschapper Sterre Leufkens (1986) is medeoprichter en -auteur van het taalblog De Taalpassie van Milfje.

TAALWETENSCHAP

www.vandale.nl www.vandale.be

beeldende woorden