Airsumbul Airsatangg
Medewi Beach
Pekutatan
P an
an giy Badingkayu
Pangyangan
Angkah
Lumbung Kauh
Lembung
Omslag Wat & Hoe Stedentrip - Bali.indd 1
Penebel
Cacan Perean Petiga Tengah Pagending Penatahan Penataha
Ngis N
Njel Njelati a ati
Cepik Tunjuk uk
Pegubugan
Bluangan
Timpak Ti k Sarosi Blubuk
Lebe
Sandann
Beng
bung Sem Sembung
ri (Bali Butterfly Wanasari W utterfly Park)
Ma mb l Mambal M mbal
487
Melinggih M Bang
Babakan Ba Samuan Saamuan
Taman Lembah
Payangan
Pangsan
Carangsari Ca
209
Marga
Grane
Pura Bukit Sari Selat Seelat
Pontang
Lebah
Sebatu
Pujungklod
Bayad Kedisan Gadungen Pura Desa
K Sangeh 24 Kedewatan
Sapat
Sanding
Bangkiang Sidem
Susut
Demulih
Budaya Buday 8 205 Wisata (Arts Center) Cente
Sumita Madangan Apuan
G I A N YA R
Suwat Kabetan
Tegalasah
Kubu
BANGLI
Pura Kehen
Tingkatbatu
Bangli
Tembuku Nyangglan
Tambahan ambahan
Nyalian
Petakk Tanggahan Tang
210
Timuhun Panti Gembalan Panarukan
203
Surabratan Lalang Linggah
Antosari
Srampingan
Megali
Ababi
Tirtagangga
Sukaluwih Sukaluwih Muncan M uncan
Bujaga
Selat
Pegubugan Duda D uda
Ipahh ggal Padangtunggal Padangtun Sangakann seh Iseh Gunung Sekai Pura SSidemen Asmara 826 m Pesaban Semseman U Undisan ndisan
Klungan
Tihingan
Gerianakangin
Segah
Payungan
Telagan
Sibetan Macang
Putung
207 Yehpoh
Manggis
Ngis
Bungaya
Tenganan
Dauhtukad Pasedahan
KLUNG KLUNGKUNG
Subagan Asak Jasi Timbrah Prasi Bugbug
Selang Island
5
Seraya
Amlapura (Karangasem)
Water Palace
210
Nusa Penida Nusa Dua
6
Bukit Badung
Pura Luhur Ulu Watu
Sanur
Kuta, Legian & 10 Seminyak
Batubulan
Pura Tanah Lot
2 Tanah Barak
Puri Agung Kanginan
Biyol Ujung
Tabanan
Ubud Penebel
Bedugul Munduk
Gunung Seraya
Pura Luhur Lempuyang1175 m
Bias Sadimara Kuhum
Bebandem Abian Soan 32 Papung Kecicang
Selang Tanjung Ibus
Bangle
Margatelu Ngis
5 Penahan Saren- Peladung Budaklingg Kebon dukuh Padang- Susu- TegalingSaren ang gah kerta Selalang Kayuputih
Bali Aga Village 26 Slumbung Slu
Apiceh Buitan Buita
Abang
Denpasar
Gianyar
8 Bangli 1
Menanga
Bukit Jambul
Klungkung
4 Pura Besakih
Penelokan
Danau Bratan 7
Singaraja
Sangsit
Lipah
Museum Nyuhtebel Monkey Forest Telunwajahh Sidawa Neka TangkupLodpasar Lodpasar TulangPan ti Panti Bluahan Tarukan Ulakan anyar Ngalian Museum niuh Gegelang nggede Rianggede Silebengg Siangan Talangjiwa Tanahampo Sengkidu Sayan Campuan Se 207 a Pura Bali_001-224_NL_2019.indd Puri Lukisan Batuaji Bali_001-224_NL_2019.indd 206 29-10-19 15:13 31 d Ayunan n Tanjung Biasputih Batanny uuh Batannyuh Candi Dasa Penataran Bunutin Palak Aan gi LodBantas- Pukuk Sembunggede Subamia-- Calagi hU 23 Penataran Pura Gunung Lebah P Bajera Angantelu Balian Beach Sukanaji dalang Ye baleagung Sengkidu baleagungg Ambengan Pasir Putih Nusa Biaha Ubud Pejeng Sasi Bakbakan Angkling Guliang- Getakan an Pakel Blayu Banjarsayan Besar Meliling Pura Balina Pande Beach Mendira Akah Tg. Bugbug MambangMuseum Purbakala Peliatan 22 Abeansemal Abe Jadi Beach Lebu 1 kawan Beach Silayukti Babakan Tawakilang Cegeng Besang Gedung Arca kadia Pura Alas Goa Candi Dasa Beach Mandung Cekik Antap Soka Monkey ForestTeges (Archaeological Museum) Pura Teluk Amuk Gili Mimpang Gajah Kedaton Busana ginan Dukuhkanginan Lumajang Padang Bai Tanjung Bulungdaya Paksabali Dalem m Tihingan Glogor Gili Tepekong Tanjung Sari Bedulu Yeh Pulu Pacung Kerta 28 Santanbua Mambanggede Kamasan an Samsam Nusa Pura Goa Pengosekan Semarapura Daw Dawan25 Pura Durga P Pura Taman Penasan Soka Beach Gosa Sidan Bebali 21 enebang Tenebang Gianyar Kambing Tabanan Lawah Lod Pikat Puri Agung 20 Kutri klod Cemengan Ceme A Ayun (Klungkung) Bongan Museum Padang Bai Tunduh Kukuh Tista Buruan PesingSampalan Mengwi ak Museum Subak Nyoman oman Gunarsa Pura Mas Goa Lawah Latu L Beach 17 Tanguntit Klecung Pundu Pundukdawa gahan Pura Takmung Kamasan Sigaran an PangangTaman (Bat Cavern) Pangkung- Sanggulan Tulikup Kengetan Jaketebe Gianyar Krambitan kungperabu abu Pule Gelgel karung Kuripan Pura Bona t Blum-
44
Gunung Batur & Danau Batur 3 Penulisan
Butus
Royal Ponds
4
Kebon
Tista Pidpidklod
Sebudi
g Rendang Bangbang
Amlapura
Culik Metrakaja Metraklod Manikaji
Penglipuran
Tirtagangga 5
Tulamben Kayang Keduwi
Gunung Manuk Kawi Penatahan Cempaga a C
Tanjung Jambela Jemeluk Bunutan
Linggawana
Pura Pasar Agung
4
Boyan
Kayubihi
Basangambu
29-10-19 15:13
Petulu
Pura Agung gung Besakih Besakih
Empul 18 Pura Tirta Tanggehan
Dalah
Klongtong
Besakihh
848
Temen
Tampaksiring
206 Sebali
Bangklet
kawan
Biaslantang
Culik
Kedampal
Amed Beach
27 Amed
Kahangkahang
Pempatan
Manukaya
Merita
l Beku
3142 m
Bilukang K Kayuambua
Pura PangiGunung Kawi yangan-
Pujung
Tangkup Kelusa Yehtengah Bukit Tegalalang Celuk Manuaba Keliki
Jempeng
PPalaktihing
ah Lingg
Jemeluk Sea Garden
Kalibukbuk
ao n
Da ya
M
isan
Gunung Agung Gunung
Tegal Suci Pupuan Seribatu
Taro Pura Gunung Raung Timbul Semadi
Punggang Buahan
Getasan asan
Kukupp
Caublayu Bali_001-224_NL_2019.indd 205 Taman Kupu Kupu KupuKekeran an Kupu 29-10-19 15:13 Kesiyut K
Gadungan
Petang
Bereteh Basangba Basanngba
uan Buruan
Pisang
Puakan
Belong
Caumarga
Tegallinggah Tegall
204
Antegana
Manseke Selamadeg amadeg Singing Si i Jelijih
Pemanis
Tengkudak Tengk
Yeh Panas P
Tinggading gading
Gate Penyabangan
Tundak Peneng Poyan
Paselatan
Pe Pengotan
Kuda Prean
Pakuseba
Baru Luwus Palean
Tanjung Batunidi
Sekahan Banua
Puasan
Sandakan akan
Apuan
Sunting
en
mb
La
KARANGASEM
Suter
Jin ah
6
29-10-19 15:13
TA B A N A N
Ampadan adan
208
Penggragoan Penggrago
Sandan Sangketan
Dalang Dalang
Bali_001-224_NL_2019.indd 204 29-10-19 15:13 Bali_001-224_NL_2019.indd 203
Belimbing bing
Mundeh
Samudera Hindia Bali_001-224_NL_2019.indd 202
Kebonjajung bonjajung Penganggaan Pengang
Sura Dadi
Gumbrih
Babahan
Wongaya Gede Ge
Belimbingtegal
Senganankawan Bolangan Pinga
Sekardadi
Daya ya
3
Tanjung Muntik
TOP 10 1
h ba Le
(Jati Luwih)
1388 m
Tulamben Beach
33
g Tulamben
Mendoyo
Yuwuk Manis
Tinggi
5
Mengen Mengenu Any Anyar
Asahduren
Jatiluwih
19
Buahan
Kalanganyar
Temakung
Gunungg Abang 2153 m
Seririt
M ed ew i Medewi
Katung
Abang
Negara
Pura Rambut Siwi
Yeh Embang Kangin
Bayunggede
Kubu
Baturinggil
illage Bali Aga Village
Banyupoh
ondang Lemo Lemondang
43
Peludu
Bunutin
Sidan
3 Kedisan
Pene Penelokan
2
Gilimanuk
Munduk
Yeh Embang
Sanda
Mengani
Blancang
Bali
Panek Toya Bungkah Trunyan
Danau Batur
Kalan Kalanganyar Pura Jati 1073 m
Manikliya
1
1325 m
Pulau Menjangan 9
Siwi
Gunungsari
Tegeh Senganankanginan
Pura Ulun Danu Danu Batur
Batur
Pelaga
Bangah
Bat Pura Luh Luhur BatukaruBatukaru ur Batukaru
Galiukir
Kintamani
Banjarlawak Belok
Songan
Gunung Batur 1717 m 3
Yeh Und a
Dlod Dlodbrawah
Kebonpadangan
g un Ay
Pacung
Sandan Angari
mpatan Pempatan
Lebih
BANGLI
Belantih
944
B a t u k a r u RR ee ss ee rr vv e
UNESCO Global Geopark Mount Batur Caldera Kolom Kolombo
Uliangunungban
Tohjiwa
Padangan
Manggis Sari
an uk Pulukan Pul
Penulisan
1308 m
Mungsengan
Gunnung Batukaru Gunung 2276 m
atungsel Batungsel
1255 m
Tianyar
igunung Muntigunung
Banges
Tanjung Perancak
a acantel Tegacantel Tega ning Yehkuning Yehkun
Kauh
Da 34 Danau
Ayung
Pura Ancak
Perancak
Tega Tegalcangk cangkring Rambut
Catur
Bu 1341 134 m Buyan
pas Yehem
Taman an Rekreasi asi
Pencaringan Mendo M Mendoyo Yeh Embang
Mendoyodagintukad
ul
Pengambengan
Fishing Port Tanjung Pengambengan
Nusamara
mb
Budeng
Semb Sembung Pesantr Pesantren Sa
Tegalbanteng
Loloan PPangkungMertasari Sangkaragung ggondang
800 m
Sl ab ih
Cupel
Sebual
Lampu
Gunung Catur Amerta Sari 2098 m
34 Asah Tirta Sari 2020 m Kayuputih Munduk Munduk Danau Tamblingan Tambli Tunjuk Desa Pancasari 38 7 (Munduk Bestala) Banyuatis Keberan TTamblingan aamblingan Pura Gubug 1903 m Candi Kuning uk Munduk Air Terjun Danau Bengkel Satu Pelapuan Tamblingan Tam Munduk Pura Ulun Danu Bratan Kedis Gunung Lesong Bratan Bukit Mungsu Gesing Tiingan Kebun Raya Tinggar Sari 1860 186 m Tijingann Candi Subuk Umajera ra Kuning Dua Bedugul Temantanda Gunung Sangiyang Sa Kiadan Gunung Pohen 2093 m Jeruklegi Bantran 2069 m Batunye Meyungan Pupuan Baturiti Nungnung 798 m
Tis Tista Pasut Munduk Mengenu
ga n
Negara egara
Baluk
Yembrana
Gobeg
Wanagiri
Mabi
1399 m Blandingan
Jinah
Sekarkeju la
42
Pedawa
Air Terjun Blahmantung Pujungan
Pangkung Belangsah
Banjabaterbaleagung
Kutul Pucaksari
Berangbang bang Banyubiru Kaliakah kah
Tamam Wisata Alam Wisata
Pinggan
Pura Tege Tegeh Koripan Tambakan mbakan
Pek r
203 Sum b
ul
Sepang
Dausa
1232 12232 m
922 m
Gunung Penulisan 1745 m Bantang
Sangsang
t Ba ra
Ay a
Banyubiru Tukaddaya
Rening
1080 m
g
J E M B R A N A
Pangkunglaten
Kembangsari
1140 m
Lemukih
Tanjungg Tekurenan Tanjun
Siakin
Galungan
1219 m
Busungbiyu
Telaga
Sa tan g
4
Gunung Patas 1580 m
Gitgit
Tanjung ng Ngis Lupak
Subaya
Uo s
g
n in i ku SarManis Tutu
Cempaga
Mayong
Pegayaman
1087 m
623 m
Rangdu
Ambengan Ambe
Air Terjun Ter Gitgit G
Tembok
Satra Penginyahan
36
Bestala
Unggahan
Bali Barat
S. Da ya
Cangkupkemuning
Sidetapa
R Ringdikit Ular Ularan
ompok o Hu t Kelo Kelompok Hutan
Warnasari
asa Tigawasa
Brahma Vihara Arama
Komala Tirta
204
Tuwed
Tanjung Pasir
Banjarasem
39 Bu Bubunan Tangguwesia Banjar Paterno Paternon Johanyar (-Tegede) Kalaraksa Air Panas
Pangkung Paruk
Selat
Air Terjun Singsing
Dencarik
Balian
ng ng ia
1305 m
poh
Candi Kesumah
Berawan Tangi
Gu Me Gunung Mesehe 1344 m
k Bilu
Ekasari
Kalisada
1224 m
3 m 13386 1386
Pelasari Nusasari
Bawang Brombong
Tukadsumaga
Gunung Musi
Gununnng Merbuk Gunung
1004 4m
Pelasari Reservoir
Melaya
Celukanbawang
ban
Cape Pakem Sumber Sari
Tinga Tinga
Seririt
Umaanyar Yehanakan
Madenau
Klandiss
Sekumpul
L a u t B a l i
Penuktukan Sambirenteng
Les
Petanu
Grokgak
Genit Pengayaman
ba Sa
Belimbingsari
Sa
S. M e
Gereja Santo Fransiskus
Teluk
Gunung Sangiang
laya
698 m
Pengastu Pengastulan
G Musi Kayuputih
Sembiran Tetajun
Bontihing Pakisan Tegehe
Padangbulia
P
Tejak Tejakula
Depaa Tangkidd
Bebetin
Sudaji
Tenaon
O
Bondalem
205
N
Sawan
N
M
Tanjung G Gulah
Julah
Bilabajang Tamblang
L
Tanjung Sanih Pura Ponjok Batu Bangkan Pacung Tanjung Batu
Bukti
Balian
Menyah
Silangayang
Otan
E
K
Air Sanih
Pa ker isa n
Labuhan Aji
L
Pura Dalem Jagaraga
Suwug Alasangkin
Petandakan Petandaka
aliasem Kaliasem kus Temukus
Wanupanggang
eh
E
Kalibukbuk
Gondol Penyabangan
1178 m
Gunung Kelatakan
Penginuman
L
Anturann
Ye hL
U
Kantor Informasi Taman Nasional Bali Barat
Klatakan
3
Pura Pulaki
Sinengdalem
Gedung Kirtya Ge Kir
37
J
206
Buyukan
B
Bali Barat
Cekik
Penarukan P Sinabun
Penglatan Penglata
Si n Singaraja ngaraja
Kubutambahan
Bungkulan
Kloncing
Banyuning B
Bakti Sebag Sebaga ga oon Pemaron Pemar Panci Tukad Sambangan
355
each Lovina Beach
Tanjung Gondol
Ger Gerogak
S.
Banyuwangi
Pemuteran 41
Em
u
Sukawidi
Pura Bakungar
Tegal M aawar Mawar
Pura Beji
Sangsit
Krabokan
ng lele Bu
an
2
Labuhan Lalang
Makam Jayaprana
B a l i
I
SangsitSang Babakansangsit Ba Babakansan
Galiran
Sumberklampek
Gilimanuk
L a u t
H
Tanjungg Sendangg
Pejarakan Sumberkerta rkerta Banyuwedang
Teluk
k
Klatak
G
Penet
Teluk luk
Terima
F
Pu Pura ura Dalem
Pegametan metan
375 m
E
D
Tanjung Pulaki
Gunung Prapat Agung
il i m
Bulusan
Pulau Menjangan
40
Tanjung Batulicin Teluk G
Ketapang
C
sit
Selogiri
9
Taman Nasional
Betekan Meneng
B
Teluk Tanjung Kelor Bedak
ng Sa
1
Tanjung Pasirputih
S. B an yu po
A
Amed
Tanjung Bunkulan Pura Meduwe Karang
Bangsring
29-10-19 15:13
6 30-10-2023 16:35:16
li_binnenwerk.indd 4
Inhoud
4
INHOUD
01-11-2023 19:4
li_binnenwerk.indd 5
Over Bali
6-27
Reiswijzer
28-43
Top 10-selectie
44-45
De beste hotspots
46-67
Verken het eiland
68-185
INHOUD
5
01-11-2023 19:4
WELKOM OP BALI Ontdek wat het land te bieden heeft en beleef de unieke sfeer zoals de Balinezen dat doen.
8 OVER BALI
li_binnenwerk.indd 8
01-11-2023 19:4
Reiswijzer Voor je weggaat
30-31
Vervoer naar Bali
32-33
Vervoer op Bali
34-37
Praktische tips op Bali
38-43
28 Reiswijzer
li_binnenwerk.indd 28
01-11-2023 19:4
Voor je weggaat WANNEER GAAN Bali ligt in de tropengordel en heeft daardoor te maken met moessonwinden die het eiland in twee seizoenen verdelen: van begin/ half mei tot september waait de droge, zuidoostelijke moesson en is het de droge tijd. De droogste en tegelijkertijd koelste maanden zijn juli en augustus, wanneer de thermometer alleen in het zuiden regelmatig boven de 26 ˚C komt en het gemiddeld 3 tot 4 dagen per maand regent. Van oktober tot april/mei waait de westelijke moesson en heerst de regentijd, met soms hevige neerslag, vooral ten zuiden van het centrale gebergte (maxima in december en januari). Het regent echter niet aan één stuk door, maar voornamelijk ’s middags of ’s nachts. En altijd weer worden er dagen vol zon opgetekend. De temperaturen zijn dan het hoogst en ook de luchtvochtigheid stijgt tot extreme hoogten.
REISDOCUMENTEN Nederlanders en Belgen hebben een paspoort nodig. Het document moet na de reis nog minimaal 6 maanden geldig zijn. Ook kinderen jonger dan 16 jaar hebben een eigen paspoort nodig. Nederlanders en Belgen kunnen naar Bali reizen zonder vooraf een visum aan te vragen. Je moet dan wel bij aankomst in Denpasar, Jakarta, Medan of Surabaya een (gratis) visum halen en aantonen dat je niet langer dan 30 dagen op Bali zult blijven. Een geldig retour- of doorreisticket is daarvoor voldoende, mits de in- en uitreis via een van de internationale luchthavens plaatsvindt (zoals in Denpasar). Ga je niet alleen als toerist naar Indonesië of wil je langer dan 30 dagen in het land blijven, dan heb je een Visum on Arrival (VoA) nodig dat bij aankomst in je paspoort wordt gestempeld. Dit visum is 30 dagen geldig, kost US$ 35 en moet contant worden afgerekend in de gangbare valuta. Je moet ook een retourticket kunnen laten zien. Het visum kan eenmalig met 30 dagen verlengd worden. Dit vraag je 7 dagen voor afloop van je eerste visum aan bij een dependance van de Indonesische immigratiedienst (Imigrasi; op Bali te vinden in Kuta, Denpasar en Singaraja). De kosten bedragen US$ 30. Tijdens de
30 REISWIJZER
li_binnenwerk.indd 30
01-11-2023 19:4
Top De top-1010selectie selectie 1 Monasterio de las Descalzas Reales
36 - 37 1. Museo Ubud 2 de América 97 38 - 39 2. Pura Tanah Lot 71 3 Museo Lázaro Galdi3. Gunung Batur & Danau40 Batur 153 ano - 41 4 Museo Nacional Cen4. Pura Besakih 127 tro Arte Reina Sofía132 5. de Tirtagangga 42 - 43 5 del Prado 73 6. Museo Pura Luhur Uluwatu 44 - 45 7. Danau Bratan 155 6 Museo Sorolla 46 - 47 7 8. Museo Bangli 102 Thyssen-Bornemisza 48 - 49Menjangan 9. Pulau 175 8 Palacio Real 50 - 51 10. Kuta, Legian & Seminyak 9 Parque del Retiro 155 52 - 53 10 Plaza Mayor 54 - 55
44
li_binnenwerk.indd 44
TOP 10-SELECTIE
01-11-2023 19:4
li_binnenwerk.indd 97
BEZIENSWAARDIGHEDEN
1 YY UBUD
Kunstenaars uit Europa en Amerika ontdekten Bali eind jaren twintig, toen ze op zoek waren naar hun shangri-la. Ubud was toen al het kunstzinnig-culturele hart van het eiland en nog heel authentiek. Volgens reisverslagen van vroege bezoekers kwam het heel dicht in de buurt van ons huidige beeld van de Hof van Eden. Dit is helaas nogal veranderd door de stroom aan toeristen die Bali ontdekt hebben. De stijgende populariteit brengt de gebruikelijke nadelen met zich mee. Door de inmiddels ontelbare boetiekjes, cafés, restaurants, pubs, galerieën en winkels is het bijvoorbeeld lastig om nog ergens een rustig plekje te vinden. Eindeloos is ook de lijst van overnachtingsmogelijkheden, die jaar in, jaar uit duurder, cooler en exclusiever worden. Sinds Julia Roberts (alias Liz) in de Hollywoodkaskraker Eat Pray Love hier zowel de liefde als zichzelf vond, willen ook de vele yoga, meditatie- en healingcentra meeprofiteren van de enorme aantallen toeristen. Dat is de ene kant van de medaille. Aan de andere kant geldt dat Ubud wat betreft kunst, cultuur en spiritualiteit op Bali (misschien zelfs in heel Indonesië of Zuidoost-Azië) geen gelijke kent. Het stadje is nog altijd ingebed in een heerlijk natuur- en cultuurlandschap en het aantal prachtige bezienswaardigheden en mogelijke wandelingen is er schier eindeloos. Bezoekers van Bali die niet voornamelijk zijn geïnteresseerd in zon en zee hebben redenen te over om Ubud als uitvalsbasis voor hun vakantie te kiezen… en zullen daar, ondanks alle drukte, geen spijt van hebben. Een straat voor alle smaken Langs de hoofdstraat Jl. Raya Ubud, die heel Ubud doorkruist, vind je de meeste bezienswaardigheden van de stad. Hiertoe behoort absoluut het vorstelijk paleis Puri Saren, pal tegenover de gigantisch grote markthal. Het geheel is gebouwd volgens de traditionele architectuur en zeker een bezoekje waard, vooral op zaterdagmiddag, wanneer meisjes op dit terrein de legong oefenen. Op andere dagen is het hier vooral ’s avonds de moeite
HET MIDDEN
97
01-11-2023 19:4
Debeste besDe hotspots te hotspots
Geloof in het dagelijks leven
48-51
Bali danst
52-53
Lekkere lunchadresEiland 54-55 senvan valkuilen 58 - 59 De mooiste uitzichten Spiegel van de kosmos 56-57 60 - 61 Het leven als feest kleine 58-59 De mooiste galeries 62 - 63 Rijstterrassen: hemelse trappen 60-61 De leukste hotels 64 - 65 Het vulkanische hart van Bali 62-63 De beste winkels 66 Puur als het licht van de maan 64-65 - 67 De lekkerste tapas-66-67 Mijlpalen in de geschiedenis bars 68 - 69 Madrid met de kinderen 70 - 71 Sport 72 - 73 Wandeling door de Calle de Alcalá 74 - 75 Rustige plekjes 76 - 77 46 DE BESTE HOTSPOTS
li_binnenwerk.indd 46
01-11-2023 19:4
Geloof in het dagelijks leven Volgens de Balinese religie, die Agama Hindu Dharma wordt genoemd, leven we in een dualistische wereld waarbij de macrokosmos (= universum) en microkosmos (= de mens) in een antagonistische verhouding tegenover elkaar staan. De mens leeft in een kosmos van tegenstellingen als hemel en aarde, berg en zee, leven en dood, goed en kwaad. In deze syncretische religie zijn elementen uit het hindoeïsme, boeddhisme en een oeroud geloof in geesten met elkaar versmolten. Een van de stelregels is dat elke kracht zo sterk is als de tegengestelde kracht. De mens moet ernaar streven met zijn daden (karma) de wereldwet (dharma) recht te doen. Dharma bepaalt hoe de harmonie tussen de tegenstellingen te bereiken is. Het verklaart waarom de Balinezen niet alleen offers brengen aan goden, maar ook aan demonen. En omdat Bali enorm veel goden en demonen kent, wordt het alledaags leven van de Balinezen grotendeels bepaald door offerriten en ceremonieën.
GELOOF IS LEVEN EN LEVEN IS GELOOF Het hele leven op Bali is doordrongen van religie. Zelfs in toeristische centra moet je op je hoede zijn dat je niet op offergaven gaat staan: uit bananenblad gevlochten mandjes met hoopjes rijst en vruchten die voor kamer- en huisdeuren, voor boetiekjes, restaurants en discotheken, bij bushaltes en op kruisingen worden neergezet. Wierookstokjes moeten het kwaad weren en het goede naar zich toe lokken. Bijna elk rijstveld en elke brug heeft een schrijn, elk gezin en elke boerderij heeft een eigen tempel en elk dorp telt er minstens drie. Het zal je dan ook niet verwonderen dat Bali wel ‘Eiland van de tienduizend tempels’ wordt genoemd.
GODENTEMPELS EN HUN ASSEN Balinese tempels (pura) zijn geen pompeuze bouwwerken met overdreven rijkelijk versierde zalen en torens, flonkerend gouden godenbeelden en imposante gewelven. Je hebt hier eerder te maken met op
48 DE BESTE HOTSPOTS
li_binnenwerk.indd 48
01-11-2023 19:4
Verken het eiland Het zuiden
70-93
Het midden
96-125
Het oosten
126-151
Het noorden
152-173
Het westen
174-185
68
li_binnenwerk.indd 68
VERKEN HET EILAND
01-11-2023 19:4
HET ZUIDEN Het zuiden van Bali is met afstand het drukstbezochte deel van het eiland. Hier zijn schilderachtige baaien en de prachtigste stranden van Indonesië te vinden. Watersporters en nachtbrakers kennen hier geen grenzen. De goed verzorgde infrastructuur bij de diverse vakantiecentra garandeert een comfortabel verblijf. Aan het begin van de jaren zeventig ontdekten backpackers uit westerse landen en surfers uit Australië de zuidkust van Bali. Enkele jaren later sprak de hele wereld over deze ‘geheime tip’. Intussen komen er jaarlijks ruim 6 miljoen buitenlandse bezoekers naar het zuidelijke deel van Bali. Daarmee is dit tropische paradijs het populairste zwemeiland van heel Indonesië. En of ze er nu heengaan vanwege de golven, stranden of schitterende zonsondergangen, het uitzinnig bruisende nachtleven en de culinaire hoogtepunten, of de inwoners, hun tempels en de tropische warmte: iedereen is het erover eens dat het zuiden van Bali een uniek stukje aarde is.
VOOR ELK WAT WILS Terwijl Kuta, samen met Legian en Seminyak, het hippe surf- en partyparadijs van het eiland vormt en vooroploopt wat betreft nachtleven en allround entertainment, presenteert Sanur zich als (all-inclusive-) vakantieoord voor een oudere clientèle die een rustige drie-eenheid van strand, cultuur en betaalbaar comfort zoekt. Nusa Dua daarentegen staat voor georganiseerd luxetoerisme, terwijl Jimbaran zich als een vreedzame maar erg dure strandoase presenteert die het heersende clichébeeld van Bali nog het dichtst benadert. Al deze vakantieoorden liggen op slechts korte afstand van eilandmetropool Denpasar. Wie de drukte van de vakantiecentra wil ontlopen, maakt een uitstapje naar de kliffen en zeetempels in het zuiden, waar je van de prachtigste zonsondergangen kunt genieten.
70 VERKEN HET EILAND
li_binnenwerk.indd 70
01-11-2023 19:4
Wandeling
DE GUNUNG BATUR BEKLIMMEN Het is beslist geen gemakkelijke onderneming om tegen de lavahelling van de 1717 meter hoge Gunung Batur op te wandelen. Ben je eenmaal boven en zie je de roodgouden zon opkomen boven Bali en de Straat van Lombok, dan ben je alle inspanning echter snel vergeten. 1-2 Er zijn in totaal drie routes die je van Danau Batur naar de top van de Gunung Batur brengen. De kortste en gemakkelijkste is de route die door de verplichte gidsen (P blz. 169) het vaakst gekozen wordt. Deze begint in Pura Jati aan de weg langs het meer. Vergeet niet om water, een zaklamp, stevige schoenen en warme, waterdichte kleding mee te nemen! Hoewel het onwennig is om in het schijnsel van zaklampen over de zachte, als zand aanvoelende lava te lopen, ga je goed vooruit. Na ongeveer een uur kom je aan bij een hut (die pas vanaf 7 uur als kiosk dient). Hier wordt meestal een korte pauze ingelast. 2-3 Nog een minuut of 20 gaat het redelijk gemakkelijk. Dan wordt het weer behoorlijk steil tot zeer steil en glad tot zeer glad. Ben je op pad gegaan met gewone gympies of zelfs dagelijkse schoenen, dan zul je daar nu grote spijt van hebben. Je moet voortdurend je handen gebruiken om omhoog te komen en af en toe uitglijden hoort erbij. Na in totaal een uurtje of 2 bereik je opnieuw een houten hut. Voor de meeste wandelaars is dit het ‘einde van de marteling’. De hut ligt op circa 1500 meter hoogte aan de onderste oostelijke kraterrand van de vulkaan en is daarmee hoog genoeg om de zonsopgang te zien en van een betoverend uitzicht te genieten. Ook de kraterketel is vanaf dit punt toegankelijk. Daar sist en piept het uit ontelbaar veel fumarolen. Delen van het pad zijn zo heet dat je het dwars door je schoenzolen heen kunt voelen.
172 VERKEN HET EILAND
li_binnenwerk.indd 172
01-11-2023 19:4
Airsumbul Airsatangg
Medewi Beach
Pekutatan
P an
an giy Badingkayu
Pangyangan
Angkah
Lumbung Kauh
Lembung
Omslag Wat & Hoe Stedentrip - Bali.indd 1
Penebel
Cacan Perean Petiga Tengah Pagending Penatahan Penataha
Ngis N
Njel Njelati a ati
Cepik Tunjuk uk
Pegubugan
Bluangan
Timpak Ti k Sarosi Blubuk
Lebe
Sandann
Beng
bung Sem Sembung
ri (Bali Butterfly Wanasari W utterfly Park)
Ma mb l Mambal M mbal
487
Melinggih M Bang
Babakan Ba Samuan Saamuan
Taman Lembah
Payangan
Pangsan
Carangsari Ca
209
Marga
Grane
Pura Bukit Sari Selat Seelat
Pontang
Lebah
Sebatu
Pujungklod
Bayad Kedisan Gadungen Pura Desa
K Sangeh 24 Kedewatan
Sapat
Sanding
Bangkiang Sidem
Susut
Demulih
Budaya Buday 8 205 Wisata (Arts Center) Cente
Sumita Madangan Apuan
G I A N YA R
Suwat Kabetan
Tegalasah
Kubu
BANGLI
Pura Kehen
Tingkatbatu
Bangli
Tembuku Nyangglan
Tambahan ambahan
Nyalian
Petakk Tanggahan Tang
210
Timuhun Panti Gembalan Panarukan
203
Surabratan Lalang Linggah
Antosari
Srampingan
Megali
Ababi
Tirtagangga
Sukaluwih Sukaluwih Muncan M uncan
Bujaga
Selat
Pegubugan Duda D uda
Ipahh ggal Padangtunggal Padangtun Sangakann seh Iseh Gunung Sekai Pura SSidemen Asmara 826 m Pesaban Semseman U Undisan ndisan
Klungan
Tihingan
Gerianakangin
Segah
Payungan
Telagan
Sibetan Macang
Putung
207 Yehpoh
Manggis
Ngis
Bungaya
Tenganan
Dauhtukad Pasedahan
KLUNG KLUNGKUNG
Subagan Asak Jasi Timbrah Prasi Bugbug
Selang Island
5
Seraya
Amlapura (Karangasem)
Water Palace
210
Nusa Penida Nusa Dua
6
Bukit Badung
Pura Luhur Ulu Watu
Sanur
Kuta, Legian & 10 Seminyak
Batubulan
Pura Tanah Lot
2 Tanah Barak
Puri Agung Kanginan
Biyol Ujung
Tabanan
Ubud Penebel
Bedugul Munduk
Gunung Seraya
Pura Luhur Lempuyang1175 m
Bias Sadimara Kuhum
Bebandem Abian Soan 32 Papung Kecicang
Selang Tanjung Ibus
Bangle
Margatelu Ngis
5 Penahan Saren- Peladung Budaklingg Kebon dukuh Padang- Susu- TegalingSaren ang gah kerta Selalang Kayuputih
Bali Aga Village 26 Slumbung Slu
Apiceh Buitan Buita
Abang
Denpasar
Gianyar
8 Bangli 1
Menanga
Bukit Jambul
Klungkung
4 Pura Besakih
Penelokan
Danau Bratan 7
Singaraja
Sangsit
Lipah
Museum Nyuhtebel Monkey Forest Telunwajahh Sidawa Neka TangkupLodpasar Lodpasar TulangPan ti Panti Bluahan Tarukan Ulakan anyar Ngalian Museum niuh Gegelang nggede Rianggede Silebengg Siangan Talangjiwa Tanahampo Sengkidu Sayan Campuan Se 207 a Pura Bali_001-224_NL_2019.indd Puri Lukisan Batuaji Bali_001-224_NL_2019.indd 206 29-10-19 15:13 31 d Ayunan n Tanjung Biasputih Batanny uuh Batannyuh Candi Dasa Penataran Bunutin Palak Aan gi LodBantas- Pukuk Sembunggede Subamia-- Calagi hU 23 Penataran Pura Gunung Lebah P Bajera Angantelu Balian Beach Sukanaji dalang Ye baleagung Sengkidu baleagungg Ambengan Pasir Putih Nusa Biaha Ubud Pejeng Sasi Bakbakan Angkling Guliang- Getakan an Pakel Blayu Banjarsayan Besar Meliling Pura Balina Pande Beach Mendira Akah Tg. Bugbug MambangMuseum Purbakala Peliatan 22 Abeansemal Abe Jadi Beach Lebu 1 kawan Beach Silayukti Babakan Tawakilang Cegeng Besang Gedung Arca kadia Pura Alas Goa Candi Dasa Beach Mandung Cekik Antap Soka Monkey ForestTeges (Archaeological Museum) Pura Teluk Amuk Gili Mimpang Gajah Kedaton Busana ginan Dukuhkanginan Lumajang Padang Bai Tanjung Bulungdaya Paksabali Dalem m Tihingan Glogor Gili Tepekong Tanjung Sari Bedulu Yeh Pulu Pacung Kerta 28 Santanbua Mambanggede Kamasan an Samsam Nusa Pura Goa Pengosekan Semarapura Daw Dawan25 Pura Durga P Pura Taman Penasan Soka Beach Gosa Sidan Bebali 21 enebang Tenebang Gianyar Kambing Tabanan Lawah Lod Pikat Puri Agung 20 Kutri klod Cemengan Ceme A Ayun (Klungkung) Bongan Museum Padang Bai Tunduh Kukuh Tista Buruan PesingSampalan Mengwi ak Museum Subak Nyoman oman Gunarsa Pura Mas Goa Lawah Latu L Beach 17 Tanguntit Klecung Pundu Pundukdawa gahan Pura Takmung Kamasan Sigaran an PangangTaman (Bat Cavern) Pangkung- Sanggulan Tulikup Kengetan Jaketebe Gianyar Krambitan kungperabu abu Pule Gelgel karung Kuripan Pura Bona t Blum-
44
Gunung Batur & Danau Batur 3 Penulisan
Butus
Royal Ponds
4
Kebon
Tista Pidpidklod
Sebudi
g Rendang Bangbang
Amlapura
Culik Metrakaja Metraklod Manikaji
Penglipuran
Tirtagangga 5
Tulamben Kayang Keduwi
Gunung Manuk Kawi Penatahan Cempaga a C
Tanjung Jambela Jemeluk Bunutan
Linggawana
Pura Pasar Agung
4
Boyan
Kayubihi
Basangambu
29-10-19 15:13
Petulu
Pura Agung gung Besakih Besakih
Empul 18 Pura Tirta Tanggehan
Dalah
Klongtong
Besakihh
848
Temen
Tampaksiring
206 Sebali
Bangklet
kawan
Biaslantang
Culik
Kedampal
Amed Beach
27 Amed
Kahangkahang
Pempatan
Manukaya
Merita
l Beku
3142 m
Bilukang K Kayuambua
Pura PangiGunung Kawi yangan-
Pujung
Tangkup Kelusa Yehtengah Bukit Tegalalang Celuk Manuaba Keliki
Jempeng
PPalaktihing
ah Lingg
Jemeluk Sea Garden
Kalibukbuk
ao n
Da ya
M
isan
Gunung Agung Gunung
Tegal Suci Pupuan Seribatu
Taro Pura Gunung Raung Timbul Semadi
Punggang Buahan
Getasan asan
Kukupp
Caublayu Bali_001-224_NL_2019.indd 205 Taman Kupu Kupu KupuKekeran an Kupu 29-10-19 15:13 Kesiyut K
Gadungan
Petang
Bereteh Basangba Basanngba
uan Buruan
Pisang
Puakan
Belong
Caumarga
Tegallinggah Tegall
204
Antegana
Manseke Selamadeg amadeg Singing Si i Jelijih
Pemanis
Tengkudak Tengk
Yeh Panas P
Tinggading gading
Gate Penyabangan
Tundak Peneng Poyan
Paselatan
Pe Pengotan
Kuda Prean
Pakuseba
Baru Luwus Palean
Tanjung Batunidi
Sekahan Banua
Puasan
Sandakan akan
Apuan
Sunting
en
mb
La
KARANGASEM
Suter
Jin ah
6
29-10-19 15:13
TA B A N A N
Ampadan adan
208
Penggragoan Penggrago
Sandan Sangketan
Dalang Dalang
Bali_001-224_NL_2019.indd 204 29-10-19 15:13 Bali_001-224_NL_2019.indd 203
Belimbing bing
Mundeh
Samudera Hindia Bali_001-224_NL_2019.indd 202
Kebonjajung bonjajung Penganggaan Pengang
Sura Dadi
Gumbrih
Babahan
Wongaya Gede Ge
Belimbingtegal
Senganankawan Bolangan Pinga
Sekardadi
Daya ya
3
Tanjung Muntik
TOP 10 1
h ba Le
(Jati Luwih)
1388 m
Tulamben Beach
33
g Tulamben
Mendoyo
Yuwuk Manis
Tinggi
5
Mengen Mengenu Any Anyar
Asahduren
Jatiluwih
19
Buahan
Kalanganyar
Temakung
Gunungg Abang 2153 m
Seririt
M ed ew i Medewi
Katung
Abang
Negara
Pura Rambut Siwi
Yeh Embang Kangin
Bayunggede
Kubu
Baturinggil
illage Bali Aga Village
Banyupoh
ondang Lemo Lemondang
43
Peludu
Bunutin
Sidan
3 Kedisan
Pene Penelokan
2
Gilimanuk
Munduk
Yeh Embang
Sanda
Mengani
Blancang
Bali
Panek Toya Bungkah Trunyan
Danau Batur
Kalan Kalanganyar Pura Jati 1073 m
Manikliya
1
1325 m
Pulau Menjangan 9
Siwi
Gunungsari
Tegeh Senganankanginan
Pura Ulun Danu Danu Batur
Batur
Pelaga
Bangah
Bat Pura Luh Luhur BatukaruBatukaru ur Batukaru
Galiukir
Kintamani
Banjarlawak Belok
Songan
Gunung Batur 1717 m 3
Yeh Und a
Dlod Dlodbrawah
Kebonpadangan
g un Ay
Pacung
Sandan Angari
mpatan Pempatan
Lebih
BANGLI
Belantih
944
B a t u k a r u RR ee ss ee rr vv e
UNESCO Global Geopark Mount Batur Caldera Kolom Kolombo
Uliangunungban
Tohjiwa
Padangan
Manggis Sari
an uk Pulukan Pul
Penulisan
1308 m
Mungsengan
Gunnung Batukaru Gunung 2276 m
atungsel Batungsel
1255 m
Tianyar
igunung Muntigunung
Banges
Tanjung Perancak
a acantel Tegacantel Tega ning Yehkuning Yehkun
Kauh
Da 34 Danau
Ayung
Pura Ancak
Perancak
Tega Tegalcangk cangkring Rambut
Catur
Bu 1341 134 m Buyan
pas Yehem
Taman an Rekreasi asi
Pencaringan Mendo M Mendoyo Yeh Embang
Mendoyodagintukad
ul
Pengambengan
Fishing Port Tanjung Pengambengan
Nusamara
mb
Budeng
Semb Sembung Pesantr Pesantren Sa
Tegalbanteng
Loloan PPangkungMertasari Sangkaragung ggondang
800 m
Sl ab ih
Cupel
Sebual
Lampu
Gunung Catur Amerta Sari 2098 m
34 Asah Tirta Sari 2020 m Kayuputih Munduk Munduk Danau Tamblingan Tambli Tunjuk Desa Pancasari 38 7 (Munduk Bestala) Banyuatis Keberan TTamblingan aamblingan Pura Gubug 1903 m Candi Kuning uk Munduk Air Terjun Danau Bengkel Satu Pelapuan Tamblingan Tam Munduk Pura Ulun Danu Bratan Kedis Gunung Lesong Bratan Bukit Mungsu Gesing Tiingan Kebun Raya Tinggar Sari 1860 186 m Tijingann Candi Subuk Umajera ra Kuning Dua Bedugul Temantanda Gunung Sangiyang Sa Kiadan Gunung Pohen 2093 m Jeruklegi Bantran 2069 m Batunye Meyungan Pupuan Baturiti Nungnung 798 m
Tis Tista Pasut Munduk Mengenu
ga n
Negara egara
Baluk
Yembrana
Gobeg
Wanagiri
Mabi
1399 m Blandingan
Jinah
Sekarkeju la
42
Pedawa
Air Terjun Blahmantung Pujungan
Pangkung Belangsah
Banjabaterbaleagung
Kutul Pucaksari
Berangbang bang Banyubiru Kaliakah kah
Tamam Wisata Alam Wisata
Pinggan
Pura Tege Tegeh Koripan Tambakan mbakan
Pek r
203 Sum b
ul
Sepang
Dausa
1232 12232 m
922 m
Gunung Penulisan 1745 m Bantang
Sangsang
t Ba ra
Ay a
Banyubiru Tukaddaya
Rening
1080 m
g
J E M B R A N A
Pangkunglaten
Kembangsari
1140 m
Lemukih
Tanjungg Tekurenan Tanjun
Siakin
Galungan
1219 m
Busungbiyu
Telaga
Sa tan g
4
Gunung Patas 1580 m
Gitgit
Tanjung ng Ngis Lupak
Subaya
Uo s
g
n in i ku SarManis Tutu
Cempaga
Mayong
Pegayaman
1087 m
623 m
Rangdu
Ambengan Ambe
Air Terjun Ter Gitgit G
Tembok
Satra Penginyahan
36
Bestala
Unggahan
Bali Barat
S. Da ya
Cangkupkemuning
Sidetapa
R Ringdikit Ular Ularan
ompok o Hu t Kelo Kelompok Hutan
Warnasari
asa Tigawasa
Brahma Vihara Arama
Komala Tirta
204
Tuwed
Tanjung Pasir
Banjarasem
39 Bu Bubunan Tangguwesia Banjar Paterno Paternon Johanyar (-Tegede) Kalaraksa Air Panas
Pangkung Paruk
Selat
Air Terjun Singsing
Dencarik
Balian
ng ng ia
1305 m
poh
Candi Kesumah
Berawan Tangi
Gu Me Gunung Mesehe 1344 m
k Bilu
Ekasari
Kalisada
1224 m
3 m 13386 1386
Pelasari Nusasari
Bawang Brombong
Tukadsumaga
Gunung Musi
Gununnng Merbuk Gunung
1004 4m
Pelasari Reservoir
Melaya
Celukanbawang
ban
Cape Pakem Sumber Sari
Tinga Tinga
Seririt
Umaanyar Yehanakan
Madenau
Klandiss
Sekumpul
L a u t B a l i
Penuktukan Sambirenteng
Les
Petanu
Grokgak
Genit Pengayaman
ba Sa
Belimbingsari
Sa
S. M e
Gereja Santo Fransiskus
Teluk
Gunung Sangiang
laya
698 m
Pengastu Pengastulan
G Musi Kayuputih
Sembiran Tetajun
Bontihing Pakisan Tegehe
Padangbulia
P
Tejak Tejakula
Depaa Tangkidd
Bebetin
Sudaji
Tenaon
O
Bondalem
205
N
Sawan
N
M
Tanjung G Gulah
Julah
Bilabajang Tamblang
L
Tanjung Sanih Pura Ponjok Batu Bangkan Pacung Tanjung Batu
Bukti
Balian
Menyah
Silangayang
Otan
E
K
Air Sanih
Pa ker isa n
Labuhan Aji
L
Pura Dalem Jagaraga
Suwug Alasangkin
Petandakan Petandaka
aliasem Kaliasem kus Temukus
Wanupanggang
eh
E
Kalibukbuk
Gondol Penyabangan
1178 m
Gunung Kelatakan
Penginuman
L
Anturann
Ye hL
U
Kantor Informasi Taman Nasional Bali Barat
Klatakan
3
Pura Pulaki
Sinengdalem
Gedung Kirtya Ge Kir
37
J
206
Buyukan
B
Bali Barat
Cekik
Penarukan P Sinabun
Penglatan Penglata
Si n Singaraja ngaraja
Kubutambahan
Bungkulan
Kloncing
Banyuning B
Bakti Sebag Sebaga ga oon Pemaron Pemar Panci Tukad Sambangan
355
each Lovina Beach
Tanjung Gondol
Ger Gerogak
S.
Banyuwangi
Pemuteran 41
Em
u
Sukawidi
Pura Bakungar
Tegal M aawar Mawar
Pura Beji
Sangsit
Krabokan
ng lele Bu
an
2
Labuhan Lalang
Makam Jayaprana
B a l i
I
SangsitSang Babakansangsit Ba Babakansan
Galiran
Sumberklampek
Gilimanuk
L a u t
H
Tanjungg Sendangg
Pejarakan Sumberkerta rkerta Banyuwedang
Teluk
k
Klatak
G
Penet
Teluk luk
Terima
F
Pu Pura ura Dalem
Pegametan metan
375 m
E
D
Tanjung Pulaki
Gunung Prapat Agung
il i m
Bulusan
Pulau Menjangan
40
Tanjung Batulicin Teluk G
Ketapang
C
sit
Selogiri
9
Taman Nasional
Betekan Meneng
B
Teluk Tanjung Kelor Bedak
ng Sa
1
Tanjung Pasirputih
S. B an yu po
A
Amed
Tanjung Bunkulan Pura Meduwe Karang
Bangsring
29-10-19 15:13
6 30-10-2023 16:35:16