Bordeaux_ a future facing the past

Γκούφα Βαρβάρα Σταρίδα Δήμητρα

ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Διάλεξη Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μίχα Ε. Αθήνα, Μάρτιος 2014

Το έργο «Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν» από τους δημιουργούς Γκούφα Βαρβάρα και Σταρίδα Δήμητρα διατίθεται με την άδεια Creative Commons Αναφορά δημιουργού - Μη εμπορική χρήση - Όχι παράγωγα έργα 3.0 Ελλάδα.

στην πόλη που μας ενέπνευσε και δε σταμάτησε ποτέ να μας εκπλήσσει.

περιεχόμενα _αντί προλόγου........7 _η σύγχρονη πόλη.......10

_η διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας ως μέσο ανταγωνιστικότητας....................11 _η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέσο διαμόρφωσης μιας ιδιαίτερης ταυτότητας.....................12 _ο ρόλος της συλλογικής μνήμης....................15 _η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς.......18

_ιστορική εξέλιξη....................19 _πρακτικές ανάδειξης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Γαλλία....................22 _γαλλικές πόλεις και ανάδειξη μέσω του κινηματογράφου....................25 _η περίπτωση του Μπορντό.......26

_ιστορική αναδρομή............26 _αναζήτηση μιας ταυτότητας και αναγνώριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως βασικό εργαλείο ανάπτυξης _από τον Jacques Chaban-Delmas στον Alain Juppé............32 _οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης...........................34 _οι ενέργειες που εφαρμόστηκαν και η δημιουργία μιας νέας εικόνας για την πόλη.......................38 _ η διαρκής εξέλιξη του Μπορντό και η ανάδειξη της πόλης σε μητρόπολη............46 _κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης......50 _επιλεκτική μνήμη για ένα επιθυμητό παρελθόν: η συνοικία Meriadeck.......................58 _ μνήμη και λήθη: το λιμάνι του Μπορντό...........................60

_Saint Michel_ κοινωνικές ισορροπίες σε κίνδυνο;..........................64 _δυτική vs ανατολική όχθη..........................68 _UNESCO: μια αστυνομία της αισθητικής;...........................71 _κίνδυνοi μουσειοποίησης...........................73

_αντί συμπεράσματος......76 _βιβλιογραφία......78

αντί_ προλόγου

αντί_ προλόγου Η συλλογική μνήμη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής της πόλης, καθώς επηρεάζεται από τις κοινωνικές σχέσεις στο εσωτερικό της, ενώ παράλληλα διαμορφώνει τις κοινωνικές της ισορροπίες. Μέσω της συλλογικής μνήμης, η πόλη αποκτά τη δυνατότητα να εδραιώσει τους κατοίκους της στο χώρο και στο χρόνο, εφόσον «η συλλογική μνήμη τελικά είναι κοινωνικές σχέσεις που πραγματώνονται στο παρόν, εδραιωμένες σε σχέσεις του παρελθόντος, σε μια κοινή θεώρηση και ανάκληση των εμπειριών και των αφηγήσεων»1. Φορείς αυτής της κοινωνικής μνήμης είναι τα μνημεία της πόλης, μέσω των οποίων οι σύγχρονες κοινωνίες επιχειρούν τη συγκρότηση μιας αδιάκοπης διήγησης του παρελθόντος, η οποία αναλαμβάνει να παίξει το ρόλο της σύνδεσης με το παρόν και το μέλλον τους. Κάθε αναφορά, ωστόσο, στην έννοια της συλλογικής μνήμης αναδύει συγκεκριμένους προβληματισμούς ως προς τους μηχανισμούς διαμόρφωσης της και αυτό συμβαίνει γιατί οι σύγχρονες πόλεις αποτελούν ένα πολυσύνθετο κολλάζ πολιτισμών και παραδόσεων, συχνά σημαντικά διαφοροποιημένων. Από πολύ νωρίς στην έρευνα γύρω από τη συγκεκριμένη έννοια, αναδεικνύεται η αναπόδραστη σχέση της μνήμης με τη λήθη: το να θυμάσαι και να μνημονεύεις ένα τμήμα της ιστορίας της πόλης στον αστικό χώρο σημαίνει πως έχεις επιλέξει να ξεχάσεις ή να αποκρύψεις κάποιο άλλο. Πρόκειται, δηλαδή, για μια μνήμη ιδιαίτερα επιλεκτική, η οποία απεικονίζει τις σχέσεις εξουσίας μιας κοινωνίας, όπου η επικρατούσα τάξη αναδεικνύει την ιστορία της ως τη μοναδική αλήθεια, περιχαρακώνοντας εκτός του πλαισίου της τα στοιχεία που θεωρεί ότι δεν έχουν θέση στο μέλλον της. Άλλωστε, η μνήμη, αποτελεί ένα πεδίο διαρκών διαπραγματεύσεων για τα μέλη μιας κοινότητας και η μελέτη της ιστορικής πορείας των μνημείων αποκαλύπτει ένα πολύπλοκο σύνολο ιεραρχήσεων και διαπραγματεύσεων, οι οποίες οδηγούν σε επιλεκτικές πρακτικές διατήρησης και ανάδειξης τους. Στο σημείο αυτό, αναδεικνύεται ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της διαμόρφωσης της συλλογικής μνήμης: η επανερμηνεία της με σκοπό τη δημιουργία του επιθυμητού μέλλοντος της πόλης. Προκύπτει, επομένως, πως η θεώρηση τη ιστορίας ενός πολιτισμού, καθόλου αυθόρμητη δεν είναι, αλλά, αντίθετα, μπορεί να οδηγήσει σε διαφορετικές ερμηνείες της πολιτιστικής του κληρονομιάς, ανάλογα με την εποχή και τις εκάστοτε επιταγές της. Έτσι, τα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς που επιλέγει κάθε κοινωνία να παγώσει στο χρόνο, ως εξαιρετικά δείγματα του πολιτιστικού παρελθόντος της, αποτελούν οπτικά τεκμήρια, τα οποία, μέσα από τις γεμάτες νόημα προβαλλόμενες εικόνες τους, στοχεύουν στην ταύτιση με τα έργα των προγόνων και στην αποκατάσταση μιας αδιάκοπης εξέλιξης της πολιτιστικής δημιουργίας.

Η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, ωστόσο, εκτός από την ικανότητα να διαμορφώνει τη συλλογική μνήμη και να προβάλλει τον πολιτιστικό πλούτο της επικρατούσας κοινωνικής τάξης, θεωρήθηκε και ένα σημαντικό εργαλείο των πολιτικών αναζωογόνησης των ευρωπαϊκών πόλεων, κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτό συνέβη, γιατί οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης και ανάδειξης συνδέθηκαν άμεσα με τη συγκρότηση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας για τις πόλεις της δυτικής Ευρώπης και αποτέλεσαν σημαντικό μέσο αύξησης της ανταγωνιστικότητας τους στον παγκόσμιο χάρτη. Άλλωστε μετά την αποβιομηχάνιση που βίωσαν οι δυτικοευρωπαϊκές πόλεις και την παράλληλη άνθηση των οικονομιών του ελεύθερου χρόνου, ο τουρισμός αναδείχθηκε ως σημαντικό εργαλείο οικονομικής αναζωογόνησης. Έτσι, τα ιστορικά κέντρα των πόλεων αποτέλεσαν το επίκεντρο των πρακτικών της τουριστικής προώθησης, προβάλλοντας τις ίδιες τις πόλεις ως ιδανικούς προορισμούς για τους επισκέπτες και υποσχόμενες την επιστροφή σε ένα απλούστερο και διαχειρίσιμο παρελθόν.

1. Αρχείο συντάκτη kompreser, Ενάντια στη λήθη- Μεταξουργείο, ηλεκτρονική έκδοση kompreser, τεύχος 1, 02/04/2011, <http://kompreser.espivblogs.net/files/2011/04/ kompreser-enantia-sti-lithi-Metaksourgeio.pdf>

«Προβάλλοντας τη μνήμη στην πρόσοψη ενός κτιρίου» έκθεση I.R.I.S., 3d προβολή στο City Museum of Stockholm, <http://www.thepolisblog.org/2012/03/projecting-history-and-imagination-on.html>

7

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Στα πλαίσια της διεθνούς αυτής ανταγωνιστικότητας, η πόλη του Μπορντό αναζήτησε τη διαμόρφωση εκείνης της ταυτότητας που θα την ξεχωρίσει και θα αναδείξει τη σημασία της στον ευρωπαϊκό χάρτη. Συνεπώς, το Μπορντό μια σχετικά μικρή πόλη της Γαλλίας με περιορισμένη βιομηχανία και σταδιακά υποβαθμισμένη λιμενική δραστηριότητα, αναζήτησε το στοιχείο εκείνο που θα επέτρεπε στην πόλη να αναζωογονήσει την οικονομική της δραστηριότητα. Έτσι, με τη Γαλλία να αποτελεί σημαντικό πόλο προσέλκυσης τουριστών παγκοσμίως, το Μπορντό θέλησε να συγκροτήσει μια ταυτότητα, η οποία θα επέτρεπε στην πόλη να αναβαθμίσει τη θέση της στον τουριστικό χάρτη της Ευρώπης. Ως βασικό εργαλείο της τουριστικής και στη συνέχεια οικονομικής αναβάθμισης της πόλης, αξιολογήθηκε η σημαντική αρχιτεκτονική κληρονομιά της από το 18ο και 19ο αιώνα και η ανάδειξη της μέσα από ένα σύνολο πολιτικών αστικής αναζωογόνησης, οι οποίες οφείλονται σε σημαντικό βαθμό στην ισχυρή προσωπικότητα του επί 19 χρόνια και νυν δημάρχου Alain Juppé. Πραγματοποιήθηκε, συνεπώς, μια σημαντική στροφή στην τοπική πολιτική, αναδεικνύοντας τη σημασία της τουριστικής προσέλκυσης και εφαρμόζοντας, παράλληλα, από το 1996 προγράμματα διατήρησης της κληρονομιάς και ανάπλασης του αστικού ιστού, που είχαν ως σκοπό να αναδείξουν την πόλη σε τουριστικό αλλά και μητροπολιτικό επίπεδο. Κομβικό σημείο στην τουριστική προβολή της πόλης αποτέλεσε η εγγραφή στη λίστα της UNESCO το 2007 και η ανάδειξη της πόλης σε «Λιμάνι του φεγγαριού», ταμπέλα η οποία δημιούργησε προσδοκίες για την προώθηση της πόλης και εκτός των συνόρων της Γαλλίας. Είναι γεγονός πως τα προγράμματα αυτά κατόρθωσαν να «ξυπνήσουν» την πόλη από το λήθαργο στον

8

οποίο βρισκόταν για χρόνια, θεματοποιώντας, ωστόσο, τον αστικό χώρο και προσδίδοντας του το στοιχείο της γενικευμένης ιστορικότητας. Στο σημείο αυτό, ξεκινά και ο προβληματισμός ο οποίος οδήγησε στην έρευνα και τη συγγραφή της συγκεκριμένης εργασίας. Στις πρώτες μέρες της παρουσίας μας στην πόλη, στα πλαίσια του προγράμματος Erasmus, μας γεννήθηκε πλήθος ερωτημάτων ως προς τις πρακτικές διατήρησης και τις πολιτικές που τις υπαγορεύουν. Αναρωτηθήκαμε, δηλαδή, ποιές επιδιώξεις όρισαν το πάγωμα της πόλης σε μια συγκεκριμένη ιστορική εποχή και το τμήμα της πόλης που θα διατηρηθεί καθώς και ποια κριτήρια ξεχώρισαν τις μνήμες που θα αξιολογηθούν από εκείνες που θα διαγραφούν από τη συλλογική μνήμη της πόλης. Στην εξέλιξη, λοιπόν, της έρευνας μας αρχίσαμε να ανακαλύπτουμε ένα σύνολο επιδράσεων της πολιτικής πολιτιστικής διατήρησης στο Μπορντό, τόσο στον πολεοδομικό ιστό όσο και στην κοινωνική πραγματικότητα της πόλης. Διαπιστώσαμε, δηλαδή, πως η θεματοποίηση του ιστορικού κέντρου ως προς το 18ο και 19ο αιώνα, του προσέδωσε μια λογική γενικευμένου μουσείου, το οποίο ανέδιδε την αύρα της ζωής του παρελθόντος αλλά γεννούσε προβληματισμούς ως προς τη σχέση της πόλης με τη σύγχρονη ζωή και τη δυνατότητα της προσαρμογής της στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις του μέλλοντος. Παράλληλα, η επιλογή της διαρκούς προβολής στο σύνολο της πόλης της ιστορικής κληρονομιάς της συγκεκριμένης εποχής, άφησε εκτός πλαισίου ενδιαφέροντος τόσο τις υπόλοιπες πολιτισμικές δραστηριότητες όσο και τα στοιχεία εκείνα του παρελθόντος της που δε συνάδουν με το επιθυμητό παρόν της.

αντί_ προλόγου

Συνεπώς, η εργασία μας βασίστηκε στη συγκεκριμένη υπόθεση εργασίας: Πώς η θεματοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς διαμορφώνει την εικόνα του Μπορντό και ποια είναι η πραγματική ταυτότητα της πόλης; Ποιές ήταν οι προσδοκίες, πώς, δηλαδή, το Μπορντό χρησιμοποίησε την πολιτιστική του κληρονομιά σαν μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και πώς επηρεάστηκαν οι χωρο- κοινωνικές ισορροπίες; Προκειμένου να αναζητήσουμε απάντηση στα ερωτήματα αυτά, θελήσαμε, αρχικά, να αναζητήσουμε τις παραμέτρους που υπαγορεύουν στη σύγχρονες πόλεις να διαμορφώσουν μια ιδιαίτερη ταυτότητα ως μέσο ανταγωνιστικότητας, καθώς και το ρόλο της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσω της συλλογικής μνήμης, ως εργαλείο διαμόρφωσης της ταυτότητας αυτής. Στη συνέχεια, κρίθηκε απαραίτητο να μελετηθεί το πλαίσιο των συνθηκών στο οποίο αναπτύχθηκαν οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης του Μπορντό, δηλαδή οι πρακτικές ανάδειξης και διαχείρισης της κληρονομιάς στη Γαλλία, μια χώρα με σημαντικό ενδιαφέρον στην ιστορική κληρονομιά. Ακολούθως, έγινε μια αναδρομή στην πλούσια ιστορία της πόλης, οι πολιτιστικές δημιουργίες της οποίας έθεσαν τη βάση για την μετέπειτα ανάδειξη της. Έπειτα, μετά από τη μελέτη των συγκεκριμένων ενεργειών που εφαρμόστηκαν για τη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης εικόνας της πόλης, αναλύθηκαν οι συνέπειες αυτής της θεματοποίησης στις οικονομικές κοινωνικές ισορροπίες, οι οποίες είναι πολυδιάστατες για διάφορους τομείς της πόλης και αποτελούν ευρύτερες συνέπειες των φαινομένων πολιτιστικής διατήρησης. Οι συνέπειες των πολιτιστικών πολιτικών στο Μπορντό, μελετήθηκαν τόσο ως προς τις διαστάσεις τους για την ίδια την πόλη, όσο και σε σύγκριση με άλλα παραδείγματα παρόμοιων πρακτικών, τονίζοντας συγκλίσεις και αποκλίσεις. Τελικά,

αναπτύσσεται ένα σύνολο προβληματισμών ως προς το μέλλον της πόλης αλλά και τον τρόπο με τον οποίο η εξέλιξη της θα μπορέσει να συμβιβάσει το ιστορικό της παρελθόν χωρίς να τη μουσειοποιήσει. Προκύπτει, επομένως, ένας ευρύτερος προβληματισμός ως προς τα ιστορικά κέντρα, τα οποία διαμορφώθηκαν με μια σκηνογραφική προσέγγιση και κλήθηκαν να αποτελέσουν το εξιδανικευμένο φόντο της τουριστικής εμπειρίας καθώς και το αντικείμενο ενός συνόλου φωτογραφικών στιγμιότυπων, που καλούνται να διαφημίσουν το ίδιο το τουριστικό θέαμα. Εμφανίζεται, έτσι, η ξεχωριστή συμβολή του κόσμου των εικόνων στην τουριστική προσέλκυση καθώς έχουν την ικανότητα να δημιουργούν ένα σύνολο εντυπώσεων και να συγκροτούν μια αφήγηση για την πόλη, μακριά από τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες που οδήγησαν στη διαμόρφωση τους. Με τον τρόπο αυτό, η εμμονή των σύγχρονων πολιτικών πολιτιστικής διατήρησης στη σημασία της εικόνας, τείνει να θεματοποιεί το χώρο, διαγράφοντας τα στοιχεία του που θεωρούνται ως παραφωνίες, καθώς και να αναδεικνύει τη σημασία της τουριστικής προσέλκυσης συχνά εις βάρος της κοινωνικής συνοχής, που επικαλούνται πολλά προγράμματα ότι επιδιώκουν. Συνεπώς, όταν η γενικευμένη ιστορικότητα, εξυψώνοντας ένα συγκεκριμένο κομμάτι της κληρονομιάς, θεωρείται η μόνη αλήθεια, είναι πιθανό να οδηγήσει στην περιχαράκωση των πολιτισμών που δε θεωρήθηκαν αξιόλογοι για να διατηρηθούν καθώς και σε φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού. Είναι φανερό, δηλαδή, πως οι πολιτικές διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν επηρεάζουν σημαντικά μόνο τη χωρική διάσταση της πόλης αλλά μεταβάλλουν ριζικά και τις κοινωνικές ισορροπίες στο εσωτερικό της.

9

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

10

Σύγχρονες Μητροπόλεις, παρουσιασμένες ως ένα κολάζ τωμ γνωστότερων μνημείων τους, στα πλαίσια της διαμόρφωσης και προώθησης της εικόνας και της ιδιαίτερης ταυτότητας τους «Shapes of Global Cities Defined by Colorful Silhouettes» <http://www.mymodernmet.com/profiles/blogs/yoni-alter-shapes-of-cities>

_η σύγχρονη πόλη

_η σύγχρονη πόλη _η διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης ταυτότητας ως μέσο ανταγωνιστικότητας Στο πλαίσιο του σύγχρονου καπιταλιστικού κόσμου, η πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη των πόλεων, μέσω της διαμόρφωσης μιας ιδιαίτερης ταυτότητας, αποτελεί βασικό εργαλείο για την ανάδειξη τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο μεταβιομηχανικό κοινωνικό και οικονομικό κόσμο, το κέντρο βάρους της οικονομικής δραστηριότητας μεταφέρεται στις πόλεις και στα μέσα με τα οποία εκείνες θα διαμορφώσουν ένα χαρακτήρα, ο οποίος θα τις ξεχωρίσει στο διεθνές στερέωμα. Ιδιαίτερα, στην εποχή μας, διαμορφώνεται ένα εντελώς καινούριο είδος πόλης, με στοιχεία διαφορετικά από εκείνα του παρελθόντος, στοιχεία τα οποία πηγάζουν από την κρίση ταυτότητας που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες πόλεις. Συγκεκριμένα, στην αυγή του 21ου αιώνα, μιλάμε για μια πόλη αποκομμένη , ανεξάρτητη, από το χώρο της, δηλαδή για ένα «αγεωγραφικό» αστικό τοπίο. Η «νέα» αυτή πόλη διακρίνεται από τη διάλυση των σταθερών σχέσεων του παρελθόντος με κάθε φυσική και πολιτιστική γεωγραφία, χαρακτηρίζεται, δηλαδή, από τη χαλάρωση των δεσμών με κάποιο συγκεκριμένο χώρο. Τον αγεωγραφικό αυτό χαρακτήρα, ενισχύει κι η έντονη εξέλιξη των τεχνολογικών μέσων και των μεταφορών, εκμηδενίζοντας τις αποστάσεις και δημιουργώντας σχέσεις αλληλεπίδρασης μεταξύ μερών, των οποίων η μεταξύ τους φυσική απόσταση ήταν απαγορευτική για μετακινήσεις στο παρελθόν. Επιπλέον, μέσω της τεχνολογικής ανάπτυξης, καταστρέφεται εκτός από τη φυσική και η κοινωνική απόσταση, η οποία προσέδιδε μια ιδιαίτερη σημασία στη γνωριμία, μέσω της βιωματικής εμπειρίας, με την εκάστοτε πόλη. Συνεπώς, γίνεται φανερό πως όσο οι αγορές παγκοσμιοποιούνται τόσο ο χώρος ελαχιστοποιείται. Όπως υπογραμμίζει ο Umberto Eco: «η εποχή της τεχνολογίας δεν αναδεικνύει ποτέ την έκπληξη, την εναλλαγή, την καινοτομία αλλά αντίθετα, αξίες που εκθειάζουν το επαναλαμβανόμενο, το αναμενόμενο…»2 Παράλληλα, αναδεικνύεται όλο και πιο σημαντική η εικόνα της πόλης, η ταυτότητα που προβάλλει προς τα έξω και την διαφοροποιεί από οποιαδήποτε άλλη, ανεξάρτητα από την πραγματικότητα που κρύβει αυτή η στατική απεικόνιση. Έτσι, στον 21ο αιώνα διαμορφώνεται η έννοια του City Branding, η οποία περικλείει τις επιμέρους έννοιες της ταυτότητας της πόλης (city identity), της εικόνας της (city image) και της τοποθέτησης της στη διεθνή ανταγωνιστική αγορά (city positioning).3 Επομένως, αν η ταυτότητα της πόλης αποτελείται από ένα σύνολο κοινωνικών χαρακτηριστικών και αξιών με ιδιαίτερη πολιτιστική και ιστορική αξία για τα κοινωνικά σύνολα που ζουν και

δραστηριοποιούνται στο εσωτερικό της, η εικόνα της πόλης είναι η έννοια που υποδηλώνει τον τρόπο με τον οποίο η πόλη γίνεται αντιληπτή προς τα έξω και συχνά διαφοροποιείται από την πραγματική της ταυτότητα, εφόσον συχνά εξωραΐζει και προβάλλει συγκεκριμένες πλευρές της, διαστρεβλώνοντας ή αποκρύπτοντας άλλες. Η τοποθέτηση της πόλης στη διεθνή ανταγωνιστική αγορά, από την άλλη μεριά, περιγράφει την ανάδειξη της ιδιαίτερης εκείνης ταυτότητας της πόλης, η οποία, ανάλογα με τις αξίες που υπόσχεται, θα αποτελέσει το μέσο προσέλκυσης διαφορετικών ενδιαφερόμενων ομάδων. Μέσα από τους μηχανισμούς του City Branding, επομένως, προσδίδονται στην ανάγνωση της σύγχρονης μητρόπολης χαρακτηριστικά διαφήμισης και τηλεόρασης, με συνέπεια να αποσιωπούνται οι διαφορές στο εσωτερικό της και κάθε στοιχείο της να αποκτά ίση αξία, γεγονός που δίνει την δυνατότητα στην αναπαραγωγή άπειρων συνδυασμών, όσο αυτοί εξακολουθούν να έχουν νόημα. Στην εποχή μας, επομένως, μιλάμε για μια πόλη – οθόνη, η οποία προβάλλει την πολιτιστική ταυτότητα της εκάστοτε ισχυρής τάξης και κατασκευάζει κοινωνικά πρότυπα, τα οποία με τη σειρά τους καταδεικνύουν ως παραφωνίες τις πολιτισμικές αποκλίσεις. Η στροφή αυτή στην ανάδειξη της εικόνας ως του κυριότερου εργαλείου προβολής των πόλεων, βρίσκει τις ρίζες της στα μέσα του 19ου αιώνα και στις πολεοδομικές παρεμβάσεις του βαρόνου Haussmann στο Παρίσι. Ο φιλόδοξος αυτός σχεδιασμός των βουλεβάρτων και των διακριτών αστικών αξόνων, κατάφερε να προβάλλει με τον πιο εμφανή τρόπο την αστική τάξη, διαλύοντας τα στοιχεία εκείνα που απειλούσαν την ευμάρεια της, όπως ήταν οι επικίνδυνοι οικισμοί των φτωχών και ισχυροποιώντας τη δύναμη μιας φαντασμαγορικής εικόνας. Ιστορικά, ο ρόλος των εικόνων υπήρξε πάντοτε καθοριστικός για την εξέλιξη των κοινωνιών, επηρεάζοντας σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα βιώνουν και διαμορφώνουν τον αστικό χώρο. Φαίνεται, πως η εικόνα της πόλης αποτελεί η ίδια το διαφημιζόμενο θέαμα, αφήνοντας εκτός του πλαισίου της το χάος και τις ταξικές διαφορές, τις παγίδες και τις αρνητικές πλευρές της.

2. Boyer, M. C., «Cities for sale Merchandising history at South Street Seaport» , στο M. Sorkin(ed.), Variations on a theme park, New York: Hill and Wang, 1992, σελ.188.

3. Belloso J., Η οικοδόμηση μιας ισχυρής ταυτότητας της πόλης, μτφ. Τσαγκαράκης Μ., 21/07/2011, <http://www.citybranding.gr/2013/03/blog-post_13.html#more>

11

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέσο διαμόρφωσης μιας ιδιαίτερης ταυτότητας Στην προσπάθεια των πόλεων να διαμορφώσουν εκείνη την ιδιαίτερη ταυτότητα, η οποία θα λειτουργήσει ως κινητήρια δύναμη για την οικονομική και κοινωνική τους ανάπτυξη, διακρίνονται δύο βασικές κατευθύνσεις δράσεων: η Επιχειρησιακή και η Δημιουργική Πόλη.4 Στη μεν Επιχειρησιακή Πόλη, στόχο αποτελεί η προσέλκυση σημαντικών ιδιωτικών κεφαλαίων, μέσω της δημιουργίας πολιτιστικών βιομηχανιών μεγάλης εμβέλειας ενώ η Δημιουργική Πόλη στοχεύει σε ηπιότερες παρεμβάσεις, με σκοπό την αναζωογόνηση της τοπικής κοινωνίας και της ποιότητας ζωής της, έχοντας, ωστόσο, ως στόχο τα υψηλότερα κοινωνικά στρώματα, ενώ αποκλείει άλλες κοινωνικές ομάδες. Ο διαχωρισμός αυτός, αν και βιβλιογραφικά παρουσιάζει δύο κατηγορίες, στην πραγματικότητα οι πόλεις, με στόχο την οικονομική τους αναζωογόνηση, είναι δυνατόν να συνδυάσουν στοιχεία και από τις δύο προσεγγίσεις, μέσα από επικαλύψεις και διαφοροποιήσεις. Στα πλαίσια της διαμόρφωσης της Δημιουργικής Πόλης εντάσσεται και η ανάδειξη της ιστορικής κληρονομιάς ως βασικό εργαλείο διαμόρφωσης της ταυτότητας της πόλης και κατά συνέπεια, ως εφαλτήριο για την αύξηση της ανταγωνιστικότητας της σε διεθνή κλίμακα. Είναι φανερό,

12

http://identityplaces.wordpress.com/

επομένως, πως η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία στην ανάδειξη των σύγχρονων πόλεων, τονίζοντας παράλληλα τον κομβικό ρόλο της αρχιτεκτονικής παράδοσης. Στο σημείο αυτό, είναι σημαντικό να τονιστεί πως ο αναπτυξιακός ρόλος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς συνδέεται άμεσα με την ανάδυση δύο νέων αστικών οικονομικών τομέων στο μεταβιομηχανικό κόσμο: τις πολιτιστικές οικονομικές δραστηριότητες και τις οικονομίες του ελεύθερου χρόνου, οι οποίες δημιούργησαν τις συνθήκες για προσφορά εργασίας στις παραδοσιακά βιομηχανικές πόλεις.5 Η μεταστροφή αυτή του ενδιαφέροντος της οικονομικής δραστηριότητας ανέδειξε ως προτεραιότητα την προσέλκυση επισκεπτών, κατοίκων και εργαζομένων μέσα από την επένδυση κεφαλαίων σε επιχειρήσεις και βιομηχανίες. Έτσι, οι πόλεις κλήθηκαν να αυξήσουν την ανταγωνιστικότητα τους, συνδέοντας το όνομα τους με τη χωρική έκφραση άλλοτε της πολιτιστικής ανάπτυξης άλλοτε της ανάπτυξης δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας ή συχνά και ως χώροι κάποιων «mega events».

_η σύγχρονη πόλη

Όσον αφορά τις πόλεις της δυτικής Ευρώπης, οι οποίες στράφηκαν στην αναζωογόνηση τους με εργαλείο τον πολιτισμικό τους χαρακτήρα, βίωσαν σημαντικές μεταλλαγές λόγω των διαφοροποιήσεων στην πολιτιστική πολιτική των τελευταίων χρόνων. Έτσι, κατά τη δεκαετία του 1970, η πολιτιστική πολιτική εκφραζόταν, κυρίως, ως ένα σύνολο στρατηγικών που αφορούσαν κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, κατεύθυνση, η οποία εγκαταλείφθηκε στη δεκαετία του 1980, για χάρη ενός διαφοροποιημένου πλαισίου ενεργειών πολιτιστικής πολιτικής, οικονομικού χαρακτήρα. Η μεταστροφή αυτή δικαιολογείται από την οικονομική ύφεση που υπέστησαν αρκετές δυτικοευρωπαϊκές πόλεις τη δεκαετία του 1970 κι από την προσπάθεια της τοπικής αυτοδιοίκησης να ανταπεξέλθει στα νέα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα που ακολούθησαν την κρίση αυτή. Συνεπώς, στη δεκαετία του 1980, οι πόλεις της δυτικής Ευρώπης βρέθηκαν αντιμέτωπες με μια σημαντική περικοπή δαπανών, η οποία στέρησε από τις τοπικές αυτοδιοικήσεις την οικονομική στήριξη της προηγούμενης δεκαετίας και ανέδειξε ως κυρίαρχη προτεραιότητα τους την προσέλκυση διεθνών επενδύσεων6. Διαμορφώθηκε, με αυτό τον τρόπο, μια προβαλλόμενη εικόνα για κάθε πόλη, ικανή να αποτελέσει θέλγητρο για οικονομικές επενδύσεις και τουριστικές επισκέψεις. Στο σημείο αυτό, αναδείχθηκε ο διττός ρόλος της διατήρησης της κληρονομιάς και των ιστορικών μνημείων: από τη μία φορείς γνώσης και αναψυχής στην ευχέρεια του πολιτισμού και από την άλλη προϊόντα πολιτισμού, κατασκευασμένα και έτοιμα προς κατανάλωση. Αναδεικνύεται, επομένως, πως η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί χωρική παράμετρο γεμάτη νοήματα του ιστορικού παρελθόντος, δίνοντας παράλληλα τη δυνατότητα για επαναλαμβανόμενες και συχνά αποκλίνουσες ερμηνείες μέσα στο χρόνο. Τα νοήματα αυτά συχνά διαφοροποιούνται και επαναξιολογούνται από τα κοινωνικά σύνολα, κατευθυνόμενα προς ερμηνείες που απαντούν στα ερωτήματα της εκάστοτε εποχής. Μέσα, λοιπόν, από τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς διαμορφώνονται κάθε φορά οι συνθήκες ανάγνωσης ενός παρελθόντος, το οποίο στην εποχή μας φαντάζει απομακρυσμένο από το συνεχώς εξελισσόμενο παρόν. Το στοιχείο αυτό ανάγει σε πόλο έλξης το ιστορικά διατηρημένο αστικό τοπίο, τόσο για τον τουρίστα όσο και για τον κάτοικο που αναζητά μια πιο απλή και προσιτή καθημερινότητα. Συνεπώς, η αρχιτεκτονική κληρονομιά ενέχει το χαρακτηριστικό της «αντιθετικής δομής»7, εφόσον τα πολιτιστικά μνημεία που στέκουν αναλλοίωτα για αιώνες αντιτίθενται στο εφήμερο του σύγχρονου αστικού χώρου.

Κρίσιμος κρίνεται και ο ρόλος της πολιτιστικής κληρονομιάς ως εργαλείου της συμβολικής τάξης των μεταμοντέρνων κοινωνιών. Πιο συγκεκριμένα, τα τελευταία 20-30 χρόνια, οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης επέτρεψαν να διευθετηθούν σε σημαντικό βαθμό βίαιες τοπικές, περιφερειακές και αστικές μεταμορφώσεις, αφομοιώνοντας το «καθήκον της μνήμης» στη συγκρότηση της απαιτούμενης ταυτότητας. Δηλαδή, η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς σε αστική κλίμακα, συνθέτει σκηνογραφικές θεάσεις, οι οποίες ανακαλούν την εικόνα μιας παλιότερης, πιο διαχειρίσιμης πόλης, ηρεμώντας τους φόβους ή αποσπώντας τουλάχιστον το βλέμμα του θεατή. Πρόκειται για την οικεία εικόνα μιας γεωμετρικά πλαισιωμένης πόλης (framed cityscape)8, σχεδιασμένης και ελεγχόμενης από τον άνθρωπο, η οποία καταστέλλει τις ανησυχίες για εξεγέρσεις και κοινωνικές μεταβολές.

4. Γοσποδίνη Α., «Σκιαγραφώντας, ερμηνεύοντας και ταξινομώντας τα νέα αστικά τοπία της μεταβιομηχανικής πόλης», στο Α. Γοσποδίνη & Η. Μπεριάτος , Τα Νέα Αστικά Τοπία και η Ελληνική Πόλη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 2006, σελ.53.

5. Γοσποδίνη Α., Μπεριάτος Η., & Ράσκου Ε., «Διαχείριση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η διαχρονική εξέλιξη των πολιτικών στην Ευρώπη και οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα», στο A. Γοσποδίνη (επιμ.), επιστημονικό περιοδικό αειχώρος τόμος 6 τεύχος 1 , Μεταβιομηχανική πόλη: Νέες Οικονομίες, χωρικοί μετασχηματισμοί και νέα τοπία, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Μάιος 2007, σελ.150 -151.

6. Βianchini F & Parkinson M., Πολιτιστική πολιτική και αναζωογόνηση των πόλεων: η εμπειρία της Δυτικής Ευρώπης, Manchester: Manchester University Press, 1993, σελ.18.

7. Γοσποδίνη Α., Μπεριάτος Η ., & Ράσκου Ε., «Διαχείριση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η διαχρονική εξέλιξη των πολιτικών στην Ευρώπη και οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα», στο των ίδιων, Διαχείριση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η διαχρονική εξέλιξη των πολιτικών στην Ευρώπη και οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα, Αειχώρος, 114 στο <www.aeihoros.gr>, Μάιος 2007, σελ.151. Στο πλαίσιο της συνεχούς ανάπτυξης των πολιτιστικών οικονομιών και των οικονομιών του ελεύθερου χρόνου, η αρχιτεκτονική κληρονομιά εμφανίζεται να αποτελεί ανταγωνιστική αιχμή των πόλεων και των περιφερειών διότι εναρμονίζεται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μεταβιομηχανικών κοινωνιών και τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του σύγχρονου ατόμου: Αναλυτικότερα, η αρχιτεκτονική κληρονομιά ως σύνολο στοιχείων-αποσπασμάτων της χωρικής μορφολογίας του παρελθόντος τα οποία διατηρούνται και επιβιώνουν για αιώνες, μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί «αντιθετική δομή» ταυτόχρονα ως προς: α. το «εφήμερον» των σύγχρονων μορφολογιών του αστικού χώρου και β. το φαινόμενο της συμπίεσης του χωρο-χρόνου (time-space compression) και της αυξανόμενης ροής των γεγονότων στο χρόνο (επιτάχυνση της ιστορίας) που χαρακτηρίζει την εποχή της νέας υπερ-μοντερνικότητας.

8. Sorkin M., «Introduction: variations on a theme park» στο M. Sorkin(editor), Variations on a theme park, New York: Hill and Wang, 1992, σελ. xii.

13

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

«Η πόλη είναι ένα χειροτέχνημα. Οι πόλεις είναι ένας τεράστιος υποδοχέας εργασίας ανθρώπων, είναι το έργο των χεριών μας και για αυτό γίνονται ανθρώπινα αντικείμενα … είναι, επίσης, μάρτυρες αξιών, σταθερά και μνήμη. Η πόλη δημιουργείται από την ιστορία της.»

14

A. Rossi

Εικόνα από την όχθη του ποταμού Liffey στο Δουβλίνο: η πόλη αποτελεί ένα σύνολο θραυσμάτων διαφόρων εποχών, τα οποία ανασυνθέτουν την εικόνα της και ανακαλούν μνήμες.

_η σύγχρονη πόλη

_ο ρόλος της συλλογικής μνήμης Η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, ως μέσο αναζωογόνησης των σύγχρονων πόλεων, πέρα από οικονομική άνθιση, υπόσχεται και την κοινωνική συνοχή. Ο ρόλος της συλλογικής μνήμης είναι καθοριστικός στο σημείο αυτό για την ανάγνωση του αστικού ιστού από τα κοινωνικά σύνολα, εφόσον μέσω της μνήμης αναπαράγονται εικόνες και αισθήσεις που ερμηνεύονται και ανακατασκευάζονται από τον ανθρώπινο νου. Άλλωστε, η αρχιτεκτονική αποτελεί το οπτικό τεκμήριο, μέσα από το οποίο επαληθεύονται οι ιδέες και τα γεγονότα του παρελθόντος. Συνεπώς, στο πέρασμα των αιώνων, οι πόλεις κατέχουν το ρόλο του μνημείου: αποτελούν «αντικείμενα» ικανά να ριζώσουν, λίγο έως πολύ, τους κατοίκους τους στο χώρο και το χρόνο. Η μνήμη αποτελεί τον «καταλύτη» που επιτρέπει τη χωρική αυτή εμπειρία να μετατραπεί σε χρονική εμπειρία, εφόσον ο χώρος βιώνεται ως χρόνος και αντίστροφα. Ακόμη, μέσα από μια κοινωνική θεώρηση, ο χώρος εκφράζει τον τρόπο με τον οποίο ένα χωρικά δεμένο σύνολο ανθρώπων διεκδικεί την κοινωνική ταυτότητα, την κρατική εξουσία και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Η συλλογική μνήμη, συνεπώς, είναι ένα σύμπλεγμα προσωπικών και διαπροσωπικών αναμνήσεων, που είτε έχουν βιωθεί είτε αναπαράγονται και μεταδίδονται στο πέρασμα του χρόνου, επιδιώκοντας τη διατήρηση και τη διάσωση της ιδιαίτερης αυτής κληρονομιάς9. Είναι φανερό, επομένως, πως η συλλογική μνήμη διαμορφώνεται μέσα από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και τις σχέσεις τους με το χώρο. Πρόκειται για κοινωνικές σχέσεις, διαμορφωμένες στο παρόν αλλά εδραιωμένες στο παρελθόν, από όπου οι κοινωνικές ομάδες ανακαλούν κοινές εμπειρίες. Αδιαμφισβήτητη είναι η αμφίδρομη σχέση της συλλογικής μνήμης με την προσωπική μνήμη, εφόσον η προσωπική μνήμη διαμορφώνεται από κοινωνικά υποκείμενα, μέσα από τη δράση τους στην κοινωνία κι οι ατομικές μνήμες αποτελούν διαφορετικές ερμηνείες των ίδιων εμπειριών. Επιπλέον, η έννοια της συλλογικής μνήμης εμπεριέχει σημαντικά το στοιχείο της λήθης, εφόσον κατά τη διαμόρφωση μιας εθνικής ταυτότητας, μνήμες που κρίνονται ως παραφωνίες του παρελθόντος, αποσιωπούνται και επικαλύπτονται από την εθνική πολιτική πολιτιστικής διατήρησης. Συγκεκριμένα, η εθνική συλλογική μνήμη δομείται τόσο από τα μνημεία, τα οποία επιλέγει να εγείρει ή να διατηρήσει, όσο και από τα μνημεία που εσκεμμένα παραμελεί ή επιλέγει να κατεδαφίσει, ενέργειες που επιδεικνύουν συγκεκριμένες προθέσεις και στόχους. Σύμφωνα με τον F. Nietzsche, άλλωστε, «είναι δυνατό να ζήσεις σχεδόν χωρίς μνήμη, να ζήσεις ευτυχισμένος, αλλά είναι απολύτως αδύνατο να ζήσεις χωρίς να ξεχνάς». Είναι φανερό, λοιπόν, πως όταν μιλάμε για εθνική

συλλογική μνήμη, αναφερόμαστε στη μνήμη της εκάστοτε ισχυρής κοινωνικής τάξης, η οποία μέσα από την επιλεκτική διατήρηση μνημείων, στοχεύει στην ανασυγκρότηση του παρελθόντος για να στηρίξει τις συμβολικές αναφορές του παρόντος.10 Συνεπώς, η εθνική κληρονομιά προβάλλεται ως μονόπλευρη, παραλείποντας συχνά τα στοιχεία του πλήθους των ταυτοτήτων που έχουν εδραιωθεί στο εσωτερικό του αστικού χώρου. Στο σημείο αυτό ο Foucault, εκφράζοντας την αντίθεση στην υπαγορευμένη λήθη, εισάγει την έννοια της counter – memory, έναν όρο που θέτει υπό αμφισβήτηση τη δυνατότητα της συλλογικής μνήμης να συνδέει διαφορετικές εποχές και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες κάτω από μια ενιαία πολιτική. Χαρακτηριστική επιδίωξη πίσω από τη διαδικασία της λήθης στη συλλογική μνήμη αποτελεί η επιθυμία του κοινωνικού συνόλου να απωθήσει κομμάτια της ιστορίας του και να δημιουργήσει το παρελθόν εκείνο, που κρίνει πως αρμόζει καλύτερα στο παρόν του και ενέχει τα στοιχεία που θα συνδεθούν αρμονικότερα με την μελλοντική του ευμάρεια. Άλλωστε, το ανακατασκευασμένο παρελθόν παρουσιάζει πάντοτε μεγαλύτερη συνοχή από όταν πραγματικά συνέβη και αντιτίθεται στην αβέβαιη καθημερινότητα των σύγχρονων κοινωνιών. Πρόσθετα, η μελέτη των δυτικοευρωπαϊκών πόλεων, αναδεικνύει πως η πολιτιστική διατήρηση, σε επίπεδο αστικού ιστού, επιδεικνύει την ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού έναντι των άλλων ηπείρων, παρά την πολυπολιτισμικότητα της εκάστοτε κοινωνίας. Η επικράτηση αυτή του δυτικού πολιτισμού οδήγησε στην παγκοσμιοποίηση των δυτικών αξιών και στην οικουμενική εξάπλωση των πρακτικών διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, ιδιαίτερα μέσω της UNESCO και των Γενικών Συνόδων της.

9. Ενάντια στη λήθη-Μεταξουργείο, ό.π.

10. Τουρνικιώτης Π., «Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι», στο Ο. Σημαιοφορίδου (επιμ.), περιοδικό Αρχιτέκτονες, τεύχος 45, Αθήνα: ΣΑΔΑΣ – ΠΕΑ, Μάιος/ Ιούνιος 2004, σελ. 68.

15

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Προκύπτει, άρα, πως η μνήμη αποτελεί ένα πεδίο διαρκών κοινωνικών διεκδικήσεων και μπορεί να αποτελέσει εργαλείο χειραγώγησης του κοινωνικού συνόλου. Όπως τονίζει ο Bartlett11: «όταν οι γενικότερες πολιτισμικές τάσεις και αξίες τίθενται κάτω από οποιαδήποτε μορφή κοινωνικού ελέγχου από μια ομάδα εξουσίας, η ανάκληση αποκτά ένα έντονο κατασκευαστικό και εφευρετικό χαρακτήρα». Άρα η ερμηνεία και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς δεν είναι και ουδέποτε ήταν μια ουδέτερη πράξη αλλά καλείται να προβάλει συγκεκριμένα νοήματα και να εξυπηρετήσει συγκεκριμένες επιδιώξεις.

16

Παράλληλα, είναι φανερό πως η σύγχρονη πόλη δεν είναι σχεδιασμένη στο σύνολο της ως ένα μνημείο, αλλά αποτελείται από αποσπασματικά θραύσματα διαφορετικών εποχών μέσα στον αστικό χώρο, που αξιολογήθηκαν σε κάποια χρονική στιγμή ως φορείς εθνικής κληρονομιάς. Τα εκάστοτε, λοιπόν, μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς συγκροτούν ένα νήμα που συνδέει το ασυνεχές και πολύπλοκο παρελθόν με το παρόν, μέσα από τη διαχρονική πορεία των αξιολογήσεων και ιεραρχήσεων τους12. Συνεπώς, η πόλη ανάγεται σε ένα σύνολο χωροχρονικών στιγμιότυπων υποκειμενικών αφηγήσεων, που σε κάθε εποχή επαναπροσδιορίζονταν για να εξυπηρετήσουν τις εκάστοτε κοινωνικές επιταγές. Πρόκειται, για μια υποκειμενική αφήγηση της ιστορίας που έχει ως στόχο την προώθηση των σύγχρονων προσδοκιών και την προβολή μιας αυθεντικότητας, η οποία, ωστόσο, μεταμορφώνεται από τα μεταβαλλόμενα κοινωνικά πρότυπα μέσα στο χρόνο και υποδηλώνει ένα παρελθόν εξιδανικευμένο, υπό την επήρεια του παρόντος. Στο σημείο αυτό, ο Michel de Certeau, εισάγει την έννοια της «επινοημένης νοσταλγίας»13, η οποία χρησιμοποιείται για να συσχετίσει τα φαινόμενα μαζικής κατανάλωσης σε σχέση με τη διάρκεια και την ιστορία. Έτσι σύμφωνα με τον de Certeau, η διαφήμιση, με διάφορες μορφές, επενδύει «το παρόν με δόσεις φανταστικών παρελθόντων, έτσι ώστε οι άνθρωποι να δημιουργούν εμπειρίες απώλειας, να νοσταλγούν πράγματα που ποτέ δεν έχασαν». Στο πλαίσιο αυτό, ο Hobsbawm υπογραμμίζει και την έννοια της «επινοημένης παράδοσης»14, αναφερόμενος σε «ένα σύνολο πρακτικών, οι οποίες συνήθως διέπονται από αποδεκτούς κανόνες και με τελετουργική ή συμβολική φύση, και επιδιώκουν να ενσταλάξουν ορισμένες αξίες και κανόνες συμπεριφοράς μέσω της επανάληψης, γεγονός που αυτόματα συνεπάγεται τη συνέχεια με το παρελθόν». Επιπλέον, ως κύρια χαρακτηριστικά των επινοημένων παραδόσεων, ο Hobsbawm τονίζει τη σκοπιμότητα και την αμεταβλητότητα, καθώς «εκεί που οι παλιοί τρόποι είναι ζωντανοί, οι παραδόσεις δε χρειάζεται ούτε να αναβιώσουν ούτε να εφευρεθούν.»14

Τέλος, σημαντική παράμετρο της συγκεκριμένης έρευνας, αποτελεί η διαλεκτική σχέση των εικόνων και της φωτογραφίας με τη μνήμη και τη διαμόρφωση της, εφόσον στο παράδειγμα μας για την πόλη του Μπορντό, οι εικόνες αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτικής προώθησης και προβολής της πόλης. Όπως τονίζει ο Barthes μέσα από το δοκίμιο του «Ο φωτεινός θάλαμος», το βασικότερο χαρακτηριστικό της φωτογραφίας είναι η γνήσια αποτύπωση της πραγματικότητας, μακριά από αναφορικές διαστάσεις, παρακάμπτοντας το σημαίνον και προβάλλοντας μόνο το σημαινόμενο. Η φωτογραφία, δηλαδή, δεν προσπαθεί να αναπαραστήσει την πραγματικότητα αλλά αποτελεί την αυθεντική μαρτυρία ενός γεγονότος στο παρελθόν, μακριά από το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που το διαμόρφωσαν. Ακόμη, η υποκειμενικότητα που διέπει τη λήψη μιας φωτογραφίας σε συνδυασμό με την αποδεικτική της δύναμη είναι δυνατό να οδηγήσουν στην προβολή ενός επιθυμητού παρελθόντος, το οποίο στην πραγματικότητα δεν υπήρξε ποτέ. Εκτός από την προβολή εικόνων του παρελθόντος, φορτισμένες με ιδιαίτερες μνήμες, οι φωτογραφίες επιστρατεύονται και στη διαμόρφωση μελλοντικής μνήμης, εφόσον η διαδοχική παράθεση τους είναι ικανή να σχηματίσει ένα είδος αφήγησης, χωρίς αρχή και της οποίας το τέλος καλείται ο ίδιος ο θεατής να διαμορφώσει.

11. Τζιμογιάννη Ν., Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο: Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ, διπλωματική εργασία, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του χώρου: Κατεύθυνση Α’, 2009, σελ. 24.

12. Γκότσης Σ., Το μουσείο, το μνημείο και οι διαφορετικοί κάτοικοι της πόλης. Για μια επαναδιαπραγμάτευση των ορίων της δημόσιας ιστορίας, ηλεκτρονική έκδοση Monumenta, τεύχος 1, 21/07/2011, <http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=4&ArticleID=616&CategoryID=3&lang=gr> 13. Κούρος Π., Μνημονικές διαδράσεις ως πρακτικές σύγχρονης τέχνης στην πόλη, 2004 <http://mnemeden.wordpress.com/articles/01_05_04/> 14. Hobsbawm E. & Ranger T., Η επινόηση της παράδοσης, μτφ. Αθανασίου Θ., Αθήνα: Θεμέλιο, 2004, σελ. 9-10.

_η σύγχρονη πόλη

Εικόνα από το βιβλίο του Doug Keyes, Collective Memory, Seattle: Courtesy DECODE Books, 2008. Στο βιβλίο αυτό ο D. Keyes, χρησιμοποιεί τα πολλαπλά είδωλα των σελίδων του βιβλίου για τη δημιουργία σύνθετων οπτικών μεταφορών για τη μνήμη, και έμμεσα για τη διάρκεια του χρόνου. <http://thephotobook.wordpress.com/2009/11/06/doug-keyes-collective-memory/>

17

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς

18

«Πριν και μετά το Haussmann» Από το βιβλίο Paris Avant-Après του ιστορικού Patrice de Moncan, όπου οι εικόνες του 19ου αιώνα του Παρισιού του Charles Marville παραθέτονται μαζί με σύγχρονες φωτογραφίες των ίδιων σημείων της ομάδας του συγγραφέα. <http://www.theparisblog.com/before-and-after-haussmann/>

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς _ιστορική εξέλιξη Σύμφωνα με τον Larkham15, το ενδιαφέρον για το πολιτιστικό παρελθόν δεν αποτελεί στοιχείο της πρόσφατης ιστορίας, αλλά τοποθετείται στους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους. Στο μακρινό εκείνο παρελθόν, είχε ήδη αναγνωριστεί η σημασία του ελληνικού πολιτισμού της Κλασσικής εποχής καθώς και του Ετρουσκικού πολιτισμού, μέσα από τη διατήρηση και ένταξη στη ζωή της πόλης της αγοράς και της ακρόπολης, όπως και των σημαντικότερων μνημείων και δημόσιων κτιρίων. Επιπλέον, ήδη από τη Ρωμαϊκή εποχή διαπιστώνεται η αναπόδραστη σύνδεση της μνήμης με τη λήθη, μέσα από μια λατινική φράση, το «καταδίκη της μνήμης (damnatio memorial)», η οποία εκφράζει τη διαγραφή των ονομάτων εκείνων που οι Ρωμαίοι ήθελαν να ξεχάσουν. Στο πέρασμα του χρόνου και στην Ευρώπη του Μεσαίωνα και του Βυζαντίου, με εξαίρεση τα παλαιά αμυντικά τείχη των πόλεων, τα υπόλοιπα πολιτιστικά μνημεία του παρελθόντος δε χρήζουν της ίδιας μεταχείρισης και όταν δε καταστρέφονται, εγκαταλείπονται στην ανελέητη φθορά του χρόνου. Συγκεκριμένα, ο οικονομικός μαρασμός των Ρωμαϊκών αστικών κέντρων και η διάδοση του Χριστιανισμού, συνέβαλαν στη συνειδητή παραμέληση των θρησκευτικών μνημείων. Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, το ενδιαφέρον στρέφεται και πάλι στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, εφόσον αναγνωρίζεται η αξία του ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού, ενώ παράλληλα απαξιώνεται η σημασία της πολιτιστικής δημιουργίας του Μεσαίωνα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα σημαντικές καταστροφές μεγάλου τμήματος της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στον ιστό των πόλεων. ενέργειες που υπαγόρευε η ανάγκη για εκσυγχρονισμό του αστικού ιστού μετά τη ριζική οικιστική ανάπτυξη και τη συγκρότηση εθνικών κρατών. Στον 19ο αιώνα και στη βιομηχανική επανάσταση, συναντάται η μαζική κατεδάφιση και αναζωογόνηση των μεσαιωνικών τμημάτων της πόλης16, Όπως αναφέρθηκε και νωρίτερα, οι επεμβάσεις αυτές χαρακτηρίζονταν από την επίδειξη της μεγαλοπρέπειας της αστικής τάξης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεταμόρφωση του Παρισιού από το βαρόνο Haussmann, με τις μεγάλες λεωφόρους και τα βουλεβάρτα. Είναι φανερό, επομένως, πως οι πολεοδομικές μεταμορφώσεις αυτής της εποχής στοχεύουν στην επιδεικτική εικόνα του πλούτου, μέσα από τον εξωραϊσμό των πόλεων και τη δημιουργία πολυτελών συνοικιών. Οι ενέργειες αυτές αποτελούν έκφραση της ανωτερότητας της αριστοκρατίας, εφόσον όπως τονίζει ο Nietzsche: «Η αριστοκρατική ανθρωπότητα αισθάνεται πως ορίζει τις αξίες, γνωρίζει πως είναι εκείνη

η οποία προσδίδει αξιοπρέπεια στα πράγματα, είναι δημιουργός των αξιών». Ακόμη, στα μέσα του 19ου αιώνα, διαπιστώνεται η ανάγκη συγκρότησης ταυτότητας για τα νεοσύστατα εθνικά κράτη, γεγονός που συμβάλλει στη διατήρηση επιλεγμένων μνημείων, τα οποία ανακαλούν συγκεκριμένες ιστορικές μνήμες, όπως αναγεννησιακοί αμυντικοί πύργοι και γοτθικές εκκλησίες15, και αφυπνίζουν τις εθνικές συνειδήσεις. Επιπλέον, στην εποχή εκείνη εντοπίζονται και οι αρχές της σύστασης οργανισμών και υπηρεσιών, οι οποίες προσανατολίζονται στην οργάνωση και εντατικοποίηση της πολιτιστικής διατήρησης και αποκατάστασης. Παράλληλα, μια άλλη συμβολή του 19ου αιώνα στη διαμόρφωση των κατευθύνσεων της πολιτιστικής πολιτικής των πόλεων αποτελεί η ραγδαία εξέλιξη της φωτογραφίας και του σιδηρόδρομου, δύο στοιχεία τα οποία κατέστησαν, τον καθένα με το δικό του τρόπο, τους χώρους πιο προσπελάσιμους και τις αποστάσεις λιγότερο σημαντικές.

15. Γοσποδίνη Α., Μπεριάτος Η., Ράσκου Ε., «Διαχείριση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η διαχρονική εξέλιξη των πολιτικών στην Ευρώπη και οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα», στο Γοσποδίνη Α., Μπεριάτος Η., Ράσκου Ε., Διαχείριση αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: Η διαχρονική εξέλιξη των πολιτικών στην Ευρώπη και οι νέες προκλήσεις για την Ελλάδα, Αειχώρος, 114 στο <www.aeihoros.gr>, Μάιος 2007. Γοσποδίνη Α. κ.ά, 2007, ό.π, σελ.

146.

16. βλ. πριν

19

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, η πολιτιστική διατήρηση και οι πρακτικές συγκεκριμενοποιούνται περαιτέρω μέσω της θεσμοθέτησης συγκεκριμένων νόμων προστασίας και μέσω της αναγνώρισης της πολιτιστικής αξίας σημαντικών μνημείων στα Διεθνή Συνέδρια Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (CIAM). Έτσι, στη Χάρτα των Αθηνών, διακήρυξη του 4ου CIAM το 1933, υπογραμμίζεται η ανάγκη για τη διάσωση και συντήρηση ιστορικών μνημείων και αστικών συνόλων του παρελθόντος, με την αρχιτεκτονική της κλασσικής εποχής να αναδεικνύεται σε κυρίαρχη προτεραιότητα. Πρώιμη προσπάθεια αναγνώρισης και προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αποτελεί η Σύμβαση της Χάγης της αντίστοιχης Συνόδου το 1954, η οποία οργάνωνε σε καταλόγους τα ιστορικά μνημεία και διασφάλιζε την προστασία τους σε τυχόν ενδεχόμενη πολεμική σύρραξη. Πρόσθετα, η Χάρτα της Βενετίας του 1964 διακήρυξε την ανάγκη διατήρησης όλων των τμημάτων ενός ιστορικού μνημείου, ακόμα και εκείνων που κατασκευάστηκαν διαδοχικά μετά την αρχική κατασκευή του, κατεύθυνση που υιοθετήθηκε από το ICOMOS17 το 1965. Με την διακήρυξη του Άμστερνταμ το 1975, στα πλαίσια του Συνεδρίου για την Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Κληρονομιά, και τη Σύμβαση της Γρανάδας του Συμβουλίου της Ευρώπης το 1985, διακρίνονται δύο νέες αρχές στην προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς: η αρχή της σφαιρικής προστασίας καθώς κι η αρχή της ενσωμάτωσης της διατήρησης στο χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό18. Παράλληλα με τις επιμέρους διατάξεις και συνθήκες, η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στον 20ο αιώνα χαρακτηρίζεται από ποικίλες τάσεις και επιστρατεύεται για την εκπλήρωση συγκεκριμένων επιδιώξεων. Επιπλέον, προκειμένου να κατανοηθούν οι διάφορες αυτές προσεγγίσεις, είναι σημαντικό να τονιστεί πως, σχηματικά, μέχρι το τέλος τη δεκαετία του 1950, το Μοντέρνο Κίνημα επικρατεί στις αντιλήψεις για την πολεοδομία και την αρχιτεκτονική ενώ η δεκαετία του 1960 και κυρίως οι δεκαετίες του 1970 και 1980 χαρακτηρίζονται από την αμφισβήτηση των αρχών του μοντερνισμού, με την εκδήλωση ποικίλων τάσεων που τοποθετούνται κάτω από τον ενιαίο τίτλο της «Μεταμοντέρνας Αρχιτεκτονικής». Συγκεκριμένα, το Μοντέρνο Κίνημα, υιοθετώντας την έννοια του Φονξιοναλισμού και την ξεκάθαρη ρήξη με το παρελθόν, υποτίμησε τη σπουδαιότητα των ιστορικών συνόλων και μνημείων και ανέδειξε τα προάστια και τις κηπουπόλεις ως κυρίαρχες οικιστικές τάσεις στα χρόνια πριν το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Παράλληλα, εισήγαγε το διαχωρισμό του αστικού ιστού σε μονολειτουργικές ζώνες (zoning). Στα χρόνια που ακολούθησαν τον πόλεμο, ωστόσο, με τη 20 μαζική ανοικοδόμηση πολλών ευρωπαϊκών πόλεων που

επέβαλλαν οι μαζικές καταστροφές που υπέστησαν κατά τον πόλεμο, επικρατεί η τάση της επέκτασης στις περιφέρειες των αστικών κέντρων, με τις πόλεις – δορυφόρους των δεκαετιών 1950 και 1960 και τη δεύτερη γενιά νέων πόλεων το 1970. Στις δεκαετίες 1960-1980, ταυτόχρονα με την εφαρμογή των αρχών του μοντερνισμού αναδεικνύεται και μια έντονη τάση αμφισβήτησης και αντίθεσης προς τις πρακτικές του, τάση η οποία πυροδοτήθηκε από την οικοδομική, κοινωνική και πολιτισμική κρίση των μεγαλουπόλεων. Μέσα από την αμφισβήτηση αυτή και τις προσεγγίσεις του μεταμοντέρνου, αναδεικνύεται ως μείζονος σημασίας η επιστροφή σε παλαιότερα πρότυπα διάταξης του πολεοδομικού ιστού, μέσα από παραδοσιακά μοντέλα πόλεων. Ακόμη, η κυριαρχία των τάσεων της Μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής έστρεψε στη δεκαετία του 1980 το ενδιαφέρον στη διατήρηση και ανάδειξη ενιαίων ιστορικών συνόλων και όχι απλή προστασία μεμονωμένων αρχιτεκτονικών μνημείων και ταυτόχρονα τόνισε ως σημαντική κατεύθυνση τη διατήρηση μνημείων και συνόλων, που δεν αφορούν μόνο το μακρινό παρελθόν αλλά και πιο σύγχρονα αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά πρότυπα. Παράλληλα, όμως, είναι σημαντικό να τονιστεί πως οι θεωρίες και οι αρχιτέκτονες που αντιτάθηκαν στο μοντέρνο, έδωσαν ιδιαίτερη σημασία στην αποκατάσταση της επικοινωνίας της αρχιτεκτονικής με την καθημερινή ζωή και το χρήστη καθώς και στην επανοικειοποίηση του χώρου19, μεταχειριζόμενες στοιχεία από όλο το φάσμα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Έτσι, σημαντικοί αρχιτέκτονες της Μεταμοντέρνας περιόδου, με κύριο εκπρόσωπο το Robert Venturi, προκειμένου να αποκαταστήσουν αυτή την επικοινωνία, επανέφεραν στην αρχιτεκτονική το στοιχείο του συμβολισμού, δημιουργώντας ένα περίπλοκο collage20 στοιχείων, αποθεώνοντας τη σημασία της εικόνας στην αντίληψη της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

17. Το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS) είναι ένας επιστημονικός οργανισμός που εργάζεται για τη διατήρηση και την προστασία των τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο. Η ICOMOS ιδρύθηκε το 1965 στη Βαρσοβία, ως αποτέλεσμα της Χάρτας της Βενετίας του 1964, και παρέχει συμβουλές στην UNESCO για την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά.

18. Ζερβός Γ., H εξέλιξη της αντίληψης της διατήρησης από το Χάρτη των Αθηνών του 1931 στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου του 2000, εισήγηση 110 Πανελλήνιο Συνέδριο Αρχιτεκτόνων, Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα, 2011 <http://www.greekarchitects. gr/site_parts/doc_files/eishghshZervos.11sinedrio2011.pdf> 19. Τουρνικιώτης Π., σημειώσεις στο πλαίσιο του μαθήματος Ιστορία και Θεωρία 6: η σύγχρονη εποχή, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2007, σελ. 40 20. Τουρνικιώτης Π., ό.π., σελ. 41.

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς

«Η μoρφή ως φoρέας μηνυμάτων - το κολλάζ της πόλης του Las Vegas» Las Vegas, Hotel New York New York, 1997 <http://goo.gl/TvfHpv>

21

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_πρακτικές ανάδειξης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Γαλλία Το Γαλλικό κράτος αναγνώρισε από πολύ νωρίς τη σημασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, όχι μόνο του μακρινού παρελθόντος αλλά και της πρόσφατης ιστορίας της. Επιπλέον, το Γαλλικό κράτος έγινε το πρώτο κράτος που εκμεταλλεύτηκε τις συνθήκες προκειμένου να προωθήσει και να ελέγξει τις τελετές της επίσημης λατρείας της ιστορικής κληρονομιάς, με αποτέλεσμα να γίνει αναπόσπαστο μέρος της λατρείας του πολιτισμού. Έτσι, στο τέλος του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου, οι χωρικές, αρχιτεκτονικές και αισθητικές αξίες αντικατοπτρίζουν τις κοινωνικές αξίες όχι του συνόλου της κοινωνίας, αλλά των επικρατουσών τάξεων, αναγνωρίζοντας τη σημασία της διατήρησης των οικημάτων του 17ου και 18ου αιώνα. Άλλωστε, όπως τονίζει ο Christian de Montlibert: «Οι κτισμένοι χώροι αυτών των συγκεκριμένων οικημάτων αντικατοπτρίζουν στενά τον ευγενή τρόπο ζωής και επιπλέον τα κοινωνικά συστήματα που διήγαν τον κοινωνικό χώρο, μέσα στον οποίο εξελίχτηκαν οι ευγενείς κι οι αστοί […] η αξία των οικημάτων συντίθεται από την ίδια την αξία της κατασκευής (γη, υλικά, εργασία), μεγεθυμένη από τη συμβολική αξία, η οποία είναι

22

με τη σειρά της συνάρτηση της τάξης των ιδιοκτητών, της διατίμησης του τρόπου ζωής τους, της αισθητοποίησης των μορφών και των απόψεων ενός κοινού με ειδήμονες». 21 Επιπλέον, το Γαλλικό κράτος αναγνώρισε στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ένα βασικό εργαλείο για την αποκρυστάλλωση της εθνικής συνείδησης και του πατριωτισμού στη νεοσύστατη γαλλική δημοκρατία. Έτσι μετά τη Γαλλική Επανάσταση με τις μεγάλες καταστροφές στο εσωτερικό των πόλεων, γεννήθηκε η επιθυμία για τη διάσωση των μνημείων, στα πλαίσια ενός κινήματος «εθνικοποίησης του παρελθόντος». Κατά την περίοδο εκείνη, η εθνική αυτή κληρονομιά αναγνωριζόταν αναφορικά με τις αξίες στις οποίες βασιζόταν το ίδιο το έθνος και αποτέλεσε μια κληρονομιά διαχειριζόμενη από την πολιτεία στο όνομα της συλλογικότητας. Αντίστοιχα, μετά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γαλλική Πολιτεία αναγνώρισε τη δυνατότητα της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς να λειτουργήσει ως μοχλός οικονομικής ανάπτυξης, αυτή τη φορά, μέσα από την άνθηση του τουρισμού.

Οι γνωστότερες πόλεις της Γαλλίας, προβαλλόμενες μέσα από τα γνωστότερα μνημεία τους «Collage des villes françaises célèbres» <http://goo.gl/7jhkh1>

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς

Μέχρι πολύ πρόσφατα, το γαλλικό κράτος κατείχε παραδοσιακά το μονοπώλιο της ευθύνης για την ιδιοκτησία και την προστασία των γαλλικών εμβληματικών ιστορικών μνημείων, μονοπώλιο το οποίο αποδυναμώθηκε σταδιακά με τη διαδικασία της αποκέντρωσης των εξουσιών. Η αποκέντρωση αυτή, η οποία ενισχύθηκε με νομοθετικές πράξεις από το 1983, εκχώρησε ελευθερίες παρέμβασης αλλά και ευθύνες στις τοπικές κοινότητες και αρχές, διατηρώντας, ωστόσο, ολοκληρωτικά το καθήκον της διαχείρισης μνημείων και συνόλων με ιδιαίτερο παιδαγωγικό χαρακτήρα και ξεχωριστή εθνική αξία. Ωστόσο, αυτής τηςαποκέντρωσης προηγήθηκαν χρονικά κάποιες κομβικές νομοθετικές αποφάσεις, οι οποίες διαμόρφωσαν το καθεστώς διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, στα ίχνη πάντα των αποφάσεων των Συνόδων, οι οποίες αναφέρθηκαν νωρίτερα. Στην κατεύθυνση της πολιτιστικής διατήρησης, κρίνονται ως αξιόλογοι οι εξής νόμοι: • Ο νόμος για τα ιστορικά μνημεία του 1913, αποτελεί σύνθεση των προηγούμενων νόμων και είναι μέχρι σήμερα το θεμέλιο της διάταξης για την προστασία και διατήρηση των μνημείων. Συγκεκριμένα, η διάταξη αυτή επεκτείνει το πεδίο εφαρμογής των κριτηρίων κατάταξης για τα ιστορικά μνημεία, συμπεριλαμβάνοντας ακίνητα, των οποίων η διατήρηση απαντά όχι μόνο στην έννοια του εθνικού συμφέροντος αλλά και στην έννοια του δημόσιου συμφέροντος. Η διεύρυνση αυτή του πεδίου διατήρησης είχε ως αποτέλεσμα να συμπεριληφθεί και ιδιωτική περιουσία στην τοπική κληρονομιά, χωρίς να απαιτείται η συγκατάθεση του ιδιοκτήτη και επιπλέον καθορίστηκε το σαφές πλαίσιο ποινικών και αστικών κυρώσεων για την επέμβαση σε διατηρητέα μνημεία χωρίς την προαπαιτούμενη άδεια.

οπτικές του κτιρίου, δηλαδή την εντύπωση που προκαλεί. Η περίμετρος αυτή προστασίας αναδεικνύει τη διττή αξία ενός ιστορικού μνημείου: από τη μία η αξία του ίδιου του μνημείου με τις συγκεκριμένες διαστάσεις του, το χαρακτήρα του, καθώς και οι πρακτικές διατήρησης του ίδιου του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου του και από την άλλη η επίδραση των εργασιών διατήρησης στη γύρω περιοχή, με τη σχετική σημασία τους και την αποτελεσματική εγγύτητα τους.

• Ο νόμος του 1962, γνωστός και ως νόμος Malraux από τον τότε υπουργό πολιτισμού André Malraux, κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντικός για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Γαλλία. Αυτό συμβαίνει γιατί η συγκεκριμένη νομοθετική διάταξη επέτρεψε την προστασία ολόκληρων περιοχών του αστικού ιστού, αναδεικνύοντας θραύσματα της πόλης ως άξια να προστατευτούν κατά τον ίδιο τρόπου που διατηρούνται ιστορικά μνημεία. Επιπλέον, ο νόμος αυτός προήλθε από την ανάγκη δημιουργίας ζωνών διατήρησης ιστορικής και αισθητικής αξίας στα πλαίσια του ριζικού μετασχηματισμού των αστικών κέντρων της δεκαετίας του 1960. Τέλος, ως σημαντικότερη συμβολή του Νόμου Malraux στη πολιτική της πολιτιστικής διατήρησης αναδεικνύεται η σαφής αποσύνδεση της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις αισθητικές αξίες αποκλειστικά της κοινωνικής ελίτ με την παράλληλη ενίσχυση και προστασία της κληρονομιάς της καθημερινής ζωής και της υπαίθρου.22

• Ο νόμος του 1930 είναι ένας γαλλικός νόμος, ο οποίος είχε ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό της προστασίας των φυσικών μνημείων καθώς και των τοπίων με ιστορική, επιστημονική και καλλιτεχνική αξία. Η βασική επιδίωξη της συγκεκριμένης νομοθετικής πράξης είναι η διατήρηση των χαρακτηριστικών και του πνεύματος του τόπου, αποτρέποντας παράλληλα τυχόν επιβλαβείς επεμβάσεις στο χαρακτήρα του τοπίου ή του μνημείου. Επιπλέον, ο νόμος προβλέπει δύο επίπεδα προστασίας: την εγγραφή και την κατάταξη στην πολιτιστική και φυσική κληρονομιά.

• Ο νόμος του 1943 τροποποιεί εκείνον του 1913, ορίζοντας μια περίμετρο επαγρύπνησης 500 μέτρων γύρω από ένα αναγνωρισμένο ιστορικό μνημείο, η οποία είχε σκοπό να διαφυλάξει τις διάφορες

21. de Montlibert C., Amougou E., Sciences Sociales et Patrimoines, Paris: L’Harmation, σελ. 17, 2011.

22. La politique du patirmoine, 2011, <http://www.vie-publique.fr/politiques-publiques/politique-patrimoine/chronologie/>

23

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Βλέπουμε, επομένως, πως στη Γαλλία οι πολιτικές ανάδειξης και διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς δομήθηκαν από πολύ νωρίς γύρω από ένα νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο μέσα στην πορεία των χρόνων αναθεωρήθηκε και τροποποιήθηκε, στην προσπάθεια να καλύψει τυχόν κενά και ασάφειες. Παράλληλα, από τη δεκαετία του 1970 και μετά, στα πλαίσια της ανάγκης ανεύρεσης μια ιδιαίτερης ταυτότητας και της προβολής των γαλλικών πόλεων σε διεθνή κλίμακα, η διατήρηση της κληρονομιάς αναγνωρίστηκε ως θεμελιώδης μοχλός τοπικής ανάπτυξης. Από αυτή τη στιγμή όπως επισημαίνει ο Pierre Nora, «γινόμαστε μάρτυρες ενός βάναυσου και χαοτικού πληθωρισμού όλων των αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς.» Η τάση αυτή της στροφής στην πολιτιστική παράδοση με στόχο την οικονομική αναζωογόνηση, οδήγησε στη θεσμοθέτηση της προστασίας ποικίλων ιστορικών μνημείων και συνόλων, με την παράλληλη διατύπωση συγκεκριμένων «ετικετών» για τις διάφορες γαλλικές πόλεις. Μια από αυτές είναι η ετικέτα «Πόλεις Τέχνης και Ιστορίας», επίσημη ετικέτα του γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού, η οποία εγκαινιάστηκε το 1985 και αφορά την προώθηση της φυσικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς πόλεων και κοινοτήτων με συνεκτική και ξεχωριστή ιστορική ταυτότητα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται και η πόλη του Μπορντό. Ακόμη, το γαλλικό κράτος, μέσα από επίσημους φορείς του, έχει δημιουργήσει πρόσθετες ετικέτες – τίτλους, οι οποίες προσδίδονται σε πόλεις, χωριά και κοινότητες με αξιόλογη πολιτιστική κληρονομιά, όπως είναι η ετικέτα «Κληρονομιά του 20ου αιώνα» ενώ, παράλληλα, υφίστανται και ετικέτες δημιουργημένες από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως εκείνη της «Ευρωπαϊκής Κληρονομιάς», με παρόμοιους στόχους

24

πολιτιστικής αξιοποίησης. Στο σημείο αυτό διακρίνεται πως η έννοια της πολιτιστικής κληρονομιάς, εκτός από τη διατήρηση και την αξιοποίηση, περιλαμβάνει και την έννοια της «τιτλοφόρησης» (labellisation), η οποία αποκτά ένα σημαντικό ρόλο στη διαλεκτική των δύο προηγούμενων και βασίζεται στη λογική της αναγνώρισης και της διάκρισης. Με 43.720 προστατευόμενα μνημεία, εκ των οποίων 14.428 είναι ταξινομημένα μνημεία, με 1.216 εθνικά μουσεία και 627 προστατευόμενες ζώνες, είναι φανερό πως η Γαλλία αναδεικνύεται από τους πρώτους τουριστικούς προορισμούς σε παγκόσμια κλίμακα, φλερτάροντας, ωστόσο, με τη μετατροπή της σε ένα απέραντο μουσείο, στα χνάρια του μοντέλου που ακολουθεί εδώ και χρόνια η Ιταλία. Πρόκειται, για φαινόμενο το οποίο εγείρει πολύπλευρους προβληματισμούς ως προς τις συνέπειες αυτής της προσκόλλησης στο παρελθόν, τόσο για το μέλλον των πόλεων όσο και για τις τωρινές ισορροπίες των κοινωνιών τους. Ο άκρατος καθαγιασμός του παρελθόντος κρύβει το φόβο των κοινωνιών μπροστά στον αφανισμό του πολιτισμού τους από την παγκοσμιοποίηση, φόβος ο οποίος διοχετεύεται στην προσπάθεια να συγκροτηθεί μια ιστορική ταυτότητα που θα εξυψώνει την εκάστοτε πολιτιστική κληρονομιά στις επόμενες γενιές. Ωστόσο, παράλληλα με τους μηχανισμούς δημιουργίας και προβολής της εικόνας αυτής, αναπτύσσονται φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού στην πραγματική ζωή της πόλης, εφόσον η προσέλκυση τουριστών και επενδύσεων μετατρέπεται στον απόλυτο σκοπό, με τα φαινόμενα εξευγενισμού να αποκλείουν τους ίδιους τους κατοίκους από τις πόλεις τους.

_η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς

_γαλλικές πόλεις και ανάδειξη μέσω του κινηματογράφου Παράλληλα με τις οργανωμένες και επίσημες πολιτικές της Γαλλίας στον τομέα της πολιτιστικής διατήρησης, οι γαλλικές πόλεις ανέδειξαν πρόσθετα εργαλεία προώθησης και προβολής της εικόνας τους. Έτσι, οι γαλλικές πόλεις, στα πλαίσια της προσπάθειας τους να ξεχωρίσουν σε παγκόσμιο επίπεδο και να προβάλλουν η καθεμία ξεχωριστά εκείνη την ιδιαίτερη ταυτότητα που θα τις διαφοροποιήσει, στράφηκαν στη δημιουργία μιας εικόνας που θα προσελκύσει τουρίστες και επενδυτές και θα αποτελέσει εφαλτήριο οικονομικής ανάπτυξης. Σημαντική παράμετρο της οικονομικής αυτής αναζωογόνησης, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αποτελεί η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, μέσα από την προστασία ιστορικών μνημείων και συνόλων. Με τις πολιτικές της πολιτιστικής διατήρησης που εφαρμόστηκαν λοιπόν, τα κέντρα γαλλικών πόλεων εξωραΐστηκαν και μεταλλάχτηκαν σε προβολείς της ιστορικής κληρονομιάς, μετατρέποντας την ίδια την πόλη σε ένα σύνολο εικόνων του εξιδανικευμένου παρελθόντος. Με τον τρόπο αυτό, η πόλη ανάγεται σε ένα απέραντο σκηνικό, με τις διατηρημένες όψεις των δρόμων και των κτιρίων να αναδεικνύονται σε χώρους ψυχαγωγίας και θεάματος. Ήταν θέμα χρόνου, λοιπόν, οι γαλλικές πόλεις να βρεθούν στο στόχαστρο όχι μόνο των τουριστών αλλά και των συντελεστών του κινηματογράφου, οι οποίοι διέκριναν τη δυνατότητα να διοχετεύσουν την αισθητική αξία αυτών των πόλεων στο φόντο των κινηματογραφικών ταινιών. Επομένως, οι τοπικές αρχές προκειμένου να διαφημίσουν αυτή την επιπρόσθετη δυναμική των γαλλικών πόλεων, προβαίνουν σε ποικίλες πρωτοβουλίες προώθησης τους, με το διττό σκοπό της προσέλκυσης γυρισμάτων και της δημιουργίας βιομηχανικών τομέων κινηματογράφου23. Μια από αυτές τις πρωτοβουλίες αποτελεί η σύνταξη ενός καταλόγου με εικόνες της πόλης, ο οποίος στοχεύει να διαφημίσει τα πλεονεκτήματα της πόλης ως τοποθεσία γυρισμάτων και να την αναδείξει ανάμεσα σε ένα σύνολο γαλλικών πόλεων, όπως το Μπορντό, η Λιλ, η Μασσαλία και το Στρασβούργο, που διαμορφώνουν μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική αγορά. Όσον αφορά την πόλη του Μπορντό, η προώθηση της πόλης, ως εν δυνάμει σκηνικό ταινιών, βασίζεται στην ανάδειξη των διαφορετικών αστικών τοπίων που παρουσιάζει η πόλη, εφόσον στις διάφορες εκφάνσεις της μπορούμε να αναγνωρίσουμε την πόλη του Μεσαίωνα, την πόλη του 18ου – 19ου αιώνα, τη σύγχρονη πόλη καθώς και την πόλη λιμάνι. Είναι φανερό, λοιπόν, πως η καταλογογράφηση αυτή δεν είναι ουδέτερη αλλά προέρχεται από μια ποιοτική εκτίμηση του αστικού τοπίου από

τους εκάστοτε υπευθύνους, εκτίμηση η οποία στοχεύει στην προβολή της αισθητικής αξίας της πόλης, αποκρύπτοντας τις πλευρές της που διαταράσσουν το ρόλο της ως σκηνικό. Ωστόσο, η επιλογή αυτή της προβολής της πόλης ως απέραντο σκηνικό τείνει να αποσυνδέει το χώρο από τις κοινωνικές σχέσεις που τον διέπουν, μετατρέποντας τον σε ένα διαφημιζόμενο προϊόν. Έτσι, η πόλη προσελκύει, ταυτόχρονα με τα συνεργεία κινηματογράφου, και τουρίστες που αναζητούν αυτή την κινηματογραφική εμπειρία, ιδιαίτερα μέσα από τη γενικευμένη ιστορικότητα, όπου η υπερρεαλιστική ατμόσφαιρα προσφέρει στον επισκέπτη – θεατή τη δυνατότητα να βιώσει την ψευδαίσθηση ότι μεταφέρεται σε έναν παλαιότερο και απλούστερο τρόπο ζωής.

23. Gravari-Barbas Μ., La «ville décor» : accueil de tournages de films et mise en place d’une nouvelle esthétique urbaine, 1997, <http://cybergeo.revues.org/117>

Πλατεία Εμπορίου, Μπορντό: Γυρίσματα της γαλλικής τηλεταινίας Résistance, της οποίας η πλοκή εκτυλίσσεται στη Γαλλία του 1943.

Résistance : les images du tournage du téléfilm dans Bordeaux, φωτογραφίες του Bonnaud G., στο http://goo.gl/DgWE0Q

25

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_η περίπτωση του Μπορντό _ιστορική αναδρομή Αρχαιότητα Οι αρχαιολογικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν κατά τον 19ο αιώνα επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή από την νεολιθική εποχή. Ωστόσο, η ίδρυση της 1ης πόλης, που στην αρχαιότητα ήταν γνωστή με το όνομα Burdigala χρονολογείται στα μέσα του 3ου αιώνα π. Χ και ως ιδρυτές της πόλης εμφανίζονται οι Bituriges Vivisques, μια κέλτικη φυλή της βόρειας Γαλλίας, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στις εκβολές ενός παραποτάμου του ποταμού Garonne. Η πόλη από την ίδρυσή της συνδέεται με λειτουργίες λιμανιού, καθώς ήδη από την περίοδο αυτή αποτελεί σημαντικό εμπορικό κέντρο και κόμβο επικοινωνίας μεταξύ του Ατλαντικού ωκεανού και της Μεσογείου.

56 π. Χ - 4ος αιώνας Το 56 π. Χ, η περιοχή πέφτει στα χέρια των Ρωμαίων και ξεκινά μια περίοδος έντονης εμπορικής δραστηριότητας και οικονομικής ευημερίας. Η πόλη αναπτύσσεται στα πρότυπα της πρώιμης ρωμαϊκής πολεοδομίας με το σύστημα των δύο κάθετων μεταξύ τους λεωφόρων που τη διασχίζουν και διασταυρώνονται στο κέντρο τους, ο Cardo από βορρά προς νότο και ο Decumannus από ανατολή προς δύση (οι σημερινοί οδοί Sainte-Catherine και Porte Dijeaux). Το Μπορντό είναι την εποχή αυτή ένα από τα σημαντικότερα κέντρα εμπορίου της τεράστιας ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που εκτείνεται από την Αγγλία μέχρι και την Αίγυπτο, και ελέγχει το εμπόριο κασσίτερου και μολύβδου. Παράλληλα, ξεκινά και η παραγωγή κρασιού με την εισαγωγή μιας ποικιλίας σταφυλιών, η οποία είναι ανθεκτική στο ωκεάνιο κλίμα. Έτσι, η εμπορική δραστηριότητα συνδυάζεται με την παραγωγή κρασιού και το Μπορντό γίνεται μια από τις πιο πλούσιες πόλεις της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το 276 μ. Χ και ύστερα από μια σειρά βαρβαρικών επιδρομών, όπου η πόλη λεηλατήθηκε και κάηκε, κατασκευάζεται, ανάμεσα στο 278 μ.Χ και 290 μ.Χ., ένα περιμετρικό κάστρο προστασίας 740 μέτρων, τα τείχη του οποίου είχαν ύψος περί τα 10 μέτρα και πλάτος 5 μέτρα. Το τοίχος συνορεύει για 450 μέτρα με τον ποταμό Garonne, περιλαμβάνει 4 πύλες και το λιμάνι βρίσκεται εσωτερικά του τείχους. Η πόλη συνεχίζει για έναν αιώνα ακόμη να αποτελεί σημαντικό εμπορικό λιμάνι. Καθώς αρχίζει να επεκτείνεται σταδιακά και εκτός των τειχών, το εσωτερικό λιμάνι σταματά να λειτουργεί και 26 οι εμπορικές δραστηριότητες πραγματοποιούνται τώρα εξωτερικά.

_η περίπτωση του Μπορντό

5ος μ. Χ αιώνας -12ος μ. Χ αιώνας Από τις αρχές του 5ου αιώνα ξεκινά μια περίοδος αστάθειας για την πόλη που περνάει στα χέρια διάφορων κατακτητών και έτσι διακόπτεται η οικονομική της ευημερία. Από τον 6ο αιώνα το Μπορντό αποτελεί ξανά σημαντικό αστικό κέντρο του ανεξάρτητου πλέον δουκάτου της Ακουϊτανίας, ενώ κατά τον 8ο αιώνα η ανάπτυξη διακόπτεται ξανά, καθώς η πόλη δέχεται ακόμη δύο σημαντικές επιδρομές: το 732 μ. Χ από τους Άραβες και το 848 μ. Χ από τους Βίκινγκς, οι οποίοι κατέστρεψαν την πόλη και σφάγιασαν τον πληθυσμό της. Ωστόσο, το 877 η Ακουϊτανία χωρίζεται σε δύο δουκάτα και το Μπορντό γίνεται η πρωτεύουσα του ενός. Το 1032 τα δύο δουκάτα ενώνονται και το Μπορντό είναι τώρα αν όχι η πρωτεύουσα, η σημαντικότερη πόλη της μεγάλης πλέον Ακουϊτανίας.

12ος αιώνας - 1453 (τρεις αιώνες υπό αγγλική κυριαρχία) Ο 12ος αιώνας σηματοδοτεί μια πραγματική αναδιάταξη της πόλης. Νέοι κάτοικοι εισρέουν από γειτονικές περιοχές και επαρχίες. Το εσωτερικό λιμάνι δεν χρησιμοποιείται πλέον και όλες οι λιμενικές δραστηριότητες πραγματοποιούνται κατά μήκος του Garonne, στις επάλξεις της πόλης. Από το 1154, ξεκινά μια περίοδος τριών αιώνων αγγλικής κυριαρχίας για την πόλη. Ξεσπά μια σειρά από διαμάχες ανάμεσα στις δύο μοναρχίες, με το Μπορντό και την Ακουϊτανία να βρίσκονται στο επίκεντρο των αναταραχών.

Τα τείχη του Μπορντό του 13ου αιώνα σχέδιο με πένα του Drouyn L., (http://www.bordeaux.fr/p7095&src=sp)

Ωστόσο, ο 13ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την οικονομική ευημερία της πόλης, η οποία οφείλεται στο εμπόριο του κρασιού με την Αγγλία. Οι κάτοικοι της πόλης φτάνουν τους 30.000 μέσα στο 1ο τέταρτο του 14ου αιώνα, τον μεγαλύτερο αριθμό κατοίκων που σημειώνεται στην πόλη από την ίδρυσή της. Κατά την περίοδο 1308- 1309 το λιμάνι εξάγει 800.000 εκατόλιτρα κρασιού σε Αγγλία και Βόρεια Ευρώπη. Η πόλη επεκτείνεται και κατασκευάζονται νέα τείχη: έχει ήδη κατασκευαστεί ένα τείχος το 1227 στο νότο για να προστατευθούν οι καινούριες γειτονιές, που έχουν δημιουργηθεί, και το 1327 κατασκευάζεται ένα νέο για να ενσωματωθούν τα νέα προάστια της πόλης. Οι περιοχές του Saint-Michel και του Saint-Pierre κατοικούνται από διάφορους τεχνίτες όπως σιδεράδες και ξυλουργούς, οι οποίοι έδωσαν και τα ονόματά τους σε διάφορους δρόμους.

27

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

1453-1715 Το 1453, με τη μάχη του Castillon και το τέλος του εκατονταετούς πολέμου μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας, το Μπορντό περνά ξανά στα χέρια της Γαλλίας, αλλά η πόλη δεν φαίνεται να εκτιμά τον Βασιλιά της Γαλλίας Charles VII και αντιμετωπίζει σημαντικές δυσκολίες ένταξης στο Γαλλικό Βασίλειο. Ένας αριθμός 2.000 κατοίκων φεύγει για να ζήσει στην Αγγλία και οι επαναστάτες εκδιώκονται. Έτσι, ο βασιλιάς αποφασίζει το 1454 να παραχωρήσει κάποια προνόμια στους κατοίκους της πόλης και να ενθαρρύνει τις εμπορικές συναλλαγές. Η αλλαγή της κυριαρχίας, όμως συνοδεύεται από εξεγέρσεις και σημαντικές μεταβολές που δεν ευνοούν την ανάπτυξη της πόλης, κυρίως σε οικονομικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο. Έτσι, σε πολιτικό επίπεδο, οι μεγάλες ελευθερίες του δήμου που αποκτήθηκαν κατά την αγγλική κυριαρχία περιορίζονται από το Βασίλειο της Γαλλίας. Σε οικονομικό επίπεδο, η διακοπή των εμπορικών σχέσεων με την Αγγλία είχε αρνητικό αντίκτυπο στις εμπορικές δραστηριότητες του λιμανιού της πόλης. Όσον αφορά στις πολιτιστικές εξελίξεις, η πόλη συμμετέχει στις εξελίξεις της Αναγέννησης, με την ανάπτυξη του ανθρωπισμού και τη διαίρεση του χριστιανισμού (θρησκευτικοί πόλεμοι στη νότιο-δυτική Γαλλία). Ωστόσο, και ο 17ος αιώνας, χαρακτηρίζεται από μια γενικότερη αστάθεια για την πόλη, καθώς σημαδεύεται από επιδημίες, λιμούς και τον τριακονταετή πόλεμο, μια διαμάχη πολιτική και θρησκευτική, που σημάδεψε την Ευρώπη από το 1618 έως το 1648. Επιπλέον, το Μπορντό μετατρέπεται την περίοδο αυτή στο μεγαλύτερο επαναστατικό κέντρο της Γαλλίας, μετά το Παρίσι. Έτσι, μετά από αρκετές συγκρούσεις η ειρήνη αποκαθίσταται το 1653 με την στρατιωτική κατοχή της πόλης, την καταστολή των εξεγέρσεων, την εξορία του δημοτικών αρχών, την μείωση των προνομιών και την επέκταση του αμυντικού κάστρου.

18ος αιώνας: χρυσή εποχή και αποικιακό σύστημα Από τα μέσα του 17ου αιώνα μέχρι και τη γαλλική επανάσταση ξεκινά μια περίοδος άνθησης για το Μπορντό. Η οικονομική ευημερία της πόλης προέρχεται ξανά από το λιμάνι της, το οποίο θα γίνει το πρώτο λιμάνι του βασιλείου της Γαλλίας. Έτσι, η πόλη μετρά 40.000 κατοίκους το 1700, αποτελώντας ένα από τα πιο σημαντικά αστικά κέντρα του βασιλείου την εποχή εκείνη. Εξάγει τα κρασιά της και τα τοπικά της προϊόντα στην Ευρώπη του Βορρά, από όπου εισάγει εμπορεύματα για να τα διανείμει στις αποικίες της. Η πόλη 28 εμπορεύεται την εποχή αυτή ζάχαρη, καφέ, κακάο και βαμβάκι.

Παράλληλα από το 1716, το Μπορντό, όπως και άλλες γαλλικές πόλεις, γίνεται κέντρο εμπορίας σκλάβων, δραστηριότητα η οποία δίνει τη δυνατότητα σε συγκεκριμένες οικογένειες εμπόρων να πλουτίσουν. Το εμπόριο των σκλάβων που είχε ξεκινήσει κυρίως από τους Άγγλους και τους Πορτογάλους αναπτύσσεται σταδιακά και στη Γαλλία και η προνομιακή θέση του λιμανιού του Μπορντό προσελκύει ένα μεγάλο αριθμό οικογενειών εμπόρων. οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην πόλη και επωφελήθηκαν από το δουλεμπόριο. Η οικονομική αυτή ανάπτυξη συνοδεύεται και από βιομηχανική ανάπτυξη, ιδιαίτερα στην κατασκευή ναυτικού εξοπλισμού αλλά και από μια δημογραφική έκρηξη χωρίς προηγούμενο: ο πληθυσμός φτάνει τους 66.000 κατοίκους στα μέσα του αιώνα και περίπου στους 110.000 το 1790. Το εμπόριο ελκύει έναν πληθυσμό εξαιρετικά ποικιλόμορφο (καθολικούς, προτεστάντες, ισραηλινούς). Οι τοπικές αρχές τις πόλης, αρχιεπίσκοποι, επόπτες και διοικητές, διορισμένοι από το βασιλιά αποδεικνύονται εξαιρετικοί διαχειριστές και προχωρούν σε αποξήρανση των ελωδών και ανθυγιεινών προαστίων της πόλης, καθώς και σε αρκετά μεγάλα πολεοδομικά έργα εξωραϊσμού της πόλης, η οποία βρίσκεται ακόμα εντός των τειχών. Πραγματοποιείται με τον τρόπο αυτό μια ρήξη με τη μεσαιωνική πόλη και μπορούμε να πούμε ότι οι επόπτες Claude Boucher και Louis-Urbain-Aubert de Tourny κάνουν σε μικρότερη κλίμακα αυτό που θα κάνει 100 χρόνια αργότερα στο Παρίσι ο Haussmann. Ο αρχιτέκτονας André Portier κατασκευάζει μεγαλοπρεπείς αψίδες θριάμβου όπως η Porte d’Aquitaine (place de la Victoire), η porte Dijeaux (place Gambetta/ Rue Porte Dijeaux), η porte de la Monnaie (quai de la Monnaie) και η Porte de Bourgogne (place Bir-Hakeim). Η πόλη αποκτά επίσης το Grand Théâtre, όπερα σχεδιασμένη από τον Victor Louis. Κατόπιν αιτήματος του Louis de Tourny, ο αρχιτέκτονας του βασιλιά, ο Ange-Jacques Gabriel κατασκευάζει τη βιτρίνα της πόλης: την πλατεία της Bourse, που τότε ονομαζόταν Place Royale, ένα σύνολο κτιρίων του 18ου αιώνα στο στυλ των Βερσαλλιών, που βλέπει στις αποβάθρες. Επίσης την εποχή εκείνη κατασκευάζεται και το κωδωνοστάσιο του Saint- Michel, ένα από τα πιο εμβληματικά σημεία της πόλης σήμερα. Το 1789, το Μπορντό είναι η τρίτη πόλη της Γαλλίας μετά το Παρίσι και τη Λυών και το μεγαλύτερο λιμάνι της Γαλλίας. Το 1790, γίνεται η πρωτεύουσα της Gironde (ένας από τους 83 πρότυπους δήμους που δημιουργήθηκαν μετά τη γαλλική επανάσταση). Ωστόσο, η συγκεκριμένη περίοδος χαρακτηρίζεται από πολιτική αστάθεια και αναταραχές στις αποικίες και ξεκινά μια περίοδος ύφεσης για την οικονομία.

_η περίπτωση του Μπορντό

Απεικόνιση της πόλης του Μπορντό των αρχών του 19ου αιώνα σε καρτ ποστάλ. <http://www.actuacity.com/bordeaux_33000/cartes-postales-anciennes/>

29

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

1793 - 1914 Φανερά εξουθενωμένη από την αναρχία που επικρατεί μετά την πτώση του Ροβεσπιέρου, η πλειοψηφία του πληθυσμού επιδοκιμάζει το πραξικόπημα της 9ης Νοεμβρίου 1799, που φέρνει τον Ναπολέων Βοναπάρτη στην εξουσία. Η τοπική οικονομία από την αρχή του αιώνα εξακολουθεί να στηρίζεται στο εμπόριο, αλλά τα έξοδα εκφόρτωσης παραμένουν υψηλά λόγω ανεπαρκούς ανάπτυξης του λιμανιού.

Μεταξύ 1801 και 1936, όπου η πόλη μετρά 258 000 κατοίκους, η πόλη διπλασιάζει τον πληθυσμό της, ενώ την ίδια περίοδο το Παρίσι και η Λυών πολλαπλασιάζουν τον πληθυσμό τους επί 5,2 και η Μασσαλία επί 8,2. Το 1900 εγκαινιάζεται η πρώτη γραμμή τραμ από το δήμαρχο της πόλης Camille Cousteau.

Η περίοδος που ξεκινά μετά την εκδίωξη του Ναπολέοντα Α’ της Γαλλίας το 1814 καλείται Παλινόρθωση, και χαρακτηρίζεται από την επανασταθεροποίηση της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ως δύναμη στη Γαλλική πολιτική. Η πόλη αφυπνίζεται κατά την περίοδο της Παλινόρθωσης, όπου επιχειρούνται μεγάλα πολεοδομικά έργα. Επιπλέον μεταξύ 1818- 1822 κατασκευάζεται και η πρώτη γέφυρα, η Pont de pierre. Κατά συνέπεια, το προάστιο, la Bastide, που βρίσκεται στην ανατολική όχθη του ποταμού, αρχίζει να αναπτύσσεται. Κατασκευάζεται επίσης από τον ίδιο αρχιτέκτονα (Claude Deschamps) μια μεγάλη αποθήκη για τα αποικιακά είδη, η οποία από το 1984 γίνεται το μουσείο της σύγχρονης τέχνης της πόλης. Το κτίριο αποτελεί μία από τις τελευταίες μαρτυρίες των λιμενικών δραστηριοτήτων του 19ου αιώνα στην Ευρώπη.

19ος αιώνας Από το 1840, η πόλη μετατρέπεται ξανά, σε ένα σημαντικό εμπορικό αποικιακό λιμάνι. Το 1850 εκσυγχρονίζονται οι λιμενικές υποδομές του με την κατασκευή κάθετων αποβάθρων και τη χρήση γερανών ατμού. Το λιμάνι ανθίζει χάρη στο εμπόριο ζαχαροκάλαμου, κρασιού, μπακαλιάρου, και λίγο αργότερα του φιστικιού της Σενεγάλης και της εξαγωγής ξυλείας στις νέες αγορές που προσφέρει η Λατινική Αμερική. Στο τέλος του αιώνα, αναπτύσσεται και η βιομηχανία με την ανάπτυξη του κλάδου της χημείας, με τη δημιουργία μεταλλουργείων, βιομηχανιών παραγωγής τροφίμων και ελαιοτριβείων.

30

Στις 7 Μαΐου 1841, σημειώνεται η άφιξη του σιδηροδρόμου στην πόλη με τον πρώτο σταθμό Bordeaux-Ségur να βρίσκεται στη δυτική όχθη. Το 1852 γίνεται δυνατή η σύνδεση του Μπορντό με το Παρίσι από τον σταθμό Bordeaux-Orleans που βρίσκεται στη δυτική όχθη. Τέλος, το 1855, κατασκευάζεται ο σταθμός Saint-Jean, ο οποίος χρησιμοποιείται μέχρι και σήμερα. Το 1871, η πόλη γίνεται προσωρινά πρωτεύουσα της Γαλλίας, μετά την ήττα των Γάλλων στο Σεντάν από τους Πρώσους. Η πόλη φτάνει το 1891 τους 230.000 κατοίκους. Ωστόσο μπορούμε να πούμε ότι το Μπορντό είναι μια πόλη που δεν γνώρισε ποτέ έντονη βιομηχάνιση.

Ο σιδηροδρομικός σταθμός Bordeaux St Jean Marion B., 2012, <http://goo.gl/DtSpmf>

_η περίπτωση του Μπορντό

Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος Το Μπορντό γίνεται για δεύτερη φορά στην ιστορία της προσωρινή πρωτεύουσα της Γαλλίας το 1914, όταν ξεκινά ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος. Το Παρίσι απειλείται από την έλευση των γερμανικών στρατευμάτων κι έτσι, η Γαλλική κυβέρνηση αποφασίζει να εγκατασταθεί στο Μπορντό από το Σεπτέμβριο έως τον Δεκέμβριο του 1914. Η γεωγραφική θέση του λιμανιού της πόλης καθιστά το Μπορντό βάση ανεφοδιασμού καυσίμων. Τα έργα του λιμανιού που πραγματοποιούνται παίρνουν νέες διαστάσεις με την είσοδο των Ηνωμένων πολιτειών στον πόλεμο το 1917 και το λιμάνι των Bassins, που βρίσκεται στα βόρεια της πόλης επιλέγεται για τη μεταφορά και τον ανεφοδιασμό των αμερικανικών στρατευμάτων. Η οικονομική ανάπτυξη της πόλης επιταχύνεται τη δεκαετία του 1920. Μετά τον πόλεμο τρεις τομείς κυριαρχούν στην βιομηχανία της πόλης: η μεταλλουργία, η βιομηχανία χημικών προϊόντων και η βιομηχανία τροφίμων. Προστίθεται σύντομα και η κατασκευή αεροσκαφών. Αυτή η περίοδος ευημερίας σημαδεύεται και από την κατασκευή αυτόνομου λιμανιού, νέων αποθηκών και αποβάθρων, που επιτρέπουν σε μεγάλα διατλαντικά να δέσουν.

Από το 1941, η γερμανική κατοχή σημαδεύει την πόλη με την κατασκευή βάσης υποβρυχίων που αποτελεί ένα στοιχείο κλειδί του τείχους του Ατλαντικού24 που έγινε για πιθανή εισβολή των Συμμάχων. Δίκτυα αντίστασης αλλά και συνεργασίας αναπτύσσονται και η εβραϊκή κοινότητα πλήττεται από τις επιδρομές που κλιμακώνονται ανάμεσα στο 1942 και στο 1944. Στις 28 Αυγούστου του 1944 η πόλη απελευθερώνεται τελικά, χωρίς μάχη αλλά μετά από συμφωνία ανάμεσα στις γερμανικές αρχές και τις δυνάμεις απελευθέρωσης.

Ανάμεσα στους δύο πολέμους Ο δήμαρχος της πόλης Adrien Marquet περιβαλλόμενος από τους αρχιτέκτονες Jacques d’Welles, Raoul Jourde et Cyprien Alfred-Duprat, στο κλίμα της νεωτερικότητας που χαρακτηρίζει την Ευρώπη αυτή την εποχή, ξεκινά ένα πρόγραμμα μεγάλων δημοσίων έργων. Το 1930, οι δημοτικές αρχές της πόλης υιοθετούν ένα σημαντικό πρόγραμμα αστικού σχεδιασμού, που ονομάζεται «Plan Marquet» με στόχο την ανάπτυξη της πόλης σύμφωνα με ένα κοινό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο αλλά και την άμβλυνση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης του 1929. Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος σηματοδοτεί άλλη μια περίοδο αναταραχών για το Μπορντό. Στις 14 Ιουνίου 1940, η πόλη υποδέχεται, προσωρινά την κυβέρνηση της χώρας με πρόεδρο τον Paul Reynaud. Το Μπορντό γίνεται για τρίτη φορά πρωτεύουσα της Γαλλίας, καθώς το Παρίσι βρίσκεται σε κίνδυνο, γεγονός το οποίο προσδίδει στην πόλη τον χαρακτηρισμό «τραγική πρωτεύουσα». Τελικά, η πόλη πέφτει στα χέρια των Γερμανών.

24. Το Τείχος του Ατλαντικού ήταν μια εκτεταμένη σειρά παράκτιων οχυρωματικών έργων που κατασκευάστηκαν από τη Ναζιστική Γερμανία κατά το χρονικό διάστημα από το 1942 έως το 1944. Τα έργα κάλυπταν σχεδόν ολόκληρο το μήκος των ακτών της δυτικής Ευρώπης και αποσκοπούσαν στην αντιμετώπιση της αναμενόμενης απόβασης των Συμμάχων σε αυτήν με ορμητήριο τη Μεγάλη Βρετανία.

31

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_aναζήτηση μιας ταυτότητας και αναγνώριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως βασικό εργαλείο ανάπτυξης _από τον Jacques Chaban-Delmas στον Alain Juppé

Το 1947, ο Jacques Chaban-Delmas, σημαντική προσωπικότητα της Αντίστασης, εκλέγεται δήμαρχος της πόλης, και παραμένει στη θέση αυτή μέχρι το 1995. Υπό την ηγεσία του, η πόλη επεκτείνεται και σημαδεύεται από έργα, τα οποία έχουν ως στόχο τον εκσυγχρονισμό της. Οι σιδηροδρομικές, οι οδικές και οι λιμενικές εγκαταστάσεις εκσυγχρονίζονται. Κατά τη δεκαετία του 1960, το Μπορντό γίνεται κέντρο οικονομικής ανάπτυξης για ολόκληρη την περιοχή της Ακουϊτανίας25, δεδομένου ιδίως του γεγονότος ότι η πόλη προήχθη σε «μητρόπολη ισορροπίας» (métropole d’équilibre) το 1964 μαζί με 8 άλλες πόλεις της Γαλλίας, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η συγκέντρωση της εξουσίας στο Παρίσι. Η πόλη είναι το κέντρο των τοπικών αποφάσεων, όπου εδρεύουν οι νέες διοικητικές και οικονομικές δομές. Η χρονιά 1967 είναι η χρονιά που δημιουργείται η Αστική Κοινότητα του Μπορντό26, η οποία αποτελείται σήμερα από 28 κοινότητες. Νέοι κάτοικοι έρχονται να εγκατασταθούν στην περιοχή από την Ισπανία, την Πορτογαλία, την πρώην γαλλική Αλγερία που έγινε ανεξάρτητη το 1962. Η επιτάχυνση της αστικοποίησης από το 1960 έως το 1970, είχε σαν αποτέλεσμα μια έντονη κατανάλωση χώρου. Λόγω των μεγάλων στεγαστικών αναγκών και των ανθυγιεινών συνθηκών διαβίωσης μεγάλου αριθμού των κατοίκων της πόλης, κατασκευάζονται στην περιφέρεια σύγχρονα αστικά σύνολα, όπως η Quartier du Grand-parc και η Quartier du Lac27. Παράλληλα, στο κέντρο της πόλης ξεκινούν διαδικασίες αποκατάστασης, όπως συνέβη με τη συνοικία Saint Pierre και με τη συνοικία St Michel28, που θα δούμε αργότερα. Επιπλέον, πραγματοποιείται η ανακαίνιση της συνοικίας Meriadeck29. Η άνοδος των τιμών των ενοικίων μετά από διάφορες αποκαταστάσεις, σε συνδυασμό με την αποτυχία κάποιων μεγάλων έργων που δεν βρήκαν την αναμενόμενη απήχηση, είχαν σαν αποτέλεσμα μια μαζική εγκατάλειψη του κέντρου.

32

Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι παρά την έντονη αστικοποίηση που ακολουθεί μετά το τέλος του πολέμου, ξεκινά μια περίοδος αποκέντρωσης, κατά την οποία το Μπορντό στερείται αστικών πολιτικών. Η πόλη επεκτείνεται ανεξέλεγκτα προς την περιφέρεια και κατά την περίοδο 1945- 1975, τα χρόνια που είναι γνωστά στη Γαλλική ιστορία ως «Trente Glorieuses», οι περιφερειακές κοινότητες επωφελήθηκαν πολύ περισσότερο από την πόλη του Μπορντό, σε επίπεδο πολιτικής βούλησης.

Το φαινόμενο ενισχύθηκε και από την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην περιφέρεια, δυτικά και ανατολικά της πόλης, η οποία τώρα αλλάζει πρόσωπο, με την ανάπτυξη δραστηριοτήτων υψηλών τεχνολογιών. Παράλληλα, κάποια πανεπιστήμια μεταφέρονται στην περιφέρεια της πόλης, στην Talence και στο Pessac. Κατά την περίοδο 19501960 παρατηρείται μια σημαντική ύφεση της βιομηχανίας τροφίμων και της ναυπηγικής προς όφελος της ανάπτυξης της αεροναυπηγικής.

1950

1970

1999

Εξέλιξη της οικιστικής ανάπτυξης της αστικής κοινότητας του Μπορντό: 455.000 κάτοικοι το 1950, 585.476 κάτοικοι το 1970 και 659.996 το 1999. <http://www.aurba.org/>

25. Η Ακουϊτανία είναι περιοχή της νοτιοδυτικής Γαλλίας. Περιλαμβάνει πέντε νομούς: τη Ντορντόνι (Dordogne), τη Ζιρόντ (Gironde), τη Λαντ (Landes), το Λο ε Γκαρόν (Lot-etGaronne) και τα Ατλαντικά Πυρηναία (Pyrénées-Atlantiques).

26. Η Αστική Κοινότητα του Μπορντό ή Communautéé urbaine de Bordeaux και από τα αρχικά της CUB είναι μια γαλλική διακοινοτική δομή, που τοποθετείται στο διαμέρισμα της Gironde, στην περιοχή της Ακουϊτανίας. Περιλαμβάνει μαζί με το Μπορντό 28 κοινότητες. Η CUB με πληθυσμό 727 256 κατοίκους, είναι η 4η πιο πολυπληθής μητρόπολη της Γαλλίας, μετά την Λυών, τη Λίλ, τη Μασσαλία και την Τουλούζη.

27. Πρόκειται για μεγάλα αστικά σύνολα που κατασκευάστηκαν στα βόρεια του Μπορντό με στόχο να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες ανάγκες στέγασης που δημιουργήθηκαν μετά τον πόλεμο. Συνήθως τα σχέδια περιλαμβάνουν κοινωνικές κατοικίες, γραφεία και εμπορικούς χώρους.

28. βλ. σελ. 64 29. βλ. σελ. 58

_η περίπτωση του Μπορντό

Το 1948 ο Marcel Dassault δημιουργεί ένα εργοστάσιο κατασκευής αεροσκαφών στην Talence το 1948, και ένα δεύτερο στο Merignac το 1950, όπου ξεκινά να λειτουργεί το καινούριο πολιτικό αεροδρόμιο της πόλης, το 1959. Στη δεκαετία του 1960, ένα τεράστιο συγκρότημα αεροπορίας και αεροδιαστημικής κατασκευάζεται στα βορειοδυτικά της πόλης. Το Μπορντό παραμένει από τότε ένα σημαντικό κέντρο που ειδικεύεται στον τομέα της αεροναυπηγικής, καθώς σήμερα μοιράζεται μαζί με την Τουλούζη την παραγωγή των αεροσκαφών της χώρας. Παράλληλα, η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίζεται και από την ανάπτυξη του τομέα της χημείας, της φαρμακευτικής, της κατασκευής αυτοκινήτων, της ηλεκτρονικής και της πληροφορικής.

Οι 28 κοινότητες της Αστικής Κοινότητας του Μπορντό (CUB). <http://artisans-gironde.fr/territoires/cub/>

Από το 1970, μπορούμε να πούμε ότι η οικειοποίηση του ποταμού και η σύνδεση των «δυο πόλεων» που αναπτύσσονται παράλληλα και θα περιγραφούν αναλυτικότερα αργότερα, γίνεται στόχος των δημοτικών αρχών και έχει σαν αποτέλεσμα την κατασκευή δύο μεγάλων γεφυρών. Το 1965 κατασκευάζεται η γέφυρα Saint Jean και το 1967 η γέφυρα Aquitaine. To 1990 το TGV φτάνει στην πόλη και το 1993 ολοκληρώνεται η κατασκευή του περιφερειακού. Με λίγα λόγια, κατά το διάστημα που δήμαρχος της πόλης υπήρξε ο Jacques Chaban-Delmas θα μπορούσαμε να πούμε ότι ξεκίνησε μια περίοδος ανάπτυξης της περιφέρειας της πόλης, εις βάρος του κέντρου, το οποίο απαξιώθηκε και παραμελήθηκε. Κάποιες περιοχές του κέντρου χαρακτηρίζονται από συγκέντρωση αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων, κυρίως λόγω της μαζικής αποχώρησης των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και την εγκατάστασή τους στην περιφέρεια από τη δεκαετία του 1960. Η τάση αυτή ενισχύεται, αφού μέχρι και τη δεκαετία του 1980, οι γειτονιές αυτές δεν περιλαμβάνονται στα διάφορα σχέδια των δημοτικών αρχών. Χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι το 1945, το 62% του πληθυσμού της πόλης κατοικεί στο Μπορντό, ενώ από τότε ξεκινά μια πτωτική πορεία και σήμερα το ποσοστό αυτό ανέρχεται σε μόλις 35%30. Παράλληλα, η αποκέντρωση, των εξουσιών θα οδηγήσει στον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφόρων κοινοτήτων με αποτέλεσμα κατά την περίοδο 1980-1990, η πόλη του Μπορντό να χάσει πολλές μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις προς όφελος των κοινοτήτων της περιφέρειας. Έτσι, ενώ το 1970 το Μπορντό περιλαμβάνει 250.000 τ. μ εμπορικών χώρων και η περιφέρεια 7.000 τ. μ., το 1995 η περιφέρεια περιλαμβάνει 250.000 τ. μ εμπορικών χώρων, όσα δηλαδή και το Μπορντό31.

Από τα 48 χρόνια δημαρχίας του Jacques Chaban Delmas στον Alain Juppé και την εγγραφή της πόλης στην UNESCO.

30. Victoire E., Sociologie de Bordeaux, Paris: La Découverte (Repères), 2014, σελ. 21.

31. Victoire E., ό.π., σελ. 96.

33

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_aναζήτηση μιας ταυτότητας και αναγνώριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως βασικό εργαλείο ανάπτυξης _οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης

όρια της κοινότητας του Μπορντό (4.455 εκτάρια) ζώνη «ιδιαίτερης προσοχής» (3.725 εκτάρια)

Η πόλη της πέτρας προστατεύεται από το Τοπικό Πολεοδομικό Σχέδιο (PLU) (1400 εκτάρια)

Περίμετρος UNESCO (1810 εκτάρια)

150 εκτάρια της πόλης ανήκουν στην Προστατευόμενη Ζώνη από το 1988 (PSMV)

34

_η περίπτωση του Μπορντό

_οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης

Το 1995, ο Alain Juppé διαδέχεται τον Jacques Chaban-Delmas στη θέση του Δημάρχου της πόλης και παραμένει στη θέση αυτή μέχρι σήμερα. Ξεκινά ένα μεγάλο πρόγραμμα αστικής αναβάθμισης για το Μπορντό, ενώ από την αρχή της θητείας του Alain Juppé, γίνεται ξεκάθαρη η πρόθεσή του να ταυτιστεί η ταυτότητα της πόλης με την πολιτιστική της κληρονομιά. Το βάρος των μεγάλων έργων πέφτει τώρα στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Αξίζει στο σημείο αυτό, και πριν να αναλύσουμε τα μεγάλα έργα που μεταμόρφωσαν την πόλη από το 1996 και μετά, να γίνει μια αναφορά στις πολιτικές προστασίας που συνδέονται με την πόλη, είτε αυτές αναπτύχθηκαν πριν την εκλογή του νέου δημάρχου, είτε κατά τη διάρκεια της θητείας του και με τη δική του συνεισφορά.

Ο νόμος για τα ιστορικά μνημεία του 1913 Η πόλη περιλαμβάνει σήμερα 347 κτίρια, τα οποία έχουν αναγνωριστεί ως ιστορικά μνημεία και προστατεύονται από τον νόμο του 1913. Με τον αριθμό αυτόν το Μπορντό κατέχει τα περισσότερα αναγνωρισμένα ιστορικά μνημεία στη χώρα μετά το Παρίσι.

150 εκτάρια της πόλης ανήκουν σε Προστατευόμενη Ζώνη από το 1988 Το μεγαλύτερο κομμάτι του κέντρου της σημερινής πόλης, που ταυτίζεται με το ιστορικό κέντρο, μια έκταση 150 εκταρίων, θεωρείται με υπουργική απόφαση προστατευόμενη ζώνη32 (secteur sauvegardé) από τις 16 Φεβρουαρίου 1967, από την εφαρμογή του νόμου Malraux που έχει αναφερθεί παραπάνω και από το 1988 προστατεύεται από ένα «Σχέδιο Προστασίας και Ανάδειξης32» ή PSMV (Plan de Sauvegarde et mise en valeur ή PSMV ). Πρόκειται για τη μεγαλύτερη προστατευόμενη ζώνη της Γαλλίας και τα όριά της ταυτίζονται με τα τείχη της πόλης που αναπτύχθηκε από τον 14ο έως τον 18ο αιώνα. Περιλαμβάνει μια πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της αρχιτεκτονικής του 17ου, του 18ου και του 19ου αιώνα που αντιπροσωπεύει τις αρχές του Μεσαίωνα αλλά και τα τεράστια σιδηροδρομικά συστήματα και τους δημόσιους χώρους του 18ου και 19ου αιώνα. Επιπλέον, περιέχει έναν μεγάλο αριθμό ιστορικών μνημείων, ανάμεσα στα οποία εξέχουσα θέση κατέχουν οι συνεχείς προσόψεις των κτιρίων που αναπτύσσονται παράλληλα με τις όχθες του ποταμού. Έκτοτε το σχέδιο αυτό αναθεωρείται και προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα που διαμορφώνονται για την πόλη. Αναθεωρήθηκε το 1999 και έπειτα το 2002, με σκοπό να ενσωματώσει την επαναφορά του τραμ και τα σχέδια των αστικών αναπλάσεων του ιστορικού κέντρου, τα οποία θα δούμε στη συνέχεια. Το 2010 ξεκίνησε η διαδικασία μιας νέας αναθεώρησης και το 2019 αναμένεται το νέο PSMV.

Σκοπός της συγκεκριμένης αναθεώρησης είναι μια οργανωμένη καταγραφή κτιρίων και των χαρακτηριστικών τους προκειμένου να προσδιοριστούν τα κτίρια που πρέπει να διατηρηθούν και οι ενέργειες, οι οποίες πρέπει να γίνουν, ώστε να διατηρηθεί η χρηστική τους αξία. Στο πλαίσιο αυτής της δράσης, περίπου 4.000 κτίρια θα μελετηθούν, με σκοπό τη δημιουργία ενός αρχείου, που θα αποτελέσει τον οδηγό των ενδεχόμενων μεταβολών της πόλης.

32. Στη Γαλλία προστατευόμενη ζώνη είναι μια αστική περιοχή που υπόκειται σε ειδικούς κανονισμούς λόγω «του ιστορικού, του αισθητικού ή του φυσικού της χαρακτήρα που δικαιολογεί την διατήρηση, την αποκατάσταση, και την ανάδειξη ενός κτιστού ή μη σύνολο» (Code de l’ urbanisme, art. L. 313-1). Προστατευόμενες ζώνες έχουν οριστεί τα ιστορικά κέντρα πολλών γαλλικών πόλεων. Δύο είναι οι βασικοί στόχοι που οδήγησαν στην ψήφιση του σχετικού νόμου της 4ης Αυγούστου 1962 (νόμος Malraux): η αποφυγή εξαφάνισης ή ανεπανόρθωτης βλάβης σε ιστορικές συνοικίες με τη θέσπιση νομικών μέτρων προστασίας και η επαναξιολόγηση της ιστορικής, αρχιτεκτονικής και αστικής κληρονομιάς σε συνδυασμό με τον εκσυγχρονισμό των παλιών κατοικιών, έτσι ώστε να διασφαλιστεί μια ποιότητα ανάλογη του σύγχρονου τρόπου ζωής. Ο νόμος αποσκοπεί να συνδέσει «προστασία» και «ανάπτυξη» μέσω μιας ποιοτικής προσέγγισης αστικού σχεδιασμού, όπου διατηρώντας αρχιτεκτονική και κτισμένο περιβάλλον, επιτρέπεται η αρμονική εξέλιξη μιας ιστορικής γειτονιάς. Με τον συγκεκριμένο νόμο, ο στόχος του André Malraux ήταν ευρύτερος, αφού αφορούσε στη διατήρηση ολόκληρων γειτονιών σε όλα τα σχετικά επίπεδα: όψεις, δρόμοι, αυλές, στέγες. Ταυτόχρονα, ο νόμος αποσκοπούσε στην προσαρμογή των περιοχών αυτών στα σύγχρονα δεδομένα, έτσι ώστε να αποφευχθεί ενδεχόμενος κίνδυνος μουσειοποίησης. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, το κράτος πρέπει να αναλάβει ένα ευρύ φάσμα ενεργειών: ανακαίνιση κτιρίων, αποκατάσταση δρόμων, δημιουργία μικρών πράσινων χώρων, ή ακόμα και δημιουργία εσωτερικών πάρκων στα υπάρχοντα εσωτερικά κενά. Στις προστατευόμενες ζώνες, τα προγράμματα ανακαίνισης και ανάπτυξης πραγματοποιούνται στο πλαίσιο ενός σχεδίου προστασίας και ανάπτυξης που ονομάζεται Plan de Sauvegarde et mise en valeur (PSMV). Πρόκειται για ένα πολεοδομικό σχέδιο, το οποίο από τη στιγμή που συντάσσεται συμπληρώνει το «Plan Local d’ Urbanisme» (PLU) και οδηγεί στην αναθεώρηση του. Το περιεχόμενο του είναι παρόμοιο με αυτό του PLU με βασική διαφορά το γεγονός ότι εστιάζει κυρίως στους κανονισμούς προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Είναι ένα σχέδιο αρκετά λεπτομερές που αφορά όλες τις εργασίες που μπορεί να πραγματοποιηθούν στην περίμετρό του. Έτσι, κάθε κατασκευή, τροποποίηση εσωτερική ή εξωτερική, διευθέτηση των δημόσιων χώρων υπόκειται στους κανονισμούς του, είτε πρόκειται για ιδιωτική είτε για δημόσια περιουσία και μπορεί να φτάσει ακόμα και σε επίπεδο οικοπέδου ή και κτιρίου. Μ’ αυτή την έννοια είναι πολύ πιο συγκεκριμένο από ένα PLU, το οποίο ορίζει το γενικό πλαίσιο των κανονισμών που αφορούν χρήσεις γης. Η σύσταση ενός PSMV είναι υπό την ευθύνη του κράτους και πραγματοποιείται σε συνεργασία με τους δήμους και διάφορους φορείς του δημοσίου. Η συμμετοχή των τοπικών αρχών ενισχύεται ακόμα περισσότερο με διάταγμα της 28ης Ιουλίου 2005 με στόχο να διασφαλιστεί καλύτερη συνοχή ανάμεσα στο PSMV και στο PLU. Το καθεστώς προστατευόμενης ζώνης παρέχει φορολογικές ελαφρύνσεις στους ιδιοκτήτες που προβαίνουν σε εργασίες ανακαίνισης.

35

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

«H πόλη της πέτρας» προστατεύεται από το Τοπικό πολεοδομικό σχέδιο33 ή PLU (Plan Local d’ Urbanisme) Από τον Σεπτέμβριο του 2004, οι περιοχές κατοικίας, που βρίσκονται εκτός του ιστορικού κέντρου της πόλης, γίνονται το επίκεντρο της προσοχής του δήμου καθώς και το αντικείμενο μιας ολοκληρωμένης και λεπτομερούς καταγραφής, η οποία θα επιτρέψει την αναγνώριση των αρχιτεκτονικών και των αστικών χαρακτηριστικών των περιοχών αυτών και θα καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο θα εξελιχθούν και ενδεχομένως θα προστατευτούν, με την ενσωμάτωση συγκεκριμένων ρυθμιστικών κανονισμών στο PLU, οι οποίοι θα προκύψουν από την διαδικασία της μελέτης και της ανάλυσης. Το εγχείρημα διαχειρίζεται ένας επικεφαλής αρχιτέκτονας, ο οποίος εποπτεύει μια ομάδα αρχιτεκτόνων και τεχνικών, ενώ παράλληλα ένας ειδικός σε θέματα διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς αρχαίων κέντρων πόλεων παρέχει βοήθεια στην αποστολή αυτή. Η ομάδα συνεργάζεται στενά με την υπηρεσία αστικού προγραμματισμού στα πλαίσια τις Διεύθυνσης της πολεοδομίας.

36

H συγκεκριμένη δράση αφορά 1.400 εκτάρια της πόλης, στα οποία περιέχονται 40.000 οικόπεδα, η περιοχή που σήμερα έχει το προσωνύμιο «Πόλη της Πέτρας». Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για την περιοχή που ξεκινά από τα εξωτερικά όρια του PSMV, περιλαμβάνει τις βασικές λεωφόρους της πόλης καθώς επίσης και ένα μεγάλο κομμάτι της ανατολικής όχθης του ποταμού. Μια τοπογραφική μελέτη της ιστορίας των περιοχών αυτών, των δρόμων και των σπιτιών συνδυάζεται με μια ολοκληρωμένη ανάλυση των κτιρίων και των αστικών συνόλων, δίνοντας μεγάλη βαρύτητα στη σχέση των κατασκευών αυτών με το άμεσο περιβάλλον τους. Η συγκεκριμένη μέθοδος χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση και τον καθορισμό των αρχιτεκτονικών και αστικών συνόλων, που παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον και για το λόγο αυτό πρέπει να διατηρηθούν και να προστατευτούν από ενδεχόμενες, μη συμβατές μεταβολές και καινούριες κατασκευές, οι οποίες πιθανά θα αλλοιώσουν τον χαρακτήρα τους. Η λεπτομερής αυτή αναγνώριση του αστικού τοπίου αποσκοπεί σε τρεις στόχους: 1. Στην προστασία των αστικών και αρχιτεκτονικών συνόλων που παρουσιάζουν ιδιαίτερο πολιτιστικό ενδιαφέρον 2. Στην εξασφάλιση μιας βιώσιμης και ορθολογικής ανάπτυξης παράλληλα με την ανάπτυξη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής 3. Στην ικανοποίηση των αναγκών των αναπτυξιακών έργων

Σύμφωνα με το άρθρο L.123-1 του Πολεοδομικού Κανονισμού, η ποιότητα της αρχιτεκτονικής, των συνόλων και του τοπίου, δικαιολογούν την προστασία της «Πόλη της Πέτρας». Ο κανονισμός, που προέκυψε από την απογραφή αυτή ενσωματώνεται τελικά στο PLU και φτάνει σε κλίμακα οικοπέδου. Με τον τρόπο αυτόν, προσαρμόζεται ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε γειτονιάς. Περιγράφει τους γενικούς κανονισμούς που ισχύουν για τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς και την εξέλιξη του αστικού ιστού σύμφωνα με την αρχή της συνέχειας του ήδη υπάρχοντος. Οριοθετεί επίσης, τις παρεμβάσεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν στις υπάρχουσες κατασκευές, αλλά και τις νέες κατασκευές. Τέλος ορίζει τους οικοδομικούς κανονισμούς, τις χρήσεις γης και τα επιτρεπόμενα ύψη.

33. Το Plan Local d’ Urbanisme (PLU) αποτελεί το βασικό πολεοδομικό εργαλείο της πόλης και εκφράζει μια γενική στρατηγική προγραμματισμού και σχεδίασης που αφορά τις 28 κοινότητες που συνιστούν την Communauté Urbaine de Bordeaux (CUB) σε ένα βάθος χρόνου 10 ετών. Το PLU καθορίζει χρήσεις γης, όπως πρόβλεψη και καθορισμός των χώρων που προορίζονται για δημόσια έργα, εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας, χώρους πρασίνου και ορίζει το δικαίωμα κατασκευής. Καθορίζει τους κατασκευαστικούς κανονισμούς για κάθε οικόπεδο, είτε πρόκειται για ιδιωτικό είτε για δημόσιο. Είναι, επομένως, ένα κανονιστικό έγγραφο νομικής σημασίας. Θεσπίστηκε από το νόμο Solidarité et Renouvellement Urbains (SRU) που ψηφίστηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2000, τροποποιήθηκε το 2002 από τον νόμο Loi Urbanisme et Habitat και υποκαθιστά το Plan d’Occupation des Sols (POS). Στο Μπορντό ισχύει από τις 18 Αυγούστου 2006 αλλά δεν είναι ένα εργαλείο στατικό. Τροποποιείται και προσαρμόζεται ανάλογα με τις εξελίξεις. Από την ημερομηνία της δημιουργίας του έχει υποστεί 6 τροποποιήσεις και 36 αναθεωρήσεις.

_η περίπτωση του Μπορντό

Ένταξη στη λίστα της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO Από το 2003 οι δημοτικές αρχές αποφασίζουν να προωθήσουν την ένταξη μεγάλου τμήματος της πόλης στη λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Πρόκειται για μια πολύπλοκη διαδικασία, η οποία απαιτεί διαβουλεύσεις και συζητήσεις μεταξύ των αρμόδιων τοπικών αρχών και του κράτους, ενώ προϋποθέτει επίσης τη συμμετοχή αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων και ιστορικών. Διαπιστώνοντας το μέγεθος του αρχιτεκτονικού πλούτου της περιοχής, αποφασίζεται ότι η υποψηφιότητα θα ενταχθεί στην κατηγορία «Ensemble urbain exceptionnel» (Εξαιρετικό αστικό σύνολο) και έτσι προκύπτει αναγκαία η επιλογή και η οριοθέτηση μιας μεγάλης περιοχής, που θα χαρακτηρίζεται από συνέχεια και συνεκτικότητα. Επιτροπές εμπειρογνώμων συντάσσουν ένα αρχείο που κατατίθεται στον υπουργό πολιτισμού το Δεκέμβριο του 2005 και ξεκινούν οι απαραίτητες διαδικασίες. Τελικά, στις 28 Ιουνίου 2007 στην 31η σύνοδο της επιτροπής στο Christchurch της Νέας Ζηλανδίας, η πόλη εγγράφεται στη λίστα της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, με τον τίτλο «Μπορντό, το λιμάνι του φεγγαριού». Πρόκειται για 1.810 εκτάρια, από τα 4.455, τα οποία καταλαμβάνει συνολικά η πόλη, και αποτελούν το μεγαλύτερο αστικό σύνολο που εγγράφεται στη λίστα από την ίδρυση της το 1976. Στην εν λόγω περιοχή περιλαμβάνεται και το ποτάμι καθώς και οι όχθες του στην ανατολική πλευρά της πόλης. Για πρώτη φορά εντάσσεται στη λίστα της UNESCO ένα αστικό κέντρο που περιλαμβάνει μνημειακά τοπία σε συνδυασμό με γειτονιές αποκλειστικά κατοικίας. Γύρω από την περίμετρο της περιοχής ορίζεται μια ζώνη «ιδιαίτερης προσοχής», η οποία καταλαμβάνει 3.725 εκτάρια.

Αφίσα στα πλαίσια της προώθησης της υποψηφιότητας της πόλης του Μπορντό ως πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης του 2013. Η αφίσα υπογραμμίζεται πως το Μπορντό αποτελεί το μεγαλύτερο αστικό σύνολο που εντάχθηκε ποτέ στην UNESCO. (προσωπικό αρχείο)

Η εξεταζόμενη περιοχή αναγνωρίζεται από την UNESCO ως «ένα ξεχωριστό παράδειγμα ανταλλαγής επιρροών για περισσότερα από 2000 χρόνια», εξαιτίας του ρόλου της ως πρωτεύουσα μιας ολόκληρης περιοχής παραγωγής κρασιού και εξαιτίας της σημασίας του λιμανιού της στο περιφερειακό και διεθνές εμπόριο. Η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική της πόλης είναι το αποτέλεσμα επεκτάσεων και συνεχών ανακαινίσεων, οι οποίες πραγματοποιούνται από τη Ρωμαϊκή εποχή μέχρι τον 20ο αιώνα. Τα πολεοδομικά σχέδια και τα αρχιτεκτονικά σύνολα του 18ου αιώνα καθιστούν την πόλη ένα εξαιρετικό παράδειγμα κλασικών και νέο-κλασικών εξελίξεων και της προσδίδουν αξιοσημείωτη ενότητα και αστική αρχιτεκτονική συνοχή34.

34. από την γαλλική ιστοσελίδα της UNESCO για το Μπορντό, διαθέσιμο στο <http://whc.unesco.org/fr/list/1256/>

37

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Σύμφωνα με την Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς35 που υπογράφτηκε στο Παρίσι στις 16 Νοεμβρίου του 1972, το Μπορντό εγγράφεται στη λίστα καθώς πληροί τα κριτήρια (ii) και (iv): (ii) ανταλλαγή αξιοσημείωτων επιρροών, κατά τη διάρκεια μιας δεδομένης περιόδου ή σε μια καθορισμένη πολιτιστική περιοχή σχετικά με την ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής. Το Μπορντό αποτελεί μια εξαιρετική μαρτυρία ανταλλαγής αξιοσημείωτων επιρροών για περισσότερα από 2000 χρόνια. Οι ανταλλαγές αυτές απέφεραν κατά την περίοδο των Διαφωτιστών σ’ αυτή την κοσμοπολίτικη πόλη, μια πρωτοφανή ευημερία που συνέβαλλε σ’ έναν εξαιρετικό αρχιτεκτονικό και αστικό μετασχηματισμό που συνεχίστηκε στον 19ο αιώνα και σώζεται μέχρι σήμερα. Οι διαφορετικές φάσεις της κατασκευής και της ανάπτυξης της πόλης λιμάνι είναι ευανάγνωστες σε πολεοδομικό επίπεδο, και ιδιαίτερα οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιήθηκαν από τις αρχές του 18ου αιώνα. (iv) επιφανές παράδειγμα ενός τύπου κατασκευής ή ενός αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού συνόλου ή τοπίου, το οποίο να απεικονίζει μία ή περισσότερες σημαντικές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας. Το Μπορντό αντιπροσωπεύει ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό και αστικό σύνολο, που δημιουργήθηκε κατά την εποχή του Διαφωτισμού, και του οποίου οι αξίες εξακολουθούν να αναγνωρίζονται μέχρι και τον 20ο αιώνα. Παρουσιάζει μια κλασική και νέο-κλασική αρχιτεκτονική, η οποία χαρακτηρίζεται από αστική ενότητα και συνεκτικότητα. Ο αστικός σχεδιασμός της πόλης αναπαριστά την επιτυχία των φιλοσόφων, οι οποίοι ήθελαν να κάνουν τις πόλεις ένα χωνευτήριο του ανθρωπισμού, της οικουμενικότητας και του πολιτισμού. Τα κράτη-μέλη έχουν την υποχρέωση να συντάσσουν περιοδικές αναφορές ελέγχου για την κατάσταση διατήρησης των μνημείων καθώς των μέτρων που λαμβάνουν για την προστασία τους. Η διαδικασία της περιοδικής αναφοράς και ελέγχου προσφέρει στην UNESCO ένα εργαλείο αξιολόγησης της εφαρμογής της Σύμβασης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.Επίσης, δίνει ενημερωμένες πληροφορίες για τυχόν μεταβολές στην κατάσταση διατήρησης των μνημείων.

38

Οι εκθέσεις περιοδικού ελέγχου, υποβάλλονται από τα ίδια τα κράτη-μέλη, προετοιμάζονται σε τοπικό επίπεδο και εξετάζονται από την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς βάσει εξαετούς προκαθορισμένου προγράμματος. Τα αποτελέσματα συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση της Επιτροπής Παγκόσμιας Κληρονομιάς προς την Γενική Συνέλευση της UNESCO. Το άρθρο της σύμβασης είναι ξεκάθαρο και ορίζει ότι μέτρα προστασίας θα λαμβάνονται ανάλογα με τη νομοθεσία της κάθε χώρας. Αυτό δείχνει ότι με την καταγραφή ενός μνημείου στη λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO ένα σχέδιο διαχείρισης που προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του παγκόσμιου οργανισμού συνδυάζεται με τις εκάστοτε πολιτικές της κάθε χώρας και με τα τοπικά εργαλεία ανάπτυξης. Στην περίπτωση του Μπορντό, από τον Ιανουάριο του 2009 έχει συσταθεί τοπική επιτροπή Comité Local Unesco Bordelais, (CLUB), η οποία έχει επιφορτιστεί με την επίβλεψη των αρχιτεκτονικών και των αστικών μεταβολών που συμβαίνουν στην περιοχή. Η επιτροπή συνεδριάζει μια φορά το μήνα και συντάσσει μια σχετική αναφορά, η οποία μεταβιβάζεται στο υπουργείο πολιτισμού που έχει οριστεί ως εγγυητής απέναντι στην UNESCO των αξιών, στις οποίες η πόλη οφείλει την εγγραφή της στη λίστα.

Μπορντό «Πόλη Τέχνης και Ιστορίας» Τον Μάρτιο του 2009 υπογράφεται η σύμβαση με την οποία το Μπορντό τιτλοφορείται «Ville d’Art et d’ Histoire» (πόλη Τέχνης και Ιστορίας). Η συγκεκριμένη σύμβαση επιβεβαιώνει την κοινή δέσμευση του κράτους και της πόλης για την ανάπτυξη και την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και την ευαισθητοποίηση σε θέματα αρχιτεκτονικής.

35. Με τη Σύμβαση του 1972 συστήθηκε η Επιτροπή για την Παγκόσμια Κληρονομιά, που αποτελείται από εμπειρογνώμονες-αντιπροσώπους 21 κρατών-μελών, οι οποίοι εκλέγονται από τη Γενική Συνέλευση των κρατών που επικύρωσαν τη Σύμβαση. Έργο της Επιτροπής αυτής είναι, μεταξύ άλλων, ο προσδιορισμός των φυσικών και πολιτιστικών θέσεων εξαιρετικής οικουμενικής αξίας, οι οποίες περιλαμβάνονται στον Κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, σύμφωνα με τα κριτήρια που η ίδια η Επιτροπή έχει καθιερώσει.

_η περίπτωση του Μπορντό

Εορτασμός της εγγραφής του Μπορντό στην Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO το 2007, μπροστά στο δημαρχείο της πόλης. <http://www.cmbms.com/?page_id=9>

39

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_οι ενέργειες που εφαρμόστηκαν και η δημιουργία μιας νέας εικόνας για την πόλη

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το Μπορντό όπως και άλλες γαλλικές πόλεις, στα πλαίσια της ανάγκης ανεύρεσης μια ιδιαίτερης ταυτότητας και της προβολής της τόσο σε τοπικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, αναγνώρισε από πολύ νωρίς τη διατήρηση της πολιτιστικής της κληρονομιάς ως θεμελιώδη μοχλό για την ανάπτυξη της και επιστράτευσε ποικίλα εργαλεία που αφορούν την προστασία, αλλά και την προώθηση της. Στις πολιτικές που ανέπτυξε η πόλη για τους σκοπούς αυτούς η δημιουργία μιας προστατευόμενης ζώνης ήδη από το 1967 αποτελεί την αφετηρία, ενώ οι δράσεις κορυφώνονται από το 1995 με την εκλογή του νέου δημάρχου της πόλης, όπου οι διάφορες πολιτικές προστασίας και διατήρησης, αρχίζουν να ενσωματώνονται στα τοπικά εργαλεία, τα οποία καθορίζουν και οργανώνουν την εξέλιξη της πόλης. Ας δούμε όμως αναλυτικότερα, την εξέλιξη της πόλης από το 1995 και μετά. Πολλοί είναι εκείνοι που αποδίδουν στην προσωπικότητα του νέου δημάρχου το πέρασμα της πόλης από την αδράνεια στην ενεργοποίηση. Κατά την περίοδο που αναλαμβάνει δήμαρχος της πόλης ο Alain Juppé, προβάλλει επιτακτική η ανάγκη ενίσχυσης του κέντρου της πόλης, το οποίο έχει απαξιωθεί, όπως προαναφέρθηκε από τη δεκαετία του 1960, και παρουσιάζει τις μεγαλύτερες αντιθέσεις, καθώς χαρακτηρίζεται από την συνύπαρξη συνοικιών χαμηλών εισοδημάτων στο νότο και στο βορρά, και υψηλότερων εισοδημάτων στο κέντρο. Οι συνοικίες των χαμηλών εισοδημάτων, χαρακτηρίζονται συχνά από τις ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης και την κακή κατάσταση του κτιριακού αποθέματος. Παράλληλα, προκύπτει σημαντικό το πρόβλημα των καθημερινών μετακινήσεων, της ανεξέλεγκτης επέκτασης της πόλης, του χάσματος μεταξύ των δύο πλευρών. Επιπλέον, όσον αφορά την οικονομία, τα δεδομένα έχουν αλλάξει σημαντικά. Η οικονομία της πόλης, που από την ίδρυσή της ήταν συνυφασμένη με το λιμάνι, έχει στραφεί τώρα σε άλλους τομείς και η λιμενική εμπορική δραστηριότητα έχει συρρικνωθεί σημαντικά, βιώνοντας τον ανταγωνισμό λιμένων αρκετά πιο εξοπλισμένων σε εθνικό επίπεδο, όπως αυτό της Μασσαλίας ή και της Χάβρης.

40

Το λιμάνι του Μπορντό βρίσκεται στην 7η θέση της εθνικής κατάταξης των λιμένων της Γαλλίας. Σε ότι αφορά τη σχέση της οικονομίας της πόλης με το κρασί, και εκεί τα πράγματα έχουν αλλάξει, καθώς παρατηρείται μείωση της κατανάλωσης του κρασιού ήδη από τη δεκαετία του 1960. Τα 2/3 του κρασιού που παράγεται καταναλώνεται από τη χώρα, ενώ το 1/3 εξάγεται, και είναι πλέον σημαντικός ο ανταγωνισμός με άλλες περιοχές που παράγουν κρασί. Επίσης, οι πλειοψηφία των αμπελώνων ανήκει γενικά στη Gironde και όχι στην πόλη του Μπορντό και αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι κάποια από τα πιο διάσημα chateaux της περιοχής ανήκουν σε ξένες επιχειρήσεις. Έτσι, με τα νέα δεδομένα που δημιουργούνται, η πόλη στοχεύει στην ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων και στην αύξηση της ανταγωνιστικότητας της. Το Μπορντό, όπως και άλλες γαλλικές πόλεις χρησιμοποιήσει ως εργαλείο αύξησης της ανταγωνιστικότητας του, τη διαμόρφωση και την προβολή μιας ιδιαίτερης ταυτότητας, και θα αναζητήσει την ταυτότητα αυτή στην αρχιτεκτονική του κληρονομιά. Αναγνωρίζεται, επομένως, ότι απαραίτητο στοιχείο για να επιτύχει το στόχο του αποτελεί η αποκατάσταση της εικόνας του κέντρου, αφού κεντρικό στοιχείο αυτής της εικόνας αποτελεί η αρχιτεκτονική κληρονομιά του, ένα σημαντικό κομμάτι της οποίας προστατεύεται ήδη από το 1988. Όπως βλέπουμε, με τον τρόπο αυτό, η προσπάθεια για ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της πόλης ενσωματώνει την παράδοση στις γενικότερες στρατηγικές ανάπτυξης όπως είναι η ποιότητα των υποδομών μεταφοράς, η επικοινωνία, η ποιότητα των πανεπιστημίων, οι δυναμικές της οικονομίας.

_η περίπτωση του Μπορντό

Από το 1996, ξεκινά προς την κατεύθυνση αυτή, ένα πρόγραμμα αστικών αναπλάσεων, το οποίο ενσωματώνει τις παραπάνω στρατηγικές και αλλάζει το πρόσωπο της πόλης. Σε ότι αφορά το σύστημα τον μεταφορών, αποφασίζεται το 1997, η επιστροφή του τραμ στην πόλη, μέσο το οποίο είχε εγκαταλειφθεί 40 χρόνια νωρίτερα. Η πρώτη γραμμή εγκαινιάζεται τον Δεκέμβριο του 2003 και σήμερα το αποτελούμενο από τρεις γραμμές δίκτυο, καλύπτει 43.9 χιλιόμετρα, ενώνοντας τις δύο πλευρές της πόλης, περιορίζοντας τη θέση του αυτοκινήτου στο κέντρο και συνδέοντας το κέντρο της πόλης με κάποιους από τους περιφερειακούς δήμους. Παράλληλα, πραγματοποιείται η ανάπλαση δημοσίων χώρων και πλατειών, οι οποίοι συχνά αναδεικνύονται σε συνδυασμό με το τραμ, με τη δημιουργία στάσεων στα συγκεκριμένα σημεία. Ωστόσο, το κέντρο της πόλης, λόγω του σχεδίου του, στερείται σημαντικά ελεύθερων χώρων. Για το λόγο αυτό, ξεκινά από το 1999 η ανάπλαση των αποβάθρων του λιμανιού, μετά από διαγωνισμό, ο οποίος είχε ως αποτέλεσμα το 2009 μετά την ολοκλήρωση των έργων, τη δημιουργία μιας εσπλανάδας, που αποτελεί σήμερα, τον πιο σημαντικό δημόσιο χώρο της πόλης. Η συγκεκριμένη δράση συμπληρώνεται από τον καθαρισμό των όψεων ενός συνόλου κτιρίων του XVIII αιώνα, τα οποία μέχρι τότε καλύπτονταν από τα σημάδια του χρόνου και της ρύπανσης. Οι όψεις των συγκεκριμένων κτιρίων προστατεύονται ως ιστορικά μνημεία από τον αντίστοιχο νόμο του 1913, ενώ τα ίδια τα κτίρια από το 1988, όταν συμπεριλήφθηκαν στο PSMV. Με τον τρόπο αυτό, οι συγκεκριμένες όψεις αποτελούν σήμερα το σκηνικό της πιο σημαντικής παραποτάμιας βόλτας των κατοίκων της πόλης.

Συνολικά το σχέδιο που ακολουθήθηκε στοχεύει στη δημιουργία ενός ανοιχτού πράσινου χώρου για τους κατοίκους της πόλης, ανάμεσα στις μεγαλοπρεπείς όψεις του XVIII αιώνα και το ποτάμι, στον περιορισμό του αυτοκινήτου και στην ανάδειξη της ομορφιάς του τοπίου. Οι αποβάθρες αναδιαμορφώνονται με σκοπό να γίνουν ένας χώρος για όλους, όπου καθένας θα μπορεί να οικειοποιηθεί τον δημόσιο χώρο με τον τρόπο του, να πραγματοποιήσει αθλητικές δραστηριότητες, να χαλαρώσει, να περιπλανηθεί. Τα έργα που πραγματοποιήθηκαν στη θέση των αποβάθρων, σε μια έκταση 45 εκταρίων, που εκτείνεται σε μήκος περίπου 4.5 χιλιομέτρων, μεταμόρφωσαν ολόκληρη την πόλη. Βαδίζοντας από το ένα άκρο της διαδρομής στο άλλο, με φόντο τις όψεις του XVIII αιώνα που αναδείχθηκαν παράλληλα, πρόκειται για μια πραγματική περιπλάνηση στην ιστορία της πόλης. Ξεκινώντας από το νότο προς το βορρά, από τη συνοικία του Saint Michel μέχρι την συνοικία Chartrons36 , είναι δυνατό να διαβάσει κανείς την κοινωνική διαστρωμάτωση της πόλης, η οποία έχει τις ρίζες της στο παρελθόν, στην εποχή όπου η πόλη αναπτύχθηκε ως λιμάνι. Έτσι, ξεκινώντας από την περιοχή του Saint Michel όπου συναντά κανείς αθλητικές εγκαταστάσεις, η μεγάλη αυτή εσπλανάδα καταλήγει πιο βόρεια μέχρι την καινούρια γέφυρα Jacques Chaban-Delmas, όπου συναντά κανείς οργανωμένες μονάδες αναψυχής και εμπορίου.

36. H συνοικία Chartrons,στα βόρεια του ιστορικού κέντρου της πόλης,συνορεύει με τον ποταμό. Στο παρελθόν, συνδεόταν άμεσα με το λιμάνι, αφού κατοικούνταν κυρίως από εμπόρους. Σήμερα, αποτελεί μια από τις πιο ακριβές περιοχές του ιστορικού κέντρου.

Ο καθαρισμός των όψεων στις αποβάθρες - Porte Cailhau Tocheport M., <http://www.33-bordeaux.com/annees-1990/bordeaux-annees-1990-16.htm και http://photocratie.fr/Galerie/Diaporama.aspx?AlbumId=85#>

41

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Με την ολοκλήρωση του έργου, δεν υπάρχει πια τίποτα που να χωρίζει την καρδιά της πόλης από το ποτάμι της. Όσον αφορά τη μεγάλη παραλιακή λεωφόρο, που για χρόνια χώριζε την πόλη από το λιμάνι, οι δημοτικές αρχές έθεσαν από την αρχή του έργου ως βασικό στόχο τον περιορισμό της παρουσίας του αυτοκινήτου και εκεί όπου διερχόντουσαν καθημερινά περίπου 80.000 οχήματα, σήμερα διέρχονται λιγότερα από τα μισά. Στο σημείο αυτό, πρέπει να αναφερθεί και ο ρόλος του τραμ που διασχίζει την πόλη περνώντας παράλληλα από την έκταση αυτή των αποβάθρων, που συνέβαλλε σημαντικά στην κυκλοφοριακή αποφόρτιση. Έτσι, στο πλάτος της έκτασης που αποδεσμεύτηκε από το λιμάνι σε συνδυασμό με την παλιά λεωφόρο (περίπου 80 μέτρα), σήμερα διαμορφώνονται παράλληλα σε ζώνες, τα διευρυμένα πεζοδρόμια των κτιρίων που βλέπουν στο ποτάμι, η κίνηση του τραμ, η κίνηση του αυτοκινήτου, αρκετά πιο περιορισμένη, και μια ευρύτερη περιοχή, οργανωμένη επίσης σε ζώνες, η οποία απευθύνεται στους κατοίκους της πόλης, είτε είναι πεζοί, είτε ποδηλάτες αλλά και στους περαστικούς από την πόλη. Έτσι, κατά μήκος των αποβάθρων συναντά κανείς πράσινους χώρους, αθλητικές εγκαταστάσεις και ποδηλατόδρομο. Αποτελεί, σήμερα τον πιο ζωντανό ανοιχτό χώρο της πόλης, ένα αγαπημένο σημείο συνάντησης των κατοίκων και το χώρο όπου οργανώνονται οι μεγάλες γιορτές και τα φεστιβάλ37.

42

Το έργο ανέλαβε ο Michel Corajoud και οι συνεργάτες του, και με τη συγκεκριμένη πρόταση έλαβε το 2003 το «Grand Prix de l’ urbanisme», ένα γαλλικό βραβείο πολεοδομίας. Έτσι, το συγκεκριμένο έργο, έλαβε μεγάλη αναγνώριση με αποκορύφωμα την παρέμβασή του απέναντι από την πλατεία της Bourse. Η συγκεκριμένη παρέμβαση τιτλοφορείται «καθρέφτης του νερού» («miroir d’ eau») και πρόκειται για ένα εμβληματικό σημείο της πόλης, το οποίο έχει οικειοποιηθεί εξίσου από τους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες και αποτελεί το σημείο αναφοράς για κάθε τουρίστα που επισκέπτεται το Μπορντό. Πρόκειται για ένα λεπτό φίλτρο νερού δύο εκατοστών σε μια έκταση 3.450 τ.μ. , όπου αντανακλάται η εικόνα της πλατείας, με τα συμμετρικά κτίρια του Τελωνείου και του Χρηματιστηρίου. Είναι, ίσως, σήμερα η πιο γνωστή εικόνα της πόλης, αφού χρησιμοποιείται σε κάθε διαφημιστική εκστρατεία, που έχει ως στόχο να αυξήσει την ελκυστικότητα της πόλης.

37. Από το 1998 γιορτάζονται στην πόλη εναλλάξ η «γιορτή του κρασιού» και η «γιορτή του ποταμού».

Η αναδιαμόρφωση των αποβαθρών τις ανέδειξε σε σημαντικό μέρος της ζωής των κατοίκων και σε ένα ζωντανό τμήμα της πόλης σε όλη τη διάρκεια της ημέρας, <https://www.facebook.com/bordeauxmaville>

_η περίπτωση του Μπορντό

Η τωρινή μορφή της Place de la Bourse με τον καθρεφτη του νερού και τη γραμμή του τραμ. Το τμήμα αυτό των αποβαθρών αποτελεί την πιο χαρακτηριστική εικόνα της πόλης. <http://www.panoramio.com/user/5979582>

43

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Ταυτόχρονα, με την αναβάθμιση του συστήματος των μεταφορών και την αξιοποίηση των δημόσιων χώρων, αποφασίζεται να ενσωματωθούν οι κεντρικές συνοικίες της πόλης στη γενικότερη στρατηγική ανάπτυξης. Έτσι, τίθεται ως βασικός στόχος η ενίσχυση του ιστορικού κέντρου της πόλης, το οποίο καλύπτεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από ένα σχέδιο προστασίας (PSMV) από το 1988, με την αποκατάσταση του κτιριακού αποθέματος και την επανακατοίκιση του. Από το 1965 μέχρι το 2000, ο πληθυσμός του κέντρου δε σταματά να μειώνεται και το 2000 παρατηρείται ποσοστό 20% κενών κατοικιών στο κέντρο, ενώ το 12% του αριθμού των κατοικιών βρίσκεται σε κακή ή και ανθυγιεινή κατάστασης. Παράλληλα, διαπιστώνεται μεγάλο χάσμα ανάμεσα στην προσφορά και στη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση της κατοικίας καθώς και έλλειμμα διαμερισμάτων μεγαλύτερων από Τ3 (διαμερίσματα δύο υπνοδωματίων), γεγονός το οποίο δεν ευνοεί την κοινωνική μίξη ορισμένων συνοικιών, εφόσον δεν υπάρχουν κτιριακές υποδομές ικανές να φιλοξενήσουν πολυμελείς οικογένειες. Έτσι, ενώ και τα υπόλοιπα έργα βρίσκονται σε εξέλιξη, ξεκινά μια οργανωμένη δράση για τη βελτίωση της κατοικίας στο κέντρο, με σκοπό την επανακατοίκιση των διαμερισμάτων, τα οποία εμφανίζονται ως κενά και κακής ποιότητας, τη διευκόλυνση της πρόσβασης στην ιδιοκατοίκηση, την είσοδο στην αγορά κατοικιών προς ενοικίαση με ελεύθερο ή κοινωνικό ενοίκιο, την κοινωνική μίξη και τη γενικότερη αναβάθμιση της ποιότητας ζωής στο κέντρο. Το πρόγραμμα «Οργανωμένη δράση για τη βελτίωση της κατοικίας και της αναζωογόνησης των πόλεων» ή OPAH-RU («Opération Programmée d’Amélioration de l’Habitat Renouvellement Urbaine»), το οποίο τέθηκε σε εφαρμογή από το 2002, περιλαμβάνει μια συγκεκριμένη περίμετρο και ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί είναι παρέχοντας οικονομικά κίνητρα για εργασίες ανακαίνισης. Το πρόγραμμα συνεπάγεται μια ευρεία συνεργασία ανάμεσα σε φορείς του δημοσίου και ιδιώτες, μέσα από εφαρμογή εργαλείων και πολιτικών, οι οποίες δεσμεύουν τους ιδιοκτήτες περιουσιακών στοιχείων που παρουσιάζουν πολιτιστικό ενδιαφέρον, να πραγματοποιήσουν εργασίες αποκατάστασης μέσα από την παροχή ενός σημαντικού αριθμού φορολογικών κινήτρων και άμεσων βοηθειών. Η γενική αρχή είναι μια διαβάθμιση των επιχορηγήσεων ανάλογα με τους τύπους των ενοικίων, οι οποίες θα ακολουθήσουν την ολοκλήρωση των έργων. Έτσι, οι επιχορηγήσεις μπορεί να φτάσουν μέχρι και το 120% το εξόδων των εργασιών στην περίπτωση της 44 δέσμευσης για ενοικίαση της κατοικίας ως κοινωνική για 12 χρόνια.

Το συγκεκριμένο πρόγραμμα ολοκληρώθηκε το 2008, και αν και έβαλε ξανά στην αγορά τον αριθμό των κατοικιών που είχε προβλεφθεί, δέχτηκε αρνητική κριτική ως προς την αδυναμία επίτευξης των στόχων σε συνολικό επίπεδο. Κρίθηκε κυρίως για την άνοδο των τιμών των ακινήτων, η οποία ακολούθησε καθώς και για το ενδεχόμενο αποκλεισμού από τις ανακαινισμένες πλέον γειτονιές των πιο αδύναμων κοινωνικών στρωμάτων, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Ταυτόχρονα με το πρόγραμμα OPAH-RU για την αποκατάσταση του κτιριακού αποθέματος του κέντρου, ξεκινούν όπως είδαμε, από τον δήμο, οι διαδικασίες για την ένταξη ενός μεγάλου τμήματος της πόλης στην λίστα της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και μια λεπτομερή καταγραφή του κτιριακού αποθέματος του ευρύτερου κέντρου της πόλης, με στόχο να ενσωματωθούν εργαλεία προστασίας και διατήρησης στο PLU, το βασικό πολεοδομικό εργαλείο σχεδιασμού της πόλης. Επομένως, διαπιστώνουμε την ολοένα και πιο έντονη πρόθεση από την πλευρά του Δήμου να αποκατασταθεί η εικόνα του κέντρου, μέσα από την ταύτιση της ιδιαίτερης ταυτότητας της πόλης με την πολιτιστική της κληρονομιά.

38. Sirvain A., les enjeux de la valorisation des centres anciens: l’approche bordelaise, Paris : Institut d’ Urbanisme de Paris, 2007, σελ. 20.

_η περίπτωση του Μπορντό

Με τον τρόπο αυτό, η πολιτιστική κληρονομιά γίνεται ένα πεδίο στο οποίο εμπλέκονται διάφοροι φορείς και ο ρόλος της τοπικής κοινότητας του Μπορντό κρίνεται καθοριστικός. Περνά τώρα στα χέρια του δήμου η αρμοδιότητα να εντοπίσει τα σημαντικά στοιχεία που θα καθορίζουν τα διάφορα μέτρα προστασίας. Έτσι, στη διαδικασία διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς περιλαμβάνονται πλέον ξεκάθαρα οι στόχοι της τοπικής κοινότητας για την ανάπτυξη της περιοχής, γεγονός που καθιστά τις πολιτικές προστασίας ολοένα και πιο δυσανάγνωστες. Το 2009, το Μπορντό επιλέγεται μαζί με άλλες 24 κοινότητες, από το «Εθνικό Σχέδιο για την Ανάπλαση υποβαθμισμένων περιοχών ιστορικών κέντρων» ή PNRQAD («le Plan National de Requalification des Quartiers Anciens Dégradés»), ένα εθνικό πρόγραμμα, το οποίο θεσπίστηκε από το νόμο της 25ης Μαρτίου 2009 με θέμα την «Κινητοποίηση για τη στέγαση και τη μάχη ενάντια στον αποκλεισμό». Το συγκεκριμένο πρόγραμμα στοχεύει μέσα από οργανωμένες δράσεις στην συνολική αναβάθμιση των ιστορικών γειτονιών, ενισχύοντας την κοινωνική μίξη και βελτιώνοντας την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων. Αναφέρεται στις γειτονιές εκείνες, που παρουσιάζουν μεγάλη συγκέντρωση κατοικιών σε κακή κατάσταση, κατοίκων με οικονομικές και κοινωνικές δυσκολίες, κενών διαμερισμάτων ή σε περιοχές σημαντικής ανισορροπίας ανάμεσα στην προσφορά και στη ζήτηση κατοικίας. Θεωρείται ότι τα έργα της περιόδου 1995-2010, μεταμόρφωσαν δραστικά την πόλη, ωστόσο, φαίνεται ότι οι γειτονιές του ιστορικού κέντρου προσφέρουν ακόμη ένα λανθάνον δυναμικό κτιρίων. Το ποσοστό των κενών διαμερισμάτων παραμένει αρκετά υψηλό και πολλά διαμερίσματα χαρακτηρίζονται ακόμα από την κακή τους κατάσταση και τις ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης. Έτσι, το 2010 ξεκινά εκ νέου μια μελέτη για τη βελτίωση της κατοικίας στο ιστορικό κέντρο που έχει σαν αποτέλεσμα το πρόγραμμα «Οργανωμένη δράση για τη βελτίωση της κατοικίας και της αναζωογόνησης των πόλεων και επιπλωμένα ξενοδοχεία OPAH RU HM 2011-2017 («Opération Programmée d’Amélioration de l’Habitat Renouvellement Urbaine et Hôtels Meublés»). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι το κέντρο της πόλης προσφέρει ακόμη αναξιοποίητες δυνατότητες και καλείται να αναλάβει έναν σημαντικό ρόλο, στα γενικότερα σχέδια για το μέλλον της πόλης, σε ότι αφορά τον περιορισμό της εξάπλωσης της, την προσέλκυση και την εγκατάσταση νέων πληθυσμών. Στο σημείο αυτό, εμφανίζεται εξαιρετικά ενδιαφέρον να αναφερθούμε στο μέλλον αυτό, το οποίο οραματίζεται η πόλη.

Κτίριο στην περιοχή εντός του PSMV, πριν και μετά την ανακαίνιση από την InCité, 2013, < http://goo.gl/ohXKO7>

45

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_ η διαρκής εξέλιξη του Μπορντό και ανάδειξη της πόλης σε μητρόπολη Σύμφωνα με την Εθνική Υπηρεσία Στατιστικών και Οικονομικών σπουδών (INSEE), η έντονη δημογραφική ανάπτυξη που γνωρίζει η περιφέρεια της Gironde, συνδέεται άμεσα με τον δυναμισμό και την ελκυστικότητα της μητροπολιτικής περιοχής του Μπορντό. Ωστόσο, η αύξηση του πληθυσμού συγκεντρώνεται κυρίως εκτός της Αστικής Κοινότητας του Μπορντό, παρά τις οργανωμένες προσπάθειες των τελευταίων χρόνων για ενίσχυση του κέντρου. Κατά την περίοδο 1990- 2009, μόνο το 1/3 της αύξησης του πληθυσμού τοποθετείται εντός της αστικής κοινότητας του Μπορντό39. Έτσι, το 2009, η Αστική Κοινότητα του Μπορντό, ξεκινά μια πρωτοφανή συμμετοχική διαδικασία που ονομάζεται «Μπορντό Μητρόπολη 3.0», και η οποία έχει σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη του προβληματισμού για το επιθυμητό μέλλον της πόλης. Για ένα χρόνο η πόλη μετατρέπεται σ’ ένα τεράστιο εργαστήρι ιδεών, όπου συμμετέχουν οι δημοτικές αρχές, οι υπηρεσίες της CUB, η υπηρεσία της πολεοδομίας του Μπορντό, η ακαδημαϊκή κοινότητα και διάφορες επιχειρήσεις. Στόχος είναι να προκύψει ένα επιθυμητό σενάριο για το μέλλον και μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την μητροπολιτική περιοχή της Αστικής Κοινότητας του Μπορντό. Στα πλαίσια του συγκεκριμένου εγχειρήματος η CUB, θέτει ως βασικό στόχο να συγκεντρώσει την αύξηση του πληθυσμού που σημειώνεται εντός του εδάφους της και φιλοδοξεί σ’ ένα χρονικό διάστημα μιας εικοσαετίας να περάσει από τους 720.000 στο 1.000.000 κατοίκους40. Επιπλέον, στοχεύει στη δημιουργία 75.000 θέσεων εργασίας και 50.000 καινούριων κατοικιών. Είναι εμφανές ότι η πόλη έχει συνειδητοποιήσει πως η ανάπτυξή της εξαρτάται άμεσα από την ικανότητά της να προσελκύσει νέους κατοίκους και νέες επιχειρήσεις. Ωστόσο, όπως είδαμε το κέντρο της πόλης είναι ήδη αρκετά πυκνοδομημένο, και μπορεί να ενισχυθεί μόνο με σχέδια που αφορούν την αποκατάσταση και την είσοδο στην αγορά των κενών διαμερισμάτων. Επομένως, το βάρος των διάφορων πολιτικών ανάπτυξης μετατοπίζεται τώρα στις περιφερειακές κοινότητες, οι οποίες έχουν το έδαφος να φιλοξενήσουν τα νέα φιλόδοξα σχέδια. Με το τρόπο αυτό, αναμένεται να διαμορφωθεί μια πολυκεντρική ευρωπαϊκή πλέον μητρόπολη και οι νέες πολιτικές που προωθούνται αφορούν στη βελτίωση του συστήματος των μεταφορών με την επέκταση του τραμ, στη δημιουργία νέων κατοικιών και υποδομών απαραίτητων για τη στέγαση των νέων πληθυσμών και φυσικά στην δημιουργία των συνθηκών εκείνων, οι οποίες θα προσελκύσουν στην περιοχή την εγκατάσταση 46 επιχειρήσεων για τη δημιουργία των απαραίτητων θέσεων εργασίας.

39. έρευνα από την Εθνική Υπηρεσία Στατιστικών και Οικονομικών σπουδών (INSEE),Tchiveindhais C., Métropole bordelaise : enjeux et perspectives d’un recentrage de la croissance démographique girondine, 2012, διαθέσιμη στο <http://www.insee.fr/fr/ themes/document.asp?ref_id=20156> 40. Tchiveindhais C., ό.π.

_η περίπτωση του Μπορντό

Ανάμεσα στις δράσεις που έχουν ξεκινήσει από το 2009, ξεχωρίζει το σχέδιο «Bordeaux Euratlantique»41. Πρόκειται για ένα εγχείρημα εθνικού ενδιαφέροντος, το οποίο θεωρείται πως θα συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της ελκυστικότητας της πόλης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το σχέδιο αναπτύσσεται σε μια έκταση 2.400.000 τ. μ, κυρίως στους περιφερειακούς δήμους της πόλης αλλά και στην πόλη του Μπορντό και περιλαμβάνει: 20.000 κατοικίες, 450.000 τ.μ γραφείων, 40.000 τ. μ για εμπορικές δραστηριότητες, 50.000 τ. μ ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων. Παράλληλα, κρίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον το γεγονός ότι με την άφιξη των νέων σιδηροδρομικών γραμμών στην πόλη (LGV) το 2016, το Μπορντό θα απέχει μόλις 2 ώρες και 10 λεπτά από το Παρίσι και με την ολοκλήρωση των έργων το 2020, 1 ώρα από την Τουλούζη και 1 ώρα και 50 λεπτά από το Μπιλμπάο. Με το δεδομένο αυτό, το σχέδιο Bordeaux Eurantlatique προβλέπει τη δημιουργία ενός οικονομικού και διοικητικού κέντρου γύρω από την περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού Saint Jean.

Επιπλέον, προκύπτουν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τη διαδικασία μέσα από την οποία η πόλη θα επιδιώξει να πετύχει ο συγκεκριμένο στόχο που έχει θέσει, σε σχέση με τις κοινωνικές ανάγκες αλλά και τις ανάγκες των κατοίκων της. Αν και οι δημοτικές αρχές έχουν αναπτύξει έντονα τα τελευταία χρόνια διάφορες μεθόδους συμμετοχικού σχεδιασμού (ανοιχτές συνελεύσεις, τοπικά συμβούλια κλπ), η ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων είναι πάντα δύσκολο να αξιολογηθεί και έχουμε δει πολλές φορές σε αντίστοιχα αναπτυξιακά σχέδια μεγάλου βεληνεκούς, τις κοινωνικές ανάγκες των πολιτών να θυσιάζονται στο βωμό της οικονομικής ανάπτυξης.

Παράλληλα από το 2010, η CUB ξεκινά τη μελέτη για ένα μεγάλο σχέδιο που αφορά στην κατασκευή νέων κατοικιών και ονομάζεται «50.000 καινούριες κατοικίες γύρω από τους βασικούς άξονες της δημόσιας συγκοινωνίας». Σε μια πρώτη προσπάθεια χωροθέτησης των κατοικιών αυτών, εκδίδεται ένας πιλοτικός χάρτης με τις πιθανές θέσεις εγκατάστασης τους. Όπως είναι αναμενόμενο, οι νέες αυτές κατασκευές, τοποθετούνται κυρίως στις περιφερειακές κοινότητες, αφού το κέντρο της πόλης είναι ιδιαίτερα πυκνοδομημένο. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η Αστική Κοινότητα του Μπορντό έχει ήδη αρχίσει να δουλεύει προς μια κατεύθυνση, όπου το σενάριο να φτάσει ο συνολικός πληθυσμός της το 1.000.000 κατοίκους θεωρείται εφικτό. Στο σημείο αυτό, προκύπτει ένας ευρύς προβληματισμός, γύρω από τον ρόλο που μπορεί να παίξει το σημερινό κέντρο της πόλης σε μια μητροπολιτική πλέον περιοχή. Όπως είδαμε, το κέντρο της πόλης, ήδη πυκνοδομημένο και με αρκετούς περιορισμούς που προκύπτουν από τις διάφορες πολιτικές προστασίας, δεν μπορεί να συμμετάσχει σε μεγάλο βαθμό σ’ αυτή τη διαδικασία υπερανάπτυξης της πόλης. Έτσι, ένα σενάριο για το μέλλον θα μπορούσε να είναι μια τεράστια μητροπολιτική και πολυκεντρική περιοχή, όπου το οικονομικό και το αναπτυξιακό βάρος έχει μεταφερθεί στην περιφέρεια και το κέντρο δεν αποτελεί παρά ένα γραφικό και μουσειοποιημένο περιβάλλον.

41. Το σχέδιο «Bordeaux Euratlantique» περιγράφεται αναλυτικά στην γαλλική ιστοσελίδα <http://www.bordeaux-euratlantique.fr/>

47

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

«Η μητρόπολη του Μπορντό φέρει μεγάλες προσδοκίες να αφήσει το στίγμα της στην δεκαετία που ξεκινά. Όλοι οι οικονομικοί και δημογραφικοί δείκτες, οι δείκτες γης, τα έργα που έχουν ολοκληρωθεί αλλά και αυτά που βρίσκονται σε εξέλιξη επιτρέπουν στην πόλη να εμφανίζεται χωρίς καμιά ματαιοδοξία. Ναι, η φιλοδοξίες μας είναι τεράστιες, και δεν προέρχονται από ένα είδος ξεπερασμένου τοπικισμού αλλά από την υπομονετική και μεθοδική δουλειά που έχουμε κάνει τα τελευταία 10- 15 χρόνια για να χτίσουμε τις φιλοδοξίες αυτές βήμα βήμα. Η μητροπολιτική πόλη του Μπορντό, έχει αλλάξει ριζικά, με θετικό τρόπο, χωρίς να θυσιαστεί αυτή η μαγευτική περιοχή, όπου το πράσινο εξακολουθεί να αποτελεί το 50% του εδάφους. Δεν είναι τυχαίο ότι τα δημογραφικά μας στοιχεία είναι υψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο των τελευταίων ετών και η αύξηση της απασχόλησης είναι μεγαλύτερη απ’ οπουδήποτε αλλού. Σε ότι αφορά τις θέσεις εργασίας στο μέλλον, θα βασίζονται στους παρακάτω ανταγωνιστικούς πόλους: την αεροναυπηγική, την υγεία, τις βιοτεχνολογίες και την επιστήμη της πληροφορικής, την αιολική ενέργεια, τα φωτοβολταϊκά και γενικότερα τον τομέα της οικολογικής βιομηχανίας. Από υλικοτεχνική άποψη, η γεωγραφική θέση της πόλης τοποθετείται στην καρδιά της Ευρώπης και με την ολοκλήρωση το 2016, της γραμμής LGV, το Μπορντό, θα βρίσκεται στο κέντρο ενός σιδηροδρομικού δικτύου, αφού θα απέχει μόλις 2 ώρες από το Παρίσι και 1 ώρα και 45 λεπτά από το Μπιλμπάο. Υπάρχουν στιγμές στην ιστορία των αστικών κέντρων, στιγμές στην ιστορία των χωρών, όπου ο δυναμισμός ενσαρκώνεται πότε εδώ και πότε εκεί. Χθες στη Ρεν, στη Ναντ, στη Λιλ, στη Λυών, αύριο στο Μπορντό. Σε εθνική κλίμακα, το 2010 θα είναι η αρχή μιας χρυσής δεκαετίας για το Μπορντό. Είναι η στιγμή να ενωθείτε μαζί μας για να ξεκινήσει η περιπέτεια.»

48

Vincent Feltesse Πρόεδρος της CUB 1ος αντιπρόεδρος τηςFNAU Δήμαρχος της Blanquefort

_η περίπτωση του Μπορντό

1. Cité des civilisations du vin 2.( Vue d’artiste du) projet Garonne-Eiffel, (sur la rive droite)δυτική όχθη, στο επίπεδο της γέφυρας Saint-Jean 3.Grande salle de spectacle 4. Η πρόταση των ΟΜΑ που κέρδισε στο διαγωνισμό για τη νέα γέφυρα του Μπορντό <http://goo.gl/LEAgAW, http://www.bordeaux-euratlantique.fr/assets/v_EP_111012.jpeg, http://goo.gl/s9x1E4, http://goo.gl/o65XsP>

49

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Απεικόνιση της Zora από τις Αόρατες Πόλες του Ι. Καλβίνο σε λιθογραφία, C. Corradi Brannigan, 2014, < http://www.cittainvisibili.com/incisioni/Zora.htm>

50

«Πέρα από τους έξι ποταμούς και τις τρεις οροσειρές ορθώνεται η Ζόρα, πόλη που όποιος είδε έστω και μία φορά δεν μπορεί πλέον να ξεχάσει. Όχι όμως επειδή αφήνει, όπως άλλες αξιομνημόνευτες πόλεις, αναμνήσεις που ξεφεύγουν από το συνηθισμένο. Η Ζόρα έχει την ιδιότητα να μένει ζωντανή στη μνήμη σημείο προς σημείο, στην ακολουθία των δρόμων, και στα σπίτια κατά μήκος των δρόμων, και στις πόρτες και στα παράθυρα των σπιτιών, παρότι δεν έχει να επιδείξει σε αυτά ιδιαίτερες και σπάνιες ομορφιές. Το μυστικό της είναι ο τρόπος με τον οποίο το βλέμμα τρέχει πάνω σε μορφές που ακολουθούν η μία την άλλη όπως σε μια μουσική παρτιτούρα, στην οποία δεν μπορεί κανείς να αλλάξει ή να μετατοπίσει ούτε μια νότα. Ο άνθρωπος που ξέρει απέξω πως είναι φτιαγμένη η Ζόρα, όταν δεν μπορεί να κοιμηθεί τη νύχτα, φαντάζεται τον εαυτό του να περπατά στους δρόμους της και να θυμάται τη σειρά με την οποία διαδέχονται το ένα το άλλο το χάλκινο ρολόι, η ριγέ τέντα του κουρέα, το σιντριβάνι με τους εννέα πίδακες, ο γυάλινος πύργος του αστρονόμου, το κιόσκι του πωλητή καρπουζιών, το άγαλμα του ερημίτη και του λιονταριού, το τούρκικο χαμάμ, το καφενείο στη γωνία, η διαγώνιος που οδηγεί στο λιμάνι. Η πόλη αυτή που δεν διαγράφεται από τη μνήμη είναι σαν μια πανοπλία ή ένα δίχτυ στις τρύπες του οποίου ο καθένας μπορεί να τοποθετήσει τα πράγματα που θέλει να θυμάται: ονόματα επιφανών ανδρών, αρετές, αριθμούς, ταξινομήσεις φυτών και ορυκτών, ημερομηνίες μαχών, αστερισμούς, αποσπάσματα μιας ομιλίας. Ανάμεσα σε κάθε έννοια και κάθε σημείο της διαδρομής θα μπορέσει να ορίσει μια σχέση συγγένειας ή αντίθεσης, ώστε να μπορεί να ανακαλεί άμεσα το καθετί στη μνήμη του. Έτσι, οι πιο σοφοί άνθρωποι του κόσμου είναι εκείνοι που γνωρίζουν τη Ζόρα. Ματαίως όμως βάλθηκα να ταξιδεύω για να επισκεφτώ την πόλη: αναγκασμένη να παραμείνει αναλλοίωτη και ίδια με τον εαυτό της για να τη θυμούνται καλύτερα, η Ζόρα μαράζωσε, διαλύθηκε και εξαφανίστηκε. Η Γη την ξέχασε.»42

42. Καλβίνο Ι., Οι αόρατες πόλεις μτφ. Χρυσοστομίδης Α., Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη 2004, σελ. 33.

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα από τις Αόρατες Πόλεις του Ι. Calvino, αποτυπώνεται, με τη γλαφυρότητα της λογοτεχνικής διήγησης, το μέλλον μιας πόλης, της Zora, η οποία, στην προσπάθεια της να διατηρήσει ζωντανό όλο το φάσμα του ιστορικού παρελθόντος της, εξαφανίστηκε. Πρόκειται, για μια πόλη, της οποίας η γενικευμένη ιστορικότητα κατόρθωνε για χρόνια να εντυπώνεται στη μνήμη του επισκέπτη, καθώς και να το μεταφέρει σε μια άλλη πραγματικότητα, μέχρι τη στιγμή, όμως, που η προσκόλληση της στο παρελθόν απέτυχε να διαφυλάξει την ύπαρξη της στο μέλλον. Μέσα από τη φανταστική αυτή ιστορία της Zora, ωστόσο, γεννιούνται πραγματικοί προβληματισμοί γύρω από τη σύγχρονη τάση της θεματοποίησης των πόλεων, με γνώμονα την ιστορική κληρονομιά. Επιπλέον, ο μαρασμός της Zora κι η τελική εξαφάνιση της, αμφισβητούν τις τρέχουσες πολιτικές διατήρησης της ιστορικής κληρονομιάς, οι οποίες τείνουν να μετατρέπουν τα ιστορικά κέντρα των πόλεων σε μουσεία, απομακρυσμένα από τις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών τους.

Η θεματοποίηση αυτή της πόλης είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εικόνα της και προκύπτει μέσα από την απλοποίηση και ανασύνθεση των επιμέρους στοιχείων της ενώ στοχεύει στη δημιουργία και προβολή ενός συγκεκριμένου συνόλου «ξεχωριστών» εμπειριών. Με τη σκηνογραφική αυτή θεώρηση του αστικού χώρου, ο επισκέπτης καλείται να περιηγηθεί σε ένα καλοστημένο σκηνικό το οποίο παραπέμπει στη λογική της τηλεόρασης και ανάγει το κτιστό περιβάλλον σε στοιχεία διακόσμησης του φόντου.

Μπορούμε να επισημάνουμε επομένως, πως οι πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης στη σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζονται πρωταρχικά από τις έννοιες της έκθεσης και της δραματοποίησης. Η πολιτιστική διατήρηση, αποτελεί βασικό μέσο διαμόρφωσης της εικόνας της πόλης και εργαλείο προβολής του ιδιαίτερου χαρακτήρα της, εξυπηρετώντας συγκεκριμένες επιδιώξεις και επηρεάζοντας σημαντικά τις κοινωνικές ισορροπίες και το μέλλον της πόλης. Στην εποχή μας, η διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια της έκθεσης με όρους μάρκετινγκ, με τις σύγχρονες πολιτικές διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς να επιτάσσουν τη μετατροπή της παράδοσης σε ένα θέαμα, έτοιμο προς κατανάλωση. Αρχικά, προκειμένου η πόλη να ισχυροποιήσει τη θέση της στον παγκόσμιο χάρτη, συμπυκνώνεται σε ένα σύνολο στιγμιότυπων, ένα σύνολο αψεγάδιαστων καρτ ποστάλ, οι οποίες στοχεύουν στην προβολή και προώθηση της. Στη συνέχεια, οι εικόνες αυτές δημιουργούν στο θεατή μια εξιδανικευμένη εικόνα για την πόλη και του υπόσχονται την εμπειρία μια διαφορετικής ζωής, διαμορφώνοντας συγκεκριμένες προσδοκίες πριν ακόμα την επισκεφτεί. Συνεπώς, τα ιστορικά κέντρα των πόλεων, προκειμένου να αναλάβουν τον ρόλο αυτό του σκηνικού της εξιδανικευμένης καθημερινότητας, οργανώνονται σύμφωνα με σκηνογραφικές αξίες, αποδίδοντας στο χώρο μια θεματική οργάνωση. Ο εικονικός αυτός κόσμος που παράγεται αποτελεί αναπαράσταση της πραγματικότητας και λειτουργεί ως ισχυρότατο μέσο επικοινωνίας μηνυμάτων.

Κατασκευή εμπορικών καταστημάτων και κατοικιών στο ιστορικό κέντρο, με τη διατήρηση της όψης των υπαρχόντων κτιρίων, οι οποίες προστατεύονται από το PSMV, 2014, P. Michon, < http://www.pss-archi.eu/forum/viewtopic.php?pid=423205>

51

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Στην περίπτωση του Μπορντό, το 1996 με το πρόγραμμα αστικής ανάπλασης του δημάρχου Alain Juppé και πριν την ένταξη στην UNESCO, το σύνολο των όψεων των κτιρίων στην δυτική όχθη του Garonne υποβλήθηκαν σε προσεκτικό καθαρισμό, εφόσον είχαν εμφανή τα σημάδια του χρόνου και της ρύπανσης, προκειμένου να αποτελέσουν το κατάλληλο σκηνικό για τη νέα παραποτάμια εσπλανάδα. Έτσι, η όψη της δυτικής όχθης αποτέλεσε υποδειγματική εικόνα διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, εικόνα η οποία λειτουργεί ως διαφήμιση για την πόλη τη στιγμή που μπορεί να καυχιέται για τις συνεχείς ομοιόμορφες όψεις του 18ου αιώνα. Πρόσθετα, στην δυτική όχθη του ποταμού βρίσκεται και η Πλατεία Εμπορίου (Place de la Bourse), η οποία αποτελεί την πιο χαρακτηριστική εικόνα για την πόλη, εφόσον ως σήμα κατατεθέν της εμφανίζεται σε κάθε αναφορά για το Μπορντό στα μέσα επικοινωνίας. Επομένως, κάθε τουρίστας, πριν ακόμα επισκεφτεί την πόλη, φαντασιώνεται τον εαυτό του τοποθετημένο σε αυτό το σκηνογραφικά ιδανικό αστικό τοπίο, ενέργεια η οποία θα σφραγίσει και θα επιβεβαιώσει την τουριστική του εμπειρία στην πόλη. Συγκεκριμένα, τα κτίρια του χρηματιστηρίου, των τελωνειακών γραφείων και του μουσείου της θάλασσας, με τη συμμετρική τους διάταξη γύρω από την πλατεία και το σιντριβάνι στο κέντρο, καθρεφτίζονται στο νερό που είναι τοποθετημένο προς την πλευρά του ποταμού, δημιουργώντας το αντικείμενο μιας πραγματικά εντυπωσιακής φωτογραφίας, αίσθηση η οποία εντείνεται με τον έντονο νυχτερινό φωτισμό. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στην στάση του τραμ Place de la Bourse, απουσιάζει οποιαδήποτε υλικό στοιχείο που να υποδεικνύει την ύπαρξη της, πέρα από κάποια χαμηλά πέτρινα παγκάκια, εφόσον είναι η μοναδική στάση του τραμ χωρίς μηχανήματα έκδοσης εισιτηρίων, οθόνη τηλεματικής, χάρτες και στέγαστρο. Επιπλέον, το τραμ, όπως σε ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της πόλης, ηλεκτροδοτείται από το έδαφος και όχι από κεραίες. Η απουσία αυτή οποιουδήποτε πιθανά ακαλαίσθητου στοιχείου αποτελεί συνειδητή επιλογή της αστικής ανάπλασης, η οποία στοχεύει στον αποκλεισμό κάθε σύγχρονης ανθρώπινης παρέμβασης, που θα μπορούσε να αποτελέσει παραφωνία στη διαμόρφωση της ιδανικής φωτογραφίας. Έτσι, η εικόνα αυτής της πόλης εξωραΐζεται και εξιδανικεύεται, προσελκύοντας τον τουρίστα να την απαθανατίσει και να επιβεβαιώσει την παρουσία του στη θεατρική αυτή απεικόνιση της πόλης.

52

Η λογική της θεματοποίησης ενέχει την εμπορευματοποίηση του πολιτισμού, η οποία διόλου τυχαία ή αυθόρμητη είναι. Άλλωστε, η εμπορευματοποίηση του πολιτισμού αποτελεί βασικό εργαλείο του πολιτιστικού τουρισμού, εφόσον το πολιτιστικό κίνητρο ήταν και παραμένει ένας από τους κυριότερους λόγους ταξιδιών για τους τουρίστες. Έτσι, σύμφωνα με τον MacCannell, όλα τα τουριστικά αξιοθέατα είναι πολιτιστικές εμπειρίες, αποτελούμενα από δύο μέρη που συνθέτουν την εμπειρία: το μοντέλο, το οποίο αποτελεί το ενσωματωμένο ιδανικό, από τη μία και την αλλαγή, η οποία δημιουργεί ή εντατικοποιεί την αίσθηση στην οποία βασίζεται το μοντέλο, από την άλλη.43

43. MacCannell D., The Tourist: A new theory of the leisure class, California: University of California, σελ. 25, 1999.

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

53

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Ο μαζικός τουρισμός, όπως έχει τονιστεί προηγουμένως, αποτελεί θεμελιώδη μοχλό οικονομικής ανάπτυξης για τις πόλεις, με την προσέλκυση τουριστών να αναδεικνύεται σε βασική προτεραιότητα των πολιτικών διαμόρφωσης και προώθησης της ιδιαίτερης ταυτότητας κάθε πόλης. Η οικονομική αυτή ανάπτυξη ενισχύεται από το γεγονός ότι η κίνηση μεγάλου αριθμού τουριστών συνεπάγεται, εκτός από την επιθυμία για πολιτισμό και την κατανάλωση μιας πρόσθετης σειράς υλικών αγαθών (σουβενίρ, ξενοδοχεία, εστιατόρια, ενοικίαση αυτοκινήτων), που κινητοποιούν σημαντικά την οικονομική διαδικασία. Η θεματοποίηση, επιπλέον, που προκύπτει από την ιστορική διατήρηση, αποτελεί σημαντική παράμετρο αναζωογόνησης αυτής της τουριστικής βιομηχανίας, εφόσον τα ιστορικά σύνολα στα κέντρα των πόλεων αποτελούν συχνά το κυρίαρχο θέμα των διαφημιζόμενων εικόνων των πόλεων.

54

Στην περίπτωση του Μπορντό, οι πολιτικές αστικής ανάπλασης και διατήρησης ξεκίνησαν πολύ νωρίτερα από την εγγραφή της πόλης στην ιστορική κληρονομιά της UNESCO, εφόσον τα πρώτα σχέδια αναζωογόνησης της πόλης ξεκίνησαν το 1996 και η πόλη εντάχθηκε στη λίστα της UNESCO μόλις το 2007. Ωστόσο, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες πόλεις, στα μνημεία ή τον αστικό ιστό των οποίων η UNESCO αναγνωρίζει την αξία της παγκόσμιας κληρονομιάς, η ένταξη στη λίστα προστασίας υπόσχεται τη διεθνή αναγνώριση και την αύξηση της τουριστικής κίνησης. Συγκεκριμένα, ο δήμαρχος του Μπορντό από την πρώτη στιγμή της ένταξης, σημείωσε πως η «ταμπέλα» της UNESCO θα αποτελέσει ένα πλεονέκτημα στην πολιτιστική και οικονομική ελκυστικότητα της πόλης και των προαστίων της, με τον ίδιο να αναμένει αύξηση 20 – 30% των τουριστικών επισκέψεων44. Σύμφωνα με τα στοιχεία, ωστόσο, που αφορούν τη δραστηριότητα των ξενοδοχειακών μονάδων, ο οργανισμός τουρισμού της Gironde, για την περίοδο 2006-2012, σημειώνει αύξηση των διανυκτερεύσεων 14,3% για την κοινότητα του Μπορντό και 18,3% για τις υπόλοιπες κοινότητες της αστικής περιοχής του Μπορντό.45 Φαίνεται, επομένως, πως οι προσδοκώμενοι στόχοι δεν επιτεύχθηκαν πλήρως, αλλά είναι σημαντικό να τονιστεί πως μετά την εγγραφή στην UNESCO το 2007, ο τουρισμός επηρεάστηκε σημαντικά παγκοσμίως από την οικονομική κρίση που έπληξε την Ευρώπη. Επιπλέον, όμως, για το 2012, το Μπορντό ήταν η μόνη γαλλική πόλη που εμφάνισε αύξηση της τουριστικής κίνησης, μαζί με το Παρίσι46 ενώ η Γαλλία αναδείχθηκε ως ο κορυφαίος τουριστικός προορισμός στον κόσμο47, με 83 εκατομμύρια ξένους επισκέπτες, ξεπερνώντας Ηνωμένες Πολιτείες και Κίνα.

Γίνεται φανερό, επομένως πως σε μια χώρα ιδιαίτερα τουριστική, όπως είναι η Γαλλία, το Μπορντό προσπάθησε να βρει τα τελευταία χρόνια το μερίδιο του στην τουριστική αυτή δραστηριότητα και να αναζωογονηθεί οικονομικά. Ωστόσο, όσον αφορά το Μπορντό, η δυσκολία πρόσβασης ξένων τουριστών στην πόλη, με το αεροδρόμιο του να εξυπηρετεί μικρό αριθμό επισκεπτών και να συνδέει με περιορισμένο αριθμό ευρωπαϊκών αεροδρομίων, καθώς και το υψηλό κόστος των αεροπορικών εισιτηρίων, τείνουν να περιορίζουν τους επισκέπτες σε Γάλλους τουρίστες, κατά ποσοστό 70% του συνολικού αριθμού, με την πόλη να υπολείπεται σημαντικά ξένους τουρίστες, σε σύγκριση με τους υπόλοιπους δημοφιλείς προορισμούς της Ευρώπης.

44 . Bordeaux classée patrimoine mondial de l’humanité, 2007, Le nouvel Observateur, <http://goo.gl/kuKcVM> 45. Πληροφορίες σχετικά με την τουριστική κίνηση της επαρχίας από το φορέα Tourisme Gironde, διαθέσιμα στο <http://goo.gl/HhgfVs> 46. Manthurin H., Bordeaux plus que jamais ville touristique, 2013, Sud Ouest, <http://goo.gl/eNElpW> 47. από την αγγλική ιστοσελίδα του Wikipedia, διαθέσιμο στο <http://en.wikipedia.org/wiki/France#Tourism>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Επιπλέον, στη σημερινή εποχή όπου ο τουρισμός κατορθώνει να εξαλείφει τις αποστάσεις, ενισχυμένος από την τεχνολογική επανάσταση, η πόλη, ως σύνολο, γίνεται ελκυστική και προσβάσιμη στη φαντασία μέσα από τις διαδικασίες της μείωσης και της απλούστευσης. Έτσι, οι τουριστικές εικόνες, στα περιοδικά και στο διαδίκτυο, επικαλούνται μια ρομαντική και νοσταλγική ερμηνεία της ιστορίας και του πολιτισμού της πόλης και προσκαλούν τον τουρίστα να μετέχει σε αυτό το απλουστευμένο μοντέλο ζωής, όπου τα αστικά τοπία των διάσημων μνημείων γίνονται τα οχήματα αυτής της φαντασιακής μεταφοράς. Παράλληλα, οι εμπειρίες που καλείται ο τουρίστας να βιώσει είναι πλέον προαποφασισμένες από την ίδια την τουριστική αγορά, μέσα από φυλλάδια και διαφημιστικά που του προσφέρουν πρότυπα τουριστικής κατανάλωσης ξένων τόπων.48 Άρα, ο τουρίστας – περιηγητής του παρελθόντος μετατρέπεται σε καταναλωτή πολιτιστικών προϊόντων. Ακόμη, καλείται να παίξει το ρόλο ενός ηθοποιού, ο οποίος, αφού συμμετάσχει στο τουριστικό θέαμα, το οποίο τόσο οργανωμένα έχει στηθεί για να του προσφέρει αυτή την πολυδιαφημιζόμενη εμπειρία της ζωής του παρελθόντος, επιστρέφει στη συνηθισμένη του ρουτίνα.

48. Βασιλάκη Π., Βερτεούρη Α. & Χαζάπη Α., θέμα και σκηνικό – ο τουρισμός στην Ελλάδα, εργασία στα πλαίσια του μαθήματος Ιστορία και Θεωρία 8, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2009, σελ. 17.

Διαφημιστική καμπάνια για τα κρασιά του Μπορντό, τοποθετημένη και στο μετρό του Παρισιού διαθέσιμη στο <http://www.goodfoodwouldchoosebordeaux.com/>

55

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Είναι, επίσης, σημαντικό να αναφερθεί πως, οι κυβερνήσεις σε συνεργασία με τους τουριστικούς οργανισμούς αποκρύπτουν από τους επισκέπτες κάθε ίχνος παρακμής ή κοινωνικού προβλήματος της πόλης που θα μπορούσε να τη χαρακτηρίσει αφιλόξενη στα μάτια τους, περιορίζοντας τις προσφερόμενες τουριστικές εμπειρίες σε ένα ασφαλές και άνετο περιβάλλον. Κατά τον Dennis Judd, ο τουρίστας τοποθετείται σε μια ειδικά για εκείνον κατασκευασμένη φούσκα, η οποία παρουσιάζει ομοιότητες με τα θεματικά πάρκα: προσφέρει διασκέδαση και ενθουσιασμό, μέσα σε ένα καθησυχαστικά καθαρό και ήσυχο περιβάλλον49.Όπως συμβαίνει, άλλωστε και στη περίπτωση του Μπορντό, οι επισκέπτες, ξοδεύοντας κατά μέσο όρο 2 ή 3 ημέρες στην πόλη από τη συνολική διάρκεια του ταξιδιού τους στην επαρχία της Ακουϊτανίας, κινούνται αποκλειστικά στο πεζοδρομημένο τμήμα της πόλης, εφόσον μέσα στα όρια του περιλαμβάνονται η αγορά, η αναψυχή και οι πολιτιστικές δραστηριότητες, χωρίς ποτέ να χρειαστεί να βγουν έξω από αυτό και να συναντήσουν την πραγματική ζωή της πόλης. Το κέντρο της πόλης, επομένως, προσφέρει στους τουρίστες ένα εντυπωσιακά διατηρημένο αστικό περιβάλλον, το οποίο λειτουργεί ως ιδανικό σκηνικό για τη μεταφορά στο Μπορντό του 18ου και 19ου αιώνα και την εμπειρία μιας πιο διαχειρίσιμης πόλης, μακριά από την πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής. Πρόσφατα, προκειμένου να ενισχυθεί αυτή η τουριστική εμπειρία που μεταφέρει τον επισκέπτη στο παρελθόν της πόλης, το γραφείο τουρισμού θα του προσφέρει τη δυνατότητα μέσω της τεχνολογίας και συγκεκριμένα μέσω μιας ταμπλέτας50, να βιώσει την πόλη υπό το πλαίσιο μιας «επαυξημένης πραγματικότητας», όπως διαφημίζει η εταιρία του συγκεκριμένου λογισμικού. Η έννοια αυτή της «επαυξημένης πραγματικότητας» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την εναπόθεση εικονικών στοιχείων στη θέαση ενός πραγματικού τοπίου και στην περίπτωση του Μπορντό περιλαμβάνει την προσθήκη στοιχείων του 18ου αιώνα στην εικόνα της πόλης του σήμερα, με το αντίτιμο των 14 ευρώ ενοικίασης της ταμπλέτας. Με το περιφερειακό συμβούλιο να συμβάλλει 2,7 εκατομμύρια ευρώ στην ανάπτυξη του συγκεκριμένου λογισμικού, γίνεται φανερό πως οι πολιτικές της τοπικής κοινότητας ξοδεύουν στη συγκρότηση μιας όλο και πιο επιμελημένης τουριστικής φούσκας, η οποία στρέφει το ενδιαφέρον του επισκέπτη ολοκληρωτικά στο ιστορικό παρελθόν της πόλης, εγείροντας υποψίες για το πώς αξιολογεί το παρόν της και ως πότε το παρελθόν της θα αποτελεί την εγγύηση για το μέλλον της.

56

Διαπιστώνουμε, επομένως, ότι οι πολιτικές διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς στοχεύουν στην απομάκρυνση διάφορων αρνητικών στοιχείων της σύγχρονης πραγματικότητας, όπως οι ταξικές διαφορές, η ρύπανση, ενώ παράλληλα διαμορφώνουν χώρους καθαρούς και ασφαλείς. Έτσι, η αναχρονιστική θεώρηση της πόλης αναδεικνύεται σε εργαλείο της πολιτικής στην κατεύθυνση της ασφάλειας, εφόσον οι ομοιογενείς αυτοί χώροι των ιστορικών κέντρων με το σκηνογραφικό τους χαρακτήρα, επιβάλλουν τους κανόνες λειτουργίας τους. Επιπλέον, τα προγράμματα αναβάθμισης και εξυγίανσης τμημάτων του αστικού ιστού, διαμορφώνουν συνθήκες θωράκισης και εξυπηρετούν την κρατική επιδίωξη για άσκηση ελέγχου στον δημόσιο χώρο. Το αστικό περιβάλλον κατακερματίζεται σε ελκυστικούς χώρους, ικανούς να προσελκύσουν το τουριστικό κι επενδυτικό ενδιαφέρον51.

49. Judd D. & Fainstein S., The Tourist City, New Haven: Yale University Press, 1999, σελ. 37.

50. Lherm D., La tablette touristique, 2012, <http://www.sudouest.fr/2012/09/13/ la-tablette-touristique-819222-2780.php> 51. Μίχα Ε., «Θεματικές παρεμβάσεις στην πόλη: χαρακτηριστικά και συνέπειες», Επιθεώρηση Κοινωνικών ερευνών, τεύχος 123, 2007, σελ.3-29, διαθέσιμο και στο <http://www.grsr.gr/pdf/123_3-30.pdf>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Στην προσπάθεια να αποκτήσουν τα ιστορικά αστικά σύνολα μια συγκεκριμένη θεματική οργάνωση, η διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης αναδεικνύεται ως σημαντικό εργαλείο των πολιτιστικών πολιτικών. Όπως έχει ήδη τονιστεί, η συλλογική μνήμη αποτελεί αντικείμενο διαπραγμάτευσης κι επανερμηνείας κάθε γενιάς και στηρίζεται σε δύο θεμελιώδεις μηχανισμούς: την επικράτηση της κυρίαρχης ιδεολογίας ως «εθνική αλήθεια» και την παράλληλη λήθη των στοιχείων του πολιτισμού, τα οποία δε συνάδουν με τη νέα, επιθυμητή εικόνα της πόλης ή του έθνους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της επανερμηνείας του ιστορικού παρελθόντος με στόχο τη συγκρότηση της εκάστοτε επιθυμητής εικόνας αποτελεί η περίπτωση της Κωνσταντινούπολης. Συγκεκριμένα, κατά της δεκαετία του 1830, η επιθυμία των σουλτάνων να συμπεριλάβουν την πόλη στο δυτικό μοντερνισμό, οδήγησε στη δημιουργία ενός εξιδανικευμένου αρχιτεκτονικού ύφους από τους ευρωπαίους αρχιτέκτονες που εκλήθησαν τότε να μεταμορφώσουν την πόλη. Εκείνοι, συνδυάζοντας γοτθικά, αναγεννησιακά στοιχεία με φλοράλ συνθέσεις της Art Nouveau διαμόρφωσαν το νέο – οθωμανικό αρχιτεκτονικό ύφος, το οποίο θα αναδείκνυε την Κωνσταντινούπολη σε πόλη του εθνικού, πολιτιστικού κοσμοπολιτισμού.52 Με το νόμο των μουσείων, όμως του 1935, παρατηρείται μια στροφή στην προσδοκώμενη εικόνα της πόλης, εφόσον επιστρέφει η ξεπερασμένη εκείνη εικόνα της πρωτεύουσας δύο αυτοκρατοριών, η οποία βασίλευε στο Μεσαίωνα στον κοσμικό και πολιτικό κόσμο. Συνεπώς, τα νέο-οθωμανικά κτίρια αποτυγχάνουν να συμπεριληφθούν στη μυθική αυτή εικόνα της Κωνσταντινούπολης, εφόσον θεωρείται πως την ευτελίζουν, με αποτέλεσμα οι γειτονιές αυτές να μην επωφελούνται καμίας προστασίας από το δήμο, εφόσον η έντονη διαφοροποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα της προστασίας της. Έτσι, η επιθυμητή εικόνα της Κωνσταντινούπολης του μακρινού παρελθόντος επιστρατεύεται, με στόχο την τουριστική προσέλκυση, υποβιβάζοντας, ωστόσο, την κτισμένη κληρονομιά της σε προϊόν τουριστικής κατανάλωσης. Οι αρνητικές πλευρές του πνευματικού και του υλικού παρελθόντος της πόλης, επομένως, κρίνονται ως ανεπιθύμητες παραφωνίες, απωθούνται και τελικά καταστρέφονται ή ξεχνιούνται. Επιπλέον, όσο πιο ενεργή είναι η εμπλοκή της εικόνας στην κατασκευή ενός κοινωνικού προτύπου53, τόσο πιο επιτακτική κρίνεται η περιχαράκωση των αρνητικών πτυχών της πόλης σε μια δευτερεύουσα, λησμονημένη εικόνα. Η μονόπλευρη αυτή, όμως, παρουσίαση της πόλης, μέσα σε εικόνες – πρότυπα, διαμορφώνει μια τυποποιημένη θεώρηση της πραγματικότητας, και αποκλείοντας άλλες πλευρές της κοινωνικής ζωής, πλήττει την επιθυμία για εξερεύνηση54.

Ο άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή, στο όνομα της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς και υπό την πίεση της πολιτιστικής βιομηχανίας, κατόρθωσε να προβεί σε καταστροφές, οι οποίες στο παρελθόν απαιτούσαν αιώνες. Διαμορφώνεται, έτσι, μια συλλογική μνήμη, η οποία είναι βίαια επιλεκτική, εφόσον στηρίζεται σημαντικά στη λήθη και τη διαγραφή.

Χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής Art Nouveau στην οδό Istiklal στην Κωνσταντινούπολη. Το συγκεκριμένο κτίριο, επηρεασμένο από δυτικές επιρροές ονομάζεται Cité de Pera και κατασκευάστηκε το 1876, πληροφορίες διαθέσιμες στο <http://fr.wikipedia.org/wiki/>

52. Collectif, Istanbul à la recherche d’une métropole, Groupe de Recherche en Géographie Aménagement et Urbanisme, (GREGAU), Montpellier : Montpellier III Université Paul Valery, 2001.

53. Σταυρίδης Σ., Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2009, σελ. 27.

54. Μίχα Ε., ό.π.

57

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_επιλεκτική μνήμη για ένα επιθυμητό παρελθόν: η συνοικία Meriadeck

Όσον αφορά την πόλη του Μπορντό, χαρακτηριστικό παράδειγμα ισχυρής επέμβασης στη φυσιογνωμία της πόλης, μέσω της επιλεκτικής μνήμης και καταστροφής, αποτελεί η συνοικία Meriadeck, η δημιουργία της οποίας συνδέθηκε με τον εκσυγχρονισμό της πόλης κατά τη δημαρχία του Chaban-Delmas. Πρόκειται για 27 εκτάρια στο κέντρο της πόλης, τα οποία γκρεμίζονται ολοκληρωτικά το 1955, με αφορμή τις ανθυγιεινές συνθήκες που χαρακτήριζαν το σύνολο των κτιρίων της περιοχής, προκειμένου να αντικατασταθούν από μοντέρνα συγκροτήματα κατοικιών. Το νέο σχέδιο αγνοεί παντελώς τα ίχνη της παλιάς χάραξης, των δρόμων και γενικότερα της υπόλοιπης πόλης και αντιμετωπίζει την περιοχή σαν «tabula rasa». Μετά την ολοκλήρωση του πρώτου νέου κτίσματος, οι προγενέστεροι κάτοικοι αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στις νέες τιμές ενοικίων, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί και εγκαταλείπουν την περιοχή, κατευθυνόμενοι σε συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας, στην περιφέρεια της πόλης. Παρόμοιες πρακτικές, όπως συνέβη και με το παράδειγμα του Grand Parc , που αναφέρθηκε παραπάνω δεν φαίνεται να βρίσκουν απήχηση και το 1965, με αφορμή την κατάταξη του Μπορντό μαζί

58

55. Το 1963 δημιουργήθηκαν από την Γαλλική κυβέρνηση οι 8 μητροπόλεις ισορροπίας με σκοπό να αποτελέσουν ένα οικονομικό και δημογραφικό αντίβαρο για να αντιμετωπιστεί η υπέρ συγκέντρωση που χαρακτηρίζει το Παρίσι. Ανάμεσα σ’ αυτές βρίσκεται και το Μπορντό.

56. Raoux C., Bordeaux - Avant... Après, Mériadeck La cité engloutie, L’ Express, 12/01/2006, <http://www.lexpress.fr>

με άλλες οκτώ Γαλλικές πόλεις στην κατηγορία «Μητροπόλεις ισορροπίας55», το πρόγραμμα επέμβασης στην περιοχή τροποποιείται και περιλαμβάνει τώρα γραφεία, εμπόριο, ένα πολυτελές ξενοδοχείο και 5.000 θέσεις στάθμευσης. Η γενικότερη εξέλιξη της οικονομίας επιβάλλει τώρα μια άλλη εικόνα στα πρότυπα της συνοικίας La Defense του Παρισιού. Το μεγαλύτερο κομμάτι του έργου ολοκληρώθηκε το 1976 και η περιοχή δεν θυμίζει έκτοτε την παλιά γειτονιά. Θα μπορούσε να πει κανείς, ότι το παράδειγμα της συνοικίας του Meriadeck ακολούθησε κατά γράμμα τις αρχές που ορίζονται από τον Le Corbusier στην Χάρτα των Αθηνών, εφόσον συναντάμε στοιχεία όπως ο πλήρης διαχωρισμός του πεζού από το αυτοκίνητο, η κίνηση του οποίου πραγματοποιείται υπόγεια με τη διαμόρφωση μιας ενιαίας οριζόντιας πλάκας και πανομοιότυπα κτίρια-πύργους, όπου συγκεντρώνονται ανεξάρτητα από την μορφή τους διαφορετικές λειτουργίες. Επιλέγεται ένας σταυροειδής τύπος κάτοψης και τα κτίρια που έχουν ως βασικό υλικό το μπετόν, φτάνουν μέχρι και τους 12 ορόφους, σ’ ένα κέντρο που τα παλιά κτίρια δεν ξεπερνούν τους τρεις ορόφους. Κατά τη διαδικασία της ανάπλασης της περιοχής κατεδαφίστηκαν 872 κτίρια και από τους 10.000 κατοίκους που μετρούσε η περιοχή, μόνο οι 1.500 είχαν την οικονομική δυνατότητα να επιστρέψουν56. Σήμερα, η περιοχή εντάσσεται στην περίμετρο της UNESCO, καθώς αναγνωρίζεται ως ένα σημαντικό δείγμα της πολεοδομίας της περιόδου 1960-1970, σε ότι αφορά το είδος του σχεδιασμού, που προβλέπει τον απόλυτο διαχωρισμό αυτοκινήτου και πεζού, αλλά και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τυπολογία των κτιρίων της. Χαρακτηρίζεται ως σύνολο αρκετά ομογενοποιημένο, όπου κάθε κτίριο συμβάλλει σημαντικά στη γενικότερη εικόνα της περιοχής, της αστικής και αρχιτεκτονικής της ταυτότητας.

Κατεδάφιση της συνοικίας Meriadeck πριν τη δημιουργία της νέας, η οποία ολοκληρώθηκε το 1955,<http://meriadeck.free.fr/Meriadeck/Histoire_du_quartier.html>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Ωστόσο, η συγκεκριμένη έκταση φαίνεται να μην έχει οικειοποιηθεί ολοκληρωτικά από τους κατοίκους, παρά τη σημαντική κεντρική της θέση και τις προσπάθειες του τελευταίου δημάρχου προκειμένου να ενσωματωθεί ενεργά στην ζωή της πόλης. Στις προσπάθειες αυτές εντάσσεται η προσέγγιση του τραμ στην περιοχή και διάφορες πολιτικές που σκοπεύουν στην προσέλκυση διοικητικών υπηρεσιών. Έτσι, σήμερα, φιλοξενούνται κυρίως γραφεία, εμπορικές λειτουργίες, δημοτική βιβλιοθήκη και κάποιες κατοικίες. Το νέο σχέδιο της συνοικίας Μeriadeck έρχεται σε ρήξη με τις προϋπάρχουσες χαράξεις του αστικού ιστού, <http://meriadeck.free.fr/Meriadeck/Trace.html>

Όψη της συνοικίας του Meriadeck, στην οποία παρεμβάλλεται ο καθεδρικός του St Andre του 15ου αιώνα, <http://www.pss-archi.eu/>

Το μέλλον της περιοχής, παρά τις προσπάθειες των δημοτικών αρχών σε συνεργασία με την τοπική επιτροπή της UNESCO, ώστε να βρεθούν λύσεις που θα την ενεργοποιήσουν εκ νέου, χαρακτηρίζεται αβέβαιο λόγω των περιορισμών των επεμβάσεων που αφορούν στα κτίρια. Επομένως, θα μπορούσε να πει κανείς, ότι ένα σημαντικό κομμάτι της πόλης έχει ερημωθεί και παραμένει δέσμιο μιας εικόνας, ενισχύοντας το προβληματισμό για το πώς ανάπτυξη και διατήρηση μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα σύστημα.

Αεροφωτογραφία της συνοικίας του Meriadeck, μια συνοικία χαρακτηριστικό δείγμα των αρχών του μοντερνισμού, <http://goo.gl/0JALoR>

59

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_ μνήμη και λήθη: το λιμάνι του Μπορντό Η εικόνα, επομένως, της πόλης που προβάλλεται προς τα έξω, έχει προκύψει από μια διαχρονική πορεία αξιολογήσεων και ιεραρχήσεων, συνειδητών καταστροφών και αποσιωπήσεων, επιλεκτικών αποκαταστάσεων και στοχευμένων δράσεων ανάδειξης και προβολής57. Η επιλεκτική αυτή μνήμη, με το πάγωμα των μνημείων στο χρόνο, επιδιώκει να μεταδώσει στις επόμενες γενιές μια εξιδανικευμένη θεώρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, αφήνοντας εκτός του πλαισίου διήγησης τις νοούμενες ως ανεπιθύμητες πτυχές της. Στα πλαίσια αυτής της επιλεκτικής διατήρησης, δεν αποτελεί σπάνιο φαινόμενο η θυσία ενός τμήματος της ιστορίας ενός κτιρίου, επειδή θεωρείται πως δεν ανταποκρίνεται στο επιθυμητό στυλ του ή η αποκατάσταση του σε μια μορφή που στην πραγματικότητα μπορεί να μην υπήρξε ποτέ στο παρελθόν, στο όνομα μιας απατηλής αυθεντικότητας.

Ως προς την πόλη του Μπορντό, μια τέτοια περίπτωση επιλεκτικής ανάγνωσης και ερμηνείας του παρελθόντος αποτελεί το γεγονός πως ο σημερινός επισκέπτης είναι σχεδόν αδύνατο να αντιληφθεί πως η πόλη υπήρξε σημαντικό λιμάνι της Γαλλίας από την αρχή της ιστορίας της, εφόσον στις σημερινές αναδιαμορφωμένες αποβάθρες τίποτα δε θυμίζει το κομβικό ρόλο της λιμενικής δραστηριότητας της πόλης στο παρελθόν. Έτσι, ενώ οι αποβάθρες παρουσιάζουν σήμερα μια εντελώς νέα εικόνα, που δεν θυμίζει τίποτα από τις εμπορικές δραστηριότητες του λιμανιού, ωστόσο, από το 2007 ένα σημαντικό κομμάτι της πόλης που περιλαμβάνει και τις αποβάθρες εγγράφεται στην UNESCO με τον τίτλο «Μπορντό_ λιμάνι του φεγγαριού» και η πόλη στην προσπάθειά της να προβάλλει την ιδιαίτερη ταυτότητά της, εστιάζει στο χαρακτήρα της ως σημαντικό λιμάνι από την αρχή της ιστορίας της.

60

Όπως είδαμε, από την ίδρυσή της η πόλη συνδέεται με λιμενικές εμπορικές δραστηριότητες, με το λιμάνι της να γνωρίζει τη μεγαλύτερη άνθηση κατά τον 18ο αιώνα λόγω του εμπορίου που αναπτύσσει με τις αποικίες. Κατά την περίοδο αυτή και πριν τη γαλλική επανάσταση, το Μπορντό αποτελεί το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας και συνυπάρχουν στο λιμάνι του 3.000 πλοία. Παράλληλα, η ανάπτυξη του λιμανιού αφήνει ένα ισχυρό ίχνος στην πόλη και συμβάλλει σημαντικά στην διαμόρφωση της ταυτότητάς της, με την εγκατάσταση των εύπορων οικογενειών που ελέγχουν το εμπόριο σε συγκεκριμένες περιοχές, τη δημιουργία το 1760 των πρώτων ναυπηγείων και την εγκατάσταση των εργατικών στρωμάτων στις αντίστοιχες περιοχές, την ίδια περιοχή του λιμανιού που επιφορτίζεται με βαριές μνήμες που αφορούν το δουλεμπόριο που αναπτύχθηκε στην περιοχή. Κατά τον 19ο αιώνα, το λιμάνι εκσυγχρονίζεται και συνδέεται με τη βιομηχανία της πόλης. Το 1830, αποφασίζεται να περιοριστούν τόσο σε μέγεθος, όσο και σε αριθμό οι εγκαταστάσεις του λιμανιού αλλά το συγκεκριμένο εγχείρημα δεν πετυχαίνει. Έτσι, οι αποθήκες και οι αποβάθρες περνούν από τα 20 τ. μ που καταλαμβάνουν το 1830, στα 600 τ. μ ανάμεσα στο 1878 και το 1924, και φτάνουν μέχρι τα 3500 τ. μ ανάμεσα στο 1928 και το 1963. Κατά τη διάρκεια και των δύο πολέμων, ο ρόλος του λιμανιού αναγνωρίζεται επίσης πολύ σημαντικός, αφού αποτέλεσε βάση ανεφοδιασμού.

57. Κοντογιάννη Χ. & Μητροκανέλου Κ., Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στο χρόνο, ερευνητική εργασία, Ξάνθη: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2013, σελ. 100.

Η παλιά διαμόρφωση της Place de la Bourse και η νέα διαμόρφωση, με το χαρακτήρα του λιμανιού να απομακρύνεται από τη σύγχρονη εικόνα της πόλης. , <http://www.pss-archi.eu/forum/viewtopic.php?pid=416462>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και μετά τις δυσκολίες που προκάλεσε ο πόλεμος, το λιμάνι γνωρίζει εκ νέου μια περίοδο ανάκαμψης , με τη παράλληλη λειτουργία διυλιστηρίων πετρελαίου, ωστόσο μετά το κλείσιμό τους και την πρώτη κρίση του πετρελαίου που σημειώνεται το 1973, η εμπορική δραστηριότητα περιορίζεται και σήμερα το λιμάνι αν και κατέχει σημαντική θέση στην οικονομία της περιοχής και αναπτύσσεται σταθερά, πλήττεται σημαντικά από τον ανταγωνισμό μεγαλύτερων και πιο εξοπλισμένων λιμένων της χώρας. Από το 1964, κατασκευάζεται, όμως, το εξωτερικό λιμάνι του Verdon και το λιμάνι του κέντρου αποφορτίζεται σημαντικά. Παράλληλα, οι λιμενικές δραστηριότητες μοιράζονται σε διάφορα εξωτερικά λιμάνια και σήμερα ο οργανισμός Μπορντό, λιμάνι του Ατλαντικού περιλαμβάνει 7 διαφορετικούς τερματικούς, μεταξύ των οποίων βρίσκεται και το λιμάνι του Μπορντό, η δραστηριότητα του οποίου περιορίζεται στην υποδοχή τουριστικών κρουαζιερόπλοιων. Από το 1980 ξεκινά η σταδιακή κατεδάφιση των αποθηκών του λιμανιού η οποία ολοκληρώνεται το 2000. Ωστόσο για 70 χρόνια, από το 1927 μέχρι το 1997, το λιμάνι δεν έχει καμία σχέση με την πόλη αφού χωρίζεται με κάγκελα από αυτή και η πρόσβαση απαγορεύεται στους μη-έχοντες σχέση με της λιμενικές εγκαταστάσεις. Με τον τρόπο αυτό, πόλη και λιμάνι λειτουργούν ανεξάρτητα και χωρίζονται από τη μεγάλη παραλιακή λεωφόρος.

προσωνύμιο «Λιμάνι του Φεγγαριού» από την UNESCO, με τα μόνα πλοία που προσεγγίζουν την πόλη να είναι εκείνα τουριστικού ενδιαφέροντος. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της ιστορικής κληρονομιάς του Μπορντό, το οποίο φαίνεται να έχει λησμονηθεί ή να παρερμηνεύεται, προκειμένου να εναρμονιστεί με τη νέα εικόνα που διαμορφώνεται για την πόλη. Ακόμη, είναι σημαντικό να τονιστεί πως η λιμενική δραστηριότητα της πόλης είχε συνδεθεί σημαντικά με το εμπόριο σκλάβων κατά το 18ο αιώνα, όπου το Μπορντό αποτελούσε το δεύτερο σημαντικότερο λιμάνι δουλεμπορίου στη Γαλλία, με 150.000 αφρικανούς να μεταφέρονται στην Αμερική, με μπορντελέζικα πλοία και σημαντικές ποσότητες αγαθών από τις αποικίες να αποτελούν βασικό στοιχείο της εμπορικής δραστηριότητας. Έτσι, η πόλη και οι κάτοικοι της, από το 182558, επέλεξαν να λησμονήσουν την αρνητική αυτή πτυχή της πόλης τους, αποκρύπτοντας οποιαδήποτε ένδειξη εκείνης της δραστηριότητας, ακόμα και από επίσημα αρχεία της πόλης. Μπορεί τα τελευταία χρόνια, με κάποιες μικρές κινήσεις, όπως η αφιέρωση δύο αιθουσών του Μουσείου της Aquitaine στην ιστορία του εμπορίου σκλάβων το 2006, το Μπορντό να προσπαθεί να συμφιλιωθεί με το παρελθόν του, ωστόσο η αρνητική πλευρά αυτή της ιστορίας της πόλης απέχει από το να θεωρηθεί ενσωματωμένη στη συλλογική μνήμη.

Όπως είδαμε, η σημερινή εικόνα των αποβάθρων, παρουσιάζει ένα δημόσιο χώρο, με χώρους πρασίνου, ο οποίος έχει οικειοποιηθεί πλήρως από τους κατοίκους, οι οποίοι έχουν ενσωματώσει την παραποτάμια ζώνη στις καθημερινές τους δραστηριότητες, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση τους με το ποτάμι και τις αποβάθρες. Επιπλέον, η κατασκευή της γέφυρας Jacques Chaban Delmas στα βόρεια της πόλης το 2013, διαθέτει ένα κινητό μέρος, το οποίο επιτρέπει τη διέλευση των πλοίων προς την πόλη του Μπορντό, εφόσον η μνήμη του λιμανιού της πόλης θεωρήθηκε σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο της κληρονομιάς της. Είναι σημαντικό, όμως, να σημειωθεί πως η μεταφορά του λιμανιού μακριά από το κέντρο δραστηριότητας κατοίκων και τουριστών, εκτός πόλης, έχει περιορίσει τα πλοία που προσεγγίζουν το Μπορντό αποκλειστικά σε κρουαζιερόπλοια και πλοιάρια αναψυχής. Είναι φανερό, επομένως, πως ο χειρισμός του χαρακτήρα του λιμανιού της πόλης παρουσιάζει ένα παράδοξο: από τη μια η σύγχρονη εικόνα της πόλης δε διαθέτει κανένα στοιχείο υπόμνησης της σημαντικής εμπορικής δραστηριότητας του λιμανιού ενώ από την άλλη η πόλη έχει λάβει το

Η έντονη λιμενική δραστηριότητα της πόλης και οι αποβάθρες της τη δεκαετία του 1970, <http://www.pss-archi.eu/forum/viewtopic.php?pid=416462> 58. Saugera E., Question(s) de mémoire : le souvenir négrier à Nantes et Bordeaux, Cahiers d’histoire. Revue d’histoire critique, 2002, σελ. 61-68, διαθέσιμο στο <http://chrhc.revues.org/1537>

61

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Αναφερόμαστε, δηλαδή, σε μια επιλεκτικότητα της πολιτιστικής διατήρησης και είναι σημαντικό να αναφερθεί πως οι μηχανισμοί της μετάδοσης των αξιών της κληρονομιάς των χωρών προέρχονται κυρίως από τις χώρες του Βορρά και στη συνέχεια επιβάλλονται και στις χώρες του Νότου, διαιωνίζοντας ένα μοτίβο πολιτιστικής επιβολής που συνεχίζεται από την εποχή της αποικιακής επιβολής. Συνεπώς, γίνεται φανερό, πως στις σύγχρονες πόλεις, η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί μια διαρκή πολιτιστική διαδικασία, εφόσον υποδηλώνει όχι μόνο τα αντικείμενα αλλά και τα άτομα των οποίων τα ενδιαφέροντα σε σχέση με την παράδοση είναι κοινωνικά κατασκευασμένα. Oι πολιτιστικές πολιτικές κατευθύνονται από συγκεκριμένες επιδιώξεις και μέσα από την ερμηνεία του παρελθόντος, έχουν στόχο να διαμορφώσουν τη συλλογική μνήμη με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Pierre Nora, στο βιβλίο του Lieux de Memoire: «οι μνημονικοί τόποι γεννώνται και παίρνουν ζωή από την αίσθηση ότι δεν υπάρχει πλέον αυθόρμητη μνήμη, ότι πρέπει να δημιουργηθούν αρχεία, να τηρηθούν συμβολαιογραφικές πράξεις, να διατηρηθούν οι επέτειοι, να διοργανωθούν εορτασμοί, να απαγγελθούν επικήδειοι, όλες αυτές οι ενέργειες δεν είναι φυσικές. η διάλυση της μνήμης εξαγοράζεται από μια γενικευμένη επιθυμία καταγραφής»59. Στο σημείο αυτό, αναδεικνύεται η θεμελιώδης σχέση της πολιτιστικής διατήρησης με τη μετάδοση στις επόμενες γενιές, εφόσον η σημερινή λογική της κληρονομιάς δεν περιορίζεται πλέον στην ανεύρεση και διατήρηση των ιχνών του παρελθόντος, αλλά αναλογίζεται πως τα έργα του σήμερα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως επιγραφές για τις επόμενες γενιές. Δεν πρόκειται, δηλαδή, πλέον για την αγωνία πως θα χαθούν τα ίχνη του πολιτισμού μας, αλλά για το φόβο να μην έχουμε τίποτα να μεταδώσουμε. Όπως τονίζει κι ο Olivier Mongin, η μανιώδης προσπάθεια διατήρησης της κληρονομιάς «μετατρέπεται σε έναν τρόπο συλλογικής ανεύρεσης της ταυτότητας, γιατί η παγκοσμιοποίηση προκαλεί φόβο» και οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο να μην έχουν να προβάλλουν τίποτα παραπάνω από τα απομεινάρια της ιστορίας του πολιτισμού τους60. Είναι γεγονός πως οι ενέργειες διατήρησης της ιστορικής κληρονομιάς στο εσωτερικό των πόλεων, επιβάλλοντας τη λογική του εξωραϊσμού, επηρεάζουν και μεταβάλλουν τις ποιότητες του αστικού ιστού και καθορίζουν σημαντικά τις κατευθύνσεις τις αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Προστίθεται, έτσι, το χαρακτηριστικό της θεατρικότητας στον αστικό ιστό, χαρακτηριστικό το οποίο επεμβαίνει με ποικίλους τρόπους στις σχέσεις εξουσίας στο εσωτερικό των πόλεων. Η θεατρικότητα, δηλαδή, μεσολαβεί στη δημιουργία νέων κοινωνικών 62 σχέσεων, στην ισχυροποίηση ή μεταμόρφωση των υπαρχουσών

σχέσεων ή ακόμα και στην ανατροπή τους. Πρακτικά, οι πολιτικές διατήρησης και εξωραϊσμού των ιστορικών κέντρων συνεπάγονται πρακτικές ανάπλασης και εξυγίανσης, ανεβάζοντας την αξία της γης ενώ μεταβάλλουν καθοριστικά τις κοινωνικές σχέσεις. Συνεπώς, όπως υπογραμμίζει ο Hannigan, η θεματοποίηση οδηγεί στην υπεραξία61, φαινόμενο το οποίο τείνει να αποκλείει τις ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες, λόγω του υψηλού κόστους κατοίκησης. Αποδεικνύεται, επομένως, πως η συμπύκνωση των σκηνογραφικών πλευρών της πόλης σε ένα σύνολο εξιδανικευμένων εικόνων, δημιουργούν και επιβάλλουν έναν ωραιοποιημένο κόσμο, απαλλαγμένο από ανεπιθύμητα στοιχεία, εικονοποιώντας την ίδια την κοινωνική ζωή της πόλης. Πρόκειται, όπως υπογραμμίζει ο Σ. Σταυρίδης, για μια θεώρηση του παρελθόντος ως νομιμοποίηση του παρόντος, «ενός παρελθόντος που εφευρέθηκε για να δικαιολογήσει και δεν εξερευνήθηκε για να προβληματίσει».62 Συνεπώς, όταν ο αστικός ιστός αναπαριστά γενικευμένη ιστορικότητα, βασίζεται στην ιδέα της διαφήμισης, της εικόνας αποκομμένης από τις αληθινές ανάγκες και τις παραδόσεις εκείνων που την κατοικούν. Με τον τρόπο αυτό, οι πολιτικές διατήρησης της κληρονομιάς παρουσιάζονται απομακρυσμένες από την κοινωνία που δημιούργησε το συγκεκριμένο πολιτισμό, εφόσον τα αστικά θραύσματα τοποθετούνται εκτός της ζωής της πόλης, στερούμενα τις χρήσεις και του κατοίκους τους. Έτσι, τα ιστορικά μνημεία, το έθνος, η φυλή μετατρέπονται σε αντικείμενα κληρονομιάς, με την ταυτότητα και τη διαφορετικότητα να μην είναι τίποτα παραπάνω από ετικέτες που υπηρετούν το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο του τουρισμού.

59. Nora P., «Between Memory and History: Les lieux de Mémoire», μτφ. Μ.

Roudebush, στο R. Burns.(ed.), Historiography: Critical Concepts in Historical Studies, New York: Routledge, 2006.

60. Rerolle R., Si cher patrimoine, Le monde, 13/09/2012, <http://goo.gl/ncz1dCl> 61. Μίχα Ε., ό.π.

62. Σταυρίδης Σ., ό.π., σελ. 31.

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

_θεματοποίηση και υπεραξία Είναι φανερό πως οι πολιτικές αναζωογόνησης των ιστορικών κέντρων των πόλεων τείνουν να απομακρύνονται από τις πραγματικές ανάγκες των κατοίκων τους και στοχεύουν στην προσέλκυση τουριστών, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, αλλά και στην προσέλκυση νέων κατοίκων συγκεκριμένου κοινωνικού προφίλ. Όπως προσδιορίζει ο R. Florida, η κοινωνικό-επαγγελματική κατηγορία, η οποία συνοψίζεται στον όρο «δημιουργική τάξη», αποτελεί κινητήρια δύναμη των αστικών αναπλάσεων. Αυτή αποτελείται από ένα εύρος επαγγελματιών και εργαζομένων σε πολιτιστικές βιομηχανίες, πανεπιστήμια, χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, νομικές υπηρεσίες, υπηρεσίες υγείας, δραστηριότητες οι οποίες προϋποθέτουν υψηλής ποιότητας υποδομές 63 . Η δημιουργική αυτή τάξη απαιτεί, επίσης, υψηλής ποιότητας αστικό περιβάλλον με ανεπτυγμένες περιοχές κατοικίας και πολύπλευρη πολιτιστική ζωή. Επομένως, οι τοπικές αρχές, με στόχο την οικονομική ανάπτυξη, μεταβάλλουν τις κοινωνικές ισορροπίες και καθιστούν αδύνατη την προσαρμογή σημαντικού ποσοστού των οικονομικά ασθενέστερων κατοίκων στα νέα επιθυμητά πρότυπα. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα, οι κοινωνικές ομάδες που θεωρούνται παραφωνίες στη νέα εικόνα της πόλης να περιχαρακώνονται στα υποβαθμισμένα τμήματα της, ή τελικά, λόγω της αυξανόμενης δυσκολίας να αποκτήσουν πρόσβαση στην κατοικία, να απομακρύνονται.

Στο Μπορντό, η πολιτική προστασίας διακινδυνεύει να απομακρυνθεί σημαντικά από το πολιτιστικό μοντέλο, το οποίο ηγήθηκε της δημιουργίας του πολιτισμού που προστατεύεται σήμερα, προς όφελος μιας αφηρημένης εικόνας. Η «πόλη της πέτρας», δηλαδή, τείνει να μην είναι πια η «πόλη των ανθρώπων». Ιδιαίτερα, μέσα από μια δημογραφική έρευνα του 2012 , με θέμα τη χωρική ομαδοποίηση των πληθυσμών σε διάφορες γαλλικές πόλεις64, προκύπτουν σημαντικά συμπεράσματα για το Μπορντό. Αρχικά, αναδεικνύεται πως στο Μπορντό, όπως και στην πλειοψηφία των γαλλικών πόλεων της μελέτης, τα υψηλά αμειβόμενα κοινωνικά στρώματα (ανώτεροι υπάλληλοι – στελέχη) είναι εκείνα που εμφανίζουν την ισχυρότερη ομαδοποίηση στον αστικό χώρο, ενώ ο ενεργός πληθυσμός υπό τον τίτλο της «μεσαίας τάξης», τείνει να καταλαμβάνει το γαλλικό αστικό χώρο με πιο ετερογενή τρόπο. Επιπλέον, τα στελέχη καταλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό τα κέντρα των γαλλικών πόλεων και ένα τμήμα των κοντινών τους αστικών δακτυλίων, περιοχές όπου απουσιάζουν οι εργατικές τάξεις, οι οποίες καταλαμβάνουν το υπόλοιπο του αστικού χώρου. Είναι φανερό επομένως, πως, εφόσον η αγορά της κατοικίας βασίζεται στην ισορροπία ανάμεσα στην προσφορά και τη ζήτηση, όσο πιο «δημοφιλές» είναι ένα τμήμα της πόλης, τόσο πιο υψηλό εμφανίζεται το κόστος κατοίκησης.

Αξίζει εδώ να γίνει μια παρένθεση σχετική με το θέμα των τιμών των ακινήτων, όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια στο Μπορντό. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πριν 10 χρόνια το Μπορντό βρισκόταν στη 19η θέση της κατάταξης των τιμών των ακινήτων στη Γαλλία, ενώ σήμερα καταλαμβάνει την 5η θέση65. Διαπιστώνεται λοιπόν μια σημαντική αύξηση με τις τιμές στο κέντρο της πόλης να αγγίζουν μέχρι και τα 5.000 ευρώ/ τ. μ65. Το 2013, οι πωλήσεις συνεχίζονται με ικανοποιητικό ρυθμό και οι τιμές παρά την οικονομική κρίση των τελευταίων ετών, παρουσιάζουν αύξηση της τάξεως του 1,6 % αντίθετα από τη γενική τάση στη Γαλλία, σε σχέση με αυτές του 201265. Φαίνεται ότι ο μεγάλος αριθμός των ανακαινίσεων και των αποκαταστάσεων που πραγματοποιείται έχει συμβάλλει σημαντικά στη διαμόρφωση των τιμών και διαβάζουμε όλο και συχνότερα ότι η πόλη, στην προσπάθεια της να αναδειχθεί σε μητρόπολη, στοχεύει να προσελκύσει νέα πελατεία επενδυτών. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη66 του 2013, που αφορά στην ελκυστικότητα και τον δυναμισμό των 30 μεγαλύτερων γαλλικών πόλεων σχετικά με τις επενδύσεις στον τομέα των ακινήτων, το Μπορντό καταλαμβάνει την πρώτη θέση αφού «αξίζει να επενδύσει κανείς τόσο στις νέες κατασκευές που πραγματοποιούνται, όσο και στις υπάρχουσες66».

63. Μπατή Α., Σταμπουλής Γ. & Σκάγιαννης Π., Δημιουργική Πόλη: μηχανισμοί για την ενδυνάμωση της αστικής ανάπτυξης, 2013, <http://www.citybranding.gr/2013/04/blog-post_26.html> 64. Dasre A., Comment se regroupent les populations dans l’espace urbain ?, 2013, από τη σελίδα του γαλλικού παρατηρητηρίου για τις ανισότητες, <http://goo.gl/QRPTTq> 65. Deval C., Dans le centre de Bordeaux, les prix de l’immobilier peuvent atteindre 5.000 euros le mètre carré, Capital.fr, 14/03/2013, <http://www.capital.fr> 66. Lambert Ch., Notre palmarès des 10 villes où investir en 2013, explorimmoneuf. com, 2003, σελ. 8, <http://goo.gl/wLKEJs>

63

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_ Saint Michel_ κοινωνικές ισορροπίες σε κίνδυνο; Πρόκειται για τη συνοικία του St Michel, μια ιστορική γειτονιά της πόλης με ιδιαίτερο χαρακτήρα. Η περιοχή τοποθετείται στο ιστορικό κέντρο του Μπορντό και περιλαμβάνεται εν μέρει στην προστατευόμενη ζώνη του 1988. Από το 2007 περιλαμβάνεται επίσης στην περίμετρο της UNESCO. Στην περιοχή εντοπίζονται αξιόλογα αρχιτεκτονικά μνημεία, εκ των οποίων ξεχωριστή θέση καταλαμβάνει η βασιλική του Saint Michel67, ναός γοτθικού ρυθμού που χρονολογείται ανάμεσα στο τέλος του 14ου και στον 16ο αιώνα. Το κωδωνοστάσιο του ναού το οποίο ξεχωρίζει από το κυρίως τμήμα του φτάνει σε ύψος τα 114 μέτρα και αποτελεί ένα σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της πόλης. Η πλατεία, στην οποία τοποθετείται, αποτελεί τον κεντρικό χώρο συνάντησης των κατοίκων της περιοχής και χαρακτηρίζεται ως ένας από τους πιο ζωντανούς ελεύθερους χώρους ολόκληρης της πόλης. Πέρα από την αρχιτεκτονική αξία, η οποία είναι αναμφισβήτητη, η συγκεκριμένη περιοχή ξεχωρίζει καθώς διέπεται από ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα κοινωνικής και πολιτιστικής φύσης. Κοσμοπολίτικη και αρκετά δημοφιλής, σημαδεύεται από μια μακρά παράδοση υποδοχής μεταναστευτικών πληθυσμών και μειονοτήτων, Ισπανών μέχρι τα χρόνια του 1970, και maghrébins68, Αφρικανών και Τούρκων σήμερα. Επιπλέον, παρουσιάζει μεγάλη συγκέντρωση φοιτητών και γενικά μικρών οικογενειών, γεγονός το οποίο οφείλεται στο κτιριακό απόθεμα της περιοχής, όπως θα δούμε παρακάτω. Τέλος, η περιοχή χαρακτηρίζεται από έντονες εμπορικές δραστηριότητες καθώς και από τη γειτνίαση με την κεντρική αγορά τροφίμων της πόλης. Σήμερα, με αφορμή τα προγράμματα βελτίωσης της κατοικίας σε συνδυασμό με τα έργα αναπλάσεων των δημόσιων χώρων της περιοχής, που ξεκίνησαν από το 2007 και είναι σε εξέλιξη, η κεντρική αυτή περιοχή της πόλης βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών συζητήσεων και προβληματισμών για το μέλλον της περιοχής και των κατοίκων της. Οι φόβοι στρέφονται γύρω από μια διαδικασία «ελεγχόμενου εξευγενισμού» της περιοχής, καθώς η θέση της στο ιστορικό κέντρο και η εγγύτητα της με τις πλέον αναβαθμισμένες αποβάθρες του ποταμού, την καθιστούν ιδιαίτερα προνομιούχα. Οι φόβοι αυτοί προέρχονται από το γεγονός ότι ανάλογες ενέργειες αναβάθμισης και εξωραϊσμού που πραγματοποιήθηκαν σε άλλες περιοχές της πόλης φαίνεται να συνδέονται με πρακτικές θεματοποίησης και προθέσεις για την ενίσχυση της τουριστικής βιομηχανίας, που είχαν σαν αποτέλεσμα την αλλοίωση του χαρακτήρα 64 της περιοχής και τον αποκλεισμό ορισμένων κοινωνικών ομάδων.

Πιο συγκεκριμένα, διαβάζουμε ότι «Το φαινόμενο του εξευγενισμού πλήττει και το Μπορντό, όπως και άλλες Γαλλικές πόλεις. Είδαμε εδώ και κάποια χρόνια τα πρώτα σημάδια στις γειτονιές του St Pierre και les Chartrons. Εξαιτίας των κερδών που απέφερε η ανάπτυξη του τουρισμού μετά την εγγραφή στη λίστα παγκόσμιας κληρονομιάς, πέντε αποθήκες κατά μήκος του ποταμού γκρεμίστηκαν και αντικαταστάθηκαν από εστιατόρια και εμπορικά μαγαζιά. Η γειτονιά του St Pierre, παλιότερα γνωστή για τις ανθυγιεινές συνθήκες διαβίωσης σήμερα έχει αναπτυχθεί εκ νέου, καινούρια εστιατόρια και μπαρ ανοίγουν τις πόρτες τους στους καινούριους κατοίκους, στους τουρίστες και στους φοιτητές κάθε βράδυ. Φαίνεται ότι το επόμενο θύμα του φαινομένου θα είναι η συνοικία του St Michel που τα τελευταία χρόνια έχει ήδη δει μια εντυπωσιακή άνοδο των τιμών.»69. Στη συνέχεια θα δούμε, σε συντομία, τις βασικές πολιτικές αναβάθμισης που αφορούν τη συγκεκριμένη περιοχή και κάποια χαρακτηριστικά της, που θεωρούμε ότι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

67. Ο ναός αναγνωρίζεται ως ιστορικό μνημείο το 1846 και το 1998 συμπεριλαμβάνεται στη λίστα της παγκόσμια κληρονομιάς της UNESCO. 68. Μαγκρέμπ ονομάζεται η περιοχή της Βορειοδυτικής - Βόρειας Αφρικής που περιλαμβάνει το Μαρόκο, την Αλγερία και την Τυνησία.

69. Gueron J., La gentrification du quartier St. Michel , Venir à Bordeaux, <http://www.venirabordeaux.com, 2009.>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Η συνοικία St Michel γνωρίζει πολιτικές αστικής αναβάθμισης από το 1986. Η επανακατοίκιση προωθείται με την εφαρμογή δύο προγραμμάτων βελτίωσης της κατοικίας, ένα πρώτο από το 1986 έως το 1989 και ένα δεύτερο από το 1989 έως το 1991. Ωστόσο, οι στόχοι των δύο αυτών προγραμμάτων δεν επιτεύχθηκαν πλήρως. Εκτός από την ανακαίνιση κάποιων κατοικιών κακής κατάστασης που πραγματοποιήθηκε, προβλεπόταν και η δημιουργία 90 κατοικιών για εργάτες μετανάστες και τις οικογένειες τους, οι οποίες δεν έγιναν ποτέ. Έπειτα, από το 2002, μέρος της συνοικίας περιλαμβάνεται στην περίμετρο του OPAH-RU που ολοκληρώθηκε το 2008. Κατά την περίοδο πριν από την έναρξη του συγκεκριμένου προγράμματος, σε ότι αφορά το κτιριακό απόθεμα, η συνοικία του St Michel χαρακτηρίζεται από υψηλά ποσοστά κενών διαμερισμάτων, μικρών κατοικιών και κατοικιών κακής κατάστασης. Επιπλέον, παρά την κοινωνικό- οικονομική σύνθεση του πληθυσμού της περιοχής, το ποσοστό της κοινωνικής κατοικίας είναι πολύ χαμηλό70. Παράλληλα, το 2007 ξεκινά ένα πρόγραμμα αστικών αναπλάσεων για τη συνοικία και το 2011, εφόσον περιλαμβάνεται στο νέο OPAH RU HM 2011-2017, που βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Η απόφαση για αξιοποίηση και ανάδειξη του συνόλου των δημόσιων χώρων που βρίσκονται στην καρδιά της συνοικίας του St Michel δεν αποτελεί πρόσφατο γεγονός, αλλά ανάγεται στο 2007, χρονολογία σταθμός για την εξέλιξη της πόλης με την εγγραφή της στη λίστα παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO. Έκτοτε ακολούθησε ένας μεγάλος κύκλος διαβουλεύσεων και τελικά τον Ιούνιο 2011 και μετά από διαγωνισμό που πραγματοποιήθηκε, ο Frédéric Bonnet, του αρχιτεκτονικού γραφείου Οbras Sarl, παρουσίασε στο δημοτικό συμβούλιο την τελική πρόταση για την περιοχή. Τα έργα ξεκίνησαν το 2012 και αναμένεται να ολοκληρωθούν το 2015.

70. μελέτη από το συνεργατικό δίκτυο για την κατοικία «Le réseau des Pact Arim HD en Aquitaine», Les conditions de logement des populations étrangères et immigres en Aquitaine, 2003, σελ. 8, <http://goo.gl/FVzDps>

Η πρόταση για πεζοδρόμηση της περιοχής του St Michel με παράλληλη απομάκρυνση του αυτοκινήτου, φωτορεαλιστικό της μελέτης Réaménagement de l’espace St Michel, <http://saintmichel.bordeaux.fr/media/01/00/984889060.pdf >

65

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Το συγκεκριμένο σχέδιο προβλέπει την ανάδειξη των δημόσιων χώρων της περιοχής, ιδιαίτερα των πλατειών Meynard, Canteloup και των βασικών δρόμων από τους οποίους γίνεται η πρόσβαση σε αυτές, δηλαδή των οδών Faures, Gaspard Philippe και Clare. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι το εν λόγω σχέδιο δεν περιλαμβάνει τίποτα το ιδιαίτερα ανατρεπτικό: αποκατάσταση και επαναπροσδιορισμό των δαπέδων, εξωραϊσμό των δημοσίων χώρων και περιορισμό του αυτοκινήτου. Ωστόσο, είναι ο συνδυασμός του σχεδίου αυτού με τα σχέδια αποκατάστασης του κτιριακού αποθέματος και τις γενικότερες προθέσεις της πόλης που έχει προκαλέσει έντονους φόβους για άνοδο τον τιμών και τροποποίηση του πληθυσμού της περιοχής. Σχετικά με το σχέδιο, ο σύλλογος των κατοίκων της περιοχής: «Χώρος για όλους μέσα στην πόλη» έγραψε: «το συγκεκριμένο σχέδιο είναι μια προσέγγιση αξιέπαινη.. αλλά κρύβεται καλά μια πολιτική απομάκρυνσης της φτώχειας από τις κεντρικές συνοικίες»69,ενώ η επιτροπή, η οποία έχει αναλάβει την σχετική έρευνα που προηγείται της εφαρμογής της πρότασης, εκτιμά ότι «λαμβάνοντας υπόψη την προβλεπόμενη αύξηση των τιμών, εάν δεν ληφθεί κανένα συγκεκριμένο μέτρο, οι πιο αδύναμοι κάτοικοι θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τη γειτονιά.»69 (Sud-Ouest, 6 Μαΐου 2006).

66

Σε ότι αφορά τα προγράμματα που έχουν στόχο την αποκατάσταση και την επανακατοίκιση του ιστορικού κέντρου, θέτουν ως βασική αρχή τη διαφύλαξη των κοινωνικών ισορροπιών και την προστασία των κατοίκων της εκάστοτε περιοχής. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περιοχή, οι κοινωνικές ισορροπίες παρουσιάζονται ιδιαίτερα ευαίσθητες και η υπεραξία που συνδέεται με τις πολιτικές των αστικών αναπλάσεων προκαλεί έντονους προβληματισμούς.

69. Gueron J., La gentrification du quartier St. Michel , Venir à Bordeaux, <http://www.venirabordeaux.com, 2009>.

Η καινούρια σχεδιαστική πρόταση για την περιοχή, προκαλεί προβληματισμούς στους κατοίκους, εφόσον υπάρχει ο κίνδυνος η περιοχή του St Michel να χάσει το χαρακτήρα και τη ζωντάνια της (φωτορεαλιστικό της μελέτης Réaménagement de l’espace St Michel, <http://saintmichel.bordeaux.fr/media/01/00/984889060.pdf >

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Σύμφωνα με στοιχεία του 2009, το ποσοστό των μεταναστών στη συνοικία του St Michel ανέρχεται στο 17% σε σχέση με το ποσοστό του 7,2% που αναφέρεται στο συνολικό πληθυσμό των 64 κοινοτήτων της Unité Urbaine de Bordeaux. Επιπλέον, από την ίδια έρευνα προκύπτει ότι 989 κάτοικοι της περιοχής απασχολούμενοι σε ιδιωτικό και ημι- ιδιωτικό τομέα που αντιστοιχούν στο ποσοστό του 20,7% είναι ξένης καταγωγής σε σχέση με το 14% για τη Unité Urbaine71. Επιπλέον, κρίνεται αναγκαία η παρατήρηση των παρακάτω στοιχείων που αφορούν επίσης το 200971.

St Michel Εισόδημα σε ευρώ κατά μονάδα κατανάλωσης

Unité Urbaine

10.550

20.162

Τμήμα πληθυσμού με χαμηλό εισόδημα

31%

7,3%

Νοικοκυριά υπό ενοικίαση

87%

49%

25,6%

16,2%

Νοικοκυριά που δικαιούνται επίδομα ανεργίας

Σε ό,τι αφορά το πρώτο κύμα ανακαινίσεων που ολοκληρώθηκε το 2008, είχε σαν αποτέλεσμα την άνοδο των τιμών, ακόμα κι αν η περιοχή παραμένει υποβαθμισμένη στα μάτια των κατοίκων της πόλης, λόγω της μεγάλης συγκέντρωσης μεταναστών. Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που η συνοικία St Michel, βρίσκεται συνεχώς, στο κέντρο διαφόρων πολιτικών αναβάθμισης από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα. Φαίνεται πως οι δημοτικές αρχές έχουν θέσει στόχο να αλλάξουν σταδιακά τη συγκεκριμένη εικόνα, ακόμα κι αν αυτή η αλλαγή θα οδηγήσει στην τροποποίηση του πληθυσμού της περιοχής. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον έχει, επίσης, ότι σύμφωνα με την INSEE, το ποσοστό των στελεχών που κατοικεί στην περιοχή αυξήθηκε από το 6% το 1999, στο 10% το 2006. Ο πληθυσμός της περιοχής, συνεπώς, έχει ήδη αρχίσει να μεταβάλλεται και η αυξανόμενη συγκέντρωση στην περιοχή καλλιτεχνών, νέων ζευγαριών σε συνδυασμό με την αυξανόμενη εκδήλωση πολιτιστικών γεγονότων, που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια, μας επιτρέπουν να μιλάμε για μια διαδικασία ελεγχόμενου εξευγενισμού.

πηγή: INSEE & délégation Interministérielle à la ville, Observatoire de ZUS, 2009.

Ωστόσο, παρά την προσοχή για τη διαφύλαξη των κοινωνικών ισορροπιών που αναφέρεται ως βασική αρχή στο πρόγραμμα «Οργανωμένη δράση για τη βελτίωση της κατοικίας και της αναζωογόνησης των πόλεων», αρκετές πλευρές του αμφισβητούνται. Αρχικά, προβλέπεται ότι από το σύνολο των κατοικιών που θα ανακαινιστούν και θα επιστρέψουν στην αγορά, ένα ποσοστό 30% θα αποτελέσει κοινωνική κατοικία. Όμως, καθώς η πλειοψηφία των διαμερισμάτων που ανακαινίζονται από την Ιncité72 ανήκουν στην κατηγορία αυτή, η επανεμφάνισή τους στην αγορά συνεπάγεται μια καθαρή μείωση του αριθμού των κατοικιών που προορίζονται σε πιο αδύναμα κοινωνικά στρώματα. Παράλληλα, η νομοθεσία που αναφέρεται στις επιχορηγήσεις έργων αποκατάστασης, όπως είδαμε, προβλέπει ότι η χρηματοδότηση προς τους ιδιοκτήτες μπορεί να φτάσει μέχρι και το 120% το εξόδων των εργασιών στην περίπτωση της δέσμευσης για ενοικίαση της κατοικίας ως κοινωνική για 12 χρόνια. Το γεγονός αυτό προκαλεί έντονο προβληματισμό, αφενός γιατί καθιστά την ανακαίνιση του οικιστικού αποθέματος μια επενδυτική διαδικασία με μακροπρόθεσμο κέρδος, και αφετέρου γιατί μετά από το πέρας των 12 χρόνων δεν υπάρχει καμία νομοθετική διαδικασία που να προστατεύει τον ενοικιαστή.

Σχεδιαστική απεικόνιση της επέμβασης στην περιοχή του St Michel, όπου τονίζεται η πεζοδρόμηση κι η σύνδεση με την αγορά, στα πλαίσια της μελέτης Réaménagement de l’espace St Michel,<http://goo.gl/y3BHV7>.

71. Bonal M., La Gentrification en marche, L’exemple du quartier Saint-Michel à Bordeaux , Cahiers de la Métropole Bordelaise , n°2, 2012, σελ. 2, <http://goo.gl/YlLyJN> 72. Πρόκειται για μια εταιρία μεικτής οικονομίας, η οποία είναι υπεύθυνη για την κατοικία που δημιουργείται από την πόλη του Μπορντό. Βασικοί της μέτοχοι είναι: η πόλη του Μπορντό, η Αστική κοινότητα του Μπορντό (CUB), η Caisse des Dépôts et Consignations (κρατικός οργανισμός χρηματοδότησης) και το Επιμελητήριο Εμπορίου και Βιομηχανίας του Μπορντό. Ο συγκεκριμένος φορέας διαχειρίζεται 1768 κοινωνικές κατοικίες, 17 σπίτια και 2 εμπορικά κέντρα. Το 2002 ανέλαβε το κομμάτι της «στέγασης» του σχεδίου αναβάθμισης του ιστορικού κέντρου της πόλης. Έτσι, μεταξύ άλλων, η Incité, στα πλαίσια του συγκεκριμένου προγράμματος, επεμβαίνει και στην συνοικία του St Michel.

67

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_δυτική vs ανατολική όχθη

ανατολική όχθη δυτική όχθη 68

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Το ανθρώπινο στοιχείο και η ποικιλομορφία της πόλης μοιάζει να λησμονούνται πίσω από τις εντυπωσιακές προσόψεις των κτιρίων, με το κίνητρο της πολιτιστικής αναζωογόνησης να νομιμοποιεί φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού. Στο σημείο αυτό θα ήταν ενδιαφέρον να αναφερθεί πως η πολιτιστική διατήρηση έχει στρέψει τους προβολείς στην δυτική όχθη του ποταμού, εγείροντας προβληματισμούς ως προς το μέλλον της ανατολικής όχθης, αν δηλαδή η δεύτερη θα συνεχίζει να βρίσκεται στη σκιά της πρώτης, τόσο κοντά και ταυτόχρονα τόσο μακριά της. Όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς, μέσα από μια γρήγορη έρευνα στο διαδίκτυο σχετικά με την αστική κοινότητα του Μπορντό (Communauté Urbaine de Bordeaux), αποτελείται από 28 κοινότητες, καταλαμβάνει 580 km2 και αναπτύσσεται εκατέρωθεν του ποταμού Garonne. Ωστόσο, η διάρθρωση αυτή στις δύο όχθες του ποταμού ούτε ισομερής είναι, εφόσον μόνο 11 κοινότητες αναπτύσσονται στη ανατολική όχθη, ούτε χαίρει της ίδιας σημασίας κι αναγνώρισης. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι η ίδια η κοινότητα του Μπορντό τυπικά μόνο αναπτύσσεται εκατέρωθεν του ποταμού εφόσον μία μόνο από τις 8 γειτονιές της βρίσκεται στην δυτική όχθη κι η προστατευμένη από την UNESCO περιοχή πολιτιστικής κληρονομιάς βρίσκεται αποκλειστικά στην δυτική όχθη. Εδώ θα χρειαστεί σίγουρα χάρτης Αυτή η ασύμμετρη ανάπτυξη των δύο πλευρών βρίσκει τις ρίζες της στο μακρινό παρελθόν και οφειλόταν στο σημαντικό πλάτος του ποταμού που καθιστούσε αδύνατη τη σύζευξη τους με τα μέσα του παρελθόντος. Συγκεκριμένα, η πρώτη γέφυρα κατασκευάστηκε μόλις το 1822, και σε συνδυασμό με την οδική ένωση με το Παρίσι μέσω της ανατολικής όχθης, άλλαξε τα δεδομένα για την ανάπτυξή της. Στη συνέχεια, κατά τη Βιομηχανική Επανάσταση, η περιοχή αποτέλεσε τη Βιομηχανική Περιοχή της πόλης του Μπορντό, μετά την εγκατάσταση των ναυπηγείων και διάφορων βιομηχανικών μονάδων, χαρακτήρα τον οποίο κατέχει μέχρι και σήμερα. Η επιλογή της εγκατάστασης της βιομηχανίας στα ανατολικά και των πλούσιων πληθυσμών στα δυτικά δικαιολογείται από την ύπαρξη του ανέμου που προερχόταν από τον ωκεανό, από τα δυτικά, και απομάκρυνε την όχληση από τη λειτουργία των βιομηχανιών. Πρόκειται για ένα πρότυπο αστικής χωροθέτησης, προς όφελος των εύπορων κοινωνικών στρωμάτων, το οποίο με μεταλλαγές και διαφοροποιήσεις φτάνει μέχρι τη σημερινή εποχή. Είναι φανερό, λοιπόν, πως η ανατολική όχθη αναπτύχθηκε μακριά από τους προβολείς και το ενδιαφέρον των πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων της δυτικής όχθης.

Ταυτόχρονα, όμως, συγκεκριμένες στρατηγικές ενέργειες της αστικής κοινότητας του Μπορντό κατά την τελευταία δεκαετία, διακηρύσσουν πως στοχεύουν να αλλάξουν το κλίμα στη ανατολική όχθη και να της δώσουν έναν αυθύπαρκτο χαρακτήρα, βγάζοντας τη από τη σκιά της δυτικής. Συγκεκριμένα, η εγκατάσταση ενός πανεπιστημιακού πόλου και η επέκταση του τραμ στη ανατολική όχθη, στα όρια ωστόσο της κοινότητας του Μπορντό, ενεργοποίησαν συγκεκριμένες πολεοδομικές αναπλάσεις στην πλευρά αυτή του ποταμού. Επιπλέον, η δημιουργία κτιρίων κατοικίας, με σημαντική ανάπτυξη σε ύψος, ιδιαίτερα σε σύγκριση με τις χαμηλές κατοικίες της δυτικής όχθης κι η εγκατάσταση χώρων αναψυχής μεγάλης κλίμακας καθώς και κτιρίων γραφείων, επιδιώκουν την ανάπτυξη της ανατολικής όχθης και τη δημιουργία ενός χαρακτήρα, με όρους τελείως διαφοροποιημένους όρους από εκείνη της δυτικής. Ωστόσο, είναι γεγονός πως οι κοινότητες της ανατολικής όχθης εξακολουθούν να αποτελούν δορυφόρους της κοινότητας του Μπορντό, η οποία, μετά την ένταξη της στην UNESCO και την έντονη προβολή της ως «Πόλης της Πέτρας», αποτελεί τον κυρίαρχο υποδοχέα τουριστών. Επιπλέον, από μια έρευνα του 2012 για τις κοινωνικές παραμέτρους των κοινοτήτων της ανατολικής όχθης, προκύπτει πως οι δύο πλευρές του ποταμού εξακολουθούν να παρουσιάζουν ασύμμετρη ανάπτυξη, με την ένταξη μεγάλου μέρους της δυτικής όχθης στη UNESCO και την επίδραση αυτής της ένταξης στο κόστος κατοίκησης να αποκλείουν τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα.

Η διάρθρωση της πόλης εκατέρωθεν του ποταμού (κόκκινη γραμμή), όπου φαίνονται τα όρια των 28 κοινοτήτων και με το σκούρο γκρί αναπαριστάται η κοινότητα του Μπορντό.

69

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Συγκεκριμένα, η μελέτη αφορά τη μελέτη της ανατολικής όχθης της αστικής κοινότητας του Μπορντό κατά την περίοδο 2000-200873, με παραμέτρους τη δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη των υπό μελέτη κοινοτήτων, με τα στοιχεία της μελέτης να αποδεικνύουν σημαντικές διαφοροποιήσεις των δύο πλευρών. Αρχικά, είναι σημαντικό να τονιστεί πως ο πληθυσμός της ανατολικής όχθης αποτελεί μόλις το 9% του συνολικού πληθυσμού της αστικής κοινότητας. Αναλυτικότερα, στη ανατολική όχθη παρατηρείται σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό κοινωνικής κατοικίας, με περίπου το 45% των κατοίκων να διαμένουν σε κοινωνικές κατοικίες ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στην δυτική όχθη αγγίζει το 16%. Επιπλέον, οι κατοικίες της ανατολικής όχθης είναι σημαντικά μεγαλύτερες σε μέγεθος, με τις κατοικίες τριών υπνοδωματίων να αποτελούν το 35% των κατοικιών, τη στιγμή που ο ίδιος τύπος κατοικίας στις υπόλοιπες κοινότητες βρίσκεται στο 24%. Το φαινόμενο αυτό αιτιολογείται από την ισχυρότερη παρουσία οικογενειών με παιδιά στη ανατολική όχθη σε ποσοστό 30% έναντι 25% της υπόλοιπης αστικής ενότητας και ιδιαίτερα από το σημαντικό ποσοστό οικογενειών με 3 παιδιά και πάνω (21% στη ανατολική όχθη έναντι 14% στην δυτική). Ακόμη, όσον αφορά τα χαρακτηριστικά του κόστους της κατοικίας στη ανατολική όχθη του ποταμού Garonne, διακρίνονται κι εδώ συγκεκριμένες διαφοροποιήσεις με τις υπόλοιπες κοινότητες. Ιδιαίτερα, οι κάτοικοι της ανατολικής όχθης εμφανίζουν χαμηλή κινητικότητα σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό, εφόσον τα νοίκια είναι σημαντικά μικρότερα, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να δυσκολεύονται να βρουν διαμερίσματα με τα ίδια χαρακτηριστικά στην υπόλοιπη αστική κοινότητα του Μπορντό. Είναι φανερό, λοιπόν, πως αυτή η χαμηλή κινητικότητα των κατοίκων της ανατολικής όχθης δημιουργεί ένα σημαντικό δέσιμο του πληθυσμού με την κοινότητα και την κατοικία του, ενώ παράλληλα δικαιολογείται από το έντονο συναίσθημα αποκλεισμού από την ακριβή κατοικία της δυτικής όχθης. Όσον αφορά τη σύνθεση του πληθυσμού της ανατολικής όχθης, χαρακτηρίζεται από σημαντική παρουσία μεταναστών, με το ποσοστό τους στις διάφορες κοινότητες της ανατολικής όχθης να εμφανίζεται διπλάσιο ή και τριπλάσιο σε σύγκριση με εκείνο της υπόλοιπης αστικής ενότητας. Ακόμη, ο πληθυσμός των κοινοτήτων της ανατολικής όχθης ξεχωρίζει από εκείνο των υπόλοιπων κοινοτήτων, λόγω του μορφωτικά κατώτερου πληθυσμού, ο οποίος αυξάνεται τα τελευταία χρόνια. Συγκεκριμένα, το 40% των κατοίκων της ανατολικής όχθης είναι κάτοχοι ανώτατου διπλώματος, τη στιγμή που το 64% των κατοίκων των 70 υπόλοιπων κοινοτήτων έχει αποφοιτήσει από την ανώτατη εκπαίδευση.

Ακόμα το 37% των κατοίκων της ανατολικής όχθης είναι εργάτες (10% στην υπόλοιπη αστική ενότητα) ενώ παράλληλα τα ποσοστά ανεργίας είναι μεγαλύτερα στη ανατολική όχθη, καθιστώντας την πρόσβαση στη αγορά εργασίας δυσκολότερη και τους μισθούς μικρότερους. Τέλος, στην δυτική όχθη υπάρχει σημαντικός αριθμός νέων (κάτω των 25) που δεν εργάζονται αλλά σπουδάζουν ενώ στη ανατολική όχθη είναι μεγαλύτερα τα ποσοστά νέων χωρίς δίπλωμα που εργάζονται, συνήθως με συμβάσεις ορισμένου χρόνου, φαινόμενο που μεταφράζεται σε αδυναμία της σχολικής εκπαίδευσης. Από τα παραπάνω στοιχεία της έρευνας, προκύπτει πως το μοντέλο της ασύμμετρης ανάπτυξης εκατέρωθεν του Garonne που κληρονομήθηκε από το παρελθόν, εξακολουθεί να εμφανίζεται στις μέρες μας, με διαφορετικές παραμέτρους. Συγκεκριμένα, η έντονη τουριστική ανάπτυξη της δυτικής όχθης, λόγω της ένταξης μεγάλου τμήματος στην παγκόσμια κληρονομιά της UNESCO, σε συνδυασμό με την προσέλκυση κατοίκων υψηλών εισοδημάτων, έχουν δημιουργήσει δυσμενείς συνθήκες για τις οικονομικά ασθενέστερες κοινωνικές ομάδες. Ιδιαίτερα, η πολιτιστική αναζωογόνηση της δυτικής όχθης, με την παράλληλη αύξηση του κόστους κατοίκησης, είναι φανερό πως είχε ως στόχο να προσελκύσει ένα συγκεκριμένο είδος πληθυσμού (στελέχη μεγάλων εταιριών, καλλιτέχνες, φοιτητές, Παριζιάνοι), εφόσον οι νέες συνθήκες δεν επέτρεπαν την εγκατάσταση ευπαθών κοινωνικών ομάδων. Ακόμη, παρά τις πολιτικές ενέργειες για την ανάπτυξη και της ανατολικής όχθης, με την κατασκευή σύγχρονων συγκροτημάτων κατοικιών και την εγκατάσταση εταιριών, αυτή συνεχίζει να βρίσκεται στη σκιά της δυτικής. Παράλληλα, ενώ η σύνδεση της ανατολικής και της δυτικής όχθης με τη γραμμή του τραμ υποσχόταν ευκαιρίες ανάπτυξης για την πρώτη, εντούτοις, η διευκόλυνση της μετακίνησης ανέβασε τις αξίες των ακινήτων γύρω από τις λιγοστές στάσεις στη ανατολική όχθη, οδηγώντας στην εγκατάσταση στελεχών εταιριών υψηλών εισοδημάτων.

73. Dardier A., Evolution socio – démographique et socio – économique de la rive droite de l’agglomération bordelaise 1999 – 2008, 2012, διαθέσιμη στο <http://www.aquitaine-qa.fr/>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

_UNESCO: μια αστυνομία της αισθητικής;

Είναι εύλογο, επομένως, που οι πολιτικές διατήρησης αποτελούν αντικείμενο πολλαπλών προβληματισμών, εφόσον η λογική της θεματοποίησης αποθεώνεται στην αναζωογόνηση των ιστορικών κέντρων, μεταλλάσσοντας τις χωρικές και κοινωνικές συνθήκες. Για το λόγο αυτό, ο ίδιος ο οργανισμός της UNESCO έχει βρεθεί στο στόχαστρο, καθώς η «ταμπέλα» του οργανισμού πέρα από τη οικονομική ανάπτυξη, μέσω της αύξησης του τουρισμού, συνεπάγεται και ιδιαίτερες προκλήσεις. Συγκεκριμένα, η εισροή τουριστών συχνά προκαλεί κυκλοφοριακές οχλήσεις, οδηγεί σε υποβάθμιση του αστικού ιστού εκτός της ζώνης προστασίας και απαιτεί σημαντική οικονομική δαπάνη από την κυβέρνηση και τις τοπικές αρχές στην κατεύθυνση της συντήρησης. Επιπλέον, η επιθυμητή οικονομική ανάπτυξη μέσω του τουρισμού οδηγεί σε οικονομικές δαπάνες εις βάρος των πραγματικών κοινωνικών αναγκών. Στις περιπτώσεις όπου οι οδηγίες της UNESCO αθετηθούν, οι πόλεις βρίσκονται αντιμέτωπες με κυρώσεις, με υπέρτατη «τιμωρία» τη διαγραφή από τον κατάλογο πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως συνέβη στο Ομάν, όπου το κράτος αποφάσισε να μειώσει την έκταση της προστατευόμενης ζώνης. Όπως ισχύει για κάθε περιοχή που εντάσσεται στον κατάλογο της προστασίας από την UNESCO, έτσι και στην πόλη του Μπορντό, η ένταξη μεγάλης περιοχής του κέντρου στον κατάλογο της πολιτιστικής κληρονομιάς το 2007, μετά από μια δεκαετία προσπαθειών, δε συνεπάγεται την οικονομική στήριξη από τον οργανισμό αλλά την κινητοποίηση των τοπικών και κρατικών φορέων, προκειμένου να διασφαλίζεται η προστασία του διατηρητέου τμήματος. Άλλωστε, η ένταξη αυτή, όπως αναφέρθηκε, συνοδεύεται από ένα σύνολο κανονισμών γύρω από τις επεμβάσεις στην προστατευόμενη περιοχή, οι οποίοι κατά κύριο λόγο, αφήνουν ελάχιστα περιθώρια παρέμβασης στον αστικό ιστό, ενώ ταυτόχρονα ο οργανισμός παρακολουθεί στενά κάθε σχέδιο ανάπλασης στο σύνολο των διατηρητέων μνημείων και τοπίων, απειλώντας με κυρώσεις. Συγκεκριμένα, το Μπορντό το 2008, μόλις ένα χρόνο μετά την πολυπόθητη ένταξη της πόλης στην UNESCO, τέθηκε υπό «ενισχυμένη παρακολούθηση» από την UNESCO και το ICOMOS, κατά τη συνεδρίαση της Επιτροπής της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO στο Quebec. Η ενεργοποίηση αυτού του μηχανισμού ορίζει τη συχνή αποστολή ειδικών στην περιοχή, προκειμένου να επιβλέψουν επί τόπου την περιοχή, να κατευθύνουν τους οργανισμούς που διαχειρίζονται τις αστικές επεμβάσεις και να ενημερώσουν τελικά την ίδια την UNESCO.

Χρονική εξέλιξη της κατασκευής των γεφυρών του ποταμού Garonne στην ευρύτερη περιοχή της αστικής κοινότητας του Bordeaux, Sud - Ouest, 2009, <http://goo.gl/0JALoR>.

71

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Την ενεργοποίηση αυτού του μηχανισμού προκάλεσε ο «χειρισμός» των γεφυρών, όπως τονίστηκε, από το δήμο και, συγκεκριμένα, η κατεδάφιση της γέφυρας du Pertuis στα βόρεια, η οποία βρισκόταν στην περίμετρο διατήρησης καθώς και τα σχέδια για κατεδάφιση της πρώτης γέφυρας που έκτισε το 1860 ο Gustave Eiffel, στα νότια της προστατευόμενης ζώνης. Σύμφωνα με το δήμαρχο του Μπορντό, Alain Juppé, οι δύο αυτές γέφυρες ήταν αδύνατο να συντηρηθούν και να αποκατασταθούν, λόγω της κακής κατάστασης τους καθώς και του κόστους συντήρησης. Η γέφυρα του Eiffel τελικά δεν κατεδαφίστηκε αλλά αναγνωρίστηκε ως ιστορικό μνημείο από τη Γαλλική Κυβέρνηση και προστατεύθηκε. Παράλληλα, όμως, την ανησυχία της UNESCO προκάλεσαν και τα σχέδια για κατασκευή γέφυρας στα βόρεια της πόλης, προκειμένου η πόλη να αποκτήσει μόλις την πέμπτη γέφυρα της αστικής κοινότητας, που θα διασχίζει τον ποταμό Garonne. Ωστόσο, επειδή η νέα αυτή γέφυρα εντασσόταν στην περίμετρο διατήρησης από την UNESCO, αρχικά ο οργανισμός πρότεινε τη δημιουργία τούνελ, προκειμένου να μειωθεί η χωρική και οπτική επίπτωση για την προστατευόμενη ζώνη, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τη συμβατότητα της μελλοντικής γέφυρας με την ταμπέλα της UNESCO. Το 2009, ωστόσο, μετά τη δημιουργία της επιτροπής CLUB (Τοπική Επιτροπή UNESCO Μπορντό) και την προσαρμογή των σχεδίων της γέφυρας, η πόλη βγήκε από το μηχανισμό επίβλεψης και ξεκίνησε αμέσως το έργο της κατασκευής της. Η γέφυρα ονομάστηκε Jacques Chaban Delmas και εγκαινιάστηκε το 2013.

72

Το πρώτο πλοίο που πέρασε από την καινούρια γέφυρα Chaban Delmas το 2013. <http://goo.gl/Nbapcs>.

Την ίδια χρονιά, όμως, που το Μπορντό βγήκε από το μηχανισμό επίβλεψης της UNESCO, η πόλη της Δρέσδης διαγράφηκε από τη λίστα προστασίας (η δεύτερη περίπτωση στην ιστορία του οργανισμού μετά τη διαγραφή του Ομάν), για τον ίδιο ουσιαστικά λόγο, την κατασκευή μιας γέφυρας που θα έλυνε σημαντικά τα κυκλοφοριακά ζητήματα της πόλης. Η γερμανική κυβέρνηση, προκειμένου να αποφύγει τη διαγραφή της πόλης υποσχέθηκε οικονομική υποστήριξη για την κατασκευή ενός τούνελ στη θέση της γέφυρας, εντούτοις οι κάτοικοι, με δημοσκόπηση τοπικής εφημερίδας, προτίμησαν τη δημιουργία της γέφυρας, παρά τις επιπτώσεις που μπορεί να είχε στην εικόνα και τη φήμη της πόλης. Η UNESCO, παρόλα αυτά, θεωρώντας πως η νέα γέφυρα θα επηρέαζε ριζικά την εικόνα του ιστορικού συνόλου, διέγραψε την πόλη από τη λίστα προστασίας της. Είναι φανερό, επομένως, πως και στις δύο περιπτώσεις η πολιτική βούληση του δήμου φάνηκε ισχυρότερη από τους κανονισμούς της UNESCO κι ενώ πρόκειται για δύο πρακτικά όμοιες παρεμβάσεις, ο χειρισμός από τον οργανισμό ήταν τελείως διαφορετικός. Αποδεικνύεται, επομένως, πως η UNESCO στην περίπτωση του Μπορντό εφάρμοσε τον έλεγχο στα σχέδια αστικής ανάπλασης με τρόπο συνοδευτικό και παραγωγικό ενώ στην περίπτωση της Δρέσδης με τρόπο καταπιεστικό, δείχνοντας αδυναμία να συμβιβάσει την εξέλιξη της πόλης με τη διατήρηση της κληρονομιάς της. Αν και οι επιπτώσεις της νέας γέφυρας του Μπορντό στη ζωή της πόλης, είναι νωρίς να εκτιμηθούν, ωστόσο οι πυλώνες της αποτελούν ήδη εμβληματικά στοιχεία στην εικόνα της πόλης ενώ στην περίπτωση της Δρέσδης, η τουριστική κίνηση δε γνώρισε το προβλεπόμενο πλήγμα, εφόσον τη χρονιά μετά τη διαγραφή από την UNESCO, τα τουριστικά έσοδα αυξήθηκαν κατά 7%.

Η απόφαση για κατεδάφιση της γέφυρας του G. Eiffel σε συνδυασμό με τη νέα γέφυρα (αριστερή εικόνα), ενεργοποίησηαν το μηχανισμό ενισχυμένης παρακολούθησης από την UNESCO, 2008,<http://pieton.blogs.sudouest.fr/tag/pont >

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Γίνεται φανερό, επομένως, πως η επιτροπή της παγκόσμιας κληρονομιάς έχει αναδειχθεί σε φύλακας ενός είδους «σωστής» πολιτιστικής κληρονομιάς, πολλαπλασιάζοντας την ταξινόμηση των τοποθεσιών και των μνημείων στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη και φροντίζοντας να διανείμει την ετικέτα της σε ένα μεγάλο φάσμα των κρατών - μελών. Ωστόσο, ο οργανισμός της UNESCO απαιτεί μια λογική διατήρησης απέναντι στην πολιτιστική κληρονομιά, η οποία είναι σαφώς δυτικής προέλευσης, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στην ανομοιογένεια κατανομής της ετικέτας στον κόσμο, εφόσον το 46% των διατηρημένων τοπίων και μνημείων βρίσκονται στην Ευρώπη, ενώ στην Αφρική μόλις το 9%. Αναδεικνύεται, επομένως, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες, οι οποίοι φαίνεται να μη σχετίζονται άμεσα με την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς, εντούτοις έχουν αντίκτυπο στη διαδικασία σύνθεσης του καταλόγου των προστατευόμενων μνημείων. Επιπλέον, ο οργανισμός συγχέει, στο όνομα της αυθεντικότητας, το μνημείο που είναι όργανο μνήμης, παγκόσμια ανθρωπολογικό και πολιτιστικό και υπάρχει για να ανακαλεί αναμνήσεις, με το ιστορικό μνημείο, το οποίο προβάλλεται όχι για τη μνημειακή του αξία αλλά για την ταξινόμηση του στην ιστορία της τέχνης, χρονολογημένο και χωροθετημένο στην ευρωπαϊκή κουλτούρα, σταδιακά υιοθετημένο από τους λαούς των πέντε ηπείρων. _κίνδυνοι μουσειοποίησης

Στην περίπτωση της πόλης του Μπορντό, όπως τονίστηκε προηγουμένως, το μεγαλύτερο μέρος της ζώνης προστασίας και διατήρησης καταλαμβάνει γειτονιές κατοικίας, με σπίτια δύο ή τριών ορόφων κατασκευασμένα κατά το 18ο και 19ο αιώνα. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα συγκεκριμένο τύπο μπορντελέζικων κατοικιών, οι οποίες κατασκευάστηκαν σε μια συγκεκριμένη εποχή και προκειμένου να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένες ανάγκες. Προβληματίζει λοιπόν πώς θα μπορούσαν τα κτίρια αυτά να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις ανάγκες της σύγχρονης ζωής, τη στιγμή ειδικά που το καθεστώς προστασίας τους, μέσω του πολεοδομικού κανονισμού, απαγορεύει κάθε επέμβαση στο εξωτερικό και κυρίως την όψη των κατοικιών, επιτρέποντας, μόνο τη μετατροπή στο εσωτερικό τους. Συγκεκριμένα, το σχέδιο διατήρησης της πόλης χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ακαμψία, γεγονός το οποίο συχνά προκαλεί την αντίδραση των κατοίκων αλλά και των επιχειρηματιών, εφόσον συχνά τους κοστίζουν χρόνο και χρήμα. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον κανονισμό προστασίας, απαγορεύεται η τοποθέτηση διπλών τζαμιών, φωτοβολταϊκών και γενικά οποιουδήποτε στοιχείου θα διατάρασσε την όψη του κτιρίου και του δρόμου. Φαίνεται, επομένως, πως οι συνθήκες προστασίας της ιστορικής κληρονομιάς μπορεί συχνά να σταθούν εμπόδιο στην εφαρμογή μιας πιο οικολογικής συμπεριφοράς των κτιρίων.

Όσον αφορά την περίπτωση του Μπορντό, πρόκειται για την πρώτη φορά που εντάσσεται στον κατάλογο προστασίας της UNESCO μια τόσο μεγάλη και σύνθετη αστική περιοχή, η οποία περιλαμβάνει τόσο το αστικό κέντρο με τα μνημεία του όσο και σημαντική έκταση γειτονιών σχεδόν αποκλειστικά κατοικίας. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για γειτονιές αστικών κατοικιών χαμηλού ύψους, οι οποίες αποτελούν προϊόν της τοπικής κουλτούρας της κοινωνίας της πόλης και όχι αποτέλεσμα της εφαρμογής κάποιων κανονισμών. Έτσι για την πόλη του Μπορντό, αναδεικνύεται η αναγνώριση των ενωτικών αξιών της κοινότητας σε δείγμα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, γεγονός το οποίο τείνει να ταυτίζει την UNESCO με το ρόλο μιας αστυνομίας της αισθητικής, η οποία εμποδίζει αποκλίνουσες συμπεριφορές και καταστέλλει σφάλματα. Παρουσιάζεται, λοιπόν, το φαινόμενο της τοποθέτησης των ιστορικών θραυσμάτων της πόλης εκτός του «κυκλώματος» της κοινωνικής ζωής, παγωμένα σε μια αμετάβλητη εικόνα μέσα στο χρόνο. Βλέπουμε πως ενώ τα μνημεία, στην ιστορική τους διαδρομή, εντάσσονταν στη συνολική λειτουργία της πόλης με ποικίλους τρόπους, η σημερινή πραγματικότητα βρίσκει τα μνημεία είτε εγκαταλελειμμένα, χωρίς χρήση, είτε απολιθωμένα, να κατέχουν το ρόλο του φόντου της τουριστικής περιπλάνησης.

Ξενοδοχείο Seeko’o, του γραφείου King Kong, στο Μπορντό: παράδειγμα σύγχρονης αρχιτεκτονικής στο κέντρο της πόλης, <http://goo.gl/gbkd0m>.

73

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

Ωστόσο, η τάση να παγώνεται το αρχιτεκτονικό παρελθόν με τρόπο στατικό, αποτελεί ευρύτερη πολιτική της Γαλλικής Κυβέρνησης και ιδιαίτερα του Υπουργείου Πολιτισμού της, εφόσον, όπως τονίστηκε νωρίτερα, η χώρα αναγνωρίζει διαρκώς όλο και περισσότερα προστατευόμενα μνημεία και αστικά σύνολα. Μέσω αυτής της φρενίτιδας προς την προστασία της κληρονομιάς, ωστόσο, έχουν διασωθεί αρκετά μνημεία υπό εγκατάλειψη αλλά, παράλληλα, οι πόλεις τείνουν να απολιθώνονται στο παρελθόν, αδύναμες να ανταποκριθούν στις συνθήκες του παρόντος. Στην περίπτωση του Μπορντό, όμως, προκειμένου η πόλη να μπορέσει να προσαρμόσει τις επιταγές της αειφόρου ανάπτυξης, έχουν γίνει σημαντικά βήματα, σε επίπεδο αστικού ιστού, ενέργειες οι οποίες προηγήθηκαν της εγγραφής στη λίστα της UNESCO. Συγκεκριμένα, η πεζοδρόμηση ολόκληρου του μεσαιωνικού τμήματος του κέντρου της πόλης, η δημιουργία του τραμ, το δημοτικό σύστημα δανεισμού ποδηλάτων καθώς και η αύξηση των χώρων πρασίνων, μετά την ανάπλαση των αποβάθρων, συνιστούν ενέργειες με σημαντικό αντίκτυπο τόσο στον εξωραϊσμό της πόλης όσο και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Φαίνεται, λοιπόν, η πόλη του Μπορντό να έχει κάνει σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση της ποιότητας ζωής των κατοίκων σε επίπεδο αστικού ιστού, ωστόσο το ζήτημα της δυσκολίας προσαρμογής της αρχιτεκτονικής παράδοσης στις ανάγκες της σύγχρονης εποχής παραμένει, εγείροντας προβληματισμούς γύρω από τις χρήσεις που θα μπορούσαν να αποκτήσουν τα κτίρια του 18ου και 19ου στο παρόν αλλά κυρίως στο μέλλον. Γιατί ένα μνημείο πραγματικά σε κίνδυνο είναι εκείνο χωρίς κάποια χρήση για το κοινωνικό σύνολο, γεγονός που το υποβιβάζει σε ένα στατικό στοιχείο σκηνογραφικού χαρακτήρα, εκτεθειμένο για τουριστική κατανάλωση.

74

Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται η έννοια της μουσειοποίησης (museumification), της διαδικασίας ανάδειξης ορισμένων κτιρίων ή ευρύτερων περιοχών ως μνημεία της ιστορίας, ενέργεια η οποία συχνά οδηγεί σε αναστολή της εξέλιξης του συγκεκριμένου κτιρίου ή περιοχής. Πρόκειται, δηλαδή, για τη μετατροπή του ισχυρού συμβολισμού ενός μνημείου ή μιας γειτονιάς, από το πραγματικό του νόημα σε αυτό που αναπαριστά σήμερα. Όταν η έννοια της μουσειοποίησης αποδίδεται σε τμήμα του αστικού ιστού, υπονοείται πως ο χώρος αυτός έχει κτιστεί ή διαμορφωθεί με τους ίδιους όρους που διαρθρώνεται ένα πραγματικό μουσείο: με συντήρηση και έκθεση της συλλογής του, με θεματικές ξεναγήσεις και τέλος με τεχνικές προώθησης του ίδιου και της συλλογής του. Η ιδέα της μουσειοποίησης χρωματίζεται αρνητικά, και συχνά υπονοεί τη μετατροπή ενός «ζωντανού» τμήματος της πόλης σε «νεκρό».

Απομάκρυνση του αυτοκινήτου και δημιουργία της πλατείας Place du Palais στο ιστορικό κέντρο του Μπορντό τ0 2010, Tocheport B., 2008 και 2010 αντίστοιχα, <http://www.33-bordeaux.com/place-du-palais.htm>

_κίνδυνοι γενικευμένης μουσειοποίησης – θεματοποίησης

Ακόμα και στις περιπτώσεις που οι πολιτικές διατήρησης δεν κατηγορούνται για ερήμωση του αστικού ιστού από τις κοινωνικές τους χρήσεις, εντούτοις θεωρείται ότι μετατρέπουν χώρους συλλογικής μνήμης για τους ντόπιους σε καταναλωτικό προϊόν για τους τουρίστες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πόλης όπου οι ανάγκες της τοπικής κοινωνίας παγώνουν μαζί με τα προστατευμένα μνημεία της, προς όφελος της τουριστικής προσέλκυσης αλλά εις βάρος της τοπικής κοινωνίας αποτελεί η Βενετία. Έτσι, η πόλη της Βενετίας με 184.000 κατοίκους στο ιστορικό κέντρο το 1950 και 60.000 κατοίκους το 2009, φαίνεται να απομακρύνει τον τοπικό πληθυσμό προς όφελος των τουριστικών επισκέψεων. Επιπλέον, η ένταξη της πόλης στην UNESCO δημιούργησε ένα πλαίσιο περιορισμών για τους κατοίκους, εφόσον έχασαν το δικαίωμα να επεμβαίνουν στη πόλη. Συγκεκριμένα, τα 20 εκατομμύρια τουριστών το χρόνο τείνουν να δημιουργούν μια αφόρητη πολυκοσμία στα στενά της Βενετίας κατά την τουριστική περίοδο, ενώ off-season η Βενετία, λόγω απουσίας κατοίκων, μοιάζει εγκαταλελειμμένη. Έτσι, προκειμένου η πόλη να αυξήσει την τουριστική της ελκυστικότητα, απομακρύνθηκε από το ίδιο το κοινωνικό σύνολο ώστε η πόλη να ανάγεται σε θεματικό πάρκο, με τους επισκέπτες να αναρωτιούνται: πότε ανοίγει η Βενετία;

Miroir d’Eau, De Cooman G., 2009, <http://goo.gl/bYvxaR>.

Η λογική της διατήρησης με τους περιορισμούς και τις απόλυτες αλήθειες της, τείνει να μουσειοποιεί τις πόλεις, θεματοποιώντας την εικόνα τους και πλήττοντας σημαντικά τη φαντασία, εφόσον συχνά στερούνται την ποικιλομορφία και τις αντιθέσεις της αστικής ζωής. Είναι σημαντικό δηλαδή, να τονιστεί ξανά, πως οι γενικευμένες πρακτικές διατήρησης αφορούν αποκλειστικά την εδραίωση όχι του συνόλου των πολιτιστικών επιτευγμάτων αλλά της κυρίαρχης ιδεολογίας, με στόχο τη διαμόρφωση μιας «επίσημης» ιστορίας. Η κληρονομία, δηλαδή, η οποία επιλέγεται να διατηρηθεί και να παγιωθεί μέσα στο χρόνο παρουσιάζεται ως η μοναδική ιστορική αλήθεια, καθιστώντας αδύνατο να εξερευνηθούν και να δημιουργηθούν νέες ιστορίες για την πόλη.

75

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_αντί συμπεράσματος Σκοπός της εργασίας ήταν να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς πολιτιστικής διατήρησης στην πόλη του Μπορντό, τόσο μέσα από την εξέταση της εφαρμογής τους όσο και μέσα από την ανίχνευση των επιπτώσεων τους στη ζωή της πόλης. Για τη διερεύνηση αυτή σημαντική αναδείχθηκε τόσο η βιωματική μας εμπειρία από την εξάμηνη παραμονή μας στην πόλη όσο και η τοποθέτηση του παραδείγματος σε ένα ευρύτερο θεωρητικό πλαίσιο των πολιτικών αναζωογόνησης των πόλεων. Η εφαρμογή των πολιτικών διατήρησης σε μεγάλο τμήμα της πόλης του Μπορντό αναβάθμισε την αισθητική του αστικού ιστού και διαμόρφωσε το ιστορικό της κέντρο. Επιπλέον, οι πολιτικές αυτές συνοδεύτηκαν από έργα αστικής ανάπλασης, στα οποία φαίνεται να ζητήθηκε η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας και τα οποία, βιωματικά διαπιστώσαμε πως κατόρθωσαν να αναζωογονήσουν την πόλη και να αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Συγκεκριμένα, μέσα από την πεζοδρόμηση του συνόλου του μεσαιωνικού κέντρου, δόθηκε στους κατοίκους ένα δίκτυο πεζοδρόμων και πλατειών, το οποίο στο παρελθόν αποτελούσε χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων. Ακόμη, η πεζοδρόμηση αυτή, διαπερνώντας τα διατηρημένα κτίρια του κέντρου, δεν ερήμωσε την περιοχή αλλά αντίθετα, σήμερα τα στενά του κέντρου της πόλης παρουσιάζουν μια έντονη δραστηριότητα όλη την ημέρα, με τα καταστήματα το πρωί και τους χώρους αναψυχής τη νύχτα. Ταυτόχρονα, δόθηκε μεγάλη σημασία στη χρήση του ποδηλάτου, μέσα από ένα ενιαίο σύστημα ποδηλατοδρόμων καθώς και την ανάπτυξη του δημοτικού δανεισμού ποδηλάτων, με μεγάλο αριθμό σημείων παραλαβής και παράδοσης τους. Επίσης, η ανάπλαση των αποβάθρων στην δυτική όχθη, έδωσε στην πόλη τη δυνατότητα να ανακτήσει τη σχέση της με το ποτάμι, ενώ, επιπλέον, διαμορφώθηκαν χώροι πρασίνου και η όχθη αποτελεί σήμερα ιδιαίτερα ζωντανό τμήμα της πόλης σε όλη τη διάρκεια της ημέρας και για διαφορετικές δραστηριότητες.

76

Την αρχική όμως αντίληψη της πόλης, διαδέχτηκαν κάποιοι προβληματισμοί, ερωτήματα που αφορούν τα μέσα με τα οποία χωροθετείται η μνήμη στον αστικό ιστό της πόλης, καθώς και ως προς την ομοιομορφία και τη θεματοποίηση που παρουσίαζε ο αστικός ιστός, με τις καινούριες κατασκευές να ρηγματώνουν σπανίως τις ομοιόμορφες όψεις του 18ου και 19ου αιώνα του δρόμου. Επιπλέον, οι υψηλές τιμές των ενοικίων σε συνδυασμό με τον περιορισμό του πολυπολιτισμικού

χαρακτήρα σε συγκεκριμένες περιοχές του κέντρου, μας έκαναν να αναρωτηθούμε ως προς τις επιδράσεις της πολιτιστικής διατήρησης, όχι μόνο στο χώρο, αλλά και στο κοινωνικό σύνολο του Μπορντό. Τα ερωτήματα αυτά άρχισαν να βρίσκουν την απάντηση τους μέσα από την ερευνά μας πίσω από την εικόνα, την οποία επιθυμεί να προβάλλει η πόλη, αλλά και μέσα από τη μελέτη των χωρικών, κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών που παρουσιάζει την περίοδο των τελευταία δέκα χρόνων, όταν ξεκίνησε η αστική και οικονομική αναζωογόνηση της. Έτσι, διαπιστώθηκε πως το Μπορντό προκειμένου να αναδειχθεί σε μητρόπολη της Γαλλίας, στράφηκε στην προσέλκυση μιας οικονομικής τάξης με υψηλή αγοραστική δύναμη, εφόσον τα προγράμματα ανάπλασης και διατήρησης δεν κατόρθωσαν να αποτρέψουν την υπεραξία της κατοικίας και τον αποκλεισμό ευπαθών ομάδων. Ενώ η κοινότητα της πόλης, με προγράμματα κοινωνικής κατοικίας προσπαθεί να μειώσει τις κοινωνικές ανισότητες, οι ενέργειες κρίνονται περιορισμένης δυναμικής. Ακόμη, το Μπορντό, προκειμένου να αναδειχθεί σε τουριστικό προορισμό της Ευρώπης, επένδυσε σημαντικά στην εικόνα της πόλης, προβάλλοντας το ιστορικό του κέντρο - μουσείο ως ιδανικό προορισμό για τους ξένους επισκέπτες, εφόσον υπόσχεται τη μεταφορά σε ένα λιγότερο απαιτητικό παρελθόν. Η προσκόλληση αυτή της πόλης στην ιστορική της κληρονομία και ο αποκλεισμός του σύγχρονου χαρακτήρα της από την τουριστική της προώθηση, υπονοεί την απουσία αξιόλογων στοιχείων στη σύγχρονη πολιτιστική διάσταση της πόλης, εγείροντας ένα συγκεκριμένο ερώτημα: ως πότε η πόλη θα κρύβεται πίσω από την ιστορική της κληρονομιάς και ως πότε η κληρονομιά αυτή θα διασφαλίζει την οικονομική της ευμάρεια; Ακόμη, η στατικότητα της διατηρημένης πολιτιστικής κληρονομιάς του Μπορντό, εφόσον οι επεμβάσεις στο εξωτερικό των κτιρίων απαγορεύονται από τα προγράμματα διατήρησης, προβληματίζουν ως προς την προσαρμογή της πόλης στις συνθήκες του παρόντος και του μέλλοντος και αναδεικνύουν το δικαιολογημένο φόβο για μουσειοποίηση της πόλης και για αναγωγή των αστικών θραυσμάτων της σε κενά στοιχεία σκηνογραφικού χαρακτήρα. Πρόσθετα, προβληματίζει ο ρόλος, τον οποίο θα μπορούσε να διαδραματίσει το ιστορικό κέντρο της πόλης μέσα στην πολυκεντρική αστική κοινότητα που στοχεύουν να συγκροτήσουν τα αναπτυξιακά σχέδια του μέλλοντος για την περιοχή.

_αντί συμπεράσματος

Η μελέτη του παραδείγματος του Μπορντό εγείρει προβληματισμούς ευρύτερα για τις πολιτικές πολιτιστικής διατήρησης και τον τρόπο με τον οποίο ταράσσουν τις κοινωνικές και αστικές ισορροπίες. Κλείνουμε, συνεπώς, αυτή την έρευνα με ορισμένα ερωτήματα, το καθένα από τα οποία μπορεί να πυροδοτήσει σύνολο άλλων προβληματισμών και συζητήσεων. Πως μπορεί να βρεθεί ο συμβιβασμός ανάμεσα στον εθνοκεντρισμό και την αστυνομία της αισθητικής των δυτικών αξιών, λανθασμένα διεθνοποιημένων από την UNESCO, από τη μία μεριά και τον πραγματικό πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των σύγχρονων πόλεων από την άλλη; Εμφανίζεται απαραίτητος, άρα, ο σχεδιασμός των πολιτικών της διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς μετά από την συστηματική παρατήρηση κάθε περιοχής και όχι με την επιβολή ενός παγκόσμιου κανονισμού που εφαρμόζει σε όλες τις περιπτώσεις. Ακόμη, δεν έχει έρθει η στιγμή για την UNESCO να αναγνωρίσει και να ενσωματώσει τα μοντέλα του νεωτερισμού σε μια αγιοποίηση, όχι αποστειρωμένη αλλά ενωτική; Είναι καιρός, επομένως, να σχετικοποιήσουμε τα ιερά κι απαραβίαστα ιστορικά κέντρα με το σύνολο του αστικού χώρου, αποφεύγοντας τη μουσειοποίηση τους με την ισχύ της δυτικής ιεροποίησης. Επίσης, πώς μπορεί να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στη διαχείριση της τουριστικής ροής και τη θεοποίηση των τοπίων που απευθύνονται περισσότερο στους επενδυτές από τη μία και τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας από την άλλη; Πώς μπορούμε, επομένως, να διατηρήσουμε αποτελεσματικά τα αστικά θραύσματα χωρίς να τα τοποθετήσουμε εκτός του κυκλώματος της πόλης και χωρίς να τους στερήσουμε την ίδια στιγμή τις χρήσεις και τους κατοίκους τους; Επιπλέον, είναι σημαντικό να διερευνηθεί

πως συγκεκριμένα αντικείμενα περνούν από την κατάσταση του «συνηθισμένου» αντικειμένου στην ιδιότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά, επίσης, πως αρκετά αντικείμενα, κοινωνικά αναγνωρίσιμα, δεν καταφέρνουν να αποκτήσουν ποτέ αυτή την ιδιότητα. Τέλος, εφόσον οι πολιτικές διατήρησης με τις παράλληλες αστικές αναπλάσεις οδηγούν στην υπεραξία, πως θα μπορούσε να επιτευχθεί η ελκυστικότητα της πόλης, χωρίς την ταυτόχρονη απομάκρυνση του τοπικού πληθυσμού; Πως, δηλαδή, οι αστικές αναπλάσεις στα ιστορικά κέντρα, συμβάλλουν στην «ευταξία» της πόλης, αποθώντας παράλληλα τα ανεπιθυμήτα στοιχεία εκτός του πλαισίου της προβαλλόμενης εικόνας τους. «Φαίνεται πρωτοφανές πως οι αρχαίες συνοικίες πρέπει να προστατεύονται και ως μαρτυρίες και ως μέρη δημιουργίας της δομής της πόλης. ‘Ανάκτηση’ θα πει ακριβώς να επαναφερθεί ένα άτομο ή ένα πράγμα στην αρχική του μορφή, από όπου έχει ξεπέσει. Η επιστροφή στην αρχική μορφή δε σημαίνει, σε αυτή τη περίπτωση, επαναφορά ξεπερασμένων αρχαίων καταστάσεων. Δεν θα πει ‘αποκατάσταση’ της πόλης σε φυσικό επίπεδο, σημαίνει ανακάλυψη των σχέσεων ανάμεσα στην κοινωνική ζωή και τη χτισμένη δομή. Δεν θέλουμε να επιστρέψουμε στα παλαιά για να ανακτήσουμε αλλά να κάνουμε βήματα μπροστά στην δομική αναβάθμιση της γειτονιάς για να προσαρμοστεί στις νέες ανάγκες της νέας κοινωνίας…» A. Puigdomenech74

74. Ρούμμα Μ, Η πολιτική επιλογή: το παράδειγμα του Salerno, διάλεξη, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2008, σελ.32.

77

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

_βιβλιογραφία ξενόγλωσση βιβλιογραφία

78

• Amougou E., Sciences Sociales et Patrimoines, Paris: L’Harmation, 2011.

• Callais C. & Jeanmonod T., Bordeaux, patrimoine mondial, Bordeaux: Geste, 2012.

• Callais C. & Jeanmonod T., ”Habiter le patrimoine mondial : «ville de pierre» et ville des hommes. Le patrimoine ordinaire à Bordeaux”, στο Collectif, espaces et sociétés: Aléas de la patrimonialisation urbaine, Paris : Editions ères, 2013.

• Casciato M. & D’Orgeix E., Architectures Modernes, L’emergence d’un patrimoine, Wavre : Margada, 2012.

• Choray F., L’Allégorie du Patrimoine, Paris: Editions du Seuil, 2007.

• Collectif, Istanbul: à la recherché d’une métropole, Montpellier: Montpellier III Université Paul Valery, Groupe de Recherche en Géographie, Aménagement et Urbanisme, 2001.

• Collectif, La Gironde, Bordeaux, le vin, une image territoriale parfois brouillée, Bordeaux : a’urba, 2010 • De Salle J. (ed.), Les monuments et leurs abords, entre conservation et développement/ L’exemple des villes de Bordeaux, Luxembourg. Mons et Valladolid, Bruxelles : Cooparch – R.U, 2000.

• Debord G., The society of the spectacle, μτφ. Knabb K., London: Rebel Press, 1992.

• Doratli N., Revitalizing Historic Urban Quarters: A Model for Determining the Most Relevant Strategic Approach, paper, London and New York: Routledge, 2005.

• Dumas J., Bordeaux, ville paradoxale, Talence : Maison des Sciences de l’Homme d’Aquitaine (MSHA), 2000.

• Eco U., Travels in Hyperreality, San Diego:Harcourt,Brace&Company, 1986.

• Friedberg A., The Passage from Arcade to Cinema, California: University of California Press, Berkeley, 1993.

• Godier P., Sorbets C. & Tapie G., Bordeaux Métropole: un future sans rupture, Bordeaux: Editions Parenthèses, 2009.

• Graham B., Heritage as Knowledge: Capital or Culture?, paper, London: Carfax publishing, 2011.

• Halbwachs M., «Les cadres sociaux de la mémoire», στο Tremblav J., Les classiques des sciences sociales, Québec: Université du Québec, Bibliothèque Paul – Emile Boulet, 2002 • Hannigan J., Fantasy City : Pleasure and profit in the postmodern metropolis, London and New York : Routledge, 1998.

• Jeudy H. P., La Machine patrimoniale, Belval: Circé, 2008.

• Judd D. & Fainstein S., The Tourist City, New Haven: Yale University Press, 1999.

• Jontzen M., Tourisme urbain et patrimoine, Les Cahiers de la section française de l’ICOMOS, Aix-en-Provence, Section Française de l’ICOMOS, 1991.

• Huxtable A. L., The unreal America: architecture and illusion, New York: The New York Press, 1997.

• Lazzarotti O., Des lieux pour mémoires, Paris: Armand Colin, 2012.

• MacCannell D., The Tourist: A new theory of the leisure class, California: University of California, 1999.

• Nora P., «Between Memory and History: Les lieux de Mémoire», μτφ.

Roudebush M., στο Burns R.(ed.), Historiography: Critical Concepts in Historical Studies, New York: Routledge, 2006.

• Sorkin M.(ed.), Variations on a theme park, New York: Hill and Wang, 1992.

• Steiner L. & Frey B., Imbalance of World Heritage List: Did the UNESCO Strategy Work?, working paper, Zurich: University of Zurich, 2011.

• Tsiomis Y., Violeau J-L & Mantziaras P., Ville-cité. Des patrimoines européens, Paris: Editions Picard, 1998.

• Victoire E., Sociologie de Bordeaux, Paris: La Découverte (Repères), 2014.

• Zukin Sh., Landscapes of power: from Detroit to Disney World, Los Angeles and London: University of California Press, Berkeley, 1991. ελληνόγλωσση βιβλιογραφία • Αυγερινού Σ., «Ο ρόλος του τουρισμού στη διατήρηση και την ανάπτυξη των ιστορικών πόλεων», στο Συλλογικό, Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη, Αθήνα: Εξάντας, 2000 • Βαρδούλη Θ. & Παπαβασιλείου Μ., α(σ)τικό τοπίο: θεωρητικές προσεγγίσεις, οικονομικοπολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις, το βλέμμα του χρήστη για την πόλη, εργασία στα πλαίσια του μαθήματος ιστορία 8, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Βουγιουκαλάκη Ό. & Κουτουλάκη Ε., rebranding Amsterdam, εργασία στα πλαίσια του μαθήματος ιστορία 8, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2012.

• Γαλιούνα Η. & Μαλακτού Ε., Φλωρεντία: Γεγονότα Συμβάντα Δρώμενα, δημοσιοποιώντας το δημόσιο χώρο, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2011.

• Γελαγώτη Δ. & Γκόνη Δ., amusement park: μια ευδαιμονική ανάγνωση της συγχρονης μητρόπολης, φανταστικό και αστικό σε αμφίδρομη ανάγνωση, διάλεξη, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων. 2008 • Γοσποδίνη Α. & Μπεριάτος Η., Τα Νέα Αστικά Τοπία και η Ελληνική Πόλη, Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική, 2006.

• Καλβίνο Ι., Οι αόρατες πόλεις, μτφ. Χρυσοστομίδης Α., Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη 2004.

• Μπαρτ Ρ., Ο φωτεινός θάλαμος, μτφ. Κρητικός Γ., Αθήνα: Κέδρος, 1983.• Μπιανκίνι Φ. & Πάρκινσον Μ. (επιμ.), Πολιτιστική Πολιτική και αναζωογόνηση των πόλεων: Η εμπειρία της δυτικής Ευρώπης, μτφ. Ραζή Ζ., Αθήνα: Εκδόσεις Ε.Ε.Τ.Α.Α, 1994(1993).

_βιβλιογραφία

• Παπαηλία Π., «Αφηγήσεις μέσα από το φωτογραφικό άλμπουμ: πόζες μνήμες βλέμματα», στο Συλλογικό, Έμφυλες διαστάσεις της μετανάστευσης στη νοτιοανατολική Ευρώπη: Εργασία, Ένταξη και Διαπολιτισμική Επικοινωνία, Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, πρόγραμμα Πυθαγόρας, 2007.

• Παπαπαύλου Γ., Θεματοποίηση του χώρου- Πάρκα Αναψυχής, Η πραγματική και η μη πραγματική πόλη, εργασία στα πλαίσια του μαθήματος ιστορία 8, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2011.

• Ρούμμα Μ, Η πολιτική επιλογή: το παράδειγμα του Salerno, διάλεξη, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2008.

• Σελιανίτη Ε., Χάρτα των Αθηνών: άποψη του Μοντέρνου Κινήματος για την πόλη ή ερμηνεία των συμπερασμάτων του IV CIAM από τον Le Corbusier;, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του Χώρου, 2006.

• Σταυρίδης Σ., Από την πόλη οθόνη στην πόλη σκηνή, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2009.

• Τζιμογιάννη Ν., Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο: Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ, διπλωματική εργασία, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, ΔΠΜΣ Αρχιτεκτονική και Σχεδιασμός του χώρου: Κατεύθυνση Α’, 2009.

• Τουρνικιώτης Π., σημειώσεις στο πλαίσιο του μαθήματος Ιστορία και Θεωρία 6: η σύγχρονη εποχή, Αθήνα: Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2007.

• Hobsbawm E. & Ranger T., Η επινόηση της παράδοσης, μτφ. Αθανασίου Θ., Αθήνα: Θεμέλιο, 2004.

άρθρα στο διαδίκτυο • Archives de Sud-Ouest, Le premier tramway de Bordeaux, 19/12/2013, <http://goo.gl/wkX0I1>.

• Basilico S., «Redéfinir le patrimoine culturel a l’heure de la globalisation», στο Collection Logiques sociales (ed.), Des cultures et des Hommes. Clefs anthropologiques pour la mondialisation, 2005, <http://goo.gl/cvvPyo>.

• Belloso J., Η οικοδόμηση μιας ισχυρής ταυτότητας της πόλης, μτφ. Τσαγκαράκης Μ. , 2013, <http://www.citybranding.gr/2013/03/blogpost_13.html#more>.

• Benos R. & Milian J., Conservation, valorisation, labellisation : la mise en patrimoine des hauts-lieux pyrénéens et les recompositions de l’action territoriale, 16/06/2013,<http://vertigo.revues.org/13631>.

• Bergouignan C., Comment se regroupent les populations dans l’espace urbain ? , Observatoire des inégalités, 08/11/2013, <http://goo.gl/a8plBQ>.

• Berthelemot M., Carnet de bord Bordelais : 2005-2011, <http://www.venirabordeaux.com/Carnet-de-bord-bordelais-2005-2011>.

• Bodescot A., Le «label» Unesco apporterait 20 % de visiteurs supplémentaires, 14/10/2007, <http://goo.gl/NbEVF6>.

• Costa O. & Jouvin R., Synthèse de la fabrique, < http://www.venirabordeaux.com/SYNTHESE-DE-LA-FABRIQUE>.

• Courtois C., Bordeaux veut réaménager ses trois quartiers d’échoppes, 03/11/2007, <http://goo.gl/JumaO2>.

• Cousseau F., Maurin L. & Mazery V., Premières estimations du taux de pauvreté des plus grandes communes de France, Observatoire des inégalités, 21/08/2012, <http://goo.gl/92dI7P>.

• de Mallevoüe D., Les grandes villes, moteur de la croissance démographique française, 15/01/2014, <http://goo.gl/27Gsw1>.

• Deval C., Dans le centre de Bordeaux, les prix de l’immobilier peuvent atteindre 5.000 euros le mètre carré, Capital.fr, 14/03/2013, <http://goo.gl/hexNfx>.

• Deval C., Dans l’hypercentre de Bordeaux, les prix de l’immobilier grimpent encore, 14/03/2013, <http://goo.gl/C4uR49>.

• Dupont E., Saint-Michel, la fin d’un quartier «melting pot» ? , 03/09/2012, <http://goo.gl/pXILgg>.

• Eriksen T., «Between universalism and relativism: A critique of the UNESCO concepts of culture», στο Cowan J., Dembour M., & Richard Wilson (eds.), Culture and Rights: Anthropological Perspectives, Cambridge: Cambridge University Press, 2001, σελ. 127–148, <http://folk.uio.no/geirthe/UNESCO.html> • Evin F., Faye O., Quel est l’impact du classement au Patrimoine mondial de l’Unesco? , 26/08/2010, <http://goo.gl/DncamH>.

• Four P., La protection du patrimoine et sa genèse, Agenda métropolitainAutomne 2003- Gros plan : Quand le Patrimoine devient un ressort de la modernité, 2003, <http://goo.gl/an5JM2>.

• Govers R., Why place branding is not about logos and slogans,2013, <http://www.palgrave-journals.com/pb/journal/v9/n2/full/pb201311a. html>.

• Gravari-Barbas Μ., La «ville décor» : accueil de tournages de films et mise en place d’une nouvelle esthétique urbaine, 1997, < http://cybergeo.revues.org/117>.

• Gueron J., La gentrification du quartier St Michel, Venir à Bordeaux, 2009, <http://www.venirabordeaux.com>.

• Hervé M., Bordeaux plus que jamais ville touristique, 21/02/2013, <http://goo.gl/1Y1Jdr>.

• Lherm D., Le «Club» en fait – il trop ?, 02/10/2013, <http://goo.gl/AXprN7>.

• Lis-Raoux C., Bordeaux - avant... après, 5/ Mériadeck, La cité englouti, 12/01/2006, <http://www.lexpress.fr/region/5-m-eacute-riadeck_480576.html>.

79

Μπορντό_ ένα μέλλον στραμμένο στο παρελθόν

• Martin A., Le tourisme urbain et la museification: Décryptage d’une notion méconnue - Concept, processus et enjeux spatiaux à Paris, Mémoire professionnel, Paris : Universite de Paris 1- Patheon Sorbonne, Master Professionnel Tourisme, 2011, <http://goo.gl/ieNzhJ>.

• Mermet A. (ed.), Villes françaises du Patrimoine Mondial et Tourisme, Protection, gestion, valorisation, , 27/05/2010, <http://goo.gl/GojxHE>.

• Miranda M., Cermakova E., L’impact de l’événementiel dans le développement touristique des villes : typologies, effets spatiaux et représentation des territoires ,2011, <http://goo.gl/88Cvir>.

• Monteil M., Secteur sauvegardé de Bordeaux : une révision monumentale, 17/06/2013, <http://goo.gl/Z8ntVO>.

• Moreau E., Tourisme : bilan positif pour Bordeaux, 31/01/2012, < http://goo.gl/UzFrbL>.

• Organisation des villes du patrimoine mondial- συλλογή από μελέτες με θέμα την διατήρηση και την διαχείριση ιστορικών πόλεων, Villes historiques en développement Des clés pour comprendre et agir, Οκτώβριος 2012, <http://www.ovpm.org/sites/ovpm/files/rapport_janvier2013.pdf>.

• Ph.B., SudOuest.fr, 7 000 euros le mètre carré à Bordeaux : pourquoi un tel prix en centre-ville ? , 26/09/2013, <http://goo.gl/9d49OR>.

• Pineau S., Le tramway, un atout majeur pour le développement économique, 2009, <http://www.venirabordeaux.com/LE-TRAMWAY-UN-ATOUTMAJEUR-POUR-LE>.

• Rérolle R., Si cher patrimoine, 13/09/2012, <http://goo.gl/r4YPqo>.

• Rérolle R., Si cher patrimoine, 13/09/2012, <http://goo.gl/LqMMLm>.

• Riffard H. , Bordeaux Euratlantique prend corps !, <http://www.venirabordeaux.com/Bordeaux-Euratlantique-prend-corps>.

• Rousset J., Le Bordeaux de Monsieur Unesco, 17/09/2012, <http://goo.gl/ZXX7X9>.

• Rousset J., Secteur sauvegardé de Bordeaux : un règlement trop «tatillon»? , 15/11/2012, <http://goo.gl/qX4A8d>.

• Rouyer C., Ville Durable : à la rencontre du bordeaux nouveau, 2007, <http://www.lexpress.to/archives/1848/>.

• Rubio M., Saint-Mich’ c’est chic ! , 23/01/2012, <http://www.saintmich.fr/?p=2715>.

• Saugera E., Question(s) de mémoire : le souvenir négrier à Nantes et Bordeaux, 2002, <http://chrhc.revues.org/1537>.

• Spire A., Bordeaux, ses ponts et l’UNESCO, 06/02/2013, <http://goo.gl/ujmfyp>.

• Tapie G. , Masson C. & Mauvoisin M., Quais rive-gauche, Tramway et autres espaces publics Bordelais, 2007, <http://goo.gl/9AkCmG>.

80

• Γαβριηλίδου Μ., Μητροπολιτική ανάπτυξη και αστικός ανταγωνισμός: Ιστορική Μνήμη, Τοπόσημα στο σύγχρονο Βερολίνο, πτυχιακή εργασία, Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα γεωγραφίας, ΠΜΣ Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Γεωγραφία του Χώρου, 2008, <http://goo.gl/nUcPGr>.

• Γκότσης Σ., Το μουσείο, το μνημείο και οι διαφορετικοί κάτοικοι της πόλης. Για μια επαναδιαπραγμάτευση των ορίων της δημόσιας ιστορίας, 2011, <http://goo.gl/fCZpLb>.

• Ζερβός Γ., H εξέλιξη της αντίληψης της διατήρησης από το Χάρτη των Αθηνών του 1931 στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου του 2000, εισήγηση 11ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αρχιτεκτόνων, Ζάππειο Μέγαρο, Αθήνα, 2011, <http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/eishghshZervos.11sinedrio2011.pdf>.

• Ηλιάδη Α., Ιστορική – Κοινωνική μνήμη και Φωτογραφία,< http://www. matia.gr/7/78/7806/7806_6_19.html> • Ηλιάδη Α., Μνημονικοί μηχανισμοί, φωτογραφία και Ιστορία, <http://www.

24grammata.com/?p=5401> • Κοντογιάννη Χ. & Μητροκανέλου Κ., Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στο χρόνο, ερευνητική εργασία, Ξάνθη: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 2013, <http://www.greekarchitects.gr/site_pts/doc_files/80.13.10.pdf>.

• Μητούλα Ρ., Η προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, <http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/72-8.pdf> • Μίχα Ε., Θεματικές παρεμβάσεις στην πόλη: χαρακτηριστικά και συνέπειες, Επιθεώρηση Κοινωνικών ερευνών, 2007, <http://www.grsr.gr/pdf/123_3-30.pdf>.

• Μπόμπολος Ν., Τα ιστορικά κέντρα των σύγχρονων πόλεων, <http://library. tee.gr/digital/books_notee/book_59509/book_59509_bobolos.pdf> • Σουλιώτης Ν., Πολιτιστικές στρατηγικές και αστική αναζωογόνηση στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας: τοπικές συνθήκες και παγκόσμιες τάσεις, 2009, < https://www.academia.edu/2268740/>.

• Τατσιώνη Α., Η «κατασκευή» της μνήμης, Η αρχιτεκτονική και η σχέση της με τη συλλογική μνήμη, 2009, <http://www.scribd.com/doc/19011395>.

• Τσολάκου Ε., Η χρήση των ιστορικών κτιρίων – μνημείων σε μια σύγχρονη πόλη, <http://lib.teekerk.gr:8080/jspui/bitstream/lib.teekerk.gr/143/1/Tsolakou_IstorikaMnimeia.pdf>

_βιβλιογραφία

ιστοσελίδες • http://www.insee.fr/fr/ • http://venirabordeaux.com/ • http://www.bordeaux.fr/ • http://www.legifrance.gouv.fr/ • http://www.vie-publique.fr/politiques-publiques/politique-patrimoine/ chronologie/ • http://www.unesco.org/ • http://larivedroite.canalblog.com/ • http://www.culturecommunication.gouv.fr/ • http://www.niascaportofino.it/en/from-the-invisible-cities-by-italocalvino-zora/ • http://www.pss-archi.eu/forum/viewforum.php?id=44&p=2 • http://www.vues-aeriennes-bordeaux.fr/ • http://photimages.canalblog.com/ • http://www.33-bordeaux.com/ • http://www.lesmemoiresdesesclavages.com/• http://fr.calameo.com/ read/000258713c745923fa07a • http://fr.calameo.com/read/00025871354276bddd3f4 • http://www.aquitaine-pqa.fr/index.php/chantiers/observation/ etude-rive-droite-de-lagglomeration-bordelaise-2012 • http://kompreser.espivblogs.net/files/2011/04/kompreserenantia-sti-lithi-Metaksourgeio.pdf

http://www.lacub.fr/ • http://www.bordeaux2030.fr/ • http://www.bordeaux-port.fr/ • http://meriadeck.free.fr/ • http://www.bordeaux-euratlantique.fr/ • http://www.inegalites.fr/ • http://www.bordeaux-tourisme.com/ • http://www.worldportsource.com/ • http://www.incite-bordeaux.fr/ • http://50000logements.lacub.fr/ • http://www.centre-historique-bordeaux.fr/ • http://www.saintmich.fr/ • http://aquitaine.culture.gouv.fr/ • http://pontdupertuis.canalblog.com/ • http://osezbordeaux.fr/ • http://special-bordeaux.blogspot.gr/ • http://portal.unesco.org/ • http://aquitaine.culture.gouv.fr/ • http://mnemeden.wordpress.com/ • http://portal.unesco.org/ • http://www.ina.fr/

Le miroir d’eau, Bastos, 2008, προσωπική επεξεργασία φωτογραφίας από το <http://bastos.over-blog.fr/categorie-10047572.html>

81