Oi Piles tin Polis kai tis Mnimis sti Mesaiwniki Poli tis Rodou (Greek)

Πολυτεχνείο Κρήτης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ερευνητική εργασία Ιούλιος 2012

Οι ΠΥΛΕΣ της ΠΟΛΗΣ και της ΜΝΗΜΗΣ στη Mεσαιωνική Ρόδο

Εκπόνηση : Παυλή Βασιλική Επίβλεψη : Κώτσάκη Αμαλία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή ........................................................ 5 Το αντικείενο και η σκοπιότητα της έρευνας ................. 5 Μέθοδος συλλογής ερευνητικού υλικού ........................... 9 Ερηνευτική έθοδος .......................................... 15 Ιστορική ανάλυση ............................................... 23 Οι πύλες της αρχαίας πόλης (408 πχ – 4ος αιώνας) ............. 25 Η αρχαία πόλη .............................................. 27 Ο προορισός – Η αρχαία αγορά .............................. 30 Οι πύλες της αρχαίας πόλης ................................. 32 Η συλλογική νήη και οι πύλες της αρχαίας πόλης .......... 34 Οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου (4ος αιώνας έως 1309) ........ 35 Το Βυζαντινό Κάστρο ........................................ 37 Ο προορισός- Ο επορικός άξονας ........................... 41 Οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου ............................ 42 Η συλλογική νήη και οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου ...... 45 Οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών (1309-1523) ................. 47 Το Κάστρο των Ιπποτών ...................................... 49 Ο προορισός - Η "εγάλη κοινή πλατεία" .................... 52 Οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών ........................... 54 Η συλλογική νήη και οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών..... 68 Οι πύλες της Οθωανικής πόλης(1523-1912) ..................... 71 Η Οθωανική πόλη ........................................... 73 Ο προορισός - Το "παζάρι" ................................. 76 Οι πύλες της Οθωανικής πόλης .............................. 78 Η συλλογική νήη και οι πύλες της Οθωανικής πόλης ........ 82 Οι πύλες της Ιταλικής πόλης (1912-1943) ...................... 85 Η εσαιωνική και η σύγχρονη πόλη ........................... 87 Η "Νέα Αγορά" και η αντίσταση της "παλιάς" ................. 90 Οι πύλες τις Ιταλικής πόλης ................................ 91 Η συλλογική νήη και οι πύλες της Ιταλικής πόλης .......... 99 Οι πύλες την επόλεη περίοδο και την Ενσωάτωση(1943 έχρι σήερα) ..................................................... 101 Ο προορισός - Η οδός Σωκράτους ........................... 106 Οι πύλες της εσαιωνικής πόλης ............................ 107 Η συλλογική νήη και οι πύλες της πόλης σήερα ........... 110

Ερηνεία ...................................................... 113 Εικονογραφικό υλικό........................................... 131 Βιβλιογραφία - Προέλευση εικόνων και σχεδίων ................. 153

Εισαγωγή Το αντικείενο

και η σκοπιότητα της έρευνας

"Για να σου ιλήσω για την Πενθεσίλεια θα έπρεπε να αρχίσω ε την περιγραφή της εισόδου της πόλης. Εσύ σίγουρα φαντάζεσαι να ορθώνονται έσα από τη σκονισένη πεδιάδα κάποια τείχη, να πλησιάζεις βήα το βήα την πύλη που φρουρείται από φορατζήδες που ήδη κοιτάζουν στραβά τους πόγους σου. Ώσπου να φτάσεις στην πύλη , βρίσκεσαι ακόα έξω από την πόλη, έσα θα βρεθείς, όλις περάσεις κάτω από την αψίδα, αέσως θα σε περικυκλώσει η συπαγής οντότητα της πόλης. Χαραγένο σε ια πέτρα υπάρχει ένα σχέδιο που θα σου αποκαλυφθεί αν ακολουθήσεις ια γεάτη γωνίε ς δ ι α δ ρ ο  ή " 1.

1

Ίταλο Καλβίνο, "Οι αόρατες πόλεις", Αφήγηα, Μετάφραση: Ανταίος Χρυσοστοίδης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ 189

Είναι κοινός τόπος ότι οι ιδεολογίες, οι διάφορες φιλοσοφικές τοποθετήσεις, η πολιτιστική ταυτότητα κάθε τόπου και κάθε εποχής αποτυπώθηκαν ανάλογα στον κτισένο χώρο. Η έννοια του ορίου, της σήανσης, του διαχωρισού ιας περιοχής από ια άλλη εκφράστηκε διαφορετικά σε κάθε κοινωνία καθορίζοντας πολλές φορές την ιδιαίτερη φυσιογνωία του οικισού της(Εικ.Α). Τα όρια δίνουν το νόηα του κτισένου χώρου από την πρακτική, τη συναισθηατική και κυρίως την ιδεολογική και ερηνευτική πλευρά του. Ο άκτιστος χώρος που συνοδεύει τον κτισένο, συβάλλει και αυτός στο νόηα του. Είναι δύο τόποι που συνδέονται στην αντίληψή ας ε την έννοια του "εσωτερικού" και του "εξωτερικού" χώρου2. Τα στοιχεία που οριοθετούν ια πόλη δηιουργούν και τα ανοίγατα της επικοινωνίας της, ανοίγατα που αποτελούν νέες οριοθετήσεις, νέα περιγραατικά στοιχεία. Τα ανοίγατα έσα από τα συγκεκριένα τους περιγράατα, δίνουν το νόηα και το χαρακτήρα της επικοινωνίας της, αποτελούν ένα έσο έκφρασης ιας εταβλητής τοπολογίας ανάεσα στο "έσα" και στο "έξω"(Εικ.Β)3. Συνεπώς, η οριοθέτηση ιας πόλης έσω της οχύρωσης της, δηιουργεί ταυτόχρονα και προσεγγίσεις, δηλαδή πύλες προσβασιότητας. Οι πύλες, καθιστούν δυνατή την διάβαση του τείχους, επιβεβαιώνοντας ια χωρική έλλειψη συνέχειας και προσφέροντας τη δυνατότητα του φυσικού περάσατος. Αποκαλύπτουν έτσι τη φύση των οχυρώσεων αλλά και του χώρου στον οποίο δίνουν προσπέλαση. Η είσοδοι των πόλεων έχουν πάντα και ια συβολική και εταφυσική διάσταση, "οι πύλες γίνονται "τόποι" όπου ο κόσος αλλάζει κατεύθυνση, αναποδογυρίζει"(Εικ.Γ)4. Η πύλη στο όριο ιας πόλης, ιας κατοικίας ή ενός ναού, αποκτά ια συβολική αξία η οποία διαορφώνει τον ιδιαίτερο χαρακτήρας τους, την αξία της περιοχής γύρω από το άνοιγα, την ιεράρχηση τους καθώς και της αισθητική τους(Εικ.). Εφανίζουν το εγαλείο, την ανάταση και τη σπουδαιότητα του περιεχοένου τους δηιουργώντας τις προϋποθέσεις για το σεβασό και δέος του θεατή τους(Εικ.Ε,Ζ). Στεφάνου Ιουλία - Στεφάνου Ιωσήφ, "Περιγραφή Πανεπιστηιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π, Αθήνα 1999,σελ 86 3 Ο.π.2, σελ 160-161 4 Ο.π.2, σελ 186 2

της

εικόνας

της

πόλης",

7

Το αντικείενο και η σκοπιότητα της έρευνας

Εικόνα Α: Το περίγραα ενός αντικειένου ορίζει την σχέση ας ε το "άλλο".

Εικόνα Β: Η πύλη του Taj Mahal. Ο διαχωρισός και η επικοινωνία του "έσα" ε το "έξω" .

Εικόνα Γ: Η πύλη του σιδηροδροικού σταθού της Αβέρσας, "οι πύλες γίνονται τόποι όπου ο κόσος αλλάζει κατεύθυνση, αναποδογυρίζει".

Η εσαιωνική πόλη της Ρόδου αποτελεί ια χαρακτηριστική περίπτωση χώρου ε διασφαλισένη την φυσική του υπόσταση έσα στα τείχη. Είναι ένας τόπος γεάτος νήες 5 , ένα παλίψηστο6 των πολιτισών που προσπάθησαν να εδραιώσουν την κυριαρχία τους. Η αλληλεξάρτηση νήης και χώρου, είναι ια σχεδόν αυτονόητη συνθήκη όπου η διάρκεια των στοιχείων του παρελθόντος της εξακολουθούν να αποτελούν το εγαλύτερο τήα των τωρινών βιωάτων των κατοίκων της. Το οχυρωατικό της σύνολο, αποκόπτει επί αιώνες την άεση επικοινωνία των κατοίκων της ε τη ζωή έξω από τα τείχη διασφαλίζοντας την πολεοδοική του ενότητα, ενώ καθορισένα από το παρελθόν ανοίγατα πάνω στον οχυρωατικό της περίβολο, αναλαβάνουν τον ρόλο των περασάτων. Τα ανοίγατα αυτά, αποτελούν τις περίφηες πύλες της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου, και η σχέση τους ε αυτή θα αποτελέσει το αντικείενο της ερευνητικής ελέτης. Σκοπός της ελέτης είναι ο συσχετισός των πυλών της πόλης ε τη συλλογική νήη και συγκεκριένα η διερεύνηση της συβολής των πυλών και των ετασχηατισών τους στη διαόρφωση της συλλογικής νήης στη εσαιωνική πόλη της Ρόδου.

Ακολουθώντας τον ορισό του Ζακ Λε Γκοφ, νήη είναι "η ιδιότητα διατήρησης ορισένων πληροφοριών, χάρη στις οποίες ο άνθρωπος πορεί να ενεργοποιεί εντυπώσεις ή πληροφορίες οι οποίες έχουν παρέλθει και τις οποίες εκείνος αναπαριστά ως παρελθούσες"

5

Ζακ λε Γκοφ,"Ιστορία και νήη", Εκδόσεις Νεφέλη, σελ 87

"Ένα παλίψηστο είναι ια περγαηνή από την οποία έξυσαν την πρώτη γραφή, ώστε να χαράξουν ια άλλη, η οποία εν τούτοις δεν αποκρύπτει τελείως την πρώτη, έτσι ώστε να πορεί να αναγνωσθεί, λόγω της διαφάνειας, το παλιό κάτω από το νέο. Θα πορούσε κανείς να αποκαλέσει εποένως παλίψηστα, ε τρόπο εταφορικό, ή "υποκείενα", όλα εκείνα τα έργα που προήλθαν από ένα προηγούενο έργο, έσω ετασχηατισού ή ίησης" G.Cenette Φιλιππίδης .- Μωραίτης Κ., "Η Ιστορική επαλληλία των πόλεων ως συνθετικό αίτηα για το φυσικό σχεδιασό", ΚΒ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών αρχαιοτήτων, 4η εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων-ΤΕΕ, Τήα ωδεκανήσου, "Νέες πόλεις πάνω σε παλιές", Επ.Συνέδριο, Ρόδος, 27-30 Σεπτεβρίου 1993, σελ 23, υποσηείωση : G, Cenette, Palimpsestes, "La litterature au second degree" , Παρίσι 1982 6

Εικόνα  : Η θαλάσσια πύλη του ιερού ή πύλη Torii δείχνει την είσοδο στον ναό.

8

Μέθοδος συλλογής ερευνητικού υλικού "Ποιός πορεί σήερα να διαχωρίσει το γεγονός από τη αρτυρία του, που είναι ακριβώς αυτή που παγιώνει το γεγονός;" 7 Aldo Rossi

Aldo Rossi, "Η αρχιτεκτονική Θεσσαλονίκη 1991, σελ 148

7

της

πόλης",

University

studio

press,

Εκδόσεις

επιστηονικών

Βιβλίων

και

Περιοδικών,

Το εγαλύτερο έρος του υλικού ελέτης συλλέχτηκε κυρίως από τα αρχεία των αρόδιων για την εσαιωνική πόλη της Ρόδου υπηρεσιών, όπως το Αυτοτελές Γραφείο Προγραατισού και Υλοποίησης Έργων της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, το Τήα Αρχαιολογικών χώρων και Ιστορικών κτηρίων της Μεσαιωνικής πόλης και το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Σπουδών. Εξίσου αξιόλογο ήταν και το υλικό που συλλέχθηκε από προσωπικές συλλογές. Ένα από τα βασικότερά συγγράατα στο οποίο βασίστηκε η ερευνητική ελέτη υπήρξε το βιβλίο "La cite de Rhodes, I. Topografie- Arcitecture militaire" του Γάλλου αρχιτέκτονα Albert Gabriel δηοσιευένο το 19218. Η γαλλική έκδοση του πρωτότυπου βιβλίου αλλά και το εταφρασένο στα ελληνικά από την Κασδάγλη Άννα-Μαρία αδηοσίευτο κείενο9, συνέβαλαν εξίσου στην κατανόηση και την ανάλυση των οχυρώσεων και την τοπογραφίας της εσαιωνικής πόλης την εποχή που καθοριστικέ η τελική της έκταση. Καθοριστικής σηασίας για την κατανόηση της δοής της πόλης υπήρξαν τα δηοσιευένα, από τις υπηρεσίες της εσαιωνικής πόλης, συγγράατα αλλά και οι δηοσιεύσεις των πρακτικών δύο διεθνών επιστηονικών συνεδρίων ε θέα την εσαιωνική πόλη της Ρόδου10 11 . Τα άρθρα και οι ανακοινώσεις της Κατερίνας Μανούσου Ντέλλα12, και Ηλία Κόλλια13, επλούτισαν την ελέτη ε στοιχεία 8

A.A. Gabriel, "La cite de Rhodes. Architecture militaire",1, Παρίσι 1923

Albert Gabriel, "Η πόλη της Ρόδου", Ι. Φρουριακή Αρχιτεκτονική, Παρίσι 1921, Μετάφραση: Άννα-Μαρία Κάσδαγλη 10 Πρακτικά ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου: "Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της έχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους (1523)" , Ρόδος, 24-29 Οκτωβρίου 1993,Τόος Α και Β, Αθήνα 1999 9

Πρακτικά του ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου : "15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου", Τόος Α και Β, Υπουργείο Πολιτισού 2007, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Αθήνα 2007 12 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Ρόδος. Στοιχεία πολεοδοικής Ανάλυσης ιας οχυρωένης πόλης", ελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, Περίοδος ’ Τόος ΚΑ’ 2000, Αθήνα 11

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επιστηονική Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, "Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης (1985-2000)", Επιτροπή παρακολούθησης έργων στα νηεία της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Υπουργείο Πολιτισού, Ταείο 13

11

Μέθοδος συλλογής ερευνητικού υλικού Α. Αρχειακή έρευνα

Β. Βιβλιογραφία

που αποκαλύπτουν την εξέλιξη πολεοδοικού ιστού και του οχυρωατικού συνόλου της τειχισένης πόλης ενώ για την πολεοδοική ανάπτυξη εκτός των τειχών ιδιαίτερα χρήσιη ήταν η έκδοση του Τεχνικού Επιελητήριου Ελλάδος ε αντίστοιχο θέα14. Το ιστορικό βιβλίο του Ι.Χ. Παπαχριστοδούλου15 αποτέλεσε οδηγό για κάθε ιστορική αναφορά, ενώ συγγράατα που αφορούν συγκεκριένες και καθοριστικές για την πόλη ιστορικές περιόδους ενίσχυσαν το υλικό ελέτης. Για την ανάγνωση και κατανόηση της πόλης, όπως επίσης και για την ανάλυση του πολλαπλού ρόλου των πυλών στα όριά της, καθοριστικής σηασίας αποτέλεσαν τα συγγράατα "The image of the city" του Kevin Lynch αλλά και "Περιγραφή της εικόνας της πόλης" των Ιουλία και Ιωσήφ Στεφάνου16. Όσον αφορά την κατανόηση της συλλογικής νήης ως έννοιας και του συσχετισού της ε το κτισένο περιβάλλον της πόλης, ιδιαίτερα σηαντικά υπήρξαν τα συγγράατα του Ζακ λε Γκοφ, "Ιστορία και νήη"17 και του Aldo Rossi, "Η αρχιτεκτονική της πόλης"18. Το συγγραφικό υλικό που αφορά την εσαιωνική πόλη της Ρόδου είναι ευρύ και επικεντρώνεται κυρίως σε σύγχρονες ελέτες και ανασκαφές που επλουτίζουν τα στοιχεία της ιστορικής της εξέλιξης. Η δηοσίευση αποσπασάτων, αρτυριών και απεικονίσεων του παρελθόντος έχει προσδώσει επίσης αξιόλογα συγγράατα σχετικά ε τα κοινωνικά δρώενα διάφορων ιστορικών εποχών. Όσον αφόρα όως τις πύλες της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου, η έχρι τώρα έρευνα για τον συγκεκριένο θέα επικεντρώνεται όνο σε ένα άρθρο ε θέα "Μορφολογικά στοιχεία των εσαιωνικών πυλών της

ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση αρχαιολογικών έργων, Ρόδος 2001

Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, "Ρόδος. Η πόλη εκτός των τειχών 1522-1947. Αρχιτεκτονική- Πολεοδοία" , Τεχνικό επιελητήριο Ελλάδας-Τήα ωδεκανήσου, ΥΠ.ΠΟ. Υπηρεσία Νεότερων Μνηείων και Τεχνικών Έργων ωδεκανήσου, Ρόδος 2005 15 Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., "Ιστορία της Ρόδου . Από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ενσωάτωση της ωδεκανήσου (1948)" , ήος Ρόδου-Στέγη γραάτων και τεχνών ωδεκανήσου, Σειρά αυτοτελών εκδόσεων αριθός 1, Β’ Συπληρωένη έκδοση, Αθήνα 1994 16 Στεφάνου Ιουλία - Στεφάνου Ιωσήφ, ο.π.2 14

17 18

12

Ζακ λε Γκοφ, ο.π.5

Aldo Rossi, ο.π.7

πόλης της Ρόδου"19. Αναφορές για τις πύλες και τους ετασχηατισούς τους υπάρχουν σε ελέτες σχετικές ε την πολεοδοική της εξέλιξη αλλά χωρίς να αποτελούν κύριο θέα ελέτης. Η ανάγνωση της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου ε πρίσα θέασης τις πύλες της και η ανάλυση των οδικών αξόνων και των νηείων της, ε σκοπό τον συσχετισό των πυλών της ε την συλλογική νήη της πόλης θα καλύψει ένα ερευνητικό κενό των έχρι τώρα σχετικών για την εσαιωνική πόλη ελετών. Η διαδικτυακή έρευνα αποτέλεσε επίσης ένα σηαντικό κοάτι της ελέτης συνεισφέροντας κυρίως στον επλουτισό των απεικονίσεων και φωτογραφικών αποτυπώσεων της εσαιωνικής πόλης τόσο στο παρελθόν όσο και σήερα. Καθοριστικό ρόλο για την έρευνα και την διεξαγωγή των συπερασάτων της, έπαιξε και η επιτόπια ελέτη της πόλης, όπως υφίσταται σήερα. Η παρατήρηση και το βίωα του θέατος της ελέτης, δηλαδή της πόλης γενικότερα και της λειτουργίας των πυλών ειδικότερα αποτέλεσε ένα σηαντικό παράγοντα για τον συσχετισό των στοιχείων που συλλέχθηκαν από τα γραπτά κείενα και τις απεικονίσεις ε τα υφιστάενα στοιχεία που επιβιώνουν στη πόλη ακόα και σήερα. Η διαονή της γράφουσας στην σύγχρονη πόλη της Ρόδου συνέβαλε επιπλέον στη διερεύνηση του συσχετισού της πόλης και των πυλών ε την συλλογικής νήη των κατοίκων της, έρος των οποίων αποτελεί και η ιδία.

Κατερίνα Μανούσου-Ντέλλα, "Μορφολογικά στοιχεία των εσαιωνικών πυλών της πόλης της Ρόδου", "Γλυπτική και λιθοξοική στη Λατινική Ανατολή 13ος -17ος αιώνας", Επιστηονική επιέλεια: Όλγα Γκράτζιου, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστηιακές εκδόσεις Κρήτης, Ανάτυπο, Σελ 222-223 19

13

Γ. ιαδικτυακή έρευνα

. Έρευνα Πεδίου

Ερηνευτική έθοδος "τα εγάλα έργα της αρχιτεκτονικής είναι κυρίως έργα κοινωνικά και όχι ατοικά. Είναι πιο πολύ γέννηα ενός λαού που οχθεί, παρά προϊόν ευφυών ανθρώπων, είναι το κατακάθι που αφήνει ένα έθνος, η επιφάνεια που σχηατίζουν οι αιώνες, αυτό που ένει από τις συνεχείς εξατίσεις της ανθρώπινης κοινωνίας. Είναι, ε ια λέξη ένα είδος γεωλογικού σχηατισού" Victor Hugo 20

20

Aldo Rossi, ο.π.7, σελ 319

Για να καθορίσουε την ερηνευτική έθοδο έσα από την οποία θα ελετήσουε τον συσχετισό των πυλών της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου ε την συλλογική νήης της, είναι απαραίτητος ο καθορισός της έννοιας της συλλογικής νήης. Ο Πιερ Νορά ορίζει ως συλλογική νήη "αυτό που ένει από το παρελθόν στα πλαίσιο του βιώατος των οάδων" και ταυτόχρονα "αυτό που οι οάδες δηιουργούν ε το παρελθόν τους"21. Μέσα από αυτόν τον ορισό, θα πορούσαε να συπεράνουε πως κάθε πόλη, ως ένας χώρος κατ’ εξοχήν οαδικής κατοίκησης, αποτελεί το χωρικό πλαίσιο πάνω στο οποίο δρα η συλλογική νήη. Σε κάθε πόλη όως δρα και "αυτό που οι οάδες δηιουργούν ε το παρελθόν τους", καθώς η συλλογική νήη είναι ταυτόχρονα και ια ιδεολογική σχέση που συνδέει το επιθυητό έλλον ε το εξίσου επιθυητό παρελθόν του. Συνεπώς, έσα στον αστικό χώρο απωθούνται ή ενισχύονται τα υλικά τεκήρια του παρελθόντος έσα στα πλαίσιο της επιλεκτικής αναδηιουργίας του, για την στήριξη της συβολικής αναφοράς του παρόντος. Η συλλογική νήη των κατοίκων της, αποτελεί ένα ουσιαστικό στοιχείο της συλλογικής ταυτότητας της πόλης, η αναζήτηση της οποίας συνιστά ια από τις θεελιώδεις δραστηριότητες των ατόων και των κοινωνιών του σήερα22. Με ποιο τρόπο όως συβάλλουν οι πύλες της τειχισένης πόλης στη διαόρφωση της συλλογικής νήης; Η τοποθεσία της πύλης, της εισόδου της πόλης είναι αδιαχώριστη από την χάραξη του οδικού άξονα που την διαπερνά. Μέσα στην έννοια του οδικού άξονα όως ενυπάρχει πάντα η έννοια της κίνησης. Η κίνηση αυτή ορίζει ια κατεύθυνση, έτσι η πύλη δεν καθορίζει όνο τον σηείο της πρόσβασης και τον χώρο ετακίνησης του εισερχόενου στην πόλη ατόου αλλά και τον προορισό του. Συνεπώς από την πύλη ξεκινά ια διαδικασία καθοδήγησης του ατόου, προβάλλοντας τις πρώτες ορφές της πόλης, προς ένα καθορισένο προορισό. Ο προορισός, δεν είναι άλλος από τον πυρήνα της πόλης, το χώρο όπου διαδραατίζεται ο δηόσιος βίος της. Αποτελεί έναν τόπο καθηερινής συνάντησης των κατοίκων της, είναι διαχρονικά πόλος έλξης ανθρώπων και λειτουργιών και προβάλλει το ισχύον κοινωνικοπολιτικό και οικονοικό πλαίσιο της κοινωνίας της. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να αναλογίζονται τόσο 21 22

Ζακ λε Γκόφ, ο.π.5, σελ 140 O.π.5, σελ 143

17

Ερηνευτική έθοδος

τον προορισό όσο και την αρχή των οδικών αξόνων της πόλης ή άλλοτε να ταυτίζουν τους άξονες ε τον προορισό τους23. Συνεπώς, οι οδικοί άξονες των πυλών, ε την ξεκάθαρη και σηαίνουσα αρχή τους στις πύλες της πόλης και ε προορισό τον πυρήνα της, έχουν δυνατότερη οικειοποίηση από τους κατοίκους της, αποτελώντας ταυτόχρονα ένα σηαντικό κοάτι της δοής της. Έτσι, δηιουργείται ια λειτουργική ιεραρχία αυτών των αξόνων έναντι των υπολοίπων, και η ενοποίηση τους ως συνεχή εξέχοντα δοικά στοιχεία της πόλης δηιουργεί το σκελετό της εικόνας της πόλης. Ποια είναι όως αυτή η εικόνα που οι καθορισένοι από τις πύλες άξονες δηιουργούν το σκελετό της; Η εικόνα της πόλης είναι το σύνολο των κοινών διανοητικών εικόνων που αντιλαβάνεται εγάλο ποσοστό των κατοίκων της, και διαορφώνεται στον δηόσιο χώρο της24. Προσφέρει ένα πλαίσιο αναφορών έσα στις οποίες το άτοο ενεργεί, συπεριφέρεται και έσα από το οποίο πορεί να προσαρόσει και να συνδέσει τις γνώσεις του25. Αποτελεί την εξωτερική υλική ορφή της πόλης, όπου οι κάτοικοι της έχουν δώσει όνοα και νόηα και η οποία παρέχει το υλικό συλλογικής νήης και συβόλων που τους ενώνει και τους επιτρέπει να επικοινωνούν εταξύ τους. Μέσα όως στο ευρύ σύνολο των ορφών που ορίζουν την εικόνα της πόλης, συγκεκριένες ορφές διαχωρίζονται από τις υπόλοιπες λόγω της κλίακας και των χαρακτηριστικών τους, γίνονται εύκολα οικειοποιήσηες λόγω της οναδικότητας τους, ενώ η αντιπαράθεση ε το περιβάλλον τους συβάλλει στην απονηόνευση τους. Είναι τα ορόσηα που διαορφώνουν την εικόνα της πόλης, ορφές ε δύναη επιβολής, ε ικανότητα ετάδοσης ηνυάτων, που εφανίζουν εγαλείο και σπουδαιότητα, δηιουργώντας τις προϋποθέσεις για ιδεολογική και ψυχική ανάταση, ιερότητα και δέος του θεατή τους. Τα ορόσηα ορίζουν το συλλογικό χρόνο σε ένα τόπο , δίνοντάς του τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και νοήατα που ο άνθρωπος κατανόησε και η φύση του προσφέρει. Είναι οι ορφές που στην ιστορική τους 23 Kevin Lynch, "The image of the city", The MIT Pres, Massachusetts Institute of Technology Cambridge, Massachusetts, and London, England, σελ 96-97 24 O.π.23, σελ 7 25 O.π.23, σελ 126

18

διάσταση προσδιορίζουν τον άνθρωπο, ως ιδιαίτερη προσωπικότητα αλλά και την εποχή του, διαθέτοντας του έτσι στοιχεία σταθερά, σηεία ή αξίες, για να τροφοδοτήσει συλλογική νήη26. Έτσι, ο συλλογικός χρόνος εφανίζεται και πραγατώνεται στον χώρο ως ια ορφή, ένα ορόσηο που γίνεται ένα νηείο. Τα νηεία σχετίζουν το ιστορικό παρελθόν ε τον πολιτισικό παρόν, αποτελούν το υλικό της συλλογικής νήης των κατοίκων της πόλης. Η ιστορία, ο συβολισός και τα νοήατα που συσχετίζονται ε την ορφή τους σε συνδυασό ε εξέχουσα τοποθεσία τους τα καθιστούν δυναικές, καθοριστικές ενισχύσεις της εικόνας της πόλης27. Ο πυρήνας της πόλης, αποτελώντας την πιο εξέχουσα τοποθεσία για την ανάδειξη ια ορφής, είναι διαορφωένος από πληθώρα νηείων. Παρόλα αυτά δεν αποτελεί την οναδική τοποθεσία όπου ια ορφή γίνεται αξιοπρόσεχτη. Το νηεία που διευθετούνται κατά ήκος των κύριων αξόνων της πόλης ενισχύουν εξίσου την ταυτότητα της, καθώς ο επισκέπτης τα αντιλαβάνεται κινούενος κατά ήκος τους. Οι άξονες των πυλών παρέχουν ένα γραικό χώρο ο οποίος εγγυάται την προσοχή των νηείων ενώ τα διαοιρασένα κατά ήκος τους νηεία ενδυναώνουν ε την σειρά τους την σηασία τους. Συνεπώς, οι πύλες της πόλης ορίζουν τους άξονες που προσελκύουν τα νηεία της και έχουν ως προορισό τον πυρήνα του νηειακού συνόλου της. Η συλλογική νήη γίνεται εικονικά αντιληπτή κατά την διαδικασία ετακίνησης των ανθρώπων από τις πύλες στον πυρήνα της πόλης. Η επαφή των ανθρώπων ε την νήη της πόλης, ξεκινά και τελειώνει από τις πύλες της, οι οποίες δηιουργούν ια συνέχεια επειριών έσω των νηείων της, που κορυφώνονται στο κέντρο της αλλά ολοκληρώνονται ε την έξοδο από αυτές. Συνεπώς, για την ελέτη της συβολής των πυλών στην διαόρφωση της συλλογικής νήης της Αυτό συβαίνει ακόα και χωρίς τις κατασκευασένες από τον άνθρωπο ορφές. Η φυλή Arunda της Αυστραλίας έχει ια οναδική νηονική ικανότητα ε την οποία πορούν να επαναλαβάνουν υπερβολικά εγάλες παραδοσιακές ιστορίες. Κάθε λεπτοέρεια της υπαίθρου αποτελεί ένα στοιχείο- ένα σύνδεσο ε κάποιο ύθο και κάθε σκηνή ενισχύει ανάνηση - ενθύηση της συλλογικής τους κουλτούρας.

Kevin Lynch, ο.π.23, σελ 12 27 Kevin Lynch, ο.π.23, σελ 101 26

19

πόλης, είναι απαραίτητη η ανάγνωση της δοής και της ορφής της πόλης έσα από την οποία θα αναζητηθούν τα όρια και ο πυρήνα της, οι βασικοί άξονες και τα ορόσηα της, και ο συσχετισός τους ε τις πύλες θα αποτελέσει το εργαλείο ερηνείας ας. Σύφωνα ε τον Aldo Rossi πρωτεύων στοιχείο για την ανάγνωση ιας πόλης είναι η διάρκεια. "Αυτό το γενεσιουργό στοιχείο γίνεται ο κύριος στόχος της έρευνας των αστικών φαινοένων, γιατί η κατανόηση του πορεί να οδηγήσει ως την ανακάλυψη του τρόπου ε τον οποίο διαορφώνεται ο χώρος της πόλης"28. Αυτό είναι άλλωστε και το χαρακτηριστικό στοιχειό που ετατρέπει τα ορόσηα σε νηεία, που δίνει στον κάτοικό της υλικό για της συλλογική του νήη. Εκτός όως από την διάρκεια, απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάγνωση ιας πόλης είναι το κοινωνικό περιεχόενο, η ελέτη του οποίου είναι απαραίτητη πριν από την περιγραφή των γεωγραφικών παραγόντων, που δίνουν στο αστικό περιβάλλον τη σηασία του 29. Κάθε πόλη "έχει την δική της φυσιογνωία, η οποία αντιστοιχεί ακριβώς στην κοσοθεωρία της κοινωνίας όπου ανήκει"30. Οι συπεριφορές των κοινωνιών όως καθοδηγούνται από τα κυρίαρχα ιδεολογικά κίνητρα31, τα οποία εδραιώνουν τους κοινωνικούς θεσούς, δηλαδή "το συλλογικό ιδεώδες, ως συλλογικό πνεύα, ως παράδοση της οάδας, καθετί που παρουσιάζει ένα ίγα από προσωπικές επιδιώξεις και συλλογική λογοκρισία, που κάνει την κοινωνική οάδα να πραγατώνει σκοπούς πιο ανυστερόβουλους από τους σκοπούς που θα είχαν επιδιώξει τα έλη της προσωπικά"32. Κάθε Aldo Rossi, ο.π.7, σελ 51 O.π.7, σελ 46 30 Σαρηγιάννης Γεώργιος Μ., "Ιστορία της πόλης και της πολεοδοίας. Η αρχαία πόλη", Κύκλος αθηάτων Ιστορία και Θεωρία Ι και ΙΙ, 1ο και 2ο εξάηνο Σχολής Αρχιτεκτόνων Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Τρίτη Έκδοση συπληρωένη, Αθήνα 2002*** 31 Με τον όρο ιδεολογία εννοούε "ένα σύστηα παραστάσεων (εικόνων, ύθων, ιδεών ή εννοιών ανάλογα στην περίπτωση), προικισένο ε ιστορική ύπαρξη και ιστορικό ρόλο έσα σε ια δοσένη κοινωνία" Duby Georges, "Κοινωνική ιστορία και ιδεολογίες των κοινωνιών", Ζακ Λε ΓκοφΠιερ Νορα., "Το έργο της Ιστορίας ***", Μετάφραση : Κλάιρη Μιτσοτάκη, Εκδόσεις Ράππα, 1988, σελ 15 32 Duby Georges, ο.π.31, σελ 28-29 28 29

20

πολιτισός που διαορφώνεται έσω των κοινωνικών αυτών θεσών, δηιουργεί στον τόπο τις δικές του παραστάσεις ορφών φορτισένες ε ένα νόηα πιο βαρύ και περισσότερο άεσο ακόα και από τη γραφή του. Οι εικόνες στάθηκαν όπλα εξαιρετικά αποτελεσατικά, αυντικά και επιθετικά για την εξυπηρέτηση των κυρίαρχων ιδεολογικών κινήτρων και την εδραίωση των κοινωνικών θεσών33. Οι κυρίαρχες ιδεολογίες όως εταβάλλονται, όταν το πολιτιστικό σύνολο που τα περιβάλλει υφίσταται τη διείσδυση και την επήρεια ξένων ή συγγενών πολιτισών. Η διείσδυση αυτή γίνεται εξαιτίας ιας άνισης σχέσης δυνάεων ανάεσα σε αντιπαρατιθέενους πολιτισούς, είναι συχνά βάναυση και συνοδεύεται ε πολιτιστικές αναστατώσεις και απότοες εταβολές στο επίπεδο της οικονοίας και της πολιτικής34. Συνεπώς, ια διάκριση των ιστορικών περιόδων ε βάση την αλλαγή των κυρίαρχων ιδεολογιών, αποτελεί ουσιαστικά ένα διαχωρισό της ιστορικής της εξέλιξης ε βάση της εταβολή της σταθερότητας της δοής και της ορφής της. Σε κάθε ιστορική περίοδο έχουε έτσι την δυνατότητα να διερευνήσουε την "νέα" δοή και ορφή της πόλης η οποία όως συνδέεται σαφώς πάντοτε ε την προηγούενη. Η ανάλυση κάθε ιστορικής περιόδου θα περιλαβάνει ένα γενικό πλαίσιο περιγραφής της πόλης, ενώ στην συνέχεια θα επικεντρώνεται στις πύλες του οχυρωατικού περιβόλου της, όπου θα επιχειρηθεί ια καταγραφή τους έσω χαρτογράφησης και σύνταξης χαρτών όπου αυτές θα σηαίνονται. Με βάση αυτή την καταγραφή θα ερευνώνται στη συνέχεια οι άξονες που οριοθετούνται από τις πύλες της πόλης, καθώς και η σχέση τους ε τα "νέα" ορόσηα και τον πυρήνα της. Μέσα από την ιστορική ανάλυση καθίσταται δυνατή η επακόλουθος ερηνεία της διαδικασίας ε την οποία κάθε πύλη της πόλης, από την χρονική στιγή της δηιουργίας της συβάλλει διαχρονικά στην διαόρφωση της συλλογικής νήης, έσω της απάντησης των επακόλουθων ερωτηάτων:

33 34

Duby Georges, ο.π.31, σελ 24 O.π.31, σελ 21

21

-Ποιες είναι οι προϋποθέσεις συφωνά ε τις οποίες ια πύλη έχει την δυνατότητα να συβάλλει στη διαόρφωση της συλλογικής νήης; -Συνδέεται η θέση των πυλών ε την δραστικότητά τους στην διαόρφωση της συλλογικής νήης; Αν ναι, ε ποιο τρόπο; -ιακρίνονται πολιτικές σκοπιότητες πίσω από την διαχείριση των προσβάσεων των πυλών; -Σε ποια περίοδο εφανίζονται ζητήατα χειραγώγησης της συλλογικής νήης ως τα ισχυρότερα κριτήρια στη διαχείριση των πυλών της πόλης; Πώς ερηνεύεται αυτό; - Η χωροθέτηση των πυλών παρουσιάζει σταθερές στο διάβα των αιώνων; Με ποιόν τρόπο; -Στη σηερινή τους ορφή οι πύλες ποια εποχή αναδεικνύουν και ποια υποβαθίζουν; Ποια νηεία αναδεικνύονται και ποια υποβαθίζονται;

22

Ιστορική ανάλυση "..Καλά θα κάνετε να ην τους πείτε ότι ερικές φορές διαφορετικές πόλεις διαδέχονται η ια την άλλη στον ίδιο χώρο και ε το ίδιο όνοα, ότι γεννιούνται και πεθαίνουν χωρίς να γνωρίσει η ια την άλλη, χωρίς να επικοινωνήσουν εταξύ τους. Μερικές άλιστα φορές ακόα και τα ονόατα των κατοίκων παραένουν ίδια, ακόα και η προφορά των λέξεων, ακόα και οι γραές των προσώπων τους, αλλά οι θεοί που κατοικούν πίσω από τα ονόατα κα πάνω από τους τόπους έφυγαν χωρίς να πουν τίποτα, και στη θέση τους κούρνιασαν ξένοι θεοί. Είναι άταιο να αναρωτηθεί κανείς αν αυτοί είναι καλύτεροι ή χειρότεροι από τους αρχαίους, αφού εταξύ τους δεν υπάρχει καία σχέση.." 35

35

Ίταλο Καλβίνο, ο.π.1, σελ 51-52

Οι πύλες της αρχαίας πόλης (408 πχ – 4ος αιώνας) Η κλασσική, η ελληνιστική και ρωαϊκή περίοδος

Το 408 πχ ιδρύθηκε η πόλη της Ρόδου, η εγαλύτερη πόλη της εποχής, προοριζόενη να γίνει ια πόλη πρότυπο για τον κόσο της αρχαιότητας36. Η σύετρη τάξη του "κόσου" αρθρώνει αζί ε τον κοσικό, τον φιλοσοφικό, τον πολιτικό και τον αισθητικό κώδικα και έναν ανθρωποορφικό κώδικα ο οποίος πραγατώνεται έσα από τη δοή της νεοϊδρυθείσας πόλης37. Η συετρία38, συνδέεται στενά ε την ισονοία39, ένα ιδεολογικό πλέγα που αποτελεί τον πυρήνα της ιδεολογίας και του πολιτισού της αρχαιότητας και το οποίο δηιούργησε Ιπποδάειο σχέδιο της πόλης, το οποίο, εκτός από πρακτικά και συβολικά πλεονεκτήατα, συνδέεται πάντα ε την τριερή ελληνική κοσολογία40. Η πόλη της Ρόδου, κέντρο ιας ζωντανής πολιτικής δραστηριότητας ανθίζει οικονοικά έχρι την Ρωαϊκή περίοδο καλλιεργώντας ια αστική υπερηφάνεια και ένα τοπικό πατριωτισό στους προύχοντες της, που εκφράστηκε ε την επιθυία να συνεισφέρουν υλικά στην ευζωία των συπολιτών τους(Σχ.4). Η εγαλοφροσύνη των πολιτών αζί ε τις δωρεές των "Το να κατασκευάζεις είναι να περιορίζεις, να δηιουργείς ένα εσωτερικό διαφορετικό από το εξωτερικό. Τα όρια όταν ορισθούν, ιδρυθούν και εδραιωθούν, γίνονται αντικείενο υπεράσπισης από τους ανθρώπους. Χρειάζονται κατακλυσοί για να καταργήσουν. Έτσι, είναι ουσιώδες αυτοί που τα κτίζουν να σκέπτονται πολύ καλά της εγκατάσταση τους, ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις και δυστυχία…" Αριστοτέλης

Η αρχαία πόλη

36

Σχέδιο 1: Τα όρια της πόλης και τα πέντε φυσικά λιάνια της. Στα δυτικά φαίνεται το ύψωα στο οποίο δηιουργήθηκε η Ακρόπολη.

Στεφάνου Ιουλία - Στεφάνου Ιωσήφ,ο.π.2,σελ 160

Η αρχαία ελληνική άποψη για την τάξη του "κόσου" έπαιξε σηαίνοντα ρόλο για την οριοθέτηση και τον σχεδιασό της νέας πόλης. Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., "Ο θρησκευτικός και πολιτικός συβολισός της πόλης στην αρχαία Ελλάδα", Τεύχος 63, Περιοδικό Αρχαιολογία, σελ 53 38 H αναλογία δηλαδή των ερών ενός σώατος εταξύ τους και ως προς το σύνολο 37

Ισονοία: Οι ορθές αναλογίες και η ισορροπία των αντιθετικών στοιχείων ενός έργου

39

40 Ο Ιππόδαος διαιρεί τους πολίτες της ιδανικής τεχνίτες και γεωργούς και κατανέει στην έκταση της θεών, του κράτους και των πολιτών. Ο χώρος της διαφοροποιηένος και ιεραρχηένος ε σκοπό την διέπεται από τον αριθό και την αρονία. Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., ο.π.37, σελ 54

δηοκρατίας σε στρατιώτες, πόλης τρία είδη κλήρων: των πόλης του Ιππόδαου είναι ενότητα, ια ενότητα που Σχέδιο 2 : Σχεδιαστική αναπαράσταση της νότιας οχύρωσης της Ρόδου

27

βασιλέων της ελληνιστικής εποχής δηιούργησε ένα λαπρό αστικό τοπίο και εξασφάλισε υψηλό επίπεδο υλικών ανέσεων και ευηερίας για τους κατοίκους της. Εκτεταένα κοινής χρήσεως κέντρα ενίσχυαν το δηόσιο βίο της, συνυπάρχοντας έσα σε ια αρονία ε το φυσικό και αστικό περιβάλλον41. Πέντε φυσικά λιάνια περιέβαλαν την πόλη, υποδηλώνοντας τη σηασία του επορίου, ενώ στα νότια το τείχος προσέγγιζε ένα ρέα ως φυσικό της όριο(Σχ.1)42. Στα 43 δυτικά, πάνω σε ένα ύψωα , κατασκευάστηκε η Ακρόπολη, έσα σε εκτάσεις πρασίνου44. Κατά την ελληνιστική περίοδο η πόλη αλλάζει σταδιακά ορφή, προσανατολισένη στην δηιουργία πιο επιβλητικών και ποπωδών ορφών45 οι οποίες θα φτάσουν στην έγιστη εγαλοπρέπεια τους κατά τη Ρωαϊκή εποχή46, όπου ένα νέο νηειακό σύνολο ε καθαρά Ρωαϊκό χαρακτήρα καταπατά τα προγενέστερα κτήρια47. Η περίοδος της ελληνιστικής και Ρωαϊκής Σχέδιο 3: Τρισδιάστατη απεικόνιση της πόλης της Ρόδου

Στο σχεδιασό της πόλης διαπιστώνεται το πνεύα της και η προσαρογή στις ανάγκες του.

41

Τα τείχη της πόλης προσαρόστηκαν βορειοανατολικό άκρο του νησιού.

42

δηοκρατικής κοινότητας

πλήρως στη γεωορφολογία του εδάφους στο

Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, Σελ 80 Το τοπίο να ανεβαίνει στα δυτικά σε ύψος περίπου 100 έτρων

43

Μελίνα Φιλήονος-Τσοποτού, ο.π.10, Τόος Α, σελ 33

"Παρατηρήσεις

στην

οχύρωση

της

αρχαίας

Ρόδου",

Οι ναοί χτίζονταν κατά προτίηση πάνω σε λόφους, ή υψηλούς βράχους για να φαίνονται από ακριά. Ο Ξενοφών αναφέρει ότι οι ναοί και βωοί πρέπει να βρίσκονται πάνω σε λόφους ώστε να είναι δυσπρόσβατοι αλλά ορατοί σε όλους. Γιατί, όπως λέει είναι ωραίο να βλέπει κανείς το ναό από ακριά και να πορεί να απευθύνει προσευχή.

44

Prof.Dr.W. Hoepfner, "Η πολεοδοία της Κλασσικής περιόδου",τεύχος 64, Περιοδικό Αρχαιολογία, σελ 30

Μπούρας Χαράλαπος Θ, "Μαθήατα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής", Πρώτος Τόος, Εκδόσεις Συετρία, Αθήνα 1999, σελ 403 46 Οι επιβλητικές και ποπώδης ορφές γίνονται βασική αρχή του σχεδιασού του αστικού χώρου κατά την Ρωαϊκή περίοδο. Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45, σελ 403 47 Αυτή την εποχή υποστηρίζεται ότι εφαρόστηκε στη πόλη της Ρόδου ένα πολεοδοικό πρόγραα που δηιούργησε ένα νέο αστικό περιβάλλον. Η καταπάτηση ανασκαένο προϋπαρχόντων κτηρίων της αρχαίας πόλης έχει διαπιστωθεί από το Ρωαϊκό Τετράπυλο και την ανακάλυψη της Ρωαϊκής οδού cardo η οποία καταλήγει 45

Σχέδιο 4: Απεικόνιση του Κολοσσού της Ρόδου, του αγάλατος του πολιούχου θεού Ήλιου στο λιάνι της αρχαίας πόλης.

28

περιόδου εξελίσσεται πάνω στο οτίβο του λαπρού Ιπποδάειου συστήατος(Σχ.3) ενώ η πόλη διατηρεί το εγαλείο της έχρι τον σεισό του 155 Χ, οι ζηιές του οποίου δεν αποκαθίστανται σε εγάλο βαθό. Έκτοτε αρχίζει συνεχώς να συρρικνώνεται και ο ιστός της να αλλοιώνεται σταδιακά48.

σε αυτό. Μιχαλάκη-Κόλλια Μαρία, "Η ελληνιστική Ρόδος στα όρια της εσαιωνικής πόλης και η ερηνευτική παρουσίαση των υπολειάτων της", ο.π.11, Τόος Α’, σελ 76 48 Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 31

29

Ο προορισός – Η αρχαία αγορά

Οι εξέχοντες δηόσιοι χώροι της αρχαίας πόλης επεριέχουν τόσο την Ακρόπολη(Σχ.5,Α)49, όσο και ια ζώνη πλάτους 70 έτρων(Σχ.5,Β), η οποία διασχίζει την πόλη από ανατολικά προς δυτικά και στην οποία χτίστηκαν δηόσια κτήρια και νηεία50. Την σπουδαιότερη σηασία όως, έχει ο χώρος της αγοράς(Σχ.5,Γ). Εκτός από τον επορικό της χαρακτήρα, ήταν ο τόπος συζήτησης των πολιτικών εξελίξεων και των κοινών, ο τόπος συνάντησης και φιλοσοφίας 51. Στην πόλη της Ρόδου, η αγορά πιθανότατα βρισκόταν σε ικρή απόσταση από το επορικό της λιένα(Σχ.6,α). Ο ναός του πολιούχου θεού Ήλιου πιθανολογείται ότι υψωνόταν κοντά στη θάλασσα, πάνω από την λεκάνη του πολεικού λιανιού(Σχ.6,3) ενισχύοντας ακόη περισσότερο την τοποθεσία της αγοράς σε αυτό τον χώρο52. Επιπλέον, το "είγα"53, υποστηρίζεται ότι βρισκόταν Ένα ευρύ σύνολο δηόσιων κτηρίων πρόβαλλαν στο ύψωα της πόλης: Τα ιερά των Νυφών, ια εγάλη περιοχή για την λατρεία του Απόλλωνα, το ιερό του ία, το εγαλύτερο γυνάσιο της πόλης, το στάδιο, ακόα και ια αίθουσα για παραδώσεις και ια βιβλιοθήκη.

49

Prof.Dr.W. Hoepfner, ο.π.44, σελ 33

50

Ο.π.44, σελ 33-34

Η αγορά αποτελούσε το οικονοικό, διοικητικό, κοινωνικό και πνευατικό κέντρο του "άστεως", όπου δηόσια κτήρια και ναοί κτίζονταν σε άεσο συσχετισό ε αυτήν. Αρχικά η αγορά δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας χώρος ελεύθερος στον οποίο οι έποροι, κάτω από πρόχειρες σκηνές και δένδρα, εξέθεταν τα επορεύατα τους. Η επαφή των πολιτών στο χώρο αυτό και η ανάγκη υπάρξεως ενός ανεπίσηου χώρου για συναντήσεις, έκανε σιγά σιγά την αγορά ένα κοινωνικό κέντρο που είχε οναδική εξέλιξη και σηασία για τη έχρι τότε ιστορία των λαών. Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45, Σελ 289 52 Η τοποθεσία πιθανολογείται στην θέση όπου υπάρχει ένα ύψωα ανάεσα στα δύο λιάνια της αρχαίας πόλης. Η υπόθεση ενισχύεται από την πιθανή τοποθεσία του Κολοσσού, του αγάλατος του θεού Ήλιου, στο χώρο του ιερού του, υπερυψωένο ανάεσα στα δύο λιάνια της πόλης.

51

Σχέδιο 5

Μιχαλάκη- Κόλλια Μαρία, "Μνηειώδες στωικό οικοδόηα στις υπώρειες της ροδιακής ακρόπολης. Το τέενος του Ήλιου ή δηόσιο κτίριο;", ο.π.10,Τόος Β, σελ 303

Το "είγα" αποτελούσε ένα χώρο εκθέσεως δειγάτων ο οποίος αζί ε διάφορες αποθήκες οριοθετούσε τον χώρο του χονδρικού επορίου. Οι αποθήκες ήταν κυρίως στα λιάνια και συνδυάζονταν ε στοές. Έτσι και στη περίπτωση της Ρόδου το

53

30

σε ικρή απόσταση δυτικά του επορικού "εγάλου λιένα"(Σχ6,α)54. Άλλες υποθέσεις ταυτίζουν το "είγα" ε το συγκρότηα καταστηάτων εκατέρωθεν της Ρωαϊκής οδού cardo55. Η οδός αυτή(Σχ.6,β), χαρακτηριστική των Ρωαϊκών πόλεων56, ξεκινώντας από το Ρωαϊκό τετράπυλο, διέσχιζε την πόλη για να καταλήξει σε ένα νηειώδες οικοδόηα(Σχ.6,13)57 στα νότια. Αυτός ο οδικός άξονας είχε άεση πρόσβαση από τα νότια έσω της οδού στην οποία ανοιγόταν η κεντρική πύλη του νότιου τείχους(Σχ.6,δ)58.Ο άξονας πιθανολογείται ότι αναδιαορφώθηκε την Ρωαϊκή περίοδο59, τονίζοντας την προϋπάρχουσα διάταξη χώρου κεντρικών λειτουργιών, και συγκεντρώνοντας όλες τις επορικές πράξεις στον ίδιο χώρο.

"είγα" δεν θα πορούσε να βρίσκεται ακριά από τον επορικό της λιένα.

Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45, σελ 291 Μιχαλάκη-Κόλλια Μαρία, "Η ελληνιστική Ρόδος στα όρια της εσαιωνικής πόλης και η ερηνευτική παρουσίαση των υπολειάτων της", ο.π.11, σελ 74 55 Τυπικό γνώρισα των ρωαϊκών πολεοδοικών σχεδίων είναι δυο ευρύτεροι δρόοι που διασχίζουν την πόλη, καταλήγουν σε πύλες και διασταυρώνονται στο κέντρο της: Ο cardo από βορρά προς νότο και ο decumannus από ανατολή προς δύση. Από τις λεωφόρους αυτές θα προκύψει αργότερα η "έση" των παλαιοχριστιανικών πόλεων. Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45, Σελ 403 56 Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45, , Σελ 403 57 Το οικοδόηα έχει ταυτιστεί ε το Πτολεαίων-Γυνάσιο των παίδων. Μιχαλάκη-Κόλλια Μαρία, ο.π.54, σελ 73 58 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 27 54

ιπλασιάζεται σε πλάτος και προστίθενται επιβλητικές τοξοστοιχίες και στοές προ των καταστηάτων και στις δύο πλευρές της.

59

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 27

31

Σχέδιο 6

Οι πύλες της αρχαίας πόλης

Σχέδιο 7

Την ελληνιστική πόλη περιέβαλαν περίφηες για την εποχή τους οχυρώσεις(Σχ.2)60, κατά ήκος των οποίων έχουν εντοπιστεί οι θέσεις τεσσάρων κύριων προσβάσεων. Τα σηεία των εισόδων της αρχαίας πόλης οριοθετούσαν κεντρικές οδούς της, που συσχετίζονται ε τον πυρήνα της και ήταν ευρύτερες από τους υπολοίπους61. Η είσοδος που φαίνεται να έχει εξέχουσα σηασία, είναι η εσαία είσοδος του νότιου τείχους της. Η πύλη οριοθετεί τον άξονα του οποίου ο προορισός είναι η αγορά του "άου Ροδίων"(Σχ.7,γ). Αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους άξονες της πόλης, καθώς φαίνεται να συσχετίζεται ε σηαντικούς δηόσιους χώρους της: Επικοινωνεί ε ένα από τα δύο γυνάσια της πόλης(Σχ.7,13) καθώς και την εγάλη ζώνη δηοσιών χώρων(Σχ.7,β). Είναι πιθανόν να αποτελεί τον οδικό άξονα που θα ακολουθήσει ο επισκέπτης της πόλης, ερχόενος από το λιάνι της για να κατευθυνθεί σε όλους τους δηόσιους χώρους της, καταλήγοντας στην Ακρόπολη. Ο οδικός άξονας της εισόδου πιθανόν να οριοθετούσε και τον χώρο της αρχαίας αγοράς(Σχ.7,γ), όπως αντίστοιχοι οδικοί άξονες πυλών σε άλλες πόλεις της κλασσικής περιόδου(Εικ.2). Η δεύτερη είσοδος που φαίνεται να οριοθετούσε ένα εξέχοντα άξονα της πόλης, είναι η είσοδος της Ακρόπολης(Σχ.8), η οποία προσφέρει ια άεση επικοινωνία του πολεικού και επορικού λιένα ε την Ακρόπολη. Ο οδικός άξονας της εισόδου οδηγεί στην τοποθεσία που πιθανολογείται ότι βρισκόταν ο ναός του πολιούχου Ήλιου(Σχ.8,3), στο φυσικό έξαρα του εδάφους ανάεσα στους δύο λιένες. Ο άξονας καταλήγει στο χώρο της αγοράς και είναι πολύ πιθανό να την οριοθετούσε(Εικ.1). Η νοτιοδυτική είσοδος της πόλης(Σχ.8) συνδέεται τον οδικό άξονα που έχει προορισό το δυτικό λιάνι(Σχ.8,Α). Στην απόληξη του διασταυρώνεται ε την οδό που κατευθύνεται σε ένα από τα Καθοριστικής σηασίας για την έκταση και το γενικό σχήα της πόλεως ήταν το περίγραα των τειχών, τα οποία προσαρόστηκαν πλήρως στη γεωορφολογία του εδάφους στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού Στεφάνου Ιουλία - Στεφάνου Ιωσήφ,ο.π.2 ,σελ 160 61 ρόοι πλάτους 5 έτρων περιέβαλλαν τα οικοδοικά τετράγωνα, ενώ κάθε τέταρτος δρόος σε κατεύθυνση ανατολής-δύσης και κάθε έκτος σε κατεύθυνση βορρά-νότου είχε διπλάσιο πλάτος και αποτελούσε οδική αρτηρία.

60

Prof.Dr.W. Hoepfner, ο.π.44, σελ 33

32

σπουδαιότερα ιερά της πόλης62, το Ιερό της ήητρας(Σχ.8,1). Ο άξονας διαπερνά και αυτός ε την σειρά του την ζώνη δηόσιων χώρων της πόλης, όπως επίσης διασταυρώνεται και ε τον άξονα της εισόδου από την Ακρόπολή. Μέχρι τώρα έχουν ανακαλυφθεί δύο ιερά που πλαισιώνουν τον άξονα αυξάνοντας την σπουδαιότητά του(Σχ.8,6,7). Η τελευταία γνωστή είσοδος της πόλης, ανατολικά των νότιων τειχών της(Σχ.7), πιθανότατα εξυπηρετούσε την επικοινωνία εταξύ του νότιου λιένα(Σχ.7,Ε), ε τον επορικό λιένα ή τον όρο της Ακαντιάς(Σχ.7,Γ,).

Γιαννικουρή Αγγελική, "Το ιερό της ήητρας στην πόλη της Ρόδου", ο.π.10, Τόος Β, σελ 72

62

33

Σχέδιο 8

Η συλλογική νήη και οι πύλες της αρχαίας πόλης (Εικ.1-3)

Σχέδιο 9

Η συλλογική νήη του λαπρού πολιτισού της αρχαίας πόλης είναι εκφρασένη από ένα σύνολο εγάλης κλίακας οικοδοηάτων όπως τα γυνάσια, η αγορά, η Ακρόπολη, ο περίφηος Κολοσσός στο λιάνι της κ.α. Όπως κάθε δηιούργηα της εποχής, τα τείχη, οι πύλες της πόλης και οι άξονες τους, κατασκευάστηκαν άεσα συσχετιζόενα ε τους δηόσιους χώρους της. Το επορικό λιάνι και η Ακρόπολη υπερισχύουν από τα υπόλοιπες περιοχές ως προς την συβολή τους στην διαόρφωση της συλλογικής νήης καθώς αποτελούν την πρώτη εικόνα της πόλης για όποιον πλησιάζει το νησί. Συνεπώς, η δυτική είσοδος της αρχαίας πόλης συνδέει τις πιο εξέχουσες τοποθεσίες της, ενώ είναι πολύ πιθανό, η οδός να οριοθετούσε και τον χώρο της αγοράς δηιουργώντας ια ενιαία δηόσια εικόνα από το λιάνι έχρι την Ακρόπολη, χρησιοποιούενη έτσι ως εργαλείο διαόρφωσης της συλλογικής νήης. Ο οδικός άξονας της εσαίας εισόδου στα νότια τείχη καταλήγει ακριβώς στο κέντρο του επορικού λιανιού αποτελώντας την πιο άεση σύνδεση της υπαίθρου ε το λιάνι. Συνεπώς, διαδραάτιζε σηαίνοντα ρόλο στη διαόρφωση της συλλογικής νήης της πόλης αναδεικνύοντας δηόσια κτήρια όπως το Πτολεαίον Γυνάσιο, τη ζώνη δηόσιων χώρων και την αγορά. Η δυτική είσοδος των νότιων τειχών συβάλλει στην σύνδεση της υπαίθρου κυρίως ε την Ακρόπολη και το ιερό της ήητρας αλλά διασταυρώνεται ε είζονες οδικούς άξονες οδηγώντας και στο λιάνι. Τα λιγοστά στοιχεία για τα νηεία που πιθανόν να παρευρίσκονταν κατά ήκος των αξόνων δεν ας επιτρέπουν να συπεράνουε εξολοκλήρου τον ρόλο τους στην διαόρφωση της συλλογικής νήης της πόλης αλλά η σπουδαιότητα του προορισού τους καθιστά βέβαιη αυτή την συβολή. Παραδείγατα άλλων πόλεων της αρχαιότητας δεν αφήνουν αφιβολίες πώς και στην περίπτωση της Ρόδου η πύλες της πόλης επηρέασαν ολόκληρο τον σχεδιασό και την διαόρφωση της συλλογικής νήης της(Εικ.3).

34

Οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου (4ος αιώνας έως 1309) Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή περίοδος

Η εφάνιση του χριστιανισού έλαβε χώρα στο νησί από τον 2ο αιώνα Χ ε την ανάπτυξη ιας ικρής χριστιανικής κοινότητας63. Η "θρησκεία της αγάπης και της ισότητας" θα αλλάξει σταδιακά την κυρίαρχη ιδεολογία και θα εδραιωθεί πλήρως από τον 4ο Χ αιώνα όπου ξεκινά η παλαιοχριστιανική περίοδος64. Γύρω στα έσα του 7ου αιώνα, οι εχθρικές επιδροές65 οδήγησαν στην ανάγκη προστασίας της πόλης66, η οποία συντελέστηκε στο τέλος του ίδιου αιώνα, όπου έχουε την πρώτη αναφορά για την ύπαρξη κάστρου στη Ρόδο67. Κατά τον 9ο αιώνα, καθώς επαναφέρεται η Βυζαντινή κυριαρχία68 , η πόλη της Ρόδου είναι πλέον ένα διοικητικό και εκκλησιαστικό κέντρο, ένα ακόα Βυζαντινό Κάστρο της αυτοκρατορίας69. Το Κάστρο εκφράζει ια νέα κοινωνία κυριαρχούενη από το θεοκρατικό πνεύα και το οναρχικό σύστηα, τα οποία ετέβαλλαν πλήρως την αστική ζωή70. Η Κόλλιας Ηλίας, Σελ 8, "Οι ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και οι πόλη", Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1999, σελ 8 64 Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 236 65 Γύρω στα έσα του 7ου αιώνα, η αραβική λαίλαπα σαρώνει το Αιγαίο και η Ρόδος περνά πότε στα χέρια των Αράβων και πότε των Βυζαντινών.

63

Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 243 Η αυτονοία της αρχαίας πόλης της Ρόδου παύει οριστικά τον 3ο αιώνα .χ και για όλο το διάστηα του εσαίωνα, ως ρωαϊκή ή βυζαντινή αργότερα επαρχιακή πόλη ακολουθεί την τύχη όλων των άλλων πόλεων της αυτοκρατορίας. Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 241-243 67 Η ανασκαφική έρευνα σε διάφορα σηεία του νότιου τείχους επιβεβαίωσε τις αραβικές πληροφορίες για την ύπαρξη πρωτοβυζαντινού Κάστρου.

66

Κόλλιας Ηλίας Ε., "Η παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Ρόδος. Η αντίσταση ιας ελληνιστικής πόλης", ο.π.10, Τόος Β, σελ 303 Μουτσόπουλος Ν. Κ., "Η πρώιη Βυζαντινή και η Μεσοβυζαντινή πόλη", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 63, σελ 45

68

Αν η Πρώιη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ένα σύνολο πόλεων, η Μέση Βυζαντινή αυτοκρατορία γράφει ο Cyril Mango, πορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα σύνολο κάστρων.

69

Μουτσόπουλος Ν. Κ., ο.π.68, σελ 43

Το βυζαντινό κοσολογικό οντέλο του χώρου, χαρακτηρίζεται από την ιδεολογία πως η γη κι ο κόσος είναι τετράγωνα ή κυκλικά και διαιρούνται σε τέσσερις περιοχές από ένα κεντρικό σταυρό, κέντρο του οποίου υποδεικνύεται το κέντρο του κόσου.

70

37

Το Βυζαντινό Κάστρο

κάτοψη του χριστιανικού ναού ενσαρκώνει και το κέντρο του κόσου της Βυζαντινής κοινωνίας, ενώ η "έση οδός"71, ο οδικός κοσικός άξονας συνενώνεται ε έναν κατακόρυφο κοσικό άξονα ευρισκόενο σε κεντρική περιοχή και ε ύψος που ξεπερνά τα υπόλοιπα κτίσατα, για να δηιουργήσουν το κορυφαίο κοσικό σηείο της πόλης, τον Ορθόδοξο Χριστιανικό ναό72. Η παλαιοχριστιανική πόλη αποτελεί αναπόσπαστη συνέχεια της πόλης της ύστερης αρχαιότητας73, λόγω της εγκατάλειψης των παλαιών ιερών74 και της ανέγερσης εγάλης κλίακας εκκλησιών75 76. Οι βασικοί άξονες της ελληνιστικής πόλης συνεχίζουν να διατηρούνται, παρόλο που χάνουν την γεωετρική τους αυστηρότητα ενώ ο ιστός της πόλης αρχίζει να συρρικνώνεται σταδιακά έχρι που πάνω στον Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., "Ο θρησκευτικός συβολισός της Βυζαντινής πόλης", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 63, σελ 66 71 Η λέξη "έσος" στο Βυζάντιο σήαινε ένα ποιοτικό ή χωρικό έσο. Η δεύτερη περίπτωση αφορά την κεντρική θέση της οδού έσα στο οδικό δίκτυο αλλά δεν είναι ο κύριος λόγος. Η "έση οδός" είναι και ένας κοσικός και συβολικός άξονας, που αποδεικνύεται από τον προορισό του. Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., ο.π.70, σελ 70 Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ., ο.π.70, σελ 74 73 Η παλαιοχριστιανική πόλη, αποτελεί ια εταβατική εικόνα της αρχαίας πόλης σε Βυζαντινή.

72

Η ελληνιστική πόλη είναι ακόα ένας ζωντανός οργανισός που ε το πέρασα του χρόνου προσαρόζεται σε νέες συνθήκες. Οι πολίτες της εκεταλλεύονταν ότι είχαν δηιουργήσει η προγονοί τους, λιάνια, αγορά, αποχετεύσεις, δρόους, εγάλους κοινόχρηστους χώρους, ρυοτοικό προσανατολισό και στροφή προς τη θάλασσα. Η θάλασσα τη φέρνει σε επικοινωνία ε τον υπόλοιπο κόσο.

74

Κόλλιας Ηλίας Ε., ο.π.67, σελ 308

Τα ερείπια πήραν το όνοα "ελληνικά", δηλαδή ειδωλολατρικά, όταν πια και το όνοα Έλλην σήαινε τον ειδωλολάτρη και το ρωαίος πήρε την εθνική σηασία του Έλληνα, το σηερινό Ρωιός.

75

Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 239 Μέσα σε ένα κλία γενικής ανασφάλειας, εγκαταλείπονται τα δηόσια κτήρια και εφανίζεται το φαινόενο της λίθευσης και της επιλεκτικής επιλογής : Επαναχρησιοποιούνται τα ερείπια των αρχαίων κτισάτων, των αρχιτεκτονικών ελών, αλλά και οικοδοικών υλικών, τα οποία χρησιεύουν στις νέες ευτελέστερες κατασκευές ακόα και στα τείχη των πόλεων.

76

Μουτσόπουλος Ν. Κ.,

38

ο.π.68, σελ

31

πυρήνα της ελληνιστικής πόλης οικοδοήθηκε το πρωτοβυζαντινό φρούριο(Σχ.10,β)77. Η οχύρωση καταπάτησε προγενέστερα κτίσατα και οριοθέτησε την ετάβαση από την παλαιοχριστιανική στη βυζαντινή πόλη78. Ο Βυζαντινός οικισός,79, δεν περιοριζόταν όνο στο χώρο που περιέκλειαν τα τείχη αλλά απλωνόταν σε εγάλη έκταση και εκτός των τειχών80. Η διεύρυνση της πόλης έλαβε χώρα αργότερα81 περικλείοντας το σύνολο του οικισού(Σχ.10,γ) και παίρνοντας την τυπική ορφή των εσαιωνικών πόλεων, αποτελούενη από τρία τήατα: την Ακρόπολη(Σχ.11,1), στο βορειοδυτικό άκρο του πρωτοβυζαντινού φρουρίου, το φρούριο(Σχ.11,2) ε χαρακτηριστική την διάταξη της ποπικής "έσης οδού"(Σχ.11,α-α') που συνέδεε την Ακρόπολη ε την Μητρόπολη και την Κάτω πόλη ή Χώρα(Σχ.11,3) στα νότια82. Οι οχυρώσεις ακολουθούν κατά κανόνα τις χαράξεις της Ιπποδάειας ρυοτοίας, χρησιοποιώντας ρωαλέες λιθοδοές των ορίων των αρχαίων οδών και εκεταλλευόενες στη περιοχή του Ο Ιωάννης Κόντης εκφράζει την πεποίθηση ότι οι παρεκκλίσεις από τον ελληνιστικό οδικό άξονα των εσαιωνικών δρόων που τον αντικατέστησαν έγιναν πολύ αργά, γύρω στο 1500. Ο Ηλίας Κόλλιας θεωρεί βέβαιο πως το εύρος της ελληνιστικής οδού είχε ένει αναλλοίωτο τουλάχιστον έχρι το 15ο αιώνα.

77

Κόλλιας Ηλίας Ε., ο.π.67, σελ 306-307

Τα παλιά τείχη καταστράφηκαν εδάφους που δεσπόζει ανάεσα ελληνιστικής πόλης.

78

και τα νέα περιοριστήκαν στο φυσικό έξαρα του στον πολεικό και τον επορικό λιένα της

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 30

79

Βασικό χαρακτηριστικό που οποίου είναι η απουσία συστηατικού σχεδιασού.

Ν. Κ. Μουτσόπουλος, ο.π.68, σελ

35

Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από την στρωατογραφία των ανασκαφών της εσαιωνικής πόλης, η οποία δεν παρουσιάζει χρονολογικά κενά. Παρόλα αυτά δεν έχει βρεθεί ακόα η συγκεκριένη χρονολογία κατά την οποία οι συνοικίες εκτός των τειχών περιβάλλονται ε οχύρωση, οπότε η Ρόδος γίνεται η οχυρωένη πολιτεία που αντιετώπισαν στις αρχές του 14ου αιώνα, οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη.

80

Κόλλιας Ηλίας Ε., ο.π.67, σελ 305-306

81

Η πόλη οχυρώθηκε στα τέλη του 11ου

ε αρχές του 12ου αιώνα.

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 20 82

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 20

39

Σχέδιο 10

φρουρίου το φυσικό έξαρα του εδάφους83. Η οχύρωση της Χώρας84 δεν έχει αποκαλυφθεί πλήρως. Σύφωνα ε τους ελετητές σχετίζεται ε την χάραξη των οδών Οήρου(Σχ.11,), Ιπποδάου(Σχ.11,Α) και Πυθαγόρα(Σχ.11,Γ), οι οποίοι αντιστοιχούν σε αρχαίους άξονες που έχουν διατηρηθεί στον ιστό της πόλης έχρι σήερα85.

Σχέδιο 11 Η έχρι τώρα έρευνα των τειχών της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου έχει καθορίσει τις οχυρώσεις του βυζαντινού φρουρίου και Ακρόπολης.

83

Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.10, Τόος Β, σελ 338 - 339

ηλαδή η ανατολική, νότια και δυτική οχύρωση που περιέκλειε τον βυζαντινό οικισό

84

Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Νέες έρευνες στην οχύρωση της εσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου",ο.π.10, σελ 338 - 339 85

40

Οι πηγές της εποχής υποδεικνύουν τους χριστιανικούς ναούς ως σηεία αναφοράς και χώρους κοινωνικής συνάθροισης86. Η έννοια της αρχαίας "αγοράς των πολιτών" έχει εξαφανιστεί, αν και η χριστιανική κοινωνία συνέχισε να αποκαλεί "αγορά" τον χώρο όπου αναπτύσσονταν οι επορικές δραστηριότητες87. Με κριτήριο την τοποθέτηση των παλαιοχριστιανικών βασιλικών και άλλων δηόσιων οικοδοηάτων, προκύπτει πως ο άξονας "cardo" διατηρεί τον δυναισό του στον πολεοδοικό ιστό της ατείχιστης παλαιοχριστιανικής πόλης(Σχ.13,γ-γ')88,89. Αργότερα όως, η πρωτοβυζαντινή οχύρωση κατάργησε την ανάπτυξη των κεντρικών λειτουργιών σε αυτό το χώρο, καταπατώντας προγενέστερα κτίσατα. Η οχύρωση δηιούργησε ένα νέο επορικό άξονα, ο οποίος συνέχισε να συγκεντρώνει την κίνηση από τη δυτική πλευρά του νησιού, έσω ιας αρχαίας πρόσβασης που είναι έχρι σήερα γνωστή ως "ακρύ στενό"(Σχ.12,Α-Α'). Ο γραικός χώρος της αγοράς αλλάζει προσανατολισό και κατευθύνεται πλέον από τα δυτικά στα ανατολικά, διασχίζει το κέντρο του βυζαντινού οικισού και αφού περιτρέξει το επορικό λιάνι, καταλήγει στο όλο(Σχ.13,β-β')90 91 .

Ο προορισός- Ο επορικός άξονας

Σχέδιο 12

Τόνια Κιουσοπούλου, "Η ύστερη Βυζαντινή πόλη", Περιοδικό "Αρχαιολογια", τεύχος 63, σελ 64 87 Η τοπογραφία του Βυζαντινού Κάστρου αποτυπώνει έπρακτα τον ατοοκεντρικό χαρακτήρα της βυζαντινής κοινωνίας.

86

Το γενικό σχέδιο ενός εγάλου κεντρικού δρόου που διέσχιζε την πόλη δεν έπαψε να ισχύει. Τις περισσότερες φορές ο κεντρικός αυτός χώρος ζωής σχετιζόταν ε τις εγάλες χριστιανικές βασιλικές.

88

Μπούρας Χαράλαπος Θ, ο.π.45,σελ 34 ύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές είχαν την δυτική κύρια όψη τους στην οδό αυτή όπως επίσης και ένα παλαιοχριστιανικό- βυζαντινό λουτρό.

89

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 27-28

Το νότιο τείχος του πρωτοβυζαντινού φρουρίου βαίνει παράλληλα στα βόρεια του άξονα οριοθετώντας τον επορικό πυρήνα της πόλης.

90

91

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 27-28

41

Σχέδιο 13

Οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου

Σχέδιο 14

Καθώς δεν υπάρχει συστηατικός πολεοδοικός σχεδιασός, παρατηρούε την ευρεία χρησιοποίηση των αρχαίων χαράξεων και οι πύλες δεν ξέφυγαν από την συσχέτιση ε τον Ιπποδάειο ιστό. Η δηιουργία της πύλης πάνω στο αρχαίο πέρασα αποκαλύπτει την ευρεία χρησιοποίηση του έχρι την τότε εποχή αλλά και τη ιδιαιτερότητα του. Τα τείχη διακόπτουν ια σειρά από παράλληλους οδικούς άξονες, εκτός από έναν, στον οποίο θα δηιουργήσουν το άνοιγα. Αυτόατα το αρχαίος αυτός οδικός άξονας, όχι όνο διασφαλίζει την επιβίωση του έσα στο χρόνο έσω του ανοίγατος αλλά ενδυναώνεται, γίνεται ένας από τους "ξεχωριστούς" οδικούς άξονες που οδηγούν στην πύλη της πόλης. Είναι αξιοσηείωτο ότι διατηρείται έχρι σήερα, αλλοιωένη από εταγενέστερες επεβάσεις αλλά σχεδόν ανέπαφη, η κεντρική θαλασσινή πύλη του πρωτοβυζαντινού φρουρίου(Σχ.14,)92. Η πύλη ανοιγόταν στην πλατεία της βυζαντινής ητρόπολης, της Παναγιάς του Κάστρου(Σχ14.,6). Ανάλογης ορφής, πρόκυπτε ότι ήταν η πύλη που ανοιγόταν στο νότιο τείχος του φρουρίου προς την ύπαιθρο η οποία όως δεν σώζεται σήερα(Σχ.14,Ζ)93. Σωζόενη όως είναι και η πύλη της δυτικής πλευράς της Ακρόπολης(Σχ.14,Ε)94 η οποία οδηγούσε κυρίως στο ιοικητήριο αλλά σίγουρα έδινε την δυνατότητα εισόδου και στην πόλη από το στενό πέρασα εταξύ τείχους και προτειχίσατος. Οι υπόλοιπες πύλες, δεν είναι έχρι σήερα γνωστές, αλλά ε βάση τα κοινά χαρακτηριστικά των υπολοίπων, οι ελετητές έχουν προβεί σε υποθέσεις για τις πιθανές θέσεις τους, τις και θα διερευνήσουε. Η θαλασσινή πύλη του πρωτοβυζαντινού φρουρίου(Εικ.66) αποτελεί την απόληξη της "έσης οδού"(Σχ15.,α-α')95. Η "έση οδός" αποτελούσε τον σύνδεσο του θρησκευτικού ε το διοικητικό κέντρο της πόλης, οριοθετηένη ενδιάεσα τους. Είναι ο κοσικός και ς κατώφλι της θαλασσινής πύλης χρησιοποιήθηκε ένας σχεδόν ακέραιος αρχαίος κίονας από γρανίτη.

92

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.19, Σελ 222-223 93

Ο.π.19, Σελ 222-223

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π.11, σελ 334 95 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π.11, σελ 334 94

42

συβολικός άξονας που ορίζει "το κέντρο του κόσου" της χριστιανικής κοινωνίας, την Μητρόπολη(Εικ.78), και κατά ήκος του οποίου πιθανότατα τελούνταν εγάλες χριστιανικές τελετές, ε αποκορύφωα τον χώρο της πλατείας της Μητρόπολης, πάνω στην οποία ανοίγεται και η θαλασσινή πύλη(Σχ.16). Φτάνοντας κανείς στο λιάνι, διαβαίνει την θαλασσινή πύλη αντικρίζοντας την πρώτη εικόνα της πόλης: Η εγαλύτερη πλατεία της πόλης όπου δεσπόζει επιβλητική η Παναγιά του Κάστρου. Καθορισένη ακριβώς απέναντι από την είσοδο του ναού, η ευθεία χάραξη ιας εγάλης σε ήκος οδού η οποία ανηφορίζει προς την Ακρόπολη. Στο βάθος, στο τέλος του άξονα, το ιοικητήριο δεσπόζει υποβλητικό στο ύψωα πάνω από τα κεφάλια των εισερχόενων στην πλατεία. Η πόλη συστήθηκε έσα σε λίγα λεπτά : ια θεοκρατούενη πόλης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η πύλη του νότιου τείχους του φρουρίου96 σχετίζεται άεσα ε τον άξονα "cardo"(Σχ.17,γ-γ') ο οποίος διατήρησε τον επορικό δυναισό του και την παλαιοχριστιανική περίοδο. Ο άξονας υπήρχε στον χώρο, στον οποίο όως κατασκευάστηκε το τείχος καταπατώντας την υπάρχουσα δοή της πόλης. Η νότια πύλη ενισχύεται και ενισχύει τον άξονα, ο οποίος διαπερνά τον Βυζαντινό οικισό, διασταυρώνεται ε τον άξονα της αγοράς και καταλήγει στη "έση οδό" διαέσου της οποίας πραγατώνεται η επικοινωνία ε το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο της πόλης. Η άεση σχέση των αρχαίων χαράξεων ε την δοή του βυζαντινού οικισού προτρέπει τους ελετητές να υποθέσουν, πως πιθανότατα να υπήρχε και δεύτερη πύλη κατά ήκος του, στο σηείο διασταύρωσης του ε τα νότια τείχη του Κάστρου(Σχ17.,Α). Αυτή η υπόθεση ενισχύεται, αν αναλογιστεί κάνεις την λειτουργικότητα της κίνησης που θα όριζε ια εξωτερική πύλη στον άξονα αυτό: Άεση πρόσβαση στον πυρήνα της πόλης, γεγονός που θα αποτελούσε επαρκή δικαιολόγηση του παραπάνω ισχυρισού η οποία ενισχύεται ακόα περισσότερο ε την Στο έσο περίπου του νότιου τείχους του πρωτοβυζαντινού φρουρίου έχουν αποκαλυφθεί τα λείψανα δυο πυλών, όπου η ια διατρυπούσε το τείχος και η άλλη το προτείχισα.

Η Θαλασσινή πύλη του πρωτοβυζαντινού φρουρίου (Εικ.62, 74-79)

Σχέδιο 15

96

Κόλλιας Ηλίας Ε., ο.π.67, Σελ 304-305

43

Σχέδιο 16

Η κεντρική πύλη του νότιου τείχους του φρουρίου και η πιθανή θέση των πυλών του Κάστρου

άεση πρόσβαση και στο φρούριο, δηλαδή στην Ακρόπολη και την Μητρόπολη. Οι δύο πύλες σχετίζονται ε τα περισσότερα βυζαντινά νηεία που επιβιώνουν σήερα. ίπλα από την νότια πύλη του φρουρίου υπάρχουν δύο παλαιοχριστιανικές βασιλικές(Σχ17.,4) ενώ κατά ήκος του άξονα υπάρχει ένα παλαιοχριστιανικό-βυζαντινό λουτρό(Σχ17.,3), η παλαιοχριστιανική βασιλική του Αρχ.Μιχαήλ(Σχ.17,2) και ο Αγ. Φανούριος(Σχ17.,1). Η διατήρηση της αρχαίας πρόσβασης "ακρύ στενό" έχρι σήερα, η οποία καταλήγει στον άξονα της βυζαντινής αγοράς οδήγησε τους ελετητές στην υπόθεση ότι πιθανόν υπήρχαν πύλες στα δύο άκρα του. Αν αναλογιστούε πως το λιάνι είναι ο χώρος όπου κατέφθαναν και εξάγονταν τα επορεύατά της, ο οναδικός χώρος άφιξης και αναχώρησης των ανθρώπων στο νησί τότε πορούε να κατανοήσουε ότι η άεση επικοινωνία του, έσω ιας πύλης(Σχ.18,Γ), ε την αγορά αποτελεί προϋπόθεση της ύπαρξης του. Επιπλέον, ο γραικός πυρήνας της πόλης, ευρισκόενος ανάεσα σε δύο διαφορετικές πολεοδοικές ενότητες της, το φρούριο στα βόρεια και τη "Χώρα" στα νότια, αποτελεί τον ιδανικό χώρο για την εξυπηρέτηση της κίνησης του λιανιού. Αντίστοιχα, η διατήρηση της αρχαίας πρόσβασης "ακρύ στενό" έχρι σήερα, η χρησιοποίηση δηλαδή της ίδιας πρόσβασης από τα δυτικά ε κατεύθυνση το λιάνι, καθιστά αναφισβήτητη την δηιουργία ιας πύλης(Σχ.18,Β) στη δυτική πλευρά των τειχών της. Η διατήρηση του άξονα συνεπάγεται τη διαχρονική λειτουργία του, το οποίο σηαίνει πως δεν διακόπηκε από την οχύρωση του οικισού. Επιπλέον, ακριβώς όπως και ε το λιάνι, ια πύλη, ια άεση πρόσβαση από την ύπαιθρο στην αγορά αποτελεί ούτως ή άλλος την ιδανική λύση οποιοδήποτε προορισού, παρέχοντας άεσα πρόσβαση σε όλες τις υπόλοιπες αστικές λειτουργίες.

Σχέδιο 17

44

Η συλλογική νήη της Βυζαντινής κοινωνίας αποτυπώνεται στο χώρο έσω της Ακρόπολης, της Μητρόπολης και του επορικού άξονα αποτελώντας τους τρεις σηαντικότερους παραέτρους, οι οποίοι διαορφώνουν την εικόνα της πόλης. Η νότια και θαλασσινή πύλη του φρουρίου αποτελούν τον συνδετικό κρίκο των δύο πρώτων ορόσηων. Η θαλασσινή πύλη του φρουρίου βρίσκεται δίπλα στην Μητρόπολη και άξονας της δεν είναι άλλος από την "έση οδό". Η πύλη καθοδηγεί τον επισκέπτη να αντικρύσει την Μητρόπολη και να καταλήξει στην Ακρόπολη. Επιπλέον, η νότια πύλη του φρουρίου συνδέεται επίσης άεσα τόσο ε την Μητρόπολη όσο και το διοικητικό κέντρο καθώς ο άξονας της πύλης, ξεκινώντας από την αγορά καταλήγει στη "έση οδό". Η θαλασσινή και δυτική πύλη του Κάστρου ενισχύουν τον επορικό άξονα οριοθετώντας τον τρόπο πραγάτωσης της λειτουργίας του. Η θέση της θαλασσινής πύλης ορίζει το χώρο που πραγατώνεται η λειτουργία του επορίου ενώ η δυτική πύλη ορίζει το ήκος και την προέκτασή του έσα στο Κάστρο. Οι δύο πύλες αποτέλεσαν δοικά στοιχεία του χώρου της αγοράς, καθορίζοντας τον χώρο δηιουργίας των νέων ορόσηων της πόλης. Εν τέλει, ο άξονας της νότιας πύλης του Κάστρου όχι όνο διασταυρώνεται ε τον επορικό και καταλήγει στη "έση οδό" αλλά παρουσιάζει σηαντικούς θρησκευτικούς χώρους κατά ήκος του97, αποτελώντας ένα εξέχων χώρο κοινωνικής συνάθροισης ο οποίος λαβάνει χώρα στην δηόσια εικόνα της πόλης. Συνεπώς, όλες οι πύλες του Κάστρου, όχι όνο συβάλουν στην διαόρφωση της εικόνας του αλλά την καθορίζουν. Όπου προϋπήρχαν δηόσιες λειτουργίες δηιουργήθηκαν πύλες πρόσβασης σε αυτές ενώ αντίστροφα τα σηεία όπου ανοίχτηκαν οι πύλες καθόρισαν νέους χώρους κοινωνικής συνάθροισης. Στο Βυζαντινό Κάστρο της Ρόδου, η συλλογική νήη και οι πύλες αποτελούν δυο άρρηκτα συνδεδεένα στοιχεία όπου η ύπαρξη του ενός προϋποθέτει την ύπαρξη του άλλου.

Λόγω της χρήσης του παλαιοχριστιανική περίοδο

97

άξονα

ως

χώρου

κεντρικών

λειτουργιών

κατά

την

45

Η συλλογική νήη και οι πύλες του Βυζαντινού Κάστρου

Σχέδιο 18

Σχέδιο 20

Οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών (1309-1523)

Με την κατάληψη της Ρόδου το 1309, οι "Ιππότες της Ρόδου" αναγκάστηκαν να γίνουν ια εξεζητηένη στρατιωτική δύναη, αχόενοι ενάντια στον Οθωανικό επεκτατισό98. Το Τάγα ήταν διεθνής οργανισός99, ε αποτέλεσα να εγκατασταθούν στην πόλη, αζί ε τους Έλληνες και Φράγκοι100. Η εθνολογική πανσπερία δηιούργησε ια καινούργια ιδεολογική και κοινωνική διαστρωάτωση, που καθορίζονταν από τις οικονοικές και παραγωγικές συνθήκες και το πνευατικό εποικοδόηα κάθε εθνότητας101. Η "Πόλη των Ιπποτών" ήταν καρπός ιας αναπτυγένης αστικής οικονοίας και κοινωνίας και ιας έντονης διεργασίας σ’ όλους του τοείς102. Οι Ιππότες χρησιοποίησαν τόσο την εσωτερική οχύρωση του πρωτοβυζαντινού φρουρίου103 όσο και την εξωτερική οχύρωση του

Ήταν ένα αυτόνοο θρησκευτικό και πολεικό τάγα που ανέλαβε την προστασία των Αγίων Τόπων. Μετά την εκδίωξη του από την Ιερουσαλή, συνέχισε τη δράση του στη Ρόδο και ετέπειτα στη Μάλτα.

99 Το Τάγα τροφοδοτούσαν ε έλη οι χώρες της λατινικής Ευρώπης. Οι εθνικές οάδες διακρίνονταν ε σαφήνεια ενώ είχε και ια αυστηρή ταξική κλιάκωση. Οι Ιππότες είχαν την εξουσία ενώ ακολουθούσαν οι καπελάνοι, οι ιερείς, και οι βοηθοί των Ιπποτών. Το Τάγα αποτελούνταν από επτά "γλώσσες" δηλαδή εθνότητες. Κόλλιας Ηλίας, ο.π.63, σελ 13-14 100 Στην πόλη εγκαταστάθηκαν έποροι, τραπεζίτες, τεχνίτες και στρατιώτες από τη δυτική Ευρώπη. Κόλλιας Ηλίας, ο.π.63, Σελ 30-31 101 Η φράγκικη ιδεολογία έφερε τον καθολικισό και τις προχωρηένες παραγωγικές σχέσεις συσσωρεύοντας πλούτο, ενώ συνέχισε να επιβιώνει η ελληνορθόδοξη ιδεολογία. Από αυτές δηιουργήθηκε ια τρίτη, η φραγκοελληνική, έσα από την οποία κρατώντας τα θρησκευτικά δόγατα και τις κοινωνικές συνήθειες, ο γηγενής πληθυσός κατάφερε να καταλάβει υψηλές κοινωνικές σχέσεις και διακρίσεις. Στη πόλη κατοικούσαν και δύο περιθωριακές ιδεολογικά και εθνικά οάδες: οι Αρένιοι και οι Εβραίοι. Οι τελευταίοι, περιχαρακωένοι στη θρησκευτική τους πίστη, δηιούργησαν τη όνη ταξικά διαφοροποιηένη συνοικία της πόλης.

102 Κόλλιας Ηλίας, ο.π.63, σελ 28-30 103 Κάθε χαρακτηριστικό του Τάγατος καθόρισε τον αστικό χώρο. Ο θρησκευτικός και θεραπευτικός χαρακτήρας τους συνυπάρχει ε τον στρατιωτικό, που αντιπροσωπεύεται έσα από την δηιουργία εγάλης κλίακας οχυρωατικών έργων, δηιουργώντας ια "Πόλη-Οχυρό".

98

49

Το Κάστρο των Ιπποτών (Εικ. 4-6)

Βυζαντινού οικισού104, έχοντας συνοικίες και εκτός των τειχών105 οι οποίες οχυρώνονταν σταδιακά, ε την παράλληλη ετατόπιση των βυζαντινών τειχών κατά 10-15 έτρα νοτιότερα106 107. Η τριερής διαίρεση της πόλης διατηρήθηκε και σε αυτή την περίοδο108: Στο υψηλότερο τήα ήταν το οχυρωένο παλάτι(Σχ.21,Α)109, στη θέση της Βυζαντινής ακρόπολης. Στα βορειοανατολικά βρισκόταν το Κολλάκιο(Σχ.21,Β)110, στην θέση του πρωτοβυζαντινού φρουρίου, το οποίο περιλάβανε τις σηαντικότερες λειτουργίες του Τάγατος. Χωριζόταν σε τρία τήατα: Το παλάτι, το οναστήρι των Ιπποτών και τον χώρο του οπλοστασίου και νοσοκοείου111. Μεταξύ των δύο Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 17 Μέχρι τα έσα του 15ου αιώνα, διαπιστώνεται από γραπτές κυρίως πηγές ότι υπάρχουν συνοικίες και εκτός των τειχών, η οποίες αναφέρονται ως suburbia, extra-suburbia κ.α.

106 Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Νέες έρευνες στην οχύρωση της εσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου", ο.π.10, σελ 337338 107 Ο συνδυασός στοιχείων από την έρευνα των οχυρώσεων οδηγεί τους ελετητές στην διαπίστωση της ύπαρξης ιας σηαντικής πρώιης οικοδοικής φάσης εταξύ του πρωτοβυζαντινού οχυρωατικού περιβόλου και των "νέων τειχών" που ολοκληρώθηκαν το 1457, η οποία όως δεν έχει έχρι τώρα αποκαλυφθεί. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π. 11, σελ 337 108 Παρόλο που η πόλη εγάλωσε και το εγαλύτερο έρος της Βυζαντινής οχύρωσης του οικισού καταργήθηκε. Κόλλιας Ηλίας Ε., "Η παλαιοχριστιανική και βυζαντινή Ρόδος. Η αντίσταση ιας ελληνιστικής πόλης", ο.π.67 , σελ 306 109 "Το έδαφος σε αυτή την περιοχή ανηφορίζει από τα ανατολικά στα δυτικά όπου βρίσκεται το ψηλότερο σηείο της πόλης, δέκα περίπου έτρα από το επίπεδο της θάλασσας. Σε αυτό το ύψωα χτίστηκε το παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου."

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 7 110 Chastel, Chateau, Castrum, Conventus ,Castellum Κόλλιας Ηλίας, ο.π.63, σελ 66 111 Το οναστήρι κατείχαν οι Ιππότες ενώ το τήα του νοσοκοείου επισκέπτονταν προσκυνητές και περαστικοί. Ο Gabriel αναφέρει πως εκεί αρχικά βρίσκονταν οι αποθήκες ε προήθειες και πολεοφόδια, έχρι τον ΙΣΤ αιώνα όπου κτίστηκε το νοσοκοείο.

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 9 104 105

Σχέδιο 21

50

τελευταίων υπήρχε οχύρωση112, κάθετη στην "οδό των ιπποτών",113 κατά ήκος της οποίας διατάχθηκαν τα καταλύατα των "γλωσσών"(Σχ.22,Α)114. Η οδός οδηγούσε από το Παλάτι(Σχ22,1) και την οναστηριακή εκκλησία(Σχ.22,2), στο νοσοκοείο(Σχ.22,3), το οπλοστάσιο και κυρίως στις πύλες που ανοίγονταν προς το λιάνι και την αγορά115. Εν τέλει, το Μπούργκο(Σχ.21,Γ)116 αποτελεί την περιοχή εταξύ των πρωτοβυζαντινών και ιπποτικών τειχών117 τα οποία περιέλαβαν τα βυζαντινά118. Οργανώθηκε ως χώρος κατοικίας και κεντρικών λειτουργιών ε καταστήατα και δηόσια κτήρια 119. Κολλάκιο και Μπούργκο λειτουργούσαν ως αυτόνοες πολεοδοικές ενότητες, διαχωρίζοντας την οναστηριακή ζωή120 των Ιπποτών από τις δραστηριότητες των αστών.

Η οχύρωση, ε κατεύθυνση Β-Ν, διακρίνεται στην γραφική απεικόνιση της πόλης από τον Breydenbach το 1483. Η οχύρωση πιθανόν καταργήθηκε κατά την αναδιοργάνωση του πολεοδοικού ιστού.

113 Η "οδός Ιπποτών" είναι ο ίδιος άξονας της βυζαντινής "έσης οδού".

114 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π.11, σελ 334 115 Το τείχος που χώριζε την οδό, δεν ήταν αυτόνοο και άλλον είχε χαρακτήρα ενίσχυσης του ανατολικού ετώπου των κτισάτων που περιλαβάνονται στο οναστήρι. Συνδεόταν ε την βόρεια Βυζαντινή οχύρωση και κατέληγε νότια, στο τείχος του πρωτοβυζαντινού φρουρίου.

Albert Gabriel, ο.π. 9,Τοπογραφία, σελ 8 116 Ville, Burgus, Burgum Κόλλιας Ηλίας, ο.π. 63, σελ 66 117 Το Μπούργκο διαορφώθηκε ετά από συνεχείς επεκτάσεις της βυζαντινής πόλης, κατά τον 14ο και 15ο αιώνα.

118 Το συναξάρι του Αγ.Φανουρίου αναφέρει ότι στα χρόνια του ητροπολίτη Ρόδου Νείλου ιασορινού(1357-1369), ο "εξουσιαστής" της Ρόδου αποφάσισε να "ανακτήσει τα τειχία της Χώρας" και έδωσε εντολή να αποσπάσουν οικοδοικό υλικό από "κάποια χαλασένα σπίτια, τα οποία άδεται λόγος πως ήτο αυτό το πρώτο φρούρειον" Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 715 119 Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π. 14,σελ 24-25 120 Ο χριστιανικός ναός παραένει κορυφαίο σηείο του εσαιωνικού αστικού χώρου.

112

51

Σχέδιο 22

Ο προορισός - Η "εγάλη κοινή πλατεία"

Το επόριο αγνήτιζε ανθρώπους και επορεύατα ξεκινώντας από την διεθνή κλίακα της Ευρώπης και της Ανατολής, έχρι την κλίακα του νησιού και της πόλης121. Η "magna et communis platea"122 ήταν ένας φαρδύς και ακρύς δρόος, ε πλάτος του έφτανε τα 50-60 έτρα(Σχ.23.β-β΄), και ο οποίος αποτελούσε το κέντρο της οικονοικής και κοινωνικής δραστηριότητας της πόλης123. Ξεκινούσε δυτικά ε αφετηρία τη δυτική πύλη και ε κατεύθυνση προς τα ανατολικά διέσχιζε την πόλη φτάνοντας στο λιάνι. Από εκεί συνέχιζε την πορεία του στα όρια του θαλασσινού τείχους, για να καταλήξει νοτιοανατολικό άκρο της πόλης124. Βορινό όριο της αγοράς, ήταν το τείχος του Κολλακίου που στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα είχε προστά του ια τάφρο125 ε τα καταστήατα, τις αποθήκες και τα εργαστήρια να βρίσκονται στα νότια. Τα σηαντικότερα δηόσια κτήρια της πόλης ήταν παρατεταγένα κατά ήκος της: η Καστελλανία126, η Basilica Mercatorum127, η Παναγιά του Μπούργκου, ο ξενώνας της Αγ.Αικατερίνης128 κ.α. Η ".κ.π." παρευρισκόταν όπως και στη Βυζαντινή περίοδο ανάεσα στις δυο Σε διεθνή κλίακα, η επικοινωνία πραγατώνεται έσω της γειτνίασης του λιανιού, στην κλίακα του νησιού έσω της δυνατότητας άεσης πρόσβασης των κατοίκων της υπαίθρου ενώ στην κλίακα της πόλης η επικοινωνία πραγατώνεται στον ενδιάεσο χώρο των αυστηρά καθορισένων πολεοδοικών ενοτήτων της, χώρος στον οποίο πραγατώνονται όλες οι κλίακες επικοινωνίας της, συνδιαλέγονται και αλληλοσυσχετίχονται αναβαθίζοντας την αστική της ζωή της.

122 Magna et Communis platea ή Marcellum Rhodi ή Marcellum burgi Rhodi Κόλλιας Ηλίας, "Τοπογραφικά προβλήατα της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου και του νότιου τείχους του Κολλακίου Versus Cititatem", Ανάτυπο, "Ιστορία και προβλήατα συντήρησης της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου", Πρακτικά, Αθήνα 1992, σελ 97 123 Αλλά και ολόκληρου του νησιού.

124 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 12-13 125 Η ανασκαφική έρευνα πρόσφατα διαπίστωσε ότι η τάφρος είχε ήδη σκαφτεί στο τέλος περίπου του 7ου αιώνα .χ και οι ιππότες την διεύρυναν και την βάθυναν ε απόφαση της Γενικής Συνόδου του Τάγατος του 1476. Κόλλιας Ηλίας, Επίετρο στο βιβλίο του Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 717 126 Η Καστελλανία ήταν το ποινικό δικαστήριο.

127 Στη Basilica Mercatorum εκδικάζονταν επορικές διαφορές. Κόλλιας Ηλίας, ο.π.63 , σελ 67 128 Κόλλιας Ηλίας,ο.π.63, σελ 97-98 121

Σχέδιο 23

52

πολεοδοικές ενότητες του Κάστρου λειτουργώντας ως ενοποιητικό στοιχείο τους.

Σχέδιο 24

53

Οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών Η πύλη του Αγ. Γεωργίου (Εικ.8-10)

Η πύλη του Αγ.Γεωργίου(Σχ.25,Α)129, από τις σπουδαιότερες του Κάστρου, αποτελούσε την αφετηρία της ".κ.π." προσφέροντας άεση πρόσβαση στο Κολλάκιο και το λιάνι. Άεσα συσχετισένο ε την πύλη, το οώνυο οναστήρι(Σχ.26,1) αποτελεί ακόα ένα χαρακτηριστικό διαφοροποίησης και ανάδειξης του άξονα της130. Αποτελούσε κύρια είσοδο έχρι τον 16ο αιώνα όπου σφραγίστηκε131 ε αποτέλεσα άξονας της ".κ.π."(Σχ.26,Β) να ην καταλήγει πλέον στην πύλη και να στραφεί βόρεια συναντώντας την πύλη του Αγ.Αντωνίου(Σχ.25,Β) και την πύλη Amboise(Σχ.25,Γ). Το όνο που απέεινε ως ανάνηση της πύλης(Εικ.13) είναι το οώνυο οναστήρι καθώς αποτελεί το όνο οικοδόηα που κατευθύνει κάποιον να παρεκκλίνει από την στροφή του δηόσιου δρόου προς τα βόρεια και να συνεχίσει την ευθεία πορεία. Οι βόρειες πύλες της οχύρωσης, προέκυψαν από την δυτική πύλη της βυζαντινής ακρόπολης στην οποία κατέληγαν οι αρχαίοι οδοί. Η βυζαντινή πύλη και οχύρωση εξελίχθηκε από τους Ιππότες Στην πύλη κατέληγε ια από τις κύριες οδούς της αρχαίας πόλης από νότια. Το 1453 αναφέρεται "χωριό ε το όνοα Άγ.Ανάργυροι" όπου περιγράφεται η περιοχή, ανάεσα στο όρια της οποίας αναφέρεται "δηόσιος δρόος, στα δυτικά" ο οποίος παραπέπει στο "ακρύ στενό" προς την πύλη Αγ.Γεωργίου(Σχ.27,Α-Α΄). Η οδός συγκέντρωνε την κίνηση της υπαίθρου της δυτικής πλευράς του νησιού δια έσου της αρχαίας πύλης. Η πρόσβαση ετατοπίστηκε στην βυζαντινή περίοδο βορειοδυτικά, κατά ήκος του άξονα "ακρύ στενό" πάνω στον οποίο, όπως αναφέρεται σε έγγραφο του 1347, βρίσκεται η "πύλη του Μπούργκου που οδηγεί στην εκκλησία του Αγ.Γεωργίου". Η πύλη πιθανόν αντιστοιχεί στην βυζαντινή πύλη του άξονα της αγοράς η οποία διατηρήθηκε έχρι την επέκταση της ιπποτικής πόλης. Κατά την ετατόπιση της οχύρωσης δυτικότερα ετά το 1420 ετακινήθηκε και η πύλη πάνω στον άξονα του δρόου που οδηγούσε σε αυτή. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 30 130 Η διασπορά των παλαιοχριστιανικών βασιλικών ακόα και εξωτερικά της τειχισένης πόλης είναι χαρακτηριστική σε σχέση ε τον άξονα αυτό. Παλαιοχριστιανικές βασιλικές πρόσφατα αποκαλύφθησαν στο συγκρότηα του Αγ.Γεωργίου, αλλά και κατά ήκος της ".κ.π" έχρι και τον ανατολικό όλο κοντά στου ξενώνα της Αγ.Αικατερίνης(Σχ.38,1). Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Σελ 30 131 Η πύλη δεν υπήρχε πια στα 1522 αφού οι Ιππότες την σφράγισαν και την ετέτρεψαν σε ισχυρό προαχώνα.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 8 129

Σχέδιο 25

54

σε ένα σύνθετο οχυρωατικό σύπλεγα. Σε πρώτη φάση δηιουργήθηκε ο προαχώνας του παλατιού(Σχ.26,Γ) και η πύλη του Αγ.Αντωνίου132, η οποία αποτελούσε ια εξωτερική πύλη του Κάστρου133. Με τα οχυρωατικά έργα του 1480 134 η πύλη αντικαταστάθηκε από την πύλη Amboise135 χωρίς όως να σταατήσει να λειτουργεί σαν άνοιγα προς τον προαχώνα. Η πύλη Amboise136 ταυτίζεται ε τις αναφορές σε κείενα ως "πύλη του Στρατοπέδου προς τον Άγ.Αντώνιο"137 εξυπηρετώντας την επικοινωνία ε την περιοχή όπου υπήρχε η εκκλησία του Αγ.Αντωνίου, ο οικισός Λιβάδα138, και το λιάνι των γαλέρων139. Μετά το κλείσιο της πύλης του Αγ.Γεωργίου, η πύλη Amboise εξυπηρετούσε ταυτόχρονα και την κίνηση του δυτικού άξονα "ακρύ στενό"(Σχ.27,Α-Α')140. Πλησιάζοντας κανείς την πύλη Amboise έχει οπτική επαφή ε το Παλάτι(Σχ.26,3), ενώ φτάνοντας στον Η πύλη πήρε το όνοά της από τον προορισό της, την οώνυη ιπποτική εκκλησία στα βορειοδυτικά του Κάστρου.

133 Η πύλη του Αγ.Αντωνίου αζί ε την πύλη του Αγ.Γεωργίου αποτελούσαν τις δύο πύλες στα βορειοδυτικά τείχη της πόλης.

134 Το 1480 η Τουρκική απειλή κορυφώθηκε ε την εγάλη πολιορκία. Από εκείνη την περίοδο έχρι το τέλος της ιπποτικής κυριαρχίας ξεκινά ια νέα οικοδοική περίοδος προσανατολισένη στην άυνα της πόλης. Χτίστηκαν ογκώδη οχυρά προστά από τους πιο ευάλωτους τοείς των τειχών ενώ διευρύνθηκε η τάφρος. Η γιγάντια κλίακα των έργων κάλυψε τα παλαιότερα οχυρωατικά έργα. Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου - Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.10, σελ 328 135 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 4 136 Αποτελούσε ετά τις αρχές του 16ου αιώνα την οναδική είσοδο της πόλης από τη δυτική πλευρά της υπαίθρου.

137 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 7 138 Από έγγραφα του 15ου αιώνα προκύπτει πως υπήρχαν κατοικηένοι πυρήνες και εκτός της τειχισένης πόλης, τα "προάστια" ή "χωριά". Το 1439 και 1451 αναφέρεται οικισός Λιβάδα της Ρόδου στα βόρεια του Κάστρου, κοντά στο βόρειο λιάνι και τον Αγ.Αντώνιο. Η περιοχή υπήρχαν καλλιεργήσια κτήατα και κήποι. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 31 139 Το λιάνι χρησίευε πιθανόν σαν καρνάγιο για την κατασκευή και επισκευή πλοίων.

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 3 140 Ο άξονας διατηρήθηκε από την βυζαντινή περίοδο καταλήγοντας στην πύλη του Αγ.Γεωργίου. Με το κλείσιο της πύλης αλλάζει προσανατολισό καταλήγοντας βορειότερα στην πύλη Amboise για να φτάσει και πάλι στο χώρο του επορίου.

132

55

Η πύλη του Αγ.Αντωνίου και η πύλη Amboise (Εικ.11-21)

Σχέδιο 26

ενδιάεσο προαχώνα(Σχ.26,Γ), θα αντικρύσει την δυτική του όψη και την πύλη του Αγ.Αντωνίου141. Μετά το διάβηα και της δεύτερης πύλης αρχίζει ια πορεία(Σχ.26,Β) παράλληλη ε το τείχος του Κολλακίου η οποία συνεχίζεται καθ’ όλη την ευθεία της ".κ.π". Το σηαντικότερο οικοδόηα του Μπούργκου στα δυτικά φαίνεται να είναι ο Άγ.Μάρκος(Σχ.26,2) και το οναστηριακό συγκρότηα του Αγ.Γεωργίου. Η πύλη του Αγ.Αθανασίου(Σχ.28)142 αποτελεί ια από τις νότιες πύλες της οχύρωσης που οδηγεί στην ύπαιθρο143. Εξυπηρετούσε την επικοινωνία των κατοίκων της υπαίθρου ε τον Μπούργκο, το οποίο διαπερνά ε τελικό προορισό την ".κ.π.". Oι Ιππότες είχαν εκδηλώσει την πρόθεση να κλείσουν την πύλη144, αλλά το γεγονός δεν Για να εισέλθει κάνεις στην πόλη, αντικρίζει την πύλη Amboise, όπου για να φτάσει στο άνοιγα, περνάει ια γέφυρα πάνω από την τάφρο. ιαβαίνοντας την πύλη περνά έσα από ένα πύργο, και στη συνέχεια διαβαίνει ια ακόη γέφυρα, πάνω από ια δεύτερη τάφρο. Εν τέλει, φτάνει στον προαχώνα αντικρίζοντας αριστερά την δυτική όψη του παλατιού. Ακόα δεν έχει εισέλθει στην πόλη. Στο βάθος του ακρόστενου προαχώνα, θα ανακαλύψει το άνοιγα της πύλης του Αγ.Αντωνίου.

142 Η πύλη Αγ.Αθανασίου και Αγ.Ιωάννη πήραν το ονόατα τους από τις οώνυες εκκλησίες που βρίσκονται δίπλα στα ανοίγατα τους.

143 Καθώς ο δρόος έρχεται από το εσωτερικό της πόλης, περνά έσα από ένα κααροσκέπαστο διαβατικό κάτω από το πύργο του Αγ. Αθανασίου. Μετά τον πύργο, ο δρόος προχωρεί 15-20 έτρα ε κατεύθυνση Α-, για να στρίψει νότια. Ύστερα, περνώντας ένα δεύτερο άνοιγα και ια ανασυρόενη γέφυρα, προχωρεί προς τα έξω προστατευένος από ψηλό τείχος για να φτάσει εν τέλει στο τελευταίο άνοιγα και το γεφύρι.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 9 144 Το σφράγισα της πύλης του Αγ. Αθανασίου αποφασίστικε στα 1501: κρίθηκε τότε "che chiudere se dovessero le Porte di Sant’Antonio e di Sant’Athanagio come non molto necessarie". Αντίστοιχο διάταγα αποφασίστηκε και για την πύλη του Αγ.Αντωνίου, η απόφαση όως δεν πραγατοποιήθηκε. Οι εκφράσεις "Porta Athanasiana" και "Porta Sancti Athanasii" που αναφέρονται σε κείενα, δεν αποτελούν επαρκείς αποδείξεις για την ύπαρξη στα 1522 ενός περάσατος προς το πρανές. Ο Bosio ιλάει, για ια έξοδο που έκαναν οι Ιππότες ανοίγοντας αυτή την πύλη, αλλά ούτε ο Bourbon ούτε ο Fontanus δεν αναφέρουν αυτό το επεισόδιο. Πάντως, σύφωνα ε το κείενο του Ramadan, "το φρούριο των Ρωαίων"(των Roum, δηλαδή η πόλη) είχε πέντε πύλες προς την ξηρά, από τις οποίες τρεις προς "το 141

Σχέδιο 27

56

είναι απόλυτο σίγουρο145. Ξεκινώντας ε προσανατολισό Ν-Β, η οδός Οήρου(Σχ.29,Γ) ξεκινά από την πύλη και δηιουργεί ετά από λίγα έτρα ια στροφή σχεδόν 90 οιρών, κατευθυνόενη -Α για να φτάσει σε ια διασταύρωση στη οποία υπάρχουν δύο επιλογές: η οδός του Αγ.Φανουρίου(Β)146 και η συνέχεια της οδού Οήρου που καταλήγει στον άξονας της επόενης πύλης στα ανατολικά147. Κατά ήκος της οδού Αγ.Φανουρίου υπάρχουν πληθώρα εκκλησιαστικών χώρων: ο Αγ.Φανούριος, ο Αγ.Σπυρίδων(Σχ.29.8), ο Αγ.Αρτέιος(Σχ.29,7), ο Αγ.Κωνσταντίνος και Ελένη και η παλαιοχριστιανική βασιλική του Αρχ.Μιχαήλ148. Η δεύτερη πορεία που σχετίζεται ε την πύλη του Αγ.Αθανασίου είναι αυτή της σηερινής οδού Ιπποδάου(Σχ.28,Α). Ο άξονας φαίνεται να καταλήγει στον περιετρικό δρόο των τειχών149 από τον οποίο η πρόσβαση στην πύλη είναι άεση. Ξεκινώντας λίγο βορειότερα από αυτή εκτείνεται σε εγάλο ήκος και ευθεία γραή καταλήγοντας στην αρχή της ".κ.π."150. Σε αντίθεση ε την πρώτη πορεία151, δεν υπάρχουν φρούριο των βασιλιάδων"(το Κολλάκιο) και συνεπώς δύο προς την ύπαιθρο. Όως, η πύλη Amboise αναφέρεται ξεχωριστά: είναι αυτή που οδηγεί στο Παλάτι. Πρέπει λοιπόν, αν δεχτούε την αραβική εκδοχή πως η πόλη είχε, εκτός από την πύλη Αγ.Ιωάννη που θα ελετήσουε στη συνέχεια, ια άλλη έξοδο προς την ύπαιθρο, αυτή δεν θα πορούσε να είναι άλλη από την πύλη του Αγ.Αθανασίου.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 6-8 145 Άλλες υποθέσεις αναφέρουν πως η πύλη ίσως να κλείστηκε από τους Ιππότες το 1501 αλλά να την ξανάνοιξαν το 1522 και να έκαναν την έξοδό τους για να απωθήσουν τον εχθρό. Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 508 146 ηλαδή ο άξονας της νότιας πύλης του πρωτοβυζαντινού φρουρίου.

147 Και στις δύο περιπτώσεις θα καταλήξει κανείς στην ".κ.π".

148 Εφόσον ο ελληνικός πληθυσός συνεχίζει να ένει στην πόλη, οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές συνεχίζουν να λειτουργούν κατά ήκος του.

149 Κατά την ιπποτική περίοδο διατηρήθηκε περιετρικός δροίσκος που περιέτρεχε εσωτερικά για λόγους αυντικούς τα νέα τείχη του 15ου αιώνα. Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 37 150 Καταλήγει στο σηείο που εικάζεται ότι ανοιγόταν η δυτική πύλη του Βυζαντινού Κάστρου, πάνω ακριβώς στον άξονα της Βυζαντινής αγοράς, ο οποίος διατηρήθηκε στην ίδια θέση.

151 ηλαδή την οδό Οήρου η οποία διακόπτεται από την οδό Αγίου Φανουρίου και από την οποία καταλήγει κανείς στη ".κ.π.".

57

Η πύλη του Αγ.Αθανασίου (Εικ.22-35)

Σχέδιο 28

Η πύλη Αγ.Ιωάννου ή πύλη Κοσκινού (Εικ.36-47)

διασταυρώσεις, το ήκος, το πλάτος και η ευθεία χάραξη του άξονα εκφράζουν την άεση επικοινωνία της εισόδου και του προορισού. Κατά ήκος της οδού, διασώθηκαν έχρι σήερα οι εκκλησίες της Αγ.Παρασκευής(Σχ.29,3) και των Αγ.Αποστόλων(Σχ.29,4,5). Σε ικρή απόσταση από το άνοιγα βρίσκεται και το δεύτερο οναστήρι του Μπούργκου, το οναστήρι του Αγ.Νικολάου(Σχ.29,2)152. Η πρόσβαση σε αυτό να πραγατώνεται και από τις δύο οδούς που οριοθετεί η πύλη. Η πύλη Κοσκινού153 154 ανοίγεται περίπου στο κέντρο των νότιων τειχών εξυπηρετώντας την επικοινωνία ε την ύπαιθρο155. Ο πρώτος άξονας που σχετίζεται ε την πύλη είναι της σηερινής οδού Πυθαγόρα(Σχ.30,Α)156, η οποία εκτείνεται σε ευθεία γραή και εγάλο ήκος καταλήγοντας στην ".κ.π.", προστά στη Καστελλανία(Σχ.31,3)157. Κατά ήκος της οδού έχουν επιβιώσει σήερα όνο ια αταύτιστη εκκλησία(Σχ.31,9) και οι Αγ.Θεώδοροι(Σχ.31,2). Ο δεύτερος άξονας της πύλης, είναι της σηερινής οδού ηοσθένους(Σχ.30,Β), που βρίσκεται ανατολικότερα, παράλληλος στον πρώτο και καταλήγει στην ".κ.π", σε ικρή απόσταση από το οικοδόηα που εικάζεται ότι ήταν το Ναυαρχείο158. Κατά ήκος της οδού έχουν επιβιώσει η εκκλησία της Αγ.Τριάδος(Σχ.31,6), η Αγ.Μαρίνα(Σχ.31,8) και δυο ιπποτικές οικίες(Σχ.31,4,5).

ή Αγίου Αυγουστίνου Από την πύλη Κοσκινού ή Αγίου Ιωάννη ξεκινούσε ο δρόος που οδηγούσε στο χωριό Κοσκινού, το οποίο υπήρχε ήδη από το Μεσαίωνα, και έδωσε το όνοα του στην πύλη.

154 Χαρακτηριστική είναι η επιγραφή στην Πύλη Κοσκινού, που λέει ότι το τείχος εκεί ανοικοδοήθηκε από το Ροδίτη πρωτοάστορη. Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 27 155 Η πρώτη πόρτα που διατρυπά το τείχος είναι ια εσωτερική πύλη. Ο δρόος προς τα έξω, στη συνέχεια, περνά από ένα ξύλινο ανασυρόενο γεφύρι το οποίο καταλήγει στο τελευταίο εξωτερικό άνοιγα της πύλης και την πέτρινη γέφυρα.

156 Η άεση πρόσβαση της οδού ε την πύλη φαίνεται να γινόταν επίσης έσω του περιετρικού δροίσκου εσωτερικά των τειχών.

157 Ο άξονας της οδού Πυθαγόρα καταλήγει κατευθείαν στη θαλασσινή πύλη και το λιάνι.

158 ή κατοικία του Έλληνα επισκόπου.

152 153

Σχέδιο 29

58

Και οι τέσσερις άξονες των πυλών159, αποτελούν τους εγαλύτερους σε ήκος άξονες του Μπούργκου160. Η οδός Αγ.Φανουρίου στη βόρεια απόληξη της καταλήγει στη νότια πύλη του Κολλακίου161, ενώ στα νότια καταλήγει κάθετα στο δρόο της οδού Οήρου. Η οδός Οήρου ξεχωρίζει επίσης σε ήκος ευρισκόενη ανάεσα στους δύο άξονες των νότιων πυλών και ε κατεύθυνση παράλληλη του άξονα της ".κ.π.". Το σηείο διασταύρωσης των δύο αξόνων162, το σηείο της προγενέστερης βυζαντινής πύλης, οδηγεί, οποιαδήποτε και αν είναι η επιλογή του δρόου σε ια από τις δύο νότιες πύλες163. Η πύλη της βυζαντινής οχύρωσης αντικαταστάθηκε από τις νέες πύλες οι οποίες εδραιώθηκαν στα όρια των τειχών της βυζαντινής πόλης και τα οποία γίνονται οι χαράξεις των οδικών αξόνων των πυλών164. Οι Η οδός Ιπποδάου και Αγ.Φανουρίου της πύλης Αγ.Αθανασίου και η οδός Πυθαγόρα και ηοσθένους της πύλης Κοσκινού.

160 Γεγονός που οφείλεται στις προηγούενες φάσεις της εξέλιξης του οικισού.

161 Η νότια πύλη του πρωτοβυζαντινού φρουρίου διατηρείτε και αυτή την περίοδο ως πύλη του Κολλακίου.

162 Της οδού Οήρου και Αγ.Φανουρίου 163 Η οδός Οήρου διατηρεί την χάραξη των βυζαντινών τειχών τα οποία ετατοπίστηκαν παράλληλα κατά την ιπποτική περίοδο. Συνεπώς, το σηείο διασταύρωσης των κατά προσέγγιση δύο κάθετων αξόνων δεν είναι άλλο από το σηείο της νότιας βυζαντινής πύλης στην οποία έχουε αναφερθεί στην προηγούενη περίοδο. Αντίστοιχα και η οδός Αρχιεπισκόπου Ευθυίου εικάζεται πως αποτελεί χάραξη παλαιότερης οχύρωσης η οποία σχετίζεται σε ια ενδιάεση φάση επέκτασης του οικισού και πιθανολογείται ότι προεκτεινόταν ανατολικά ως τον επόενο τετράπλευρο πύργο(Σχέδιο 31). Όπως θα δούε στην συνέχεια , στην περίπτωση της πύλης της Ιταλίας, το πρώιο αυτό τείχος καθόρισε την πρώτη πύλη, η οποία στην συνέχεια αντικαταστάθηκε ε την πύλη του τελικού οχυρωατικού συνόλου. Πιθανότατα το ίδιο να συνέβη και στην περίπτωση της πύλης Κοσκινού, παρόλο που ακόα δεν έχουν υποτεθεί ή ανακαλυφθεί στοιχεία που να προσδιορίζουν ια πιθανή πρώτη θέση της πύλης της ενδιάεσης οχύρωσης του οικισού. Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου - Ντέλλα Κατερίνα, "Νέες έρευνες για την οχύρωση της εσαιωνικής πύλης του Αγίου Ιωάννη στην πόλη της Ρόδου", ο.π.10, σελ 340 164 Οι δύο παράλληλοι στον άξονα της Αγιού Φανουρίου, οδοί των πυλών, είναι οι χαράξεις που όριζαν τα τείχη της βυζαντινής πόλης. Το εγάλο ήκος τους αλλά και η διατήρησης της ευθείας τους, από τις αρχαίες χαράξεις αποτελούν απόδειξη αυτού του ισχυρισού ο οποίος ενισχύεται ε τις σύγχρονες ελέτες και αποκαλύψεις.

159

59

Σχέδιο 30

Η πρώτη "πύλη της Ακαντιάς"

άξονες των αρχαίων οδών, διατηρήθηκαν έσω των βυζαντινών τειχών, και τώρα καταστρέφονται για να ξαναπάρουν την πρωταρχική τους ιδιότητα ως περάσατα165.

H προγενέστερη πορεία της αρχαίας οχύρωσης, σε συνδυασό ε τη διαόρφωση της κύριας πρόσβασης από την Ακαντιά(Σχ.32,γ)166 στην περιοχή, καθόρισαν την πολεοδοική της οργάνωση ε δρόους που αποκλίνουν από το Ιπποδάειο σύστηα167. Τα ίχνη της παλαιάς "πύλης της Ακαντιάς"168 αναζητήθηκαν169 στην απόληξη αυτών των οδών170. Οι σηερινές οδοί Βυζαντίου και Φειδίου(Σχ.34,Β)

Ο χάραξη του άξονα της οδού Πυθαγόρα, συπίπτει ε τον άξονα Ρ30 της αρχαίας πρόσβασης, ε χαρακτηριστική την κατάληξή της στο κέντρο του επορικού λιανιού. Αυτός ο εξέχον άξονας σχετίζεται ήδη ε τρεις πύλες : την νότια αρχαία πύλη, την ιπποτική πύλη Κοσκινού η οποία διοχετεύει την κίνησή της σε αυτόν και την θαλασσινή πύλη.

166 Η περιοχή και ο κόλπος της Ακαντιάς βρισκόταν νοτιοανατολικά της τειχισένης πόλης. Αποτελούσε ένα από τα λιάνια της αρχαίας πόλης.

167 Η περιοχή, ανοχύρωτη και εγκαταλελειένη τις προηγούενες ιστορικές περιόδους αρχίζει να αποκτά ιδιαίτερη σηασία έσω του άξονα που συγκέντρωνε την κίνηση από τη δυτική πλευρά του νησιού και περιέτρεχε το επορικό λιάνι για να καταλήξει στο όλο, έσω δηλαδή του επορικού άξονα του Βυζαντινού και ετέπειτα Ιπποτικού Κάστρου. Η περιτείχιση της συνοικίας συνδέεται άεσα ε τη λειτουργία του όλου των ύλων και την ανοικοδόηση της Παναγίας του Μπούργκου(Σχ.34,5) και του ξενώνα της Αγ.Αικατερίνης(Σχ.38,1),εγάλης σπουδαιότητας οικοδοήατα τα οποία πατώντας πάνω στη θεελίωση του ελληνιστικού τείχους,επηρέασαν την διαόρφωση του εσαιωνικού πολεοδοικού ιστού Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα,ο.π.12, σελ 39-40 168 Η "παλαιά πύλη της Ακαντιάς" αναφέρεται για πρώτη φορά το 1452 ως ευρισκόενη πάνω στον οδικό άξονα που οδηγούσε στο βούργο της πόλης προς το "προάστια", ενώ σε έγγραφο του 1453 προσδιορίζεται ότι ο χώρος της παλαιάς πύλης ήταν στην "Κάτω Οβριακή συνοικία, κοντά στα (νέα) τείχη της πόλης της Ρόδου" Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 39-40 169 Από τους ελετητές 170 Ο πολεοδοικός ιστός της περιοχής έχει προκύψει από συνεχή ετασχηατισούς ε παράλληλη ετατόπιση των οχυρωατικών κατασκευών που εδράζονται στα όρια αρχαίων οδών.

165

Σχέδιο 31

60

αποτελούν τήατα ιας οδού171 ε εγάλη πολεοδοική 172 σπουδαιότητα καθώς ξεκινώντας από το θαλασσινό τείχος 173, διερχόταν προστά από την Παναγιά του Μπούργκου(Σχ.34,5) και κατευθυνόενη προς ΝΑ προεκτεινόταν έχρι τον προερχόενο από τα "προάστια" οδικό άξονα(Σχ.32,γ) που προέτρεχε το λιάνι της Ακαντιάς για να καταλήξει στο Κάστρο(Σχ.34,β-β''). Λείψανα παλαιότερης από το τείχος εσαιωνικής τοιχοποιίας που γωνιάζει και κατευθύνεται ΒΑ έρχεται σε αντιστοιχία ε την απόληξη της οδού Φειδίου και εικάζεται πως ότι η πρώτη "πύλη της Ακαντιάς" ανοιγόταν σε αυτό ακριβώς το σηείο συβολής του άξονα ε την παλαιότερη ευθεία του τείχους, το οποίο άλλωστε συπίπτει ε το σηείο διακοπής και καπής της σηερινής οδού Φειδίου προς ΒΑ(Σχ.33,1)174. Το τήα της οδού ε κατεύθυνση ΝΑ πιθανότατα είναι αποεινάρι παλαιότερου περιφερειακού δρόου, σε συνέχεια της "via circa mare"(Σχ.32,δ)175 που κατέληγε στην πρώτη πύλης της Ακαντιάς του 14ου αιώνα, και η χάραξη του οποίου διατηρήθηκε στον πολεοδοικό ιστό(Σχ.34,β')176. Στα έσα του 15ου αιώνα177 το ανατολικό τήα της πόλης υπέστη σχεδόν πλήρη ετασχηατισό. Η ένταξη ενός κτιρίου(Σχ.34,2) πάνω στον άξονα της οδού Φειδίου-Βυζαντίου διέκοψε την λειτουργία του γύρω στο 1480 και η κυκλοφορία της περιοχής διοχετεύτηκε στη σηερινή οδό Γαβαλά(Σχ.34,Α) που οδηγούσε στη δεύτερη "πύλη της Ακαντιάς", πίσω από τον πύργο της Ιταλίας(Σχ.33,2)178. Η οδός Γαβαλά κατέληγε σε αυτή και συνδεόταν Η οδός διακόπηκε ε την ένταξη ενός "καταλανικού" κτηρίου γύρω στο 1480. Κατά τον 14ο αιώνα 173 Στο ύψος του χαρακτηριστικού τετράγωνου πύργου.

174 Σε αντίθεση ε τους υπόλοιπους οδούς της περιοχής, δεν συνεχίζεται έχρι τη σηερινή οχυρωατική γραή, αλλά διακόπτεται βορειότερα και κάπτεται προς ΒΑ.

175 Ο εσαιωνικός επορικός άξονας , ο οποίος εξελίχθηκε στον άξονα της ".κ.π" της ιπποτικής πόλης.

176 Την πρόταση αυτή ενισχύει το γεγονός ότι διαπιστώθηκε η ύπαρξη προγενέστερης πορείας του τείχους προς Ν στη συνέχεια του σύνθετου οχυρωατικού συπλέγατος. Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 39-40 177 ως επακόλουθο της αύξησης του πληθυσού της ιπποτικής πόλης 178 Σταδιακή τροποποίηση της πορείας της οχύρωσης, ώστε να παραλάβει και νέα τήατα έχει διαπιστωθεί και δυτικότερα, κατά την διερεύνηση των οχυρωατικών

Η δεύτερη "πύλη της Ακαντιάς" (Εικ.48-50)

Σχέδιο 32

171 172

61

Σχέδιο 33

Η Θαλασσινή πύλη (Εικ.56-59)

Σχέδιο 34

Σχέδιο 35

επίσης ε την οδό που περιέτρεχε το ύχο του λιανιού της Ακαντιάς179. Η δεύτερη πύλη καταργήθηκε ε την κατασκευή του προαχώνα Carretto στις αρχές του 16ου αιώνα180. Ο άξονας της πύλης περνά δίπλα από τη συναγωγή Kahal Salom(Σχ.34,1), και ια καταλανική οικία(Σχ.34,2) και καταλήγει στη ".κ.π", όπου δεσπόζει το Ναυαρχείο(Σχ.34,3), η οικία Giovanni Manelli(Σχ.34,4), η "Παναγιά του Μπούργκου"(Σχ.34,5) και ο "Μεγάλος κήπος της πλατείας"(Σχ.34,6)181. Η Θαλασσινή πύλη182 βρίσκεται στον άξονα της ".κ.π"(Σχ.35) αλλά ταυτόχρονα και στο κέντρο των τειχών του λιανιού183, στο σηείο όπου η ευθεία της αγοράς αλλάζει προσανατολισό και συνεχίζει ια καπύλη πορεία184. Η πύλη επιτρέπει την επικοινωνία της ".κ.π." ε το λιάνι, αποτελώντας τον συνδετικό κρίκο των δύο λειτουργιών. Κατασκευάστηκε σε ένα σηείο ουδέτερο από πλευράς αυντικής, του οποίου όως η σπουδαιότητα αντικατοπτρίζεται στο έγεθος και την ορφή της. Είναι η εγαλύτερη σε διαστάσεις και διάκοσο πύλη, στην οποία το Τάγα προσκόισε όλη την αρχιτεκτονική του τέχνη. Αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγα των προθέσεων του Τάγατος να επιβληθεί στους κατοίκους και τους επισκέπτες της πόλης. κατασκευών στον προαχώνα του Αγίου Ιωάννη. Κασδάγλη Άννα Μαρία, Μανούσου - Ντέλλα Κατερίνα,ο.π.10, σελ 340 179 Η οδός ταυτίζεται ε την αρχαία κύρια πρόσβαση του λιανιού της Ακαντιάς απο τα νότια. Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 39-40 180 Κατά την οικοπεδοποίηση της "πλατείας" της παλαιάς πύλης, η οποία κατεδαφίστηκε,ο χώρος θεωρήθηκε "ακάλυπτος" και γι' αυτό ελήφθη έρινα του περιετρικού δροίσκου που περιέτρεχε εσωτερικά τα νέα τείχη της πόλης του 15ου αιώνα. Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 39-40 181 Αποεινάρι του οποίου είναι ο σηερινός κήπος Αλχαδέφ.

182 Κατασκευάστηκε από τον Μεγάλο Μάγιστρο Aubusson στα 1478, πιθανότατα για να αντικαταστήσει ια άλλη πύλη του λιανιού, ικρότερων διαστάσεων.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 7 183 Μπροστά από την θαλασσινή πύλη, στα πόδια των τειχών επεκτεινόταν η αουδερή ακρογιαλιά όπου στέγνωναν τα πανιά τους τα καΐκια.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 16 184 Παράλληλη ε το τείχος του λιανιού.

62

ηιουργήθηκε ε δύο σχεδόν ισοδύναες όψεις, διατηρώντας την αίγλη της τόσο στην εσωτερική όσο και εξωτερική εικόνα της πόλης. Στο κοβικό αυτό σηείο υπήρχε και το σηαντικότερο σύβολο της επορικής δύναης της εσαιωνικής πόλης, η "Καστελλανία"(Σχ.36,Α). Το εγαλοπρεπές οικοδόηα δεν θα πορούσε να βρίσκεται σε άλλη θέση παρά στο κέντρο του λιανιού και της αγοράς, στην καρδιά της επορικής δραστηριότητας. Η πύλη της Αγ.Αικατερίνης(Σχ.37) βρίσκεται στον άξονα της ".κ.π.", στο ανατολικό άκρο του λιανιού και αποτελεί την οναδική είσοδο στο όλο185. Η λειτουργική χρησιότητα της πύλης, πιθανότατα περιορίζονταν στην επικοινωνία των κατοίκων ε τους ύλους του όλου186. Περιβάλλεται από πληθώρα νηείων όπως δύο εκκλησίες(Σχ.38,2,3), τον ξενώνα της Αγ.Αικατερίνης(Σχ.38,1)187 και η οώνυη εκκλησία που εικάζεται ότι βρίσκεται εκεί. Ανεξιχνίαστη παραένει η διάταξη της πύλης που αναφέρεται στα κείενα ως "πύλη του Αγ.Νικολάου" και η οποία καταργήθηκε το 1501. Το πιθανότερο είναι να σχετίζεται ε το άνοιγα που υπήρχε στη θέση της σηερινής πύλης της Ελευθερίας(Σχ.39,β)188, το οποίο είχε εξαφανιστεί λόγω της επίχωσης του προτειχίσατος για ενίσχυση των οχυρώσεων(Σχ.40,Θ)189. Η πύλη του Απ.Παύλου(Σχ.39,γ) αποτελεί την πύλη από την οποία επικοινωνούσε το λιάνι ε το όλο του Αγ.Νικολάου. Προστατευόταν από τον πύργο του Trebuc190 και εξυπηρετούσε αποκλειστικά την επικοινωνία ε το όλο και τον οώνυο πύργο191. Η οξυκόρυφη αυτή καάρα που ανοίγει σε ια εσοχή του τείχους σε απόσταση 50 περίπου έτρων από την βάση του όλου, 186 Σύφωνα ε τον Gabriel, η ορφολογία του κάτω έρους της πύλης, και ιδιαίτερα το γοτθικό άνοιγα επιτρέπουν την χρονολόγηση της πύλης στην περίοδο πριν το 1465. Υπάρχουν υποθέσεις πως η πύλη υπήρχε ήδη από το 1391 ε βάση ένα διάταγα των ιπποτών στο οποίο αναφέρεται από τότε ια πύλη του όλου, κοντά στον ξενώνα της Αγ.Αικατερίνης, από τον οποίο πήρε και το όνοα της.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 5-6 187 Στον ξενώνα διέεναν εξέχουσες προσωπικότητες που επισκέπτονταν την πόλη 188 Για την οποία θα αναφερθούε στην αντίστοιχη περίοδο που κατασκευάστηκε.

189 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π.11, σελ 338 190 ή πύργο του Αγίου Παύλου 191 Κατά το εσαίωνα ο τοίχος του αντίκρηνου της τάφρου συγκρατούσε ένα ελαφρό

Οι πύλες των όλων και η πύλη του Ταρσανά (Εικ.51-52,65)

Σχέδιο 36

185

63

Σχέδιο 37

Ανάεσα στους δύο πύργους(Σχ.40,Η), βόρεια των θαλασσινών τειχών ανοιγόταν ια πύλη(Σχ.39,α) που εξασφάλιζε την επικοινωνία του λιανιού ε τους Ταρσανάδες. Λόγω τους εγάλου πλάτους του ανοίγατος192, ο Gabriel πιθανολογεί πως χρησίευε σαν πύλη πάνω στο νερό, επιτρέποντας την πρόσβαση σε ια δεξαενή για γαλέρες, όταν υπήρχε ακόη η εσωτερική λεκάνη, της οποίας την ανάνηση διατήρησε η παράδοση αφού από το 1480 είχε πια αχρηστευθεί193. Η πύλη πιθανότατα καταργήθηκε την τελευταία περίοδο της ιπποτοκρατίας194. Στην περιοχή έχει εναποένει σήερα ια οπλοθήκη(Σχ.41,Α) να νηονεύει την παλιά λειτουργία, ενώ υπάρχουν ίχνη πανύψηλων θόλων στο βορειοανατολικό τείχος, πιθανόν από ια σειρά θολωτών αποθηκών που οργανώνονταν γύρω από ια κεντρική αυλή ε την ια πλευρά της παράλληλη στο τείχος και ε τον άξονα της πύλης να διέρχεται κεντρικά και κάθετα σε αυτή(Σχ.40,Ζ)195.Ο χώρος οριοθετήθηκε σύφωνα ε τον άξονα πρόσβασης από το λιάνι και ο οποίος πιθανότατα ήταν η κινητήρια δύναη που καθόρισε τον σχεδιασό της περιοχής196.

Σχέδιο 38

Σχέδιο 39

Σχέδιο 40

Σχεδιο 41

εξόγκωα του εδάφους. Σ’ αυτή την εποχή το οχύρωα και το αντίκρηνο ήταν παράλληλα και έφταναν ως τη θάλασσα ε τρόπο που από την πύλη του Αγ.Παύλου ήταν αδύνατο να πάει κανείς πεζός στη δυτική παραλία του Μανδρακίου και την εκκλησία του Αγ.Αντωνίου. Για να πας προς τα εκεί έπρεπε να βγεις από την πόλη από την πύλη του Amboise.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 20-23 192 Η καάρα είχε πλάτος 9,9 έτρα και ύψος 5,20 από το έδαφος της αποβάθρας που κτίστηκε κατά την Τουρκοκρατία ως το κλειδί του τόξου.

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 20 193 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 20 194 Μετά την αναδιοργάνωση των χώρων του οπλοστασίου. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.19, σελ 227-228 195 Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12 , σελ 31-32 196 Όπως φαίνεται και από την γραφική αναπαράσταση, η αυλή είναι άεσα συσχετισένη ε την πύλη.

64

Στο εσωτερικό του προαχώνα του λιανιού197 πορούσε κανείς να εισέλθει από δύο πύλες: η πρώτη διασχίζει τον όγκο ενός πύργου(Σχ.43,Γ) ενώ η δεύτερη διασχίζει την βόρεια πλευρά του τριγωνικού εβόλου του προαχώνα στα ανατολικά(Σχ.43,Β)198. Από το εσωτερικό του πορούσε κανείς να κατευθυνθεί είτε στο Μπούργκο έσω της πύλης Villenuove(Σχ.43,Α), ή στο Κολλάκιο, έσω της θαλασσινής Βυζαντινής πύλης(Σχ.43,). Η Villenuove, πύλη των αρχών του 14ου αιώνα199, αντικρίζει τον αδόητο χώρο της ".κ.π."(Σχ.42,α)200, ευρισκοένη στο σηείο που ενώνεται το τείχος του Κάστρου ε το τείχος του Κολλακίου201 202. Η πύλη ονοαζόταν και "πύλη του Κολλακίου" ή "πύλη της Κατελλανίας"203 204 .

197 Βόρεια της θαλασσινής πύλης υπάρχουν δύο πύργοι. Ανάεσα στο δεύτερο πύργο και την Θαλασσινή πύλη το χώρο καταλαβάνει ένα δεύτερο, χαηλό τείχος του οποίου οι γωνίες βρεχόντουσαν από το κύα κατά την ιπποτική περίοδο.

198 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 19 199 Η πύλη Villenuove ταυτίζεται ε την αναφερόενη σε έγγραφα το 1392 ως πύλη Arnaldo ευρισκόενη στην περιοχή της ".κ.π" και σε σχέση ε την "παλιά δηόσια οδό". Αναφέρεται και αργότερα σε έγγραφο του 1440, ως πύλη Villenuove, "αέσως έξω από τα τείχη του Κολλακίου" προς το λιάνι και ως "εσαία πόρτα" εταξύ του τείχους του Μπούργκου και του προτειχίσατος του λιανιού. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Η πρώιη εσαιωνική οχύρωση της πόλης της Ρόδου", ο.π.11, σελ 333 200 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.19, σελ 224 201 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο Ι, σελ 6 202 Στα δεξιά του τείχους που χωρίζει το Κολλάκιο, σχηατίζεται γωνία, ακολουθώντας διεύθυνση Α σε ια απόσταση 30 έτρων και ετά ξαναπαίρνει τη διεύθυνση Ν. Στο τήα του τείχους ε κατεύθυνση Α, ανοίγεται η πύλη Villenuove.

Albert Gabriel, ο.π.13, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 18 203 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 18 204 Ο Gabriel αναφέρει ότι σε έγγραφα έχει γίνει νεία ιας "πύλης του Κολλακίου" που βλέπει νότια και ιας "πύλης της Καστελλανίας" ή "κοντινής στην Καστελλανία". Και στις δύο περιπτώσεις πιστεύει πως πρόκειται γι’ αυτήν που άνοιγε στη έση του νότιου τείχους του Κολλακίου και ότι απέναντι σε αυτή την πύλη, στον κύριο δρόο της αγοράς βρίσκεται το κτίριο το οποίο επισκέφθηκε ο Rottiers ε το όνοα Καστελλανία. Σύφωνα ε την γνώη του Ηλία Κόλλια o Gabriel έχει εσφαλένη άποψη και η απόφαση του 1475 ως πύλη της Καστελλανίας

65

Η πύλη Villenuove, η βυζαντινή θαλασσινή πύλη και οι πύλες του προαχώνα του λιανιού (Εικ.60-63,74-79)

Σχέδιο 42

Σχέδιο 43

Σχέδιο 44

Σχέδιο 45

Η βυζαντινή θαλασσινή πύλη(Σχ.44,α), γίνεται ένα ενδιάεσο άνοιγα, απαραίτητο για την λειτουργία του Κολλακίου. Η σπουδαιότητα του ανοίγατος εκφράζεται έσω του συσχετισού του ε ένα από τα σπουδαιότερα οικοδοήατα του Τάγατος, το εγάλο Νοσοκοείο(Σχ.45,3)205. Η χωροθέτηση του, ε την ανατολική όψη του απέναντι από την βυζαντινή θαλασσινή πύλη, και τη βόρεια όψη να ορίζει τον άξονα της "οδού των ιπποτών"(Σχ.45,Α) ενισχύεται ακόα περισσότερο ε τη οριοθέτηση της εισόδου στο οικοδόηα, ακριβώς απέναντι από τη πύλη. ηιουργείται έτσι ένας άξονας κίνησης που ξεκινά από την βυζαντινή πύλη, συνεχίζει προς την "πύλη" του Νοσοκοείου, για να καταλήξει στην εσωτερική περίκλειστη αυλή του, το κεντρικό χώρο περίθαλψης των επισκεπτών. Το οναστήρι των Ιπποτών206, εδράζεται σε ια περιοχή "απαγορευένη" για τον πληθυσό της πόλης, έσα στο ενδιάεσο εσωτερικό τείχος του Κολλακίου, και ε κύρια πρόσβαση την "οδό των ιπποτών", η οποία διαχωριζόταν ε ένα το τρίτο εσωτερικό τείχος. Στο σηείο διασταύρωσης της οδού ε το τείχος διανοίχτηκε πύλη(Η), αποεινάρι της οποίας αποτελεί το σηερινό οναδικό διαβατικό της οδού207. Η δυτική βυζαντινή πύλη του Παλατιού(Ζ)208 κατέληγε έσω ια ακόα πύλης στο χώρο του προαχώνα209, εξυπηρετώντας πιθανόν περισσότερο την επικοινωνία του Κολλακίου ε την ύπαιθρο και λιγότερο ε το Μπούργκο στο οποίο η πρόσβαση από την νότια πύλη θεωρεί εκείνη που βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνία του Κολλακίου δηλαδή την πύλη Villenuove.

205 Μια βασική ιδιότητα του Τάγατος εκτός από τις στρατιωτικές του επιχειρήσεις ήταν και η περίθαλψη των αρρώστων και απόρων, το οποίο εκφράστηκε στο χώρο ε το εγάλο Νοσοκοείο.

206 Η τελευταία ιδιότητα του Τάγατος, είναι ο θρησκευτικός του χαρακτήρας ο οποίος εκφράζεται έσω της εγαλοπρέπειας της εκκλησίας του Αγ. Ιωάννη. Ο ναός εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες του οναστηριού και για αυτό τον λόγο δεν σχετίζεται άεσα ε κάποια πύλη, σε αντίθεση ε το νοσοκοείο όπου η πρόσβαση και επικοινωνία ε το Μπούργκο και το λιάνι ήταν επιθυητή.

207 Η πύλη του ενδιάεσου αυτού τείχους φαίνεται στην ικρογραφία του Caoursin.

208 Παλαιότερη δυτική πύλη της Βυζαντινής Ακρόπολης 209 Είναι ο προαχώνας ανάεσα στην πύλη του Αγ.Αντωνίου και την πύλη Amboise απ’ όπου πορούσε κανείς να εισέλθει είτε στο Μπούργκο έσω της πύλη του Αγ.Αντωνίου, είτε να εξέλθει από το Κάστρο έσω της πύλης Amboise .

66

του Κολλακίου(Ε) φαίνεται να ήταν πρακτικότερη. Η πύλη του νότιου τείχους του Κολλακίου210 αποτελεί τη δεύτερη είσοδο από την ".κ.π." στο Κολλάκιο211. Η "οδός των ιπποτών" είναι ο συνδετήριος κρίκος ολόκληρης της πολεοδοικής ενότητας του Κολλακίου, ε κάθε πύλη του να οδηγεί σε αυτόν212.

Η πύλη της "οδού των Ιπποτών" και η δυτική και νότια πύλη του Κολλακίου (Εικ.78-79)

Σχέδιο 46 Σχέδιο 47

Η πύλη δεν είναι άλλη από την νότια πύλη του Βυζαντινού φρουρίου στην οποία κατέληγε η προγενέστερη οδός "cardo". Η πύλη διατηρήθηκε κατά την Ιπποτική περίοδο ως πύλη του Κολλακίου ενώ ο άξονας που κατέληγε σε αυτή, είναι ο άξονας της οδού Αγ.Φανουρίου.

211 Η πύλη τα τελευταία χρόνια της ιπποτικής περιόδου είχε προστά της ια τάφρο, λόγω της ενίσχυσης του διαχωρισού του Κολλακίου από το Μπούργκο για λόγους αυντικούς.

212 Η "οδός των ιπποτών", λειτουργεί όπως η ".κ.π." για το σύνολο της πόλης, ως προορισός όλων των πυλών του Κολλακίου.

210

67

Η συλλογική νήη και οι πύλες του Κάστρου των Ιπποτών

Η συλλογική νήη του Κάστρου εκφράζεται ε ένα πλήθος αρχιτεκτονηάτων, νοηατικά συνδεδεένων ε την κυρίαρχη ιδεολογία. Η όψη των πυλών αποτελεί την πρώτη εικόνα της πόλης, από την οποία ξεκινά και η διαόρφωση της συλλογικής της νήης. Χαρακτηριστικό παράδειγα αποτελεί η θαλασσινή πύλη όπου η κλίακα και η τοποθεσία της δεν αιτιολογείται από πλευρά αυντικής παρά όνο ως ια προσπάθεια διαόρφωσης ιας ισχυρής πρώτης εντύπωσης. Η ονοασία των πυλών αποτελεί ακόα ια παράετρο της ιδεολογικής σύνδεσής τους ε την θεοκρατούενη κοινωνία. Όψη και ονοασία συπληρώνονται από την αέσως επόενη εικόνα που αντικρίζει κανείς διαπερνώντας τα τείχη του Κάστρου. Οι πύλες γειτνιάζουν πάντα ε ένα θρησκευτικό χώρο, από τον οποίο πήραν και την ονοασία τους, ενώ και οι άξονές τους επεριέχουν πληθώρα ιερών χώρων κατά ήκος τους. Τα δυο οναστήρια του Μπούργκου βρίσκονται δίπλα σε πύλες ενώ ο άξονας της πύλης της Ακαντιάς διαπερνούσε την εγαλύτερη συναγωγή του Κάστρου, αποκαλύπτοντας την διαφοροποιηένη συλλογική νήη της συνοικίας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι και η χωροθέτηση του εγάλου Νοσοκοείου, τοποθετηένο απέναντι ακριβώς από την βυζαντινή θαλασσινή πύλη. Αντίστοιχα, δίπλα στη θαλασσινή πύλη βρίσκεται όχι όνο η ".κ.π." ε ένα σύνολο από καταστήατα και εργαστήρια αλλά και η Καστελλανία. Ακόα και το παλάτι των ιπποτών, παρόλο που δεν είναι άεσα προσβάσιο, αποτελεί την πρώτη εικόνα της πύλης Amboise. Εν τέλει, ολόκληρος ο δηόσιος χώρος της ".κ.π" ξεκινά και καταλήγει σε ια πύλη ενώ πλαισιώνεται από ακόα τρεις πύλες κατά ήκος του. Συνεπώς, ο θεραπευτικός, στρατιωτικός και θρησκευτικός χαρακτήρας του Τάγατος αλλά και η επορική δύναη της αστικής τάξης γίνονται άεσα αντιληπτά έσω της λειτουργικής δοής πυλών και ορόσηων. Πύλες και νηεία συνυπάρχουν στο χώρο, αλληλοενισχύωντας το ένα το άλλο και έχοντας ως κοινό στόχο την δηιουργία ια ενιαίας και αναφισβήτητης δηόσιας εικόνας. Ο συνδυασός τους έδωσε στο Κάστρο των Ιπποτών ια ισχυρή παρουσία η οποία εξέφραζε ε απόλυτη σαφήνεια της συλλογική νήη της εσαιωνικής κοινωνίας.

68

Σχέδιο 48

Οι πύλες της Οθωανικής πόλης(1523-1912)

Η κατάληψη της πόλης από τους Οθωανούς "πάγωσε" τη ορφή της213 όπως ήταν το 1522214 καθώς την πολιτιστική και οικονοική ανύψωση της "πόλης των ιπποτών", ακολούθησε ια εικόνα πλήρης νηνείας215 η οποία επικράτησε όσο και η Οθωανική κυριαρχία216. Η "Η Ρόδος δεν διατήρησε όνο την οχύρωση και την εξωτερική της εφάνιση. Όταν, διασχίζοντας την τάφρο, παίνεις στην πόλη, ξαναβρίσκεις τα περισσότερα σπίτια και τις εκκλησίες του εσαίωνα. Τόσο στη τούρκικη συνοικία, σιωπηλή και έρηη, όσο και στους πολύβουους δρόους του παζαριού και της εβραικής συνοικίας, τα καινούργια σπίτια είναι σπάνια. Πολύ πρόχειρες επισκευές, ακαλαίσθητες προσθήκες, ένας άσπρος σοβάς απλόχερα στρωένος πάνω στην σκούρα πατίνα των όψεων, σίγουρα αλλοιώνουν το χαρακτήρα των κτιρίων. Όως αυτοί οι ακρωτηριασοί είναι επιφανειακοί."

Albert Gabriel, ο.π.8, Τοπογραφία, σελ 2 214 "…Στη Ρόδο, πορούσα, ένα ολόκληρο απόγευα, για χιλιόετρα, να περιπλανηθώ έσα στην περιπέτεια σε δρόους πάντα καινούργιους, ανάεσα σε πέτρινα σπίτια ε θυρέους ιπποτών, ε παράθυρα ε πλαισιωένες παραστάδες, ε διαζώατα ε φύλλα ακάνθου, χωρίς να ε κτυπάει η χυδαιότητα ιας καινούργιας πρόσοψης ή ενός ευρωπαϊκού κουστουιού. Στο άκρος αυτών των κατηφορικών δρόων, των στενών και ελικοειδών, δεν είχα συναντήσει κανένα από όπου είχα περάσει, εκτός πότε-πότε από κάποιο παιδάκι ε εντυπωσιακή φορεσιά, που η θέα ου, το έκανε να εξαφανισθεί τροαγένο πίσω από ια πόρτα, ή ερικές γυναίκες τουρκάλες, ερητικά καλλυένες ε φερετζέ. Παντού πέτρινα ονοπάτια, γωνίες και απροσδόκητα εσωτερικά έρη, αψίδες ριγένες καταεσίς των δρόων, από το ένα πήγαινα, βρίσκοντας συνεχώς κάποια αυθεντική γωνιά και σπίτι στο άλλο… Όσο σταατώντας όνο όταν συναντούσα περιτείχισα, τόσο ήουν χαρούενος, γοητευένος και δεν αποφάσιζα παρά ε λύπη να επιστρέψω έσα σε δρόους περισσότερο πολυσύχναστους, πλησιάζοντας στο Bazar(αγορά)…". Απόσπασα από M.L.De Launey, "La ile de Rhodes" Μαιλλής Αντώνης Σ., Σκανδαλίδης Κώστας Ε., Τσαλαχούρης Κώστας Φ., "Η Ρόδος τον 19ο αιώνα", Εκδόσεις Θύελη/ ΤΕΚ ωδεκανήσου, Αθήνα 2002, σελ 29-30 215 "…Και στους χώρους αυτούς που άλλοτε βροντούσαν οι ατσάλινες πανοπλίες των ηρωικών αγωνιστών του χριστιανισού, κατοικούν τώρα αποβλακωένοι Τούρκοι βυθισένοι στο ανατολίτικο ραχατλίκι τους. Ο δρόος είναι τις περισσότερες φορές άδειος από ανθρώπους. Άδειος το πρωί, άδειος το εσηέρι, άδειος και το βράδυ…" Νικολάου Νίκος, Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", "Η ΡΟΟΣ του εικοστού αιώνα", Εκδόσεις "ΕΝΤΡΟ", εκέβριος 2009, Ρόδος, σελ68-69 216 "..Στη σηερινή Ρόδο τα οικόπεδα έχουν χάσει την αξία τους, τα αρχοντικά των ιπποτών που βρίσκονται έσα στην περιοχή του φρουρίου στην κυρίως πόλη της Ρόδου και τα οποία όνο ουσουλάνοι επιτρέπεται να τα αγοράζουν και να κατοικούν, έχουν ια ηδαινή τιή..Είναι να ελεεινολογείς όταν βλέπεις στα θαυάσιο αυτό σηείο της γης τέτοια ιζέρια και αρασό.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.229, σελ 67 213

73

Η Οθωανική πόλη

ταύτιση της ουσουλανικής θρησκείας ε τον τρόπο ζωής των Οθωανών οδήγησε σε έντονες φυλετικές διακρίσεις και περιόρισε την αρχιτεκτονική δηιουργία σε οικοδοήατα ε αντίστοιχο περιεχόενο217. Ναοί και δηόσια κτήρια218 ετατράπηκαν σε τζαιά, ετζίτια219, κατοικίες220, καταστήατα, στρατώνες ή αποθήκες221. Ο διαχωρισός ανάεσα σε Κολλάκιο και Μπούργκο ατονούσε σταδιακά έχρι ια έκρηξη πυρίτιδας222 που σε συνδυασό ε το σεισό που προηγήθηκε, εξαφάνισε εγάλο έρος του Κολλακίου, ενοποιώντας την έκταση της πόλης223. Το καθοριστικότερο έτρο για την διαόρφωση των νέων κοινωνικών συνθηκών ήταν η αποάκρυνση των Ελλήνων από την τειχισένη πόλη. Εισέρχονταν όνο για να "Πίσω από τα τείχη στοιβάζονται κυβόσχηα σπίτια ε επίπεδες στέγες ανάεσα στα οποία υψώνονται οι κουπέδες και οι ιναρέδες από τα τζαιά, οναδικοί άρτυρες της οθωανικής κυριαρχίας. Πέρα από αυτό το ανακάτωα των κτισάτων ξεχωρίζει ο περίγυρος της οχύρωσης, γκρίζος πάνω στο έντονο γαλάζιο της θάλασσας."

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 2 218 Οι Οθωανοί δεν γνώριζαν χρήσεις και ονοασίες. Οι εκκλησίες ετατράπηκαν σε ουσουλανικούς χώρους λατρείας, παίρνοντας τυχαίες ονοασίες από το όνοα του ανακαινιστή ή χορηγού τους. Κόλλιας, Ηλίας, "Αναζητώντας τα χαένα νηεία της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου", ο.π.11,σελ 282 219 Το Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου ετατράπηκε σε φυλακή ενώ το οναστηριακό νοσοκοείο σε στρατώνα. Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14 , σελ 27 220 Οι επισκευές αφορούσαν προσθήκες στοιχείων Ισλαικής αρχιτεκτονικής όπως σαχνίσια σε σπίτια, ιναρέδες στις εκκλησίες κ.α 221 "…Μετά την Τούρκικη κατάκτηση, η Ρόδος έπεσε σε λήθαργο και δε γνώρισε ποτέ τις καινούργιες απαιτήσεις που άλλαξαν τόσο ριζικά την όψη των δικών ας πόλεων στη ύση. Το γλυκό κλία και η εύκολη διαβίωση επέτρεψαν στις εσαιωνικές κατασκευές να εξυπηρετήσουν, ε κάποιες προσαρογές, τις περιορισένες ανάγκες…Τα σπίτια του ΙΕ’ αιώνα, ε κάποιο σαχνίσι ή τούρα από κεραίδια, παρέειναν χαρέια και αγαζιά για πολλές γενιές. Έτσι στη σηερινή κατάσταση της πόλης πορούε χωρίς εγάλη δυσκολία να ξαναβρουε τους παλιούς άξονες, να τοποθετήσουε τους δρόους, τις εκκλησίες, τα δηόσια κτίρια και, από τα σπίτια, αυτά που είναι καλύτερα διατηρηένα ή παρουσιάζουν τους πιο ενδιαφέροντες τύπους" Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 2 222 Η έκρηξη έγινε στα υπόγεια του καπαναριού του οναστηριακού ναού του Αγ.Ιωάννη το 1856 και εξαφάνισε εντελώς το χώρο του Κολλακίου σε ακτίνα τουλάχιστον 300.

223 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 34 217

74

αγοράσουν ή να πουλήσουν προϊόντα224 καθώς απαγορευόταν η διανυκτέρευση εντός των τειχών225. Η νέα δηογραφική πραγατικότητα έγινε έντονα αισθητή καθώς εισέρρεε πληθυσός από την Ασία ε αποτέλεσα η Οθωανική παρουσία να είναι ευάριθη και σηαντική. Στην τειχισένη πόλη ζούσαν Οθωανοί, των οποίων οι συνοικίες ονοάζονταν "Τουρκοαχαλάδες" και Εβραίοι, χωρισένοι σε ξεχωριστή συνοικία226. Οι οχυρώσεις, η τάφρος και η ανοικοδόητη ζώνη των νεκροταφείων γύρω της, λειτουργούν ως διαχωριστικά στοιχεία ανάεσα στη τουρκική και την ελληνική κοινωνία227. Νέοι οικιστικοί πυρήνες, τα "ελληνικά αράσια" περιέβαλαν την τειχισένη πόλη228 και διατασσόταν γραικά, κατά ήκος ενός πρωτεύοντα άξονα που οδηγούσε σε ια από τις πύλες 229. Είναι ια καθοριστικής σηασίας για την πολεοδοική εξέλιξη της πόλης περίοδος καθώς επεκτείνεται έξω από τα τείχη, ε όνο επικοινωνιακό στοιχείο ε τον τειχισένο πυρήνα τους άξονες των πυλών. "..Οι χωρικοί "ετα φόβου θεού" έπαιναν στην πόλη για να ψωνίσουν ή να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Έτρεαν τους φύλακες των πυλών, τους "ζαπτιέδες". Από ακριά κατέβαιναν από τα ζώα τους και τα έσυραν, παίνοντας πεζοί και ήταν υποχρεωένοι να κάουν "τεενέ"(temenna: χαιρετισός), κατά τον τούρκικη συνήθεια, βάζοντας το δεξί χέρι στο πιγούνι και έπειτα στο έτωπο.." Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15 , σελ 402 225 Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α , ο.π.14, σελ 42 226 Η συνοικία ονοάζεται "Οβριακή" ή Εβραϊκή και είναι η ίδια περιοχή στην οποία διέεναν και την ιπποτική περίοδο.

227 "..Από την θάλασσα φαίνονται τα προάστεια. Τα χωρίζει ε την πόλη ια πλατειά ζώνη από νεκροταφεία που απλώνεται έχρι το αντίκρηνο της τάφρου. Αυτά τα νεκροταφεία ιδρύθηκαν αέσως ετά την κατάληψη της πόλης και την προστάτεψαν από την άεση γειτνίαση νεότερων κατασκευών.."

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 1 228 "..Η πόλη εξακολουθεί να είναι ο σηαντικότερος πυρήνας της σηερινής πρωτεύουσας, που περιλαβάνει επίσης σήερα πολλά προάστια που κατοικούνται κυρίως από Έλληνες. Από το Νιοχώρι στα βόρεια ως το προάστειο του Αγ.Γεωργίου στα νοτιοανατολικά υπάρχει ια σειρά σχεδόν συνεχής από ικρά σπιτάκια σοβατισένα ε φωτεινά χρώατα συγκεντρωένα σε ενορίες γύρω από διάφορες εκκλησίες ή σκόρπια σε κήπους και οπωρώνες στις πλαγιές του Μόντε Σίθ.."

Albert Gabriel, ο.π.9, Τοπογραφία, σελ 1 229 Οι δρόοι των καινούργιων συνοικιών ακλουθούσαν ε αποκλίσεις τις χαράξεις των οδών του ιπποδάειου συστήατος της ελληνιστικής πόλης Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 25-26 224

75

Σχέδιο 49

Ο προορισός - Το "παζάρι" (Εικ. 90-95)

Το παζάρι καταλαβάνοντας τα αδόητα τήατα της ".κ.π." δηιουργήθηκε από χαηλά κτίσατα που λειτουργούσαν ως καταστήατα, αποθήκες και εργαστήρια. Στο υψηλότερο σηείο του κατασκευάστηκε το σηαντικότερο οικοδόηα της πόλης: To συγκρότηα του τεένους του Σουλεϊάν, το οποίο περιλαβάνει "ιαρέτ", "ενδεσέ"230, εκπαιδευτικά κτίρια, βιβλιοθήκη231 και τον πύργο του ρολογιού232. Το συγκρότηα δεσπόζει στον άξονα του παζαριού λειτουργώντας ως αστικό σύβολο και επισηαίνοντας την ουσουλανική ταυτότητα της πόλης. Η δυναική της επορικής δραστηριότητας και η αλληλεξάρτηση ε το λιάνι, ετέφερε τη λειτουργία και έξω από τα τείχη, σε ένα εγάλο τήα του υχού του λιανιού233, από τη θαλασσινή πύλη ως την πύλη του Απ.Παύλου 234 235. Στην περιοχή υπήρχε το ταχυδροείο, καταστήατα, ξενοδοχεία και κέντρα236. Επορική δραστηριότητα άρχισε να παρατηρείται και προστά από τις πύλες της υπαίθρου, ως αποτέλεσα του φυλετικού διαχωρισού των Ελλήνων εκτός των τειχών237. Ο τειχισένος ηλαδή ιεροδιδασκαλείο Η περίφηη ουσουλανική βιβλιοθήκη Αχέτ Χφούζ 232 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 31-33 233 Η αποβάθρα του επορικού λιανιού ονοαζόταν και Σκάλα διότι υπήρχε χτιστή σκάλα που έπαιναν ή έβγαιναν από τα πλοία.

234 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ.Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13,σελ 34 235 "..Τον καιρό εκείνο της τουρκοκρατίας απέναντι από το όλο του εγάλου λιανιού της Ρόδου, ήταν αραδιαστά σε δύο ακριές σειρές, αφήνοντας ανάεσα τους στενό χωατόδροο, τα αγαζιά της Σκάλας. Η έσα πλευρά, η παλιότερη, ήταν χτισένη ε δίπατα ξυλοτάβανα κεραιδόσκεπα χτίρια κολλητά πισώπλατα στο χοντρό πανύψηλο πέτρινο ζωνάρι του φρουρίου κι η άλλη, η έξω εριά, που ‘γινε αργότερα, ήταν καωένη από τζαωτές ξυλοπαράγκες στηριγένες, η φάτσα τους στη στεριά και το πίσω έρος τους σε χοντρά καλαόξυλα πισσωένα αδέρια, πηγένα στους βράχους και το ρηχό πάτο του λιανιού...Η Σκάλα ήταν το κεντρικότερο σηείο της πόλης που ‘σιγε η εριά του ικρού λιανιού του Μαντρακίου, όπου ΄ραζαν τα καραβοκαίκα ε τα πανιά κι ήταν τα κυβερνητικά κτήρια,……ε τη άλλη εριά, το Κάστρο, όπου ήταν η επορική αγορά – Το Παζάρι – πάζοντας τον κόσο, τις άαξες και τους αραπιάδες, από τις δύο καστρόπορτες – του Αγ. Παύλου από την πλευρά του Φάρου ε τον Μόλο των Μύλων και τον Ταρσανά,..και της Πόρτα Μαρίνα από την άλλη,.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Σκάλα, του Αντώνη Βρατσάλη",ο.π.215, σελ 73-74 236 Τα οποία που θεωρούνταν τα καλύτερα στην πόλη Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 32 237 "..Στους χριστιανούς επιτρέπεται, πάντως, να έχουν τα καταστήατα τους στο παζάρι και να συναλλάζονται εκεί, ε τη δύση του ηλίου όως είναι υποχρεωένοι 230 231

76

οικισός επεριέχοντας το παζάρι αποτελούσε καθηερινό προορισό των κατοίκων των αρασιών238 239.

να εγκαταλείπουν την πόλη..Οι πύλες του φρουρίου κλείνουν από πίσω τους και ξανανοίγουν όλις ε το νέο πρωί. Σε παλιότερα χρόνια τραβούσαν άλιστα και τις κινητές γέφυρες τη νύχτα. Έτσι εξηγείται γιατί οι χριστιανοί έχουν τα καταστήατα τους προστά στις πύλες, όπως στο Νιοχώρι και στα άλλα προάστια.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.229, σελ 67-68 238 "..Οι κάτοικοι της πόλεως Ρόδου είναι έποροι και τα καταστήατά τους βρίσκονται στην πόλη που περικλείεται από τα τείχη. Επίσης, ερικά καταστήατα υπάρχουν και στα αράσια, αλλά οι κάτοικοι προτιούν να εφοδιάζονται , αγοράζοντας τα αναγκαιούντα από τα αγαζιά της παλιάς πόλεως και απ’ αυτά που βρίσκονται στις πύλες που βλέπουν προς το εγάλο λιάνι.." Μαιλλής Αντώνης Σ., Σκανδαλίδης Κώστας Ε., Τσαλαχούρης Κώστας Φ., ο.π.214, σελ 137 239 "..Στους χριστιανούς επιτρέπεται, πάντως, να έχουν τα καταστήατα τους στο παζάρι και να συναλλάζονται εκεί, ε τη δύση του ηλίου όως είναι υποχρεωένοι να εγκαταλείπουν την πόλη..Οι πύλες του φρουρίου κλείνουν από πίσω τους και ξανανοίγουν όλις ε το νέο πρωί. Σε παλιότερα χρόνια τραβούσαν άλιστα και τις κινητές γέφυρες τη νύχτα. Έτσι εξηγείται γιατί οι χριστιανοί έχουν τα καταστήατα τους προστά στις πύλες, όπως στο Νιοχώρι και στα άλλα προάστια..." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.214, σελ 67-68

77

Οι πύλες της Οθωανικής πόλης Η πύλη Amboise και η Κόκκινη Πόρτα (Εικ.11-21,36-47)

Σχέδιο 50

Η πύλη Amboise εξυπηρετούσε την κίνηση του αρασιού του Νιοχωρίου , όπως επίσης και της περιοχής του Μαντρακίου240, στην οποία βρισκόταν το Ναυπηγείο241. ς προέκταση του παζαριού είχε εξέχοντα ρόλο, ε τις επορικές δραστηριότητες να επεκτείνονται και έξω από τα τείχη, προστά στην πύλη. Το άλλοτε παλάτι των ιπποτών πίσω της έχει ετατραπεί σε φυλακές(Σχ.50,Γ)242, ενώ φτάνοντας κανείς στον άξονα του παζαριού, βρίσκεται προστά στο συγκρότηα του τεένους του Σουλεϊάν(Σχ.50,Α). Λόγω της καταστροφής του τείχους του Κολλακίου υπάρχει πλέον πρόσβαση και προς τα ανατολικά, όπου πορεί κανείς να κατευθυνθεί στο ουσουλανικό σχολείο(Σχ.50,Β)243 και τους Τουρκοαχαλάδες. Σηαίνων άξονας ολόκληρης της πόλης, η οδός Πυθαγόρα, οδηγεί στην οναδική νότια πύλη της πόλης, την Κόκκινη Πόρτα 244, εξυπηρετώντας την επικοινωνία τεσσάρων αρασιών τα οποία δηιουργηθήκαν ακτινωτά από αυτή. Ο Εβραϊκός πληθυσός στα ανατολικά απαγορεύεται να εισέλθει εκτός πόλης245 ε αποτέλεσα η "..Ακριβώς κατά το εσηέρι εισπλέαε στο βόρειο λιανάκι, γνωστό σαν "λιάνι των γαλέρων", που τώρα πορεί να χρησιοποιηθεί ακόη όνο από σκάφη ικρού βυθίσατος.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.215, σελ 65 241 "Η Ρόδος έχει δύο λιάνια, το εν ένα που βρίσκεται προς βορρά φέρνει την ονοασία λιάνι του Ναυπηγείου και αυτό που βρίσκεται προστά στην πόλη ονοάζεται Νότιο λιάνι." Μαιλλής Αντώνης Σ., Σκανδαλίδης Κώστας Ε., Τσαλαχούρης Κώστας Φ., ο.π.214, σελ 137 242 "..Όως το άλλοτε παλάτι του αρχηγού των Ιπποτών έχει γίνει τώρα φυλακή για επικίνδυνους εγκληατίες… Επίσης εκεί, υπάρχει και τήα πολιτικών κρατουένων που έχουν αναειχθεί σε κινήατα κατά της Τουρκικής καταπίεσης.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.215, σελ 65-66 243 Το ουσουλανικό σχολείο χτίστηκε στην θέση της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη.

244 Η πύλη των Κοσκινού ονοάζεται επίσης και "Κόκκινη Πόρτα". Το όνοα αυτό συνδυάστηκε ε ια σφαγή που λένε πως έγινε κατά την άλωση της πόλης το 1522. Το γεγονός αυτό είναι άλλον αναληθές αφού το όνοα υπήρχε και παλαιότερα και οι τούρκοι το ετέφρασαν σε Κιζίλ Καπού(Η κόκκινη πόρτα). Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 31 245 "Οι Εβραίοι εντός την πόλης είναι υποχρεωένοι να κατοικούν σε ια συνοικία ιδιαίτερα και αυστηρά περιορισένη. Στο ίδιο το τούρκικο τήα τους απαγορεύεται να κατοικούν και αν στους χριστιανούς δεν επιτρέπεται να πουν στην πόλη, εφόσον δεν έχει ακόα ανατείλει ο ήλιος, στους Εβραίους απαγορεύεται 240

78

κίνηση προς την πύλη να προσανατολίζεται βόρεια και δυτικά246. Η επέκταση της επορικής δραστηριότητας στην "Σκάλα"247 ενισχύει ακόα περισσότερο τον προορισό της οδού. Τρεις κρήνες στην διασταύρωση των οδών Οήρου και Πυθαγόρα(Σχ.51,2) αλλά και σε άλλα σηεία(Σχ.51,1,3) υποδηλώνουν την σπουδαιότητα των δύο αξόνων καθώς πουθενά αλλού δεν εφανίζονται παρά όνο συσχετιζόενες ε τη λειτουργία του τζαιού. Οι κρήνες αποκαλύπτουν ια έντονη κινητικότητα και ανάγκη στάσης ευρισκόενες στη διασταύρωση του άξονα ε την οδό Οήρου, από την οποία συσσωρεύετε η κίνηση από το βορειοδυτικό κοάτι της τειχισένης πόλης. Κατά ήκος του άξονα της οδού Πυθαγόρα παρατηρούνται και οι πιο εγαλοπρεπείς θύρες της πόλης, καθώς και ένα αρχοντικό πάνω από την οδό, οναδικό σε εγαλοπρέπεια και κλίακα(Σχ.51,4)248. Ο άξονας της πύλης απέκτησε τις πιο πλούσιες οικίες της πόλης, δεδοένου της σπουδαιότητας της λειτουργίας και τοποθεσίας του. Στα δυτικά του άξονα λίγο πριν φτάσει κανείς στο παζάρι, υπάρχει ένα από τα εγαλύτερα τζαιά της πόλης(Σχ.51,5), επισηαίνοντας την κυρίαρχη ιδεολογία. Η πύλη του Αγ.Αθανασίου είναι σφραγισένη249 αυτή την 250 περίοδο διότι σύφωνα ε την παράδοση, από αυτήν πήκε ο Σουλτάνος ετά την άλωση της πόλης και έπρεπε να κλειστεί για να ην πει άλλος κατακτητής251. Άλλες υποθέσεις αναφέρουν πως η πύλη η έξοδος από την πόλη, όπως και στους ωαεθανούς από το γκέτο που διάλεξαν οι ίδιοι." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, ο.π.215, σελ 68 246 Βόρεια βρίσκεται το λιάνι, το οποίο πλέον έχει γίνει έρος του παζαριού και δυτικά βρίσκεται η ευθεία του άξονα του παζαριού.

247 ανάεσα στην θαλασσινή πύλη και την πύλη του Αγίου Παύλου 248 "..Έτσι αστόρεψε όορφα ο γέρο Τσιέτας και το αρχοντικό του Χατζή Χαλίλ, καθισένο σε βυζαντινή καάρα, στην καρδιά του τουρκοαχαλά, να περνά από κάτω του ο λιθόστρωτος δρόος που βγαίνει στην Κόκκινη Πόρτα.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Οι Τουρκοκρητικοί, του Αντώνη Βρατσάλη", ο.π.215, σελ 92 249 Χωρίς να είναι βέβαιο το πότε σφραγίστηκε.

250 Σχετικά ε την πύλη του Αγίου Αθανασίου "..το άνοιγα της πύλης είναι τώρα κτισένο και βρίσκονται εντοιχισένο σε αυτό ανάκατα τα κοάτια ενός ανάγλυφου ε το οικόσηο του Aubusson."

Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο ΙΙ, σελ 6 251 "..Μια άλλη ανάνηση από την τελευταία ώρα της χριστιανικής Ρόδου είναι η περίφρακτη πύλη, από τότε που πέρασε την πόλη ο νικητής της Σουλεϊάν. Η σκέψη πώς, ετά τον νικηφόρο ήρωα, ουδενός θνητού το πόδι επιτρέπεται να ξαναπεράσει

79

Σχέδιο 51

Η πύλη του Αγίου Αθανασίου (Εικ.22-35)

Σχέδιο 52

κλείστηκε κατά την επιδιόρθωση των τειχών252. Η οδός Οήρου(Σχ.52,Β) συσσωρεύοντας την κίνηση από την οδό Ιπποδάου(Σχ.52,) και Αγ.Φανουρίου(Σχ.52,Γ) οδηγεί πλέον στη οναδική νοτιά πύλη της πόλης, την Κόκκινη Πόρτα. Η κατάληξη της οδού Ιπποδάου ακριβώς στο κέντρο του ουσουλανικού συγκροτήατος του παζαριού(Σχ.52,5) τον καθιστά εξέχοντα άξονα και σε αυτή την περίοδο. Εκτός από το ουσουλανικό συγκρότηα, σηαίνον σε κλίακα και σπουδαιότητα είναι και το Yeni Hammam ε το τζαί του(Σχ.52,3,4)253. Τοποθετηένο ανάεσα στους άξονες των οδών Αγ.Φανουρίου και Ιπποδάου, ενίσχυε την χρησιοποίηση τους. Ο άξονας της οδού Αγ.Φανουρίου συνεχίζει να αποτελεί βασικό άξονα της πόλης, όντας στο κέντρο της και έχοντας ως κοντινό προορισό το Yeni Hammam αλλά και ανατολικότερα την Κόκκινη Πόρτα. Χαρακτηριστική είναι η οικοδόηση δύο ουσουλανικών τεενών στα δύο άκρα του άξονα. Από τα βόρεια, ακριβώς πάνω από την διασταύρωση της οδού ε τον άξονα του παζαριού 254 παρεβάλλεται στον όροφο το Τζαί Αγά(Σχ.52,2)255. Μέσα στου κόλπους του, ο άξονας απέκτησε ια καινούργια πύλη, η οποία προβάλλει την κυρίαρχη ιδεολογία αποτρέποντας του αλλόθρησκους υπηκόους από το πέρασα. Στο άλλο άκρο του, στο σηείο διασταύρωσης ε την οδό Οήρου, παρευρίσκεται ένα από τα εγαλύτερα τζαιά της πόλης(Σχ.52,1). Συνεπώς, αρχίζοντας και τελειώνοντας την πορεία του ε οικοδοήατα σαν αυτά είναι βέβαιη η διατήρηση της σηασίας του ως άξονα της νότιας πύλης.

απ αυτόν τον δρόο, έχει ένα κάποιο βαρβαρικό εγαλείο. εν υπάρχει όως νηείο νίκης που να το εταχειρίζονται ε ικρότερη εκτίηση. Η περίφραξη έγινε ε κραυγαλέα βαναυσότητα. Ένα πόδι ψηλά τα σκουπίδια στο έδαφος, από τις γειτονικές συνοικίες.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η Ρόδος του 1900. Και να η Ρόδος προστά ας! του Paul Lindau", ο.π.215, σελ 68 252 Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., ο.π.15, σελ 508-509 253 Λουτρά και τζαί Σουλτάν-Μουσταφά 254 Στη διασταύρωση υπήρχε στοά δια έσου της οποίας η οδός Σωκράτους επικοινωνούσε ε την Αγίου Φανουρίου. Οικονοίδου Ρεγγίνα, "Τέενος Μεχέτ Αγά. Ιστορική και αρχιτεκτονική τεκηρίωση", ο.π.11, σελ 142 255 Ο πλάγιος προσανατολισός του τζαιού προς την κατεύθυνση της Μέκκας, σε σχέση ε τον άξονα ανατολής-δύσης του "παζαριού" οδήγησε στη στήριξη του σε κίονα στο κέντρο του δρόου.

80

Οι πύλες του λιανιού δεν υπέστησαν ετατροπές οι ίδιες, αλλά ο περιβάλλον χώρος τους. Μπροστά από την Θαλασσινή πύλη υψώθηκαν αγαζιά, και ια πέτρινη αποβάθρα έχει αντικαταστήσει την ακρογιαλιά. Η θαλασσινή πύλη έχασε το παλιό της εγαλείο καθώς καλύφθηκε στη βάση της ε κατασκευές ενώ αποθήκες κτίστηκαν και προστά στην πύλη της Αγ.Αικατερίνης, κρύβοντας την εικόνα της πύλης από την όψη του λιανιού. Η περιοχή που εδραζόταν το προτείχισα καλύπτεται πλήρως ε καταστήατα και οι δύο πύλες του χρησιοποιούνταν ευρύτατα καθώς συνέδεαν άεσα την "Σκάλα" ε το παζάρι256. Χαρακτηριστικό παράδειγα αποτελεί η αντίληψη του χώρου από ένα περιηγητή ο οποίος αντιλαβάνεται πως έχει εισέλθει στην πόλη, αντικρίζοντας προστά του την "οδό ιπποτών"257. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα φαίνεται να αποκτά και η πύλη του Αγ.Παύλου, η οποία οδηγεί πλέον στο δυτικό λιάνι του Μανδρακίου, κατά ήκος του οποίου αρχίζουν να εφανίζονται εξέχοντα κτίσατα258. Οι πύλες του Κολλακίου χάνουν την ιδιότητα τους καθώς ο περιβάλλον χώρος τους γείζει από κατοικίες και καταστήατα, σε ένα χώρο που έχει πλέον ενοποιηθεί ε την υπόλοιπη πόλη.

της περιοχής του πρώην Κολλακίοιυ "Περίπατος έσα στη Ρόδο. Περπατάε για λίγο στην παραλία, παίνουε στην πόλη από ια χαηλή πορτούλα, χωένη ες τα τείχη. Μικρό λιάνι ε καιά δωδεκαριά δεένα πλοία..Περπατάε κατά ήκος του λιανιού: ελληνικά καπηλειά και καταστήατα που χωρίζονται απ’ το νερό ε ια σειρά εγάλα και ωραία δέντρα. Μπαίνουε έσα στην πόλη απ’ τα δεξιά, από ια πύλη ανοιγένη στο τείχος, αλλά πιο σύγχρονη, φτιαγένη ετά απ’ αυτό. Η οδός ιπποτών.." Φλώερ Γουστάβος, Εισαγωγή-Μετάφραση: Τσαλίκη-Μηλιώνη Τατιάνα, "Το ταξίδι στη Ρόδο", Εκδόσεις Ύψιλον, σελ 37-38 258 "Η έρα περνούσε και ήταν ώρα να φύγουε, αν δε θέλαε να είνουε έσα στην πόλη, που οι πόρτες της κλείνουν ε τη δύση του ηλίου. Πηγαίνοντας βιαστικά προς την εξοχή, κοντά στη θάλασσα, όπου ένουν οι πρόξενοι της Ευρώπης..Βγήκαε από την πόλη από ια πύλη που βλέπει σ’ ένα λιανάκι. Ένας στρογγυλός, ογκώδης πύργος φυλάει την είσοδο.." Μαιλλής Αντώνης Σ., Σκανδαλίδης Κώστας Ε., Τσαλαχούρης Κώστας Φ., ο.π.214, σελ 79-80 256 257

81

Η συλλογική νήη και οι πύλες της Οθωανικής πόλης

Η Οθωανική πόλη αποτελεί ια επαρχία της αυτοκρατορίας και η όψη των πυλών και του περιβάλλοντός τους δεν απασχολεί ιδιαίτερα τους νέους κατακτητές. Η δηιουργία νέων ορόσηων προσανατολίζεται κυρίως εσωτερικά των τειχών, κατά ήκος των αξόνων των πυλών. Σε αυτούς τους χώρους "εισβάλλει" καθηερινά η αλλόθρησκη κοινωνία και συνεπώς σε αυτούς επιλέγει να υψώσει το ανάστηα της νέας ιδεολογίας. Η θεοκρατούενη πόλη αποκτά εγάλης κλίακας τζαιά, τα οποία διαόρφωσαν ως επί το πλείστον την νέα δηόσια εικόνα της259. Ο ρόλος των πυλών δεν υποτιήθηκε κατά την δηιουργία των νέων ορόσηων καθώς είναι τοποθετηένα κατά κανόνα σε σηεία διασταύρωσης των αξόνων των πυλών. Το εγάλο συγκρότηα του Σουλεϊάν βρίσκεται ακριβώς στο σηείο καπής της ευθείας του άξονα του παζαριού ενώ στον ίδιο χώρο καταλήγει και η οδός Ιπποδάου. Αποτελεί ένα κοβικό σηείο του παζαριού όπου ο επισκέπτης οξύνει την παρατηρητικότητα του για να προσανατολιστεί στο χώρο ε αποτέλεσα να αποτυπώσει κάθε λεπτοέρεια της εικόνας του. Αντίστοιχα παρεβάλλεται και το Τζαί Αγά, στο σηείο ένωσης της οδού Αγ.Φανουρίου ε τον άξονα του παζαριού. Πάνω από την αφετηρία της οδού και παρεβαίνοντας ε διαφορετική κλίση στην ευθεία του άξονα του παζαριού, το τζαί δηιουργεί ια ιδιαίτερη χωρική κατάσταση, άλλο ένα σηείο στάσης και παρατήρησης. Αντίστοιχα, στο σηείο διασταύρωσης της οδού Αγ.Φανουρίου και Οήρου, ακριβώς στην γωνία συβολής των δύο αξόνων, το εγάλο τζαί ε ένα εξίσου εγάλο για τα δεδοένα της πόλης υπαίθριο χώρο δεν ένει απαρατήρητο. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως διασχίζοντας κανείς την οδό Ιπποδάου αντικρίζει όνο ένα διαβατικό, κάτω από το οποίο υπάρχει το οναδικό τρίστρατο της οδού. Ακριβώς σε αυτό το διαβατικό που λειτουργεί και ως χώρος στάσης, είναι πιθανό να αναλογιστεί κανείς το ενδεχόενο αλλαγής πορείας. Οποιαδήποτε πορεία του επισκέπτη θα οδηγήσει είτε στο δυτικό τζαί της πόλης είτε στο χώρο των ουσουλανικών λουτρών ενώ ακόα και αν συνεχίσει κανείς την ευθεία πορεία του δρόου θα καταλήξει στον συγκρότηα του Τεένους του Σουλεϊάν. Ο άξονας της οδού Πυθαγόρα επεριέχει και αυτός ένα από τα εγαλύτερα Ενώ στην προηγούενη περίοδο δέσποζαν οι πύλες, το Κολλάκιο και το Παλάτι, σε αυτή την περίοδο η όψη τους υποβαθίζεται και τα περίφηα τζαιά της πόλης καθορίζουν την εικόνα της νέας κυρίαρχης ιδεολογίας.

259

82

τζαιά της πόλης, το οποίο βρίσκεται ταυτόχρονα σε ικρή απόσταση από την αφετηρία της οδού στον άξονα του παζαριού. Συνεπώς, οι άξονες των πυλών αποτέλεσαν το χωρικό περιβάλλον που επιλέχθηκε για την ανάδειξη των νέων αστικών σύβολων. Οι πύλες καθόρισαν τον χώρο που οικοδοήθηκαν τα νέα ορόσηα, δηιουργώντας τη νέα ορφή της τειχισένης πόλης. Η συλλογική νήη της νέας κοινωνίας αποτυπώνεται αποκλειστικά στο περιβάλλον των αξόνων των πυλών, οι οποίες λειτουργούν ως χώροι συνδιαλλαγής, επικοινωνίας και συβιβασού ανάεσα σε δύο εχθρικές φυλετικές οάδες που προσπαθούν και συβιώσουν στον ίδιο χώρο.

Σχέδιο 53

83

Οι πύλες της Ιταλικής πόλης (1912-1943)

Κατά την Ιταλοκρατία260 η πόλη της Ρόδου ετατρέπεται από ια οπισθοδροηένη Οθωανική επαρχιακή πόλη, σε ια σύγχρονη πόλη του 20ου αιώνα261. Η οικονοική και πολεοδοική της ανάπτυξη συβαδίζει ε την εξαθλίωση της ζωής του γηγενούς πληθυσού αλλά και την αλλοίωση του ιστορικού γίγνεσθαι του υλικού περιβάλλοντος262. Επιχειρείται πλήρης εξιταλισός της δηόσιας ζωής και αλλοίωση της εθνολογικής σύστασης του πληθυσού263, ε παρεβάσεις στην παιδεία, την οικονοία και τη φορολογία264 265. Οι επεβάσεις στο κτιριακό απόθεα του παρελθόντος επικεντρώνονταν στην σύνδεση της Ιταλοκρατίας κυρίως ε τους δύο αιώνες της Ιπποτοκρατίας και τη Ρωαιοκρατία, επιχειρώντας να σβήσουν το υπόλοιπο ιστορικό παρελθόν266. Το σύνολο των οικοδοικών και πολεοδοικών επεβάσεων της Ιταλικής διοίκησης αποτελούν έτσι ένα είδος ιδεολογικού και πολιτικού ανιφέστου των προθέσεων της Ιταλίας, να αποκαταστήσει την πόλη της Ρόδου στην Ιστορία και τον πολιτισό της ύσης. Ο ιταλοτουρκικός πόλεος οδήγησε στην κατάληψη των ωδεκανήσων από τους Ιταλούς το 1912. Η κατάληψη παρουσιάστηκε από τους Ιταλούς ως προσωρινή αλλά ετά τις διεθνείς εξελίξεις που ακολούθησαν την επόλεη περίοδο, εδραιώθηκε και το 1923 πραγατοποιήθηκε η προσάρτηση των νησιών στο ιταλικό βασίλειο. Κολωνάς Βασίλης, "Ιταλική αρχιτεκτονική στα ωδεκάνησα 1912-1943", Εκδόσεις Ολκός, σελ 8 261 Χαρακτηριστικό της αποικιακής δύναης της Ιταλίας, είναι η προσπάθεια ανάδειξης του ητροπολιτικού κράτους ως φορέα εξιγχρονισού, γεγονός που αντικατοπτρίζεται σε όλους του τοείς της λειτουργίας και της δοής της πόλης.

262 Η σύνδεση των "παραδοσιακών" και "ιστορικών" αρχιτεκτονικών ορφών ε διάφορα πολιτικά και κοινωνικά συστήατα ήταν σαφής από τον νέο "πολιτισένο" κατακτητή γι’ αυτό και η αρχιτεκτονική του εξέφρασε ε σαφήνεια την νέα πραγατικότητα. Κολωνάς Βασίλης, ο.π.260, σελ 12 263 Η πρώτη περίοδος της Ιταλοκρατίας(1912-1923) είχε ως κύρια χαρακτηριστικά τη στρατιωτική διοίκηση των νησιών, ε συνεχείς εταβολές τις διεθνούς θέσεως ως προς την σύνδεση των ωδεκανήσων ε την Ιταλία ή την Ελλάδα. Στη διάρκεια της δεύτερης περιόδου(1923-1943) η στρατιωτική διοίκηση της πόλης ετατρέπεται σε πολιτική και επέρχεται η προσάρτηση της πόλης στη φασιστική πλέον Ιταλία.

264 Κολωνάς Βασίλης, ο.π.260, σελ 9-10 265 Στην πόλη της Ρόδου το 40% του πληθυσού ήταν ουσουλάνοι, το 33% Έλληνες και 25% Εβραίοι. Ο ελληνικός πληθυσός σταδιακά ειώνεται στην πόλη , λόγω του εταναστευτικού ρεύατος, ενώ αυξάνεται ο Ιταλικός ο οποίος ανέρχεται σταδιακά στο 25%.

266 Η πόλη εκσυγχρονίζεται και αναζωογονείται αλλά η "πολιτιστική ανύψωση" της συβαδίζει ε την προελετηένη υποβάθιση του πολιτισού της γηγενούς κοινωνίας και την ανάδειξη της "ιταλικής" καταγωγής της πόλης.

260

87

Η εσαιωνική και η σύγχρονη πόλη

Η Ιταλική διοίκηση εφαρόζει ένα οργανωένο πολεοδοικό σχεδιασό267 εγάλης έκτασης268 και οικοδοεί ένα τεράστιο πολεοδοικό δηιούργηα απ’ το οποίο οι πύλες της πόλης δεν πέρασαν τυχαία από τα άτια του δηιουργού269. Οι πολεοδοικές επεβάσεις άλλαξαν εξ’ ολοκλήρου την εικόνα της270 ε ένα ρυθιστικό σχέδιο που στόχο είχε την οργάνωση της επέκτασης της ε την ένταξη των, ήδη διαορφωένων, ελληνικών συνοικιών και τη χωροθέτηση δηόσιων κτιρίων και περιοχών κατοικίας271. Ο διαχωρισός τειχισένης πόλης και αρασιών ατονεί, παρότι τα τελευταία συνεχίζουν να λειτουργούν ως αυτόνοοι πολεοδοικοί θύλακες272. Η περιοχή γύρω από την τάφρο διαορφώθηκε ως χώρος πρασίνου, δηιουργώντας ια ζώνη ασφαλείας273 από την 274 ανοικοδόηση νέων κτισάτων , αν και ετά το 1920 οικοδοήθηκαν

Η χρησιοποίηση της αρχιτεκτονικής για την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιοτήτων φτάνει στο έπακρο Σχεδόν στην έκταση της πρώτης Ιπποδάειας πόλης.

269 Ο νέος "πολιτισένος" κατακτητής έχει κατανοήσει την σηασία του ρόλου των πυλών για την δηόσια εικόνα της πόλης.

270 Αρχιτεκτονικές παρεβάσεις εγάλης κλίακας φιλοδοξούσαν να εκφράσουν την κυρίαρχη ιδεολογική αντίληψη, έσα από τον συβολικό χαρακτήρα ιας σκηνογραφικής απόδοσης του χώρου της πόλης. Κολωνάς Βασίλης, ο.π.260, σελ 21 271 Στη πρώτη περίοδο της Ιταλικής κυριαρχίας η αρχιτεκτονική των κτιρίων, η λεγόενη αρχιτεκτονική του "προστάτη" προσπάθησε να ενσωατώσει στοιχεία από την τοπική αρχιτεκτονική και παράδοση. Το όλο επιχείρηα δεν θα διαρκέσει πολύ, καθώς η επιταγές του ρασιοναλισού και της νηειακότητας που επέβαλε η φασιστική ιδεολογία, η αρχιτεκτονική του "κατακτητή", θα εταβάλλει ξανά την εικόνα της πόλης, κατά την δεύτερη περίοδο της Ιταλικής κατοχής. Κολωνάς Βασίλης, ο.π.260, σελ 23-28 272 Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 30 273 "Ιστορικής σηασίας πρωτοποριακή ενέργεια διαχείρισης του νηειακού συγκροτήατος υπήρξε η κήρυξη της "νηειακής ζώνης της εσαιωνικής πόλης", που περιέλαβε και ζώνη προστασίας-πρασίνου γύρω από τις οχυρώσεις και την τάφρο, ήδη το 1920. Από την ιπποτική αποψιλωένη ζώνη ασφαλείας, που περιέβαλε την οχύρωση, οι Ιταλοί αποάκρυναν τα ουσουλανικά και εβραϊκά νεκροταφεία και ετέβαλαν την περιοχή σε άλσος." Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 39 274 Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 30 267

268

88

σηαντικά τήατα275 του αρχικά κηρυγένου ως αδόητου χώρου διακόπτοντας κύριους άξονες πρόσβασης προς τις πύλες276. Η τειχισένη πόλη διαορφώθηκε σύφωνα ε ένα ρυθιστικό σχέδιο που προέβλεπε τη διάνοιξη νέων πυλών και εγάλων δρόων, και τη δηιουργία πάρκων και πλατειών για την εξυπηρέτηση των αυτοκινήτων. Βαρύνουσα επέβαση αποτελεί η κατεδάφιση όλων των Οθωανικών κτισάτων που ορθώνονταν πάνω στα τείχη277 278 και το σύνολο των δηόσιων κτιρίων που είχαν οικοδοηθεί στη "Σκάλα"279. Ο συνολικός χώρος που ετασχηατίστηκε πλήρως εκτείνεται σε όλη σχεδόν την περιοχή του πρώην Κολλακίου280, ε πολύ σηαντικές επιπτώσεις στο νηειακό σύνολο καθώς περιλάβανε διάνοιξη πυλών, ανάπλαση ελεύθερων χώρων και της "οδού των Ιπποτών", ανακατασκευή του Παλατιού και πλήρη κατεδάφιση ολόκληρων οικοδοικών τετραγώνων ιστορικών κτισάτων281 282.

Σε ικρή απόσταση από την τάφρο οικοδοήθηκαν δηόσια κτήρια, ε ια κεντρική λεωφόρο να περνά γύρω από την τάφρο συνενώνοντας όλη την περιφέρεια της τειχισένη πόλης ε το νέο κέντρο στα βορειοδυτικά.

276 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Σχέδιο προστασίας-διαόρφωσης-Ανάδειξης του Μνηειακού συνόλου των Μεσαιωνικών Οχυρώσεων της πόλης Ρόδου", Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα νηεία της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Υπουργείο Πολιτισού- Τ..Π.Ε.Α.Ε, Ρόδος 2008, σελ 46 277 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 40 278 Επιθυώντας να εφανιστούν ως συνεχιστές του έργου των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, παραέλησαν τα βυζαντινά υπολείατα και κατεδάφισαν συστηατικά τις προσθήκες και τα κτίσατα της Οθωανικής περιόδου. Στόχος ήταν να καταστήσουν την τειχισένη πόλη, σύβολο του "παρελθόντος που επιστρέφει". Κολωνάς Βασίλης, ο.π.260, σελ 33 279 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13,σελ 40 280 Ο.π.13,σελ 35-36 281 Ο.π.13,σελ 36 282 Η προβολή της νέας πόλης στη ιστορική "αναστηλωένη" είναι ια δράση που χρησιοποιεί το παρελθόν ως θεατρικό σκηνικό. Η τειχισένη πόλη χρησιοποιήθηκε από τους κατακτητές ως ένας χώρος ροαντικού θαυασού του ωσαϊκού κτισάτων και κατοίκων.

275

89

Η "Νέα Αγορά" και η αντίσταση της "παλιάς" (Εικ. 90-95)

Το νέο επορικό κέντρο εταφέρεται έξω από τα τείχη, έσω της δηιουργίας εγάλου αριθού δηόσιων κτηρίων για την εξυπηρέτηση των νέων283 κατοίκων της πόλης. Η δηιουργία του συγκροτήατος της "Νέα αγοράς και Ιχθυαγοράς"284, και ένα δεύτερο εγάλο συγκρότηα καταστηάτων285 είναι όνο ερικά από τα δηόσια έργα που προσπάθησαν να εταφέρουν την λειτουργία του επορίου εκτός των τειχών. Ο ίδιος χώρος, κατά ήκος του βορειοδυτικού λιανιού του Μανδρακίου, επλουτιστικέ και ε πλήθος διοικητικών και ψυχαγωγικών λειτουργιών, καθορίζοντας το νέο πυρήνα της πόλης. Στην εσαιωνική πόλη, ο άξονας του παζαριού συνεχίζει πεισατικά να επιβιώνει, παρ’ όλες τις δραστικές επεβάσεις του νέου κατακτητή, εξυπηρετώντας σταθερά τις ίδιες ανάγκες που είχαν οι κάτοικοι της πόλης και στο παρελθόν286. ιατηρώντας ένα διαφορετικό χαρακτήρα287, δεν έπαψε να χρησιοποιείται από το γηγενή πληθυσό της πόλης εντός και εκτός των τειχών. Ιταλών ενός κτηριακού συγκροτήατος που κατασκευάστηκε όλις το 1925 285 αποτελούενο από τέσσερα διώροφα κτίρια ε καταστήατα στο ισόγειο και γραφεία στον όροφο 286 "..Εκεί ήταν τα εγάλα καταστήατα "Γενικού Επορίου" των..εκεί τα πακάλικα που πουλούσαν τα όσπρια από τα σοκάκια που τά πιαναν ε τη σέσουλα και ε το δίσκο της ζυγαριάς τα άδειαζαν στο σακκούλι, που έφερνε αζί του ο πελάτης. Μοσχούριζε ο τόπος όταν ανοίγονταν ο τενεκές ε τους κολιούς ή το τουλούι ε το ανατολίτικο βούτηρο. εν ερέθιζε λιγότερο την όσφρηση η υρωδιά που έβγαζε ο καφές, όταν τον καβούρδιζε ο Καπέρης, που και σήερα κρατάει το πόστο του… Τα αγαζιά είχαν καθιερώσει το "ενιαίο" ωράριο, δεν έκλειναν το εσηέρι. Όταν ο καταστηατάρχης χρειαζόταν να λείψει για το εσηεριανό φαγητό ή για κάποια άλλη δουλειά, φεύγοντας, έβαζε στην είσοδο ια καρέκλα. Ήταν σαν την πινακίδα ε την ένδειξη "Κλειστόν". Η καρδιά όως της αγοράς ήταν το απάνω έρος του δρόου, ύστερα από το Αγά Τζαί, εκεί όπου φαρδαίνει και φθάνει έχρι το "Ρολόι". Στη έση ενός τρίστρατου ήταν το ρολογάδικο του Νούρη, ένα στρογγυλό οικοδοικό καλλιτέχνηα, ε τζααρίες γύρω-γύρω, απ’ όπου φαινόντουσαν κρεασένα τα ρολόγια, που ήταν για πούληα ή ήταν επισκευασένα. Μια βόβα στον πόλεο εξαφάνισε το αγαζί και στο έρος του φύτρωσε ια πλατεία. …Λίγο πιο πάνω, ξεπέζευαν οι χωρικοί, που ερχόντουσαν στη "χώρα" για να ψουνίζουν. Εκεί υπήρχε ειδικός χώρος για το στάβλισα των ζώων, στη σειρά ήταν τα "πεταλάδικα" και κάπου εκεί ήταν και τα "σααράδικα"..Κοντά στα ψώνια, ο χωρικός φρόντιζε να επισκευάσει και το εταφορικό του έσο.. " Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Τα Πεταλάδικα, του Μανώλη Παπαϊωάννου", ο.π.215, σελ 215-216 287 Από το χαρακτήρα των νέων επορικών καταστηάτων 283 284

90

Στα θαλασσινά τείχη διανοίγεται και πάλι η πύλη του Ταρσανά288 σε συνδυασό ε το άνοιγα της πύλης "Mario Lago". Οι πύλες διανοίχθηκαν λόγω της συνέχειας του οδικού άξονα ο οποίος διέτρεχε όλη την δυτική παραλιακή ακτή, έπειτα το νέο διοικητικό κέντρο στο λιάνι του Μανδρακίου και, έσω των πυλών, συνέχιζε την πορεία του κατά ήκος του θαλάσσιου ετώπου προς τα νοτιοανατολικά. Εκτός από την διάνοιξη των πυλών για τη διέλευση των τροχοφόρων289, ακολούθησε πλήρης ανασχεδιασός του περιβάλλοντα χώρου, αγνοώντας την ύπαρξη σηαντικών προγενέστερων λειψάνων και πολεοδοικών χαράξεων290. Η πλατεία "Piazza del’ Armenia" που δηιουργήθηκε στον ενδιάεσο χώρο των πυλών, αποτελεί ένα κοβικό σηείο της σύγχρονης πόλης. Με τον ίδιο τρόπο που οικοδοήθηκε το περιβάλλον της λεωφόρου, φρόντισαν αντίστοιχα και το περιβάλλον εσωτερικά της τειχισένης πόλης να εκφράζει τα ίδια ιδανικά ε το υπόλοιπο σύνολο. Απαλλοτριώνοντας ολόκληρη την περιοχή κατασκεύασαν κτήρια "ιπποτικού στυλ"(Σχ.54,A), πραγατοποίησαν ανασκαφές απ’ όπου προέκυψαν τα υπολείατα του ναού της Αφροδίτης(Σχ54,1) ενώ η επέβαση επέβαλε ακόα και την εταφορά ιας ολόκληρης της ιπποτικής εκκλησίας291! Στην πλατεία αναδεικνύονται ε προσοχή τα αρχαιολογικά ευρήατα δίπλα στα "ιπποτικά" 292 ενισχύοντας το "ένδοξο" παρελθόν της ιταλικής πόλης. Κατευθυνόενος κανείς προς το εσωτερικό της τειχισένης πόλης293 αντικρίζει ακόη ια πλατεία ε σιντριβάνι απ’ όπου είναι πλέον ορατά εσαιωνικά και Οθωανικά νηεία. Στην περιοχή υπάρχει αναστηλωένη η οπλοθήκη(Σχ.54,3), η πυριτιδαποθήκη(Σχ.54,2) και τo κατάλυα βέρνης(Σχ.54,4) ενώ παραγκωνισένη στα ανατολικά αλλά ανέπαφη από αναστηλώσεις παρέεινε και η κατοικία Χασάν Μπέη(Σχ.54,5). Φεύγοντας από τον ανοιχτό χώρο ενδιάεσα των πυλών, βρίσκεται Είναι η πύλη του λιανιού, που ο Gabriel πιθανολογούσε πως περνούσαν καράβια λόγω του εγάλου πλάτους και ύψους της. Βλέπε περίοδο Ιπποτοκρατίας 289 που αλλοίωσαν πλήρως το χαρακτήρα της περιοχής 290 Μανούσου - Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, Ρόδος 2008 291 Της εκκλησίας του Αγίου ηητρίου του Piossasco.

292 Πολλοί ανίδεοι επισκέπτες της πόλης έχουν την αίσθηση ότι αντικρίζουν νηεία του εσαίωνα 293 εν υπάρχει πλέον η αίσθηση ότι βρίσκεται κανείς έσα στην τειχισένη πόλη. Η εγάλη έκταση της πλατείας, σε συνδυασό ε τον αρχαιολογικό χώρο καθιστούν αδύνατη την αίσθηση της αλλαγής του χώρου.

288

91

Οι πύλες τις Ιταλικής πόλης Οι πύλες της "Piazza del’ Armenia" (Εικ. 63-73)

Σχέδιο 54

Οι πύλες της "οδού των Ιπποτών" (Εικ.60-62,74-79)

Σχέδιο 55

κανείς σε ια εγαλύτερη αναδιαορφωένη πλατεία, την πλατεία του Νοσοκοείου294. Από εκεί συνεχίζει η πληθώρα επεβάσεων και αναστυλώσεων ε κύριο νηείο ανάδειξης την επιβλητική, ετά τις παρεβάσεις, "οδό των ιπποτών" που οδηγεί στο "Παλάτι"295. Μετά την κατεδάφιση των Οθωανικών κτισάτων προστά στα θαλασσινά τείχη, εφανίστηκαν στην όψη του λιανιού οι πύλες του προτειχίσατος. Σε αυτές προστέθηκε ακόα ένα άνοιγα(Σχ.55,1) ακριβώς απέναντι από την βυζαντινή πύλη(Σχ.55,2), για την εξυπηρέτηση της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων ε την περιοχή του Κολλακίου αλλά και την άεση πρόσβαση ε τροχοφόρο στην πλατεία "Piazza del Fuoco"(Σχ.55,Α) έσω της πύλης Villenuone(Σχ.55,3)296. Μέσω των δύο παράλληλων ανοιγάτων 297 πορεί κανείς να έχει οπτική επαφή ε την πλατεία και την είσοδο του Νοσοκοείου(Σχ.55,Β) ευρισκόενος ακόα στο ύχο του λιανιού. Η ανηφορική κλίση του εδάφους και η εγάλη έκταση της πλατείας επισηαίνει ακόα περισσότερο την επιβλητικότητα του αναστηλωένου συγκροτήατος του Νοσοκοείου298. Στην ίδια πλατεία αναστηλώνεται και η βυζαντινή Μητρόπολη, ε την αφαίρεση κάθε Οθωανικής επέβασης299, ενώ προστέθηκαν και άλλα κτίσατα "ιπποτικού στυλ" φτιάχνοντας ένα εσαιωνικό σκηνικό. Οι πύλες του προτειχίσατος, η βυζαντινή πύλη αλλά και οι νέες πύλες στα βορειοδυτικά του λιανιού300, οδηγούν στον ίδιο κοβικό χώρο, την πλατεία του Νοσοκοείου, στην αφετηρία της "οδού των ιπποτών" κατά ήκος της οποίας έχουν αναστηλωθεί όλα τα κτίσατα301.

294 Πρόκειται για την πλατεία προστά στην βυζαντινή θαλασσινή πύλη. Όπως θα δούε και στην συνέχεια η πλατεία περιλαβάνει πληθώρα αναστηλωένων νηείων όπως το Νοσοκοείο, η βυζαντινή ητρόπολη και το κατάλυα της Αγγλίας.

295 Το Παλάτι είναι πλήρως ανακατασκευασένο από την Ιταλική διοίκηση.

296 Η πλατεία "Piazza del Fuoco" βρίσκεται στον άξονα του παζαριου. Τα οχήατα δεν πορούν να διαβούν το στενό άνοιγα της θαλασσινής πύλης δίπλα στην πλατεία.

297 ηλαδή το καινούργιο άνοιγα και βυζαντινή θαλασσινή πύλη 298 Η ανηφορική κλίση του εδάφους από το λιάνι, βοηθά στην επιβλητικότητα του νηείου, τόσο αντικρίζοντας το από λιάνι όσο και διαβαίνοντας την βυζαντινή θαλασσινή πύλη.

299 Κατά την Οθωανική περίοδο λειτούργησε ως τζαί.

300 Η πύλη του Ταρσανά και η πύλη Mario Lago 301 Κατά ήκος της αναστηλώνονται και αναδεικνύονται τα εσαιωνικά καταλύατα των Ιπποτών

92

Η θαλασσινή πύλη βρίσκει όλο της το εγαλείο, απαλλαγένη από κάθε κατασκευή που επικάλυπτε την όψη της. Ο χώρος του λιανιού είναι πλέον ακάλυπτος, ε τον παραλιακό δρόο να περνά από το πλάτωα προστά της. Εσωτερικά της πύλης δηιουργείται η εγάλη πλατεία "Piazza del Fuoco"(Σχ.56,1). Αντίθετα ε τα "ιπποτικού στυλ" κτήρια της Piazza del’ Armenia302, η Ιταλική διοίκηση επέλεξε να δώσει ένα εκλεκτικιστικό χαρακτήρα έσα στην τειχισένη πόλη, δηιουργώντας ια δηόσια εικόνα περδεένη ανάεσα στην όψη της εσαιωνικής θαλασσινής πύλης, την αφιβόλου ορθότητας αναστηλωένη Καστελλανία(Σχ.56,Β), και ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που θυίζει ιταλική πλατεία(Σχ.56,Α), ε ένα εγάλο σιντριβάνι στο κέντρο της. Στον ίδιο χώρο, δεσπόζει και ο άξονας του παζαριού(Σχ.56,2) ο οποίος ανηφορίζει προς τα δυτικά. Η διάνοιξη της πύλης της Ακαντιάς(Σχ.57)303 είναι αποτέλεσα της διέλευσης της παραλιακής οδού η οποία είχε κατεύθυνση στα βόρεια το νέο διοικητικό κέντρο έσω της πύλης του Ταρσανά και Mario Lago, ενώ στα νότια την νέα βιοηχανική περιοχή Κόβα, διακόπτοντας την οαλή απόληξη της τάφρου προς τον κόλπο της Ακαντιάς304. Εντός των τειχών, η οδός Fabrizio del Carretto διαπερνούσε την πύλη, διέσχιζε τον εσαιωνικό κήπο(Σχ.57,Α) και έφτανε έχρι τα ερείπια του γοτθικού καθεδρικού ναού της Παναγιάς του Μπούργκου(Σχ.57,2). Προς ανάδειξη του ναού αταιώθηκε η χάραξη της οδού βορειότερα αλλά και η διάνοιξη ιας ακόη πύλης στο θαλάσσιο τείχος305, λίγο δυτικότερα από την πύλη της

Η πλατεία ανάεσα στις πύλες Ταρσανά και Mario Lago. Η διάνοιξη της πύλης έγινε το 1935 304 Η νέα Πύλη της Ακαντιάς ανοίχτηκε στα τείχη της γλώσσας της Ιταλίας βορειοανατολικά του προαχώνα del Carretto και η οδός Fabrizio del Carretto διέσχισε το ογκώδες πρόχωα της Ιταλίας, κατακερατίζοντας το σε τρία ασύνδετα τήατα. Η οδός διέκοψε την οαλή απόληξη της τάφρου αλλοιώνοντας σε εγάλο βαθό την αισθητική της περιοχής και ετατρέποντας ένα σηαντικό τήα της τάφρου σε περιετρική λεωφόρο της πόλης ε τρόπο η αναστρέψιο. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 42-43 305 Με την διάνοιξη της δεύτερης πύλης που τελικά αταιώθηκε, η οδός θα ενωνόταν ε τον παραλιακό άξονα και έτσι τα οχήατα θα πορούσαν να στρίψουν προς την πύλη της Ακαντίας παρακάπτοντας της συνέχεια του παραλιακού άξονα προς τα ανατολικά.

302 303

93

Η πύλη της "Piazza del Fuoco" Porte Marine (Εικ. 56-59)

Σχέδιο 56

Η νέα πύλη της Ακαντιάς και η πύλη της Αγ.Αικατερίνης (Εικ. 51-55, 80-82)

Σχέδιο 57

Αγ.Αικατερίνης306. Μπροστά από την πύλη της Αγ.Αικατερίνης έχουν παραείνει οι θολωτές αποθήκες τις Τουρκοκρατίας307, ε τον παραλιακό δρόο να περνά από προστά τους, συνεχίζοντας την πορεία του προς το λιάνι της Ακαντιάς. Η πύλη Amboise έχει ια δυναική παρουσία στην νέα πόλη, καθώς βρίσκεται σε ικρή απόσταση από το κέντρο της, γύρω από ένα σύνολο επιβλητικών οικοδοηάτων308 309. Βγαίνοντας κανείς από την πύλη, αντικρίζει στο βάθος το Παρθεναγωγείο(Σχ.58,β),σε απόσταση λίγων έτρων την κατοικία του αρχηγού της Αεροπορίας(Σχ.58,γ), το ξενοδοχείο των Θερών(Σχ.58,δ), και το αρχηγείο της Αεροπορίας(Σχ.58,α)310. ραστικότερη όως επέβαση στο περιβάλλον της πύλης αποτελεί η ανακατασκευή του παλατιού. Πίσω από την πύλη, αντικρίζει κανείς την δυτική όψη του νέου παλατιού, το οποίο δεν κατασκευάστηκε όνο ως ια εικονική αναπαράσταση αλλά χρησιοποιήθηκε και ως διοικητήριο 311. Συνεπώς, η πύλη συγκέντρωνε την κίνηση της Ιταλικής κοινωνίας προς χώρο του παλατιού αλλά και της "οδού των Ιπποτών"(Σχ.59,Β) κατά ήκος της οποίας στεγάζονταν διάφορες διοικητικές λειτουργίες. Η πύλη πιθανόν χρησιοποιούνταν ευρύτατα για τροχοφόρα ε προορισό το Οι Ιταλοί απαλλοτρίωσαν τις ιδιοκτησίες γύρω από την κατεστραένη εκκλησιά, στις οποίες σώζονταν ενσωατωένα σε αυτές τήατα της ιπποτικής εκκλησιάς και καθάρισαν τα ερείπια από ευτελείς προθήκες προς ανάδειξη της εκκλησίας. Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας,ο.π.13, σελ 42-43 307 Υπουργείο Πολιτισού- Τ..Π.Ε.Α.Ε, Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα νηεία της Υπουργείο Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, "Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, Έργα Αποκατάστασης 2000-2008", Ρόδος 2008,σελ 203 308 "Εσκή Τσαρσή..Via del Vecchio Mercato….Οδός Σωκράτους..Ένας δρόος γεάτος ιστορία. Ξεκινούσε από το λιάνι, διέσχιζε την παλαιά πόλη, έφθανε έχρι την Πύλη Ντ’Απουάζ (Πόρτα Πρωτοαστόρου). Ήταν η αρτηρία που από την εποχή των Ιπποτών οδηγούσε από την "εντός των τειχών", στην "εκτός των τειχών" πόλη. Πέρα από την Πόρτα του Πρωτοαστόρου, σχηατιζόταν διακλάδωση: ο ένας δρόος δεξιά οδηγούσε στο Νιοχώρι, ο άλλος αριστερά στα πάνω αράσια.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Τα Πεταλάδικα , του Μανώλη Παπαϊωάννου" ο.π.215, σελ 215-216 309 Στην πύλη d’Amboise προχώρησαν σε εργασίες διαόρφωσης του "giardino rustico di Ismenic" που σχεδιάστηκε από το ηχανικό Giovanni Tacconi Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, ο.π.14, σελ 153 310 Η ευθεία πορεία του πέτρινου γεφυριού της πύλης διαχωρίζεται ε τις νέες επεβάσεις σε δύο ικρού ήκους άξονες οι οποίοι κατευθύνονται βορειοδυτικά και νοτιοανατολικά.

311 Χρησιοποιήθηκε ως διοικητήριο από τον αυτοαποκαλούενο "διάδοχο" του Μεγάλου Μαγίστρου, τον κυβερνήτη των Ιταλικών νήσων De Vecchi.

306

94

διοικητήριο και αναδιαορφωένη περιοχή στα βορειοανατολικά απ’ όπου έσω των νέων πυλών(Σχ.59,Γ) συνδέονταν ε την παραλιακή λεωφόρο. Παρ όλη την πλήρη αλλοίωση του περιβάλλοντος της, η πύλη Amboise παραένει η πύλη του παζαριού καθώς συνέχιζε να εξυπηρετεί το γηγενή πληθυσό, ο οποίος ακολουθούσε την ίδια πορεία προς τον γνώριο άξονα του παζαριού(Σχ.59,Α).

Η πύλη του "Παλατιού των Ιπποτών" (Εικ. 11-21)

Σχέδιο 58

Σχέδιο 59

95

Οι νότιες πύλες της πόλης (Εικ. 22-47)

Σχέδιο 60

Η επέτειος των 400 χρόνων από την άλωση της πόλης από τους Τούρκους, έδωσε την αφορή στην Ιταλική διοίκηση να αποκαταστήσει συβολικά την πύλη του Αγ.Αθανασίου312, αντικρούοντας την τουρκική παράδοση313. Εξωτερικά της πύλης δεσπόζει ια καθολική εκκλησία(Σχ.60,γ), το συγκρότηα ιας καπνοβιοηχανίας(Σχ.60,δ) και ο στρατώνας Regina(Σχ.60,ε). Στα ανατολικά, ανάεσα στην πύλη του Αγ.Αθανασίου και την Κόκκινη Πόρτα, κτίζονται στην αρχικά κηρυγένη ως αδόητη περιοχή, κατοικίες για τους Ιταλούς αξιωατούχους(Σχ.60,β) ενώ το στάδιο Mousolini έρχεται να διακόψει τον, επί αιώνες στο χώρο, άξονα της Κόκκινης Πόρτας(Σχ.60,α). Το εγάλης κλίακας συγκρότηα του σταδίου οικοδοείται προστά της, σε ικρή απόσταση από την τάφρο. Σε αντίθεση ε την Κόκκινη Πόρτα και πιθανότατα λόγω της διάνοιξης της πύλης του Αγ.Αθανασίου από την Ιταλική διοίκηση, δεν παρεβάλλεται αντίστοιχα ένα κτηριακό συγκρότηα διακόπτοντας την επικοινωνία της. Όπως και στην πύλη Amboise, ναι εν έχουν οικοδοηθεί νέα κτηριακά συγκροτήατα γύρω της, αλλά έχουν οριοθετηθεί στο χώρο ε τρόπο που να αναδεικνύονται οι είσοδοι προς τις πύλες314.

312 Απόσπασα από την εφηερίδα Messagio di Rodi της 24.11.1922 : "Στις 13 Νοεβρίου 1922 έγινε πανηγυρική τελετή των εγκαινίων της ιστορικής Πύλης του Αγίου Αθανασίου, που είχε παραείνει κλειστή επι 4 αιώνες, από τότε δηλαδή που ο Σουλτάνος Σουλειάν ο Μεγαλοπρεπής την είχε διαβεί, ετά την πολιορκία και πτώση της Ρόδου.Κατά της διάρκεια της εκδήλωσης ίλησαν ο αρχαιολόγος Amedeo Maiuri , ο τότε Ιταλός κυβερνήτης της ωδεκανήσου De Bosdari και ο δήαρχος της πόλης Ρόδου Billioti. Ακόα αποκαλύφθηκε ανανηστική καλλιτεχνική πλάκα ε επιγραφή στα λατινικά, το στέα του βασιλικού οίκου των Savoia και το θυρέο του De Bosdari." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Τα εγκαίνια της πύλης του Αγίου Αθανασίου το 1922, (Messagio di Rodi της 24.11.1922)", ο.π.215, σελ 195 313 Σύφωνα ε την οποία από την πύλη εισήλθε στην πόλη ο κατακτητής της Ρόδου Σουλεϊάν και έδωσε εντολή να κλείσει, ώστε να ην περάσει άλλος ετά από αυτόν.

314 Στην περίπτωση της πύλη τους Αγ.Αθανασίου, η καθολική εκκλησία πλαισιώνει την πύλη αναδεικνύοντας την είσοδο καθώς προστά της υπάρχει ένας ανοιχτός δηόσιος χώρος.

96

Η Ιταλική διοίκηση δεν πραγατοποίησε ετατροπές στο περιβάλλον των πυλών και των αξόνων τους εσωτερικά της τειχισένης πόλης, ε αποτέλεσα η περιοχή νότια του παζαριού να παραείνει ανεπηρέαστη315 από την πλήρη εταλλαγή του υπόλοιπου αστικού χώρου. Η πύλη του Αγ.Αθανασίου(Σχ.61,Α) εξυπηρετεί και πάλι τους κατοίκους των αρασιών στα νοτιοδυτικά. Συνεπώς, η οδός Ιπποδάου(Σχ.61,1), η οδός Οήρου(Σχ.61,2) και Αγ.Φανουρίου(Σχ.61,3) ξαναγίνονται οι άξονες της πύλης διοχετεύοντας την κίνηση προς το παζάρι. Η κηπούπολη γύρω από τα χερσαία τείχη316, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση ε τον τειχισένο αστικό χώρο317. Το σύνολο των λειτουργιών που χωροθετήθηκαν γύρω από τις πύλες, παρ όλη την γειτνίαση τους ε αυτές, δεν ενίσχυαν την λειτουργία τους. Το νέο εταφορικό έσο, περιόρισε την κίνηση στην κεντρική λεωφόρο που διέτρεχε την περίετρο της τάφρου και συνδεόταν ε τον παραλιακό άξονα, ε αποτέλεσα να ην υπάρχει άεση ανάγκη χρησιοποίησης των νότιων πυλών. Πίσω όως από την κηπούπολη βρίσκονται τα αράσια, άεσα εξαρτηένα από την τειχισένη πόλη και τις πύλες της. Ο λειτουργικός σκελετός των αξόνων τους, διατήρησε τον δυναισό του. Οι άξονες των πυλών συνέχισαν την λειτουργία τους ενάντια στις πολεοδοικές εταβολές, οι οποίες ήταν αδύνατο να διακόψουν ια λειτουργική συγκρότηση που επιβίωνε επί αιώνες. Οι επεβάσεις, ακροπρόθεσα, θα εταλλάξουν όλες τις λειτουργίες της πόλης, αλλά ακόα δεν είναι εφικτή αυτή η αλλαγή καθώς ια συνήθεια οργανικά διαορφωένη από την ίδρυση της πόλης είναι αδύνατο να διακοπεί απότοα ακόα και στο πλαίσιο τόσο βαρυσήαντων σε έγεθος και χρόνο εταβολών του αστικού χώρου.

Αν εξαιρέσουε το άνοιγα της πύλης του Αγ.Αθανασίου που έδωσε ζωή στο νοτιοδυτικό τήα της πόλης.

316 Ο οικοδοικός οργασός έξω από τα τείχη, η οικοδόηση ιας ολόκληρης σύγχρονης πόλης περιετρικά της, η εφάνιση των αυτοκινήτων και του τρόπου ζωής του "εξελιγένου" κόσου άλλαξε πια ριζικά τον ρόλο των πυλών και των αξόνων τους.

317 Πρόσβαση στο χώρο υπήρχε φυσικά και από τα βόρεια, από τον άξονα της αγοράς, αλλά από εκεί δεν διαφαινόταν τόσο έντονα η αντίθεση. Η αλλοίωση της βόρειας περιοχής της πόλης, στις όψεις και τις αναλογίες υπαίθριου και κτισένου περιβάλλοντος οδηγούσε σε ια οαλή ετάβαση στην εντός των τειχών πόλη. Από τα νότια όως, η αίσθηση της αντίθεσης της παλιάς και νέας πόλης είναι εντονότερη.

315

97

Σχέδιο 61

Οι πύλες και οι άξονες τους αντιετωπίζονται διαφορετικά από την κυρίαρχη τάξη και το γηγενή πληθυσό318. Η ιταλική κοινωνία αντιετώπιζε τις πύλες ως εισόδους στο "παρελθόν" ενώ ο γηγενής πληθυσός δεν έβλεπε σε αυτές παρά την είσοδο προς το παζάρι και το λιάνι, τον δρόο του αγαζιού ή του σπιτιού του. Η κυρίαρχη τάξη παρακολουθούσε την καθηερινότητα σε αράσια και τειχισένη πόλη ως ένα θεατρικό έργο του "παρελθόντος", ε ανθρώπους να διαβαίνουν τις πύλες οδικός ή ε ζώα, έσα στην πάλη για επιβίωση. Η υπόδουλη κοινωνία, ανίδεη των "πολιτισένων" δράσεων, έεινε να παρακολουθεί ένα άλλο θεατρικό σκηνικό, άρτια σχεδιασένο, που αδυνατούσε να ακολουθήσει έσα στο συνονθύλευα των εταβολών που συνέβαιναν στον επί αιώνες αετάβλητο χώρο της πόλης. Οι Ιταλοί πιθανότατα χρησιοποιούσαν τις βορειοδυτικές πύλες της πόλης, περιφερόενοι κυρίως στην περιοχή του Κολλακίου ε τον άξονα του παζαριού να λειτουργεί ως όριο κινήσεων ανάεσα σε δύο διαφορετικούς κόσους319, στο Μπούργκο και το Κολλάκιο320. Η διαφοροποίηση των νότιων πυλών γίνεται εφανής, καθώς όνο έσω αυτών αποκαλύπτεται η πραγατικότητα της αστικής ζωής η οποία ε ευκολία αλλοιώθηκε σε Κολλάκιο και λιάνι. Ο γηγενής πληθυσός πιθανόν να απέφευγε τη χρησιοποίηση της ευρέως χρησιοποιούενης από την Ιταλική διοίκηση περιοχής του Κολλακίου. Στο Μπούργκο πορεί κανείς να αναγνωρίσει τους εξέχοντες άξονες οι οποίοι εφανίζουν την παλιά τους σπουδαιότητα321. Όταν η σύγκριση περιοριστεί εντός των τειχών, η κλίακα, ο εξέχων προορισός και το περιβάλλον που τους συνοδεύει εντείνει ακόα την οναδικότητα τους . Η κινητικότητά τους γίνεται αισθητή, αρκεί να παρατηρήσει κανείς την πορεία του κάτοικου της υπαίθρου ή του αρασιού. ς υπόδουλο πληθυσό οριζουε τόσο του Έλληνες όσο και τους Οθωανούς και Εβραίους που διέεναν στην πόλη. Είναι το σύνολο της κοινωνίας της Ρόδου η οποία βρέθηκε αντιέτωπη ε την ιταλική κοινωνία.

319 Η πόλη οιάζει να έχει δύο ιστορίες. Στα βόρεια βρίσκεται το "ένδοξο παρελθόν" που δεσπόζει νηειώδες και επιβλητικό, και στα νότια το "ταπεινό παρελθόν" του τόπου, η αυθεντικότητα που οποίου υποδεικνύεται στην πράξη έσα από τους κατοίκους της.

320 Μπορεί να ην υπάρχει το τείχος αλλά η διαφοροποίηση είναι οπτικά έντονα αισθητή.

321 Στην περιοχή του "Μπούργκου" που δεν δέχτηκε επεβάσεις 318

98

Η συλλογική νήη της εσαιωνικής πόλης διαορφώθηκε έσα από εγάλης κλίακας επεβάσεις εξωτερικά και εσωτερικά των τειχών. Η νέα κυρίαρχη τάξη έχοντας πλήρη επίγνωση του ρόλου των πυλών στην διαόρφωση της συλλογικής νήης δεν άφησε ανεκετάλλευτη καία πτυχή της πολυσύνθετης λειτουργίας τους. Σε όλη την περιοχή του Κολλακίου(Σχ.62,Γ) διαορφώνεται πλήρως η εικόνας της πόλης, όχι έσω ορισένων κτισάτων, όπως στο παρελθόν, αλλά έσω εγάλων πολεοδοικών επεβάσεων. Η δηιουργία δρόων και πλατειών, η ετατροπή των όψεων των κτισάτων και ο συσχετισός τους ε νέα συνδυάστηκε ε νέα ανοίγατα πυλών(Σχ.62,β) ή πραγατοποιήθηκε παραπλεύρως των εσαιωνικών. Η όψη των εσαιωνικών ανοιγάτων αποτέλεσε ακόη ένα εργαλείο ιδεολογικής σύνδεσης της Ιταλικής κοινωνίας ε την εσαιωνική πόλη. Στο θαλάσσιο έτωπο η θαλασσινή πύλη αναδεικνύει και πάλι όλο το εγαλείο της, αυτή την φορά εξυπηρετώντας τους σκοπούς της κυρίαρχης τάξης να εδραιώσει την ιστορικότητά της στο χώρο. Από την άλλη εριά οι χερσαίες πύλες σε συνδυασό ε το κτισένο περιβάλλον τους χρησιοποιούνται εξίσου ως νηεία ενίσχυσης της νέας εικόνας της πόλης. Η χρησιοποίηση του ίδιου πωρόλιθου των εσαιωνικών τειχών ή επιχρίσατος που τον ιείται για την κατασκευή των κτισάτων που γειτνιάζουν ε αυτές στόχευε στην ιδεολογική τους σύνδεση ε τα ιδανικά της νέας κυριαρχίας. Συνδυασένες ε τους κατάλληλους πολεοδοικούς χειρισούς αλλά και ενισχυένες ορφολογικά ε τα σύγχρονα οικοδοήατα οι πύλες έγιναν υποχείριο των πολιτικών της νέας διοίκησης εταβαλλόενες σε εργαλεία χειραγώγησης της συλλογικής νήης της εσαιωνικής πόλης.

Η συλλογική νήη και οι πύλες της Ιταλικής πόλης

Σχέδιο 62

99

Σχέδιο 63

Οι πύλες την επόλεη περίοδο

και την Ενσωάτωση(1943 έχρι σήερα)

Η εταβατική περίοδος της Γερανικής και Αγγλικής κατοχής άλλαξε ριζικά την πολεοδοική και κοινωνική εξέλιξη της εσαιωνικής πόλης. Μέσα στο χάος του φασιστικού καθεστώτος εξοντώθηκε όλος ο εβραϊκός πληθυσός322 οδηγώντας εγάλο αριθό κτιρίων, από τα πλουσιότερα της εσαιωνικής πόλης, στην ερήωση, και τα οποία είναι έως σήερα γνωστά ως "εγκαταλελειένες εβραϊκές ιδιοκτησίες"323. Λίγο αργότερα, η εσαιωνική πόλη υφίσταται ια από τις εγαλύτερες καταστροφές της ιστορίας της. Οι Σύαχοι, στρεφόενοι εναντίων των Γερανών βοβάρδισαν την πόλη της Ρόδου, κεντρικό κοάτι της οποίας ήταν η τειχισένη πόλη324. Οι βόβες δηιούργησαν κενά στο εσαιωνικό πολεοδοικό ιστό, τα οποία ακόη και σήερα δεν κατέστη δυνατόν να διευθετηθούν325 326. Μετά το πέρας του πολέου, ακολούθησε η Βρετανική ιοίκηση που περιορίστηκε στο έργο της αποκοιδής του οικοδοικού υλικού που είχε συσσωρευτεί από τις καταρρεύσεις ενώ ελάχιστες εργασίες έγιναν προς αποκατάσταση των οχυρώσεων. Οι αζικές εταφορές στη Ρόδο κατοίκων των νησιών, είχε ως αποτέλεσα την εγκατάστασή τους στα ερειπωένα κτίσατα της εσαιωνικής πόλης, σε χώρο εντελώς ξένο προς το νησιωτικό και αγροτικό χαρακτήρα της προηγούενης κατοικίας τους. Η εικόνα της τειχισένης πόλης παρουσιάζει πλήρη παρακή ενώ έξω από τα Τα έλη της Ισραηλινής κοινότητας συνελήφθησαν και συγκεντρώθηκαν στην σηερινή πλατεία Εβραίων Μαρτύρων, στο κέντρο της ακάζουσας εβραϊκής συνοικίας και υποχρεώθηκαν να παραδώσουν όλα τα περιουσιακά τους στοιχεία. Το γεγονός έεινε γνωστό ως το Ολοκαύτωα, γιατί όλοι αυτοί οι άνθρωποι στη συνέχεια εταφέρθηκαν από τους Ναζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

323 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 48 324 "..ε βρήκα ακόη χρόνο να επισκεφθώ την εσαιωνική πόλη, αλλά από το λιάνι φαίνεται τροερά απογοητευτική, ε τα διάτρητα από τις σφαίρες διοικητικά κτήρια και τα ακρωτηριασένα αγάλατα. Η παλιά οχυρωένη πόλη οιάζει ε γαήλια τούρτα που έχει καταστραφεί το γλασάρισά της. Μια αγορά ερηωένη. Ένα άδειο τζαί. Οι περισσότεροι κάτοικοι έχουν καταφύγει στα νησιά Σύη και Κάσο. Οι δρόοι είναι άδειοι και οι όνοι που κυκλοφορούν είναι ο στρατός κι οάδες Γερανών αιχαλώτων που ψάχνουν για τροφή.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, "Η θαλάσσια Αφροδίτη, του Λώρενς Ντάρελ, (κάποιο πρωινό του Ιουνίου του 1945)", ο.π.215, σελ 372 325 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13, σελ 43-44 326 Όσον αφόρα τις πύλες, την εγαλύτερη καταστροφή είχαν αυτές του λιανιού, ε την καταστροφή εγάλου έρους του βόρειου κυλινδρικού πύργου της θαλασσινής πύλης και τήατος της πύλης Mario Lago Μανούσου - Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.13, σελ 32 322

103

Η εσαιωνική πόλη

τον 20ο αιώνα

Η Γερανική κατοχή (1943-1945) και η Αγγλική διοίκηση (1945-1947)

Η Ελληνική διοίκηση

τείχη327 παραένει η κηπούπολη της Ιταλικής ιοίκησης ε ένα εγάλο και εκσυγχρονισένο κτιριακό απόθεα έτοιο να χρησιοποιηθεί από το γηγενή πληθυσό. Η εφάνιση των κτηρίων της Ιταλικής διοίκησης προκάλεσε τεράστια εκτύπωση κατά την Ενσωάτωση, σε ια χώρα κατεστραένη και ε ένα πλήθος άστεγου πληθυσού. Ο εκσυγχρονισός και η τουριστική υποδοή αποτέλεσαν τα κύρια χαρακτηριστικά της πόλης, τα οποία παράλληλα ε τη συνεχόενη αύξηση της ξενοδοχειακής υποδοής οδήγησαν σε αζική προσέλευση επισκεπτών328. Παράλληλα, άρχισε η σταδιακή υποβάθιση του αστικού περιβάλλοντος, το οποίο έχασε τον χαρακτήρα της κηπούπολης που είχαν οραατιστεί οι Ιταλοί329 και ακολούθησε την πορεία των περισσοτέρων ελληνικών πόλεων σε ια έκταση που ξεπερνά πλέον τα όρια του Ιπποδάειου σχεδιασού. Όπως έχει επισηάνει ο Ηλίας Κόλλιας "η πόλη έχει νήη, οι κάτοικοι όχι" και αυτό γιατί το εγαλύτερο έρος του κτηριακού συνόλου της τειχισένης πόλης είναι εγκαταλελειένο330 331. Ο ελληνικός πληθυσός συνέχισε να κατοικεί εκτός των τειχών ε αποτέλεσα τα ακίνητα της εσαιωνικής πόλης να λειτουργούν αρχικά ως τήα εταγωγών όπου έβρισκαν καταφύγιο ωδεκανήσιοι πρόσφυγες332 333. Λόγω των βοβαρδισών, έσα από τα πολεοδοικά Σε πλήρη αντίθεση ε τον τειχισένη πόλη "Τετράδια Ηερολογίου 1939-1953.του Γιώργου Θεοτοκά" Ρόδος,12 Ιουνίου : "..Η Ρόδος πλέει, θαρρείς, σε ια γαλήνια θάλασσα που δεν την άγγισε ακόα η φρενίτιδα του 20ου αιώνα. Αν εξαιρέσεις την αεροπορική συγκοινωνία, έχεις την εντύπωση πως βρίσκεσαι σε ια νότια κηπούπολη της υθικής εκείνης Ευρώπης, της πριν από τα 1914 εποχής. Ξεκολλά κανείς από τον αιώνα και ξεχνιέται σ’ ένα ηδονικό far niente, ες την παραίσθηση ιας εύκολης, ειρηνικής, πολιτισένης ζωής. Πόσον άραγε καιρό θα βαστάξει αυτή η ικρή ψυχική οάση της Ανατολικής Μεσογείου;.." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, ο.π.215, σελ 466 329 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13,σελ 47-48 330 Ο.π.13,σελ 48 331 Ήδη κατά την ιπποτική περίοδο, το 1502 εξαναγκάστηκε να φύγει από την πόλη ένα εγάλο έρος των Εβραίων κατοίκων της ενώ ετά την κατάληψη των Οθωανών, εποικίστηκε από τους Τούρκους και Εβραίους. Η αποάκρυνση και η ερική εξόντωση των Ελλήνων κατοίκων της πόλης οδήγησε πλέον στην πλήρη αποχή τους από το χώρο της.

332 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13,σελ 48 333 "Στις 10 Μαρτίου 1948 θεελιώνεται ο πρώτος Αστικός Λαϊκός Συνοικισός, ε προοπτική ανοικοδόησης 100 οικηάτων όπου θα στεγασθούν οικογένειες βοβόπληκτων, που διαβιούν υπό ανθυγιεινές συνθήκες στο Κάστρο."

327 328

104

κενά του συπαγούς ιστού της αναδύθηκαν κοάτια της αρχαίας και βυζαντινής πόλης επισηαίνοντας την επί αιώνες συνεχή κατοίκιση στο χώρο334. Το 1959 συντάθηκε ρυοτοικό σχέδιο ε παντελή έλλειψη σεβασού για την διατήρηση του νηειακού συνόλου 335 αλλά η σθεναρή αντίσταση της αρόδιας336 αρχαιολογικής υπηρεσίας αταίωσε οποιαδήποτε απόπειρα κατεδάφισης κτίσατος, διάνοιξης ή διαπλάτυνσης δρόου337. Η ίδρυση του γραφείου εσαιωνικής πόλης οδήγησε έπειτα σε ια επιχείρηση διάσωσης και ανάδειξης της τειχισένης πόλης, ως ενιαίου συνόλου και χωρίς τη εροληπτική παρουσίαση ιας συγκεκριένης εποχής.

Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, ο.π.215, σελ 444 334 Η αρχαία πόλη, είχε ήδη αρχίσει να αποκαλύπτεται έσω των απαλλοτριώσεων κατά την διάρκεια της ιταλικής διοίκησης αλλά πλέον κατέλαβε ένα σηαντικό κοάτι της τειχισένης πόλης, ενισχύοντας το παλίψηστο της. Επιπλέον, οι ανασκαφές της τάφρου, την ετέτρεψαν σε ένα ενιαίο προστατευόενο αρχαιολογικό χώρο, καθώς κάτω από την στάθη του αδόητου χώρου της αναδύθηκε η Ιπποδάια πόλη. Η παρουσία της αρχαίας πόλης πραγατώνεται δυναικά ακόα και πάνω στα εσαιωνικά τείχη τα οποία προβάλλονται στο χώρο αποκαλύπτοντας τις αρχαίες κατασκευές των θεελίων και επισηαίνοντας έναν ολόκληρο "κόσο" που βρίσκεται θαένος κάτω από τον εσαιωνικό.

335 "..Στα 1957 ο τροερός σεισός τροοκρατεί τους 9.000 κατοίκους του Κάστρου. Τόσο διάφορες κρατικές Υπηρεσίες όσο και ο εχθρικά προς την κατάσταση του Κάστρου πληθυσός, κατεξοχήν όως ο τοπικός τύπος άρχισαν ια εκστρατεία κατά των ‘ερειπίων’, ζητώντας την κατεδάφιση τους για να χτίσουν καινούργια σπίτια. Ο τουρισός δεν είχε φτάσει ακόη τότε στη Ρόδο,..δεν πορούσαν να εκτιήσουν τη σηασία αυτής της πόλης. Την έβλεπαν ως χώρο για οικοπεδοποίηση. Αργότερα, πολύ αργότερα, έγινε αντιληπτό ότι η σηασία του Κάστρου ήταν επορική. Τότε αρχίζει ο αγώνας για τη σωτηρία της πόλης από την πλήρη καταστροφή.." "Το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ωδεκανησου αποτο 1956 έχρι το 1973 στη σχέση του ε την διάσωση της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου’, του Γρηγόρη Κωσταντινόπουλου (Εισήγηση σε συνέδριο)" Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, ο.π.215,σελ 336 για την εσαιωνική πόλη 337 Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επ. Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, ο.π.13,σελ 51-52

105

Το παζάρι, η οδός Σωκράτους αποτελεί σηαίνων χώρο της Ο προορισός - Η οδός Σωκράτους τειχισένης πόλης, ε την επορική λειτουργία της να επεκτείνεται (Εικ. 90-95) και κατά ήκος των οδών που γειτνιάζουν ε αυτή338. Το εγάλο ήκος και πλάτος της, αγνητίζει αζί ε το επόριο πλήθος κόσου ο οποίος συνεχίζει αδιάκοπα να την διαβαίνει. Σταδιακά, τα καταστήατα άλλαξαν περιεχόενο ενώ ελάχιστα από αυτά επιβιώνουν διατηρώντας τον παλιό τους χαρακτήρα. Οι καταστηατάρχες εισέρχονται καθηερινά από τις πύλες της πόλης, διαένοντας κυρίως εκτός των τειχών339 ενώ οι κάτοικοι συνεχίζουν να διαβαίνουν τις πύλες οδικός ε κατεύθυνση τον επορικό της άξονα ο οποίος κατά τους καλοκαιρινούς ήνες γίνεται και πάλι ο πυρήνας ολόκληρης της σύγχρονης πόλης της Ρόδου.

Επορική δραστηριότητα εφανίζεται έχρι και την βυζαντινή θαλασσινή πύλη, έσω της πύλης Villenuove. Στην οδό Ιπποδάου, Αγ.Φανουρίου και Πυθαγόρα η αίσθηση πως φτάνει κανείς στο παζάρι είναι ιδιαίτερα έντονη καθώς σταδιακά αυξάνεται η κινητικότητα και ο αριθός των καταστηάτων.

339 Ακριβώς όπως και κατά την Οθωανική περίοδο, οι Έλληνες εισέρχονται από τις πύλες το πρωί και φεύγουν το βράδυ.

338

106

Η πύλη Ταρσανά και Ελευθερίας(Mario Lago) συνεχίζουν να εξυπηρετούν την κίνηση των οχηάτων. Ο περιβάλλον χώρος τους παρέεινε ε το κτηριακό απόθεα της Ιταλοκρατίας ενώ η πύλη του Απ.Παύλου στα βορειοδυτικά χρησιοποιείται κυρίως από τους επισκέπτες ή τους κατοίκους που κινούνται πεζοί. Οι πύλες του προτειχίσατος του λιανιού και η βυζαντινή θαλασσινή πύλη καλύπτονται από καταστήατα ενώ τα οχήατα εισέρχονται από αυτές συγκεκριένες ώρες. Στην πλατεία του Νοσοκοείου, το οποίο λειτουργεί ως αρχαιολογικό ουσείο, και στην οδό Ιπποτών, τα κτίσατα στεγάζουν κυρίως γραφεία και υπηρεσίες ε αποτέλεσα να παρουσιάζουν ένα διαφορετικό χαρακτήρα απ’ αυτόν που κρύβεται πίσω από την βυζαντινή πύλη. Η Θαλασσινή πύλη, σήα κατατεθέν της πόλης, αποτελεί την πιο πολυδιαφηισένη και αναγνωρίσιη πύλη της. ίπλα στην οδό Σωκράτους αλλά και στο κέντρο του λιανιού συνεχίζει να αποτελεί την πρώτη εικόνα της για τον ερχόενο στο νησί επισκέπτη. Η πλατεία Ιπποκράτους(Piazza del Fuoco), κοβικό σηείο της οδού Σωκράτους, ενισχύει και ενισχύεται από την πύλη αποτελώντας το κέντρο του επορικού άξονα. Παρόλο που είχε αταιωθεί κατά την Ιταλοκρατία, η ελληνική διοίκηση θεώρησε ιδανική την διέλευση ενός δρόου εγκάρσια της "Παναγιάς του Μπούργκου" και το άνοιγα ιας ακόη πύλης στον παραλιακό άξονα. Η "Παναγιά του Μπούργκου" έεινε ως τότε γνωστή ε το όνοα "κοένη εκκλησία" ενώ η πύλη ονοάστηκε "Πύλη της Παναγιάς"340. Ο οδός Αλχάδεφ διαπερνώντας εγκάρσια τον επορικό άξονα απέκοψε το ανατολικό τήα του. Παρόλο που σήερα η οδός διακόπηκε, η επορική δραστηριότητα σταατά στο σηείο όπου διέρχονταν στο παρελθόν. Η εκκλησία και η πύλη της Παναγιάς αποτελούν το όριο του άξονα του παζαριού, απ’ όπου οι επισκέπτες κατευθύνονται προς τα δυτικά ή προς το λιάνι341. "Στις 25 Μαρτίου 1952 εγκαινιάστηκε η νέα πύλη του Κάστρου, που πήρε το όνοα "Πύλη της Παναγιάς".Τοποθετήθηκε ανανηστική πλάκα ε την επιγραφή ‘χαίρε πύλη όνη, ην ο λόγος διώδευσεν όνος’." Νικολάου Νίκος- Αγγελής Αντώνης, ο.π.215, σελ 518 341 Σαφώς υπάρχει και η δυνατότητα να συνεχίσει κανείς την πορεία του προς τα ανατολικά η ακόα και στα νότια αλλά η είωση της κινητικότητας στην περιοχή και η αβεβαιότητα του επισκέπτη ως προς το ποιόν δρόο θα ακολουθήσει είναι βέβαιη. Ο πιο "σίγουρος" για εκείνους δρόος είναι ο πολυσύχναστος δρόος του παζαριού ή έσω της θέας του λιανιού από την πύλη, το λιάνι. Όπως θα δούε στη 340

107

Οι πύλες της εσαιωνικής πόλης Η πύλη της Παναγιάς (Εικ. 83-85)

Σχέδιο 64

Σχέδιο 65

Στο περιβάλλον της πύλης της Αγ.Αικατερίνης δηιουργήθηκε το εγαλύτερο πολεοδοικό κενό της εσαιωνικής πόλης, το οποίο, συνδυασένο ε την ερήωση της περιοχής342, υποβάθισε ολόκληρο το ανατολικό τήα της. Αποκοένη από το λιάνι343 και ευρισκόενη διπλά σε ένα εγάλης έκτασης αδόητο χώρο πλαισιώνεται από πληθώρα αρχαιολογικών χώρων. ιασχίζοντας κανείς την πύλη του Αγ.Αθανασίου θα συναντήσει τις οδούς Ιπποδάου, Οήρου και Αγ.Φανουρίου από τις οποίες θα οδηγηθεί στην οδό Σωκράτους344. Η όνη περιοχή που έπληξαν οι βοβαρδισοί είναι στην αφετηρία της οδού Ιπποδάου, στην οποία δηιουργήθηκε ένας αρχαιολογικός χώρος. Η οδός Αγ.Φανουρίου και Οήρου δεν παρουσιάζουν πολεοδοικά κενά διατηρώντας την εικόνα του συπαγούς εσαιωνικού ιστού. Στην οδό Σωκράτους όως δηιουργήθηκε ένα εγάλο πολεοδοικό κενό από το οποίο ήταν έπειτα εφικτή η άεση επικοινωνία ε το νηειακό χώρο του συγκροτήατος των Οθωανικών λουτρών. ς αποτέλεσα, οι οδοί Ιπποδάου και Αγ.Φανουρίου χάνουν την λειτουργική τους ενίσχυσή από αυτό τον προορισό. Στην Κόκκινη Πόρτα, η οδός Πυθαγόρα(Σχ.66,4) απέκτησε από τους βοβαρδισούς ένα εγάλο αδόητο χώρο στα δυτικά της, απ’ όπου αναδείχτηκε το βυζαντινό τείχος(Σχ.66,Α). Η ανατολική εριά της οδού παρουσιάζει ια συνεκτική εικόνα ενώ ο κενός χώρος στα δυτικά, αποδόησε τελείως την περιοχή. Στην οδό ηοσθένους στα ανατολικά, δηιουργήθηκε λόγω του βοβαρδισού ια νέα πλατεία(Σχ.66,Β)345 ενώ στην συνέχεια ο άξονας(Σχ.66,3) παρουσιάζει ια συνεκτική εικόνα. Κατευθυνόενος κανείς ανατολικά της Κόκκινης Πόρτας προσελκύεται από την πλατεία(Σχ.66,2) αντικρίζοντας νηεία όπως την Αγ.Αικατερίνη(Σχ.66,α) και ια ιπποτική οικία(Σχ.66,β) ενώ παρακάπτει το ικρό τήα της οδού(Σχ.66,1) που απέκοψε ο συνέχεια, το εγάλο πολεοδοικό κενό στα ανατολικά αποτρέπει ακόα περισσότερο την κίνηση προς τα εκεί.

342 Οι περισσότερες εγκαταλελειένες Εβραϊκές περιουσίες δεν θα πορούσαν να βρίσκονται αλλού παρά στην Εβραϊκή συνοικία, στα ανατολικά της πόλης.

343 Καθώς διατηρούνται τα κτίσατα της Οθωανικής περιόδου προστά της 344 Ο επορικός άξονας 345 Η οδός ηοσθένους κατά την Οθωανική περίοδο πιθανότατα δεν χρησιοποιούνταν ως άξονας της πύλης καθώς διαπερνούσε την περιοχή της Εβραϊκής συνοικίας, απ' την οποία ο Εβραίοι κάτοικοι της πόλης απαγορεύονταν να βγουν εκτός των τειχών.

108

υπαίθριος χώρος ε την εκκλησία της Αγ.Μαρίνας κρυένη κατά ήκος του346. Η πύλη Amboise παραένει η πιο εξέχουσα χερσαία πύλη, ευρισκόενη στο κέντρο της σύγχρονης πόλης και αποτελώντας την κατάληξη του επορικού άξονα της τειχισένης. Χρησιοποιείται ευρύτατα από τους κατοίκους καθώς παρέχει άεση πρόσβαση από το σύγχρονο επορικό κέντρο σε αυτό εντός των τειχών. Καία επέβαση δεν επηρέασε την πύλη, το περιβάλλον της οποίας παρέεινε όπως το άφησε η Ιταλική διοίκηση. Αυτή την περίοδο διαφοροποιείται οριστικά ο χαρακτήρας των πυλών καθώς αντιετωπίζονται ως είσοδοι που φανερώνουν την κλίακα, το περιβάλλον και τον τρόπο ζωής του "παρελθόντος". Παρόλα αυτά, η τειχισένη πόλη παραένει έχρι σήερα ένας ζωντανός οικιστικός πυρήνας εξυπηρετώντας του κατοίκους που επιλέγουν να είνουν στα εσωτερικό της.

Η Αγ.Μαρίνα βρίσκεται στον άξονα της οδού ηοσθένους αλλά λόγω της πλατείας που διάσπασε τον άξονα δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή.

346

109

Σχέδιο 66

Η συλλογική νήη και οι πύλες της πόλης σήερα

Με την Ελληνική διοίκηση η τειχισένη πόλη επιδέχεται δράσεις διατήρησης και προστασίας του υπάρχοντος ιστού της. Οι άξονες των πυλών ενισχύονται ε τα αρχαιολογικά ευρήατα της αρχαίας και βυζαντινής περιόδου εντάσσοντας νέα νηεία στον χώρο της. Τα αδόητα κενά των αρχαιολογικών χώρων ενίσχυσαν το παλίψηστο της εσαιωνικής πόλης, καθώς σήερα περνώντας κανείς τις πύλες της έχει την δυνατότητα να αντικρύσει νηεία κάθε ιστορικής περιόδου περδεένα το ένα δίπλα στο άλλο, αποδεικνύοντας την πληθώρα των πολιτισών που έζησαν επί αιώνες στα σπλάχνα της και ετέβαλλαν τον αστικό της χώρο. Οι πύλες αποκαλύπτουν σήερα την συλλογική νήη ενός χώρου, ο οποίος προσκολληένος στην στρατηγική θέση του λιανιού αποτελεί ένα ασφυκτικά συγκροτηένο σύνολο "αρχαιοτήτων", γεάτο νήες που κανείς δεν έχει ζήσει, αλλά προσένει να δει και να βιώσει διαβαίνοντας της. Οι πύλες αποτελούν σήερα "πύλες της νήης" καθώς ολόκληρη η ύπαρξη και η λειτουργία τους επικεντρώνεται ολοκληρωτικά στην συβολή τους στην διαόρφωση της συλλογικής νήης. Είτε αναδεικνύοντας νηεία της πρόσφατης Ιταλικής κυριαρχίας, είτε νηεία της αρχαίας Ιπποδάειας πόλης, όλοι οι είσοδοι της συβάλλον στην διαόρφωση ια καθολικής συλλογικής νήης του τόπου.

110

Σχέδιο 67

Ερηνεία "..Και η Λαυδοία των ζωντανών έχει ανάγκη να βρει στη Λαυδοία των νεκρών την εξήγηση του εαυτού της, ακόα και διακινδυνεύοντας να βρει εξηγήσεις για περισσότερες από ια Λαυδοίες, για διαφορετικές πόλεις που θα πορούσαν να έχουν υπάρξει και δεν υπήρξαν, ή εξηγήσεις αποσπασατικές, αντιφατικές, απογοητευτικές…και είναι πάντα για τους εαυτούς τους που ρωτάνε οι ζωντανοί, και όχι για εκείνους που θα έρθουν, το ένα απασχολεί η υστεροφηία του, τον άλλο αν θα ξεχαστούν οι ποπές του, όλοι θα ήθελαν να άθουν ποιες συνέπειες θα έχουν οι πράξεις τους, όσο όως περισσότερο ακονίζουν το βλέα τους, τόσο λιγότερο αναγνωρίζουν να υπάρχει ια συνέχεια, οι ελλογέννητοι της Λαυδοίας οιάζουν ίδιοι σαν κόκκοι σκόνης, ξεκοένοι από το πριν και το ετά.." 347

347

Ίταλο Καλβίνο, "Οι αόρατες πόλεις", Αφήγηα, Μετάφραση: Ανταίος Χρυσοστοίδης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003, σελ 174-175

Ο αριθός και η θέση των πυλών αποτελούν ένα παράγοντα είζονος σηασίας για τον τρόπο ε τον οποίο οι πύλες πραγατώνουν την λειτουργία τους στον αστικό χώρο. Κατά την Οθωανική περίοδο, η Κόκκινη Πόρτα παρέεινε η όνη νότια πύλη της πόλης, πραγατώνοντας την έγιστη δυνατή συβολή στην διαόρφωση της εικόνας της. Στην περίπτωση των πυλών Απ.Παύλου και Αγ.Αικατερίνης, νέα ανοίγατα σε ικρή απόσταση αντικατέστησαν τον 20ο αιώνα την χρησιότητα τους ε αποτέλεσα να συβάλλουν ελάχιστα πλέον στην διαόρφωση της δηόσιας εικόνας της πόλης. Όσο τα ανοίγατα των τειχών πληθαίνουν τόσο περισσότερες επιλογές υπάρχουν για να φτάσει κανείς στον πυρήνα της, ενώ αντίθετα η διατήρηση της οναδικότητά τους αυξάνει την δυναική τους στην διαόρφωση της δηόσιας εικόνας της πόλης. Ο επισκέπτης δεν έχει άλλη επιλογή παρά να ακολουθήσει την πορεία που η πύλη καθόρισε στο χώρο, αντικρίζοντας παράλληλα το περιβάλλον της. Η οναδικότητα των πυλών αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση ώστε οι ίδιες έσω των αξόνων τους να συετέχουν στη διαόρφωση της συλλογικής της νήης. Η σύνδεση των πυλών ε βασικούς άξονες κίνησης αποτέλεσε άρρηκτο κοάτι της ύπαρξης τους καθ’ όλη τη ιστορική τους εξέλιξη. Τον 20 ο αιώνα όως, ο αστικός χώρος ενοποιήθηκε βάση ενός οργανωένου σχεδιασού, εταβαλλόντας όλη την έκταση περιετρικά της τάφρου και επηρεάζοντας την λειτουργική συγκρότηση που οργανικά είχε δηιουργηθεί. Η διακοπή των προσβάσεων προς τις πύλες, όπως στην Κόκκινη Πόρτα ή την πύλη της Αγ.Αικατερίνης, διέκοψαν την ευθεία της κίνησης που οδηγούσε σε αυτές ενώ τα λειτουργικά επόδια που δηιουργήθηκαν έκρυψαν ταυτόχρονα την εικόνα των πυλών από την σύγχρονη πόλη. Η όψη των πυλών έπαψε σε εγάλο βαθό να αποτυπώνεται στην νήη των κατοίκων ε αποτέλεσα να ειώνεται σταδιακά και η χρησιοποίηση τους. Σήερα οι πύλες χρησιοποιούνται ελάχιστα από την σύγχρονη κοινωνία και οι άλλοτε οικείοι άξονες τους εσωτερικά των τειχών δεν συβάλλουν στην διαόρφωση της συλλογικής νήης της εσαιωνικής πόλης. Αντίστροφα, η πύλη του Αγ.Αθανασίου, η πύλη Amboise και οι πύλες βόρεια του παραλιακού άξονα παρευρίσκονται σε τοποθεσίες στις οποία συγκλίνουν βασικές οδικές αρτηρίες, ε αποτέλεσα να αποτυπώνονται στη νήη των κατοίκων, αυξάνοντας τις πιθανότητες να τις χρησιοποιήσουν. Η σύνδεση των πυλών ε 115

Οι προϋποθέσεις, σύφωνα ε τις οποίες ια πύλη έχει την δυνατότητα να συβάλλει στην διαόρφωση της συλλογικής νήης

Η οναδικότητα του ανοίγατος

Η σύνδεση ε βασικούς άξονες κίνησης

Ο προορισός

έναν ή περισσότερους οδούς αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την προβολή και λειτουργία τους. Η οικειοποίηση των πυλών από τους κατοίκους, τις καθιστά ικανές να διαορφώνουν την συλλογική νήη της τειχισένης πόλης όπως και στο παρελθόν. Ο προορισός348 υπήρξε η αφορή για την δηιουργία και χωροθέτηση των πυλών πάνω σε άξονες προσανατολισένους διαχρονικά προς το επορικό λιάνι. Κατά την ιστορική τους εξέλιξη όως πολλές πύλες έχασαν το προορισό τους. Πρώτες οι πύλες του Κολλακίου χάνουν τον προορισό τους όταν αυτό ενοποιείται ε την υπόλοιπη έκταση της πόλης. Οι πύλες δεν έχουν πλέον ιδιαίτερη κινητικότητά καθώς χρησιοποιούνταν όνο από τους κατοίκους που διέεναν στην περιοχή. Συνεπώς, αποτέλεσαν στο εξής απλά περάσατα χωρίς διαορφώνουν την δηόσια εικόνα της πόλης. Αντίστοιχα, οι πύλες των όλων έχασαν τον προορισό τους όταν οι όλοι των ύλων έπαψαν να χρησιοποιούνται από τους κατοίκους της. Οι υπόλοιπες πύλες της πόλης συνεχίζουν να προσελκύουν επισκέπτες και κατοίκους όσο ακόα υπάρχει ο εξέχων προορισός της οδού Σωκράτους. Οι άξονες των πυλών γειτνιάζουν ε εξέχοντα οικοδοήατα τα οποία προσελκύουν ορισένη κίνηση, αλλά χωρίς τον προορισό θα ειωνόταν δραατικά η κινητικότητά τους. Όσο υπάρχει ια σκοπιότητα για την κίνηση των ανθρώπων κατά ήκος των αξόνων τους, τόσο αυτές διαορφώνουν την εικόνα της πόλης συβάλλοντας έτσι στη διαόρφωση της συλλογικής της νήης.

"Αν ρωτήσεις τους ανθρώπους που συναντάς: "Για την Πενθεσίλεια;" κάνουν ένα νεύα που δεν ξέρεις αν σηαίνει "Εδώ", ή αν σηαίνει "Παραπέρα", ή "Κάπου εδώ γύρω" ή ακόα "Από την αντίθετη πλευρά". "Η πόλη", επιένεις να ρωτάς. "Εδώ ερχόαστε κάθε πρωί για να δουλέψουε", σου απαντάνε ερικοί, ενώ κάποιοι άλλοι: "Εδώ επιστέφουε για να κοιηθούε". "Ναι, αλλά η πόλη, το έρος δηλαδή εκείνο που έχει ζωή;" ρωτάς "Πρέπει να είναι", λένε, "από εκεί", και ερικοί σηκώνουν το χέρι λοξά προς την κατεύθυνση κάποιων θαπών πολύεδρων, στον ορίζοντα, ενώ άλλοι δείχνουν πίσω από την πλάτη σου τα φάντασα άλλων οξυκόρυφων σκεπών...η ερώτηση που τώρα αρχίζει να στριφογυρίζει στο κεφάλι σου είναι πιο αγχώδης: έξω από την Πενθεσίλεια, υπάρχει έξω; Ή ήπως, όσο και αν αποακρύνεσαι από την πόλη, το όνο που τελικά κάνεις είναι να περνάς από τη ια αβέβαιη κατάσταση στην άλλη και να ην καταφέρνεις ποτέ να ξεφύγεις;" Ίταλο Καλβίνο, ο.π.1, σελ 190-91

348

116

Από την ίδρυση της πόλης της Ρόδου, οι επισκέπτες εισέρχονταν από το λιάνι της, διαορφώνοντας την πρώτη εντύπωση της πόλης έσω της θαλασσινής πύλης. Τόσο η όψη όσο και η λειτουργία της, ως πρώτη είσοδος της πόλης, ευρισκόενη ταυτόχρονα δίπλα στον πυρήνα της, την καθιστά εξέχουσα πύλη. Η χωροθέτηση δηόσιων λειτουργιών άεσα συσχετιζόενες ε αυτή αποτέλεσε κανόνα από τους εσαιωνικούς χρόνους έχρι και σήερα. Η βυζαντινή θαλασσινή πύλη υπήρξε αφετηρία της "έσης οδού" ε προορισό το διοικητήριο, ενώ δίπλα της παρευρισκόταν η Μητρόπολη. Η θαλασσινή πύλη της "πόλης των Ιπποτών" εκτός από την οναδικότητα κλίακας και όψης, βρισκόταν σε ένα κόβο της ".κ.π." ε άεσες προσβάσεις προς όλους τους προορισούς. Αντίστοιχα, και η θαλασσινή πύλη του Κολλακίου βρισκόταν απέναντι από το Νοσοκοείο και αποτελούσε αφετηρία της οδού ε προορισό το Παλάτι. Κατά την Ιταλοκρατία, ο χώρος των θαλασσινών τειχών αποτέλεσε τον χώρο που δέχτηκε τις δραστικότερες παρεβάσεις εταβάλλοντας την τόσο εξέχουσα ως προς την διαόρφωση της συλλογικής νήης, όψη των πυλών. Οι χερσαίες πύλες που σχετίζονται ε τον επορικό άξονα υπήρξαν οι πύλες που καθόρισαν εξίσου δυναικά την δηόσια εικόνα της πόλης. Η πρώιη πύλη του Αγ.Γεωργίου και ετέπειτα η πύλη Amboise παρείχαν άεση πρόσβαση στο πυρήνα της πόλης κατά ήκος του οποίου οικοδοήθηκαν τα λαπρότερα κτίσατα κάθε εποχής. Με την πιο εξέχουσα σε κλίακα και διάκοσο όψη προς την ύπαιθρο, η πύλη Amboise συναγωνίζεται την εγαλοπρέπεια της Θαλασσινής. Με την επέκταση της πόλης εκτός των τειχών, και την δηιουργία του νέου κέντρου στα βόρεια της τειχισένης, η πύλη αποκτά ακόη περισσότερη δυναικότητα καθώς βρίσκεται ταυτόχρονα στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Συνεπώς, οι πύλες που διαχρονικά διαόρφωσαν την συλλογική νήη της πόλης δραστικότερα από τις υπόλοιπες συσχετίζονται πρωτίστως ε το λιάνι και κατά δεύτερο λόγο ε τον επορικό άξονα. εν οδηγούσαν απλά στον πυρήνα, αλλά αποτελούσαν δοικό στοιχείο του, καθορίζοντας την θέση και έκταση του και συετέχοντας στην διαόρφωση της εικόνα του. Η θαλασσινή πύλη και η πύλη Amboise διαορφώνουν διαχρονικά δραστικότερα από κάθε άλλη την συλλογική νήη της εσαιωνικής πόλης τόσο ως αρχιτεκτονήατα όσο και ως διακεκριένοι είσοδοι του πυρήνα της.

117

Ο συσχετισός θέσης και δραστικότητας των πυλών στην διαόρφωση της συλλογικής νήης Η θαλασσινή πύλη και η πύλη Amboise

Οι πολιτικές σκοπιότητες πίσω από την διαχείριση των πύλών Η διάνοιξη και το κλείσιο ιας πύλης

Κάθε κυρίαρχη ιδεολογία παρουσίασε τις δικές της πολιτικές σκοπιότητες που οδήγησαν σε διαφορετική διαχείριση του οχυρωατικού της συνόλου. Μέχρι και τον εσαίωνα, η χωρική κατάσταση του εγκλεισού του αστικού συνόλου γύρω από τα τείχη αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση της ύπαρξης του και συνεπώς η διάνοιξη ή το κλείσιο ιας πύλης συνδέεται ε ζητήατα προστασίας της πόλης. Οι πύλες αποτέλεσαν προστατευόενες προσβάσεις στον αστικό χώρο και η διάνοιξή τους οφείλεται στην στοιχειώδη ανάγκη του οικισού για ταυτόχρονη αποόνωση και επικοινωνία ε το περιβάλλον. Η ανάγκη των ιπποτών να ειώσουν τις εισόδους349 οδήγησε στη σταδιακή κατάργηση τους350. Κατά το 1450 υπήρχαν τουλάχιστον επτά πύλες, ενώ ετά το 1481351 οι ιππότες ειώνουν σταδιακά τον αριθός τους352 έχρι και την άλωση της πόλης353 όπου έειναν ανοιχτές προς την ξηρά τρεις το πολύ πύλες354. Η πύλη της Οι πύλες που παραένουν ανοιχτές ενισχύονται ε την κατασκευή ογκωδών οχυρών και την διεύρυνση της τάφρου 350 Γύρω από τις οχυρώσεις, όπως απεικονίζεται στις ικρογραφίες του Caoursin, υπήρχε περιφερειακός δρόος, στον οποίο κατέληγαν ακτινωτά οι άξονες διοχετεύοντας την κίνηση από κύρια σηεία πρόσβασης στην πόλη δίνοντας τη δυνατότητα εναλλακτικής εισόδου συνήθως από δύο σηεία, στοιχείο που συνέβαλε στην κατάργηση κάποιων από τις πύλες του χερσαίου τήατος της οχύρωσης εν αναονή της νέας οθωανικής επίθεσης. Μανούσου- Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 41 351 Το 1481 έγινε η έναρξη της δεύτερης οικοδοικής περιόδου. Οι βοβαρδισοί που δεχτικέ η πόλη από την πολιορκία των Τούρκων το 1480, καθώς και ο σεισός το 1481 ερείπωσαν ένα εγάλο τήα του οικισού. Για την ανοικοδόηση των κτιρίων, όπως και την επισκευή και την ενίσχυση των οχυρώσεων, ξεκίνησε ια έντονη οικοδοική δραστηριότητα που κράτησε όσο και η ιπποτοκρατία. Γεωργαλλή Μαρία-Χριστίνα, Βαρδέλλη Φερενίκη, "Αρχές για την αποκατάσταση της ιπποτικής οικίας Djem στη εσαιωνική πόλη της Ρόδου", ο.π.11, Υποσηείωση, σελ120 352 Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο V, σελ 8 353 Στις 26 Ιουνίου 1522 ξεκινά η δεύτερη πολιορκία της εσαιωνικής πόλης από τους Τούρκους η οποία θα τελειώσει στις 2 Ιανουαρίου του 1523 ε την άλωση της πόλης και την αποχώρηση των Ιπποτών από τη Ρόδο. Κόλλιας Ηλίας, ο.π.64, σελ 55 354 Σύφωνα ε τον Gabriel, αυτός ο αριθός είναι το έγιστο.

349

118

Ακαντιάς αποτέλεσε την πρώτη σφραγισένη πύλη, πιθανόν λόγω της ύπαρξης δύο ακόα πυλών στα νότια ή της ιδιαίτερης ταξικής σύνθεσης της περιοχής 355. Στη συνέχεια, κλείστηκε η πύλη του Αγ.Γεωργίου356, περισσότερο εκτεθειένη στον κίνδυνο απ’ ότι η πύλη Amboise, η άυνα της οποίας ενισχύονταν από τα τείχη του Κολλακίου και του Παλατιού. Οι Ιππότες πιθανόν διατηρήσαν την πύλη Amboise λόγω της ιδιαίτερης θέσης, καθώς βρίσκεται σε ένα σηείο που ούτως ή άλλως απαιτούσε ενίσχυση, ετατρέποντας έτσι την άυνα του προϋπόθετε η πύλη του Αγ.Γεωργίου, σε επίθεση357. Το πιθανό σφράγισα της πύλης του Αγ.Αθανασίου, ετέτρεψε την πύλη Κοσκινού στην όνη είσοδο από τα νότια. Η διατήρηση της πύλης πιθανόν συνδέεται ε το γεγονός πως οδηγεί σε ένα λειτουργικά εξέχων σηείο της ".κ.π." ενώ παρευρίσκεται ταυτόχρονα ένα στρατηγικό σηείο της πόλης358. Παράλληλα ε τις λειτουργικές σκοπιότητες της διάνοιξης ιας πύλης, εξίσου σηαντικές ήταν και οι ιδεολογικές. Αν και δεν αποτελεί την κινητήρια δύναη που τις δηιούργησε, δεν πορεί να παραβλεφθεί η εγαλοπρέπεια της όψης τους, ιδιαίτερα στην περίπτωση της θαλασσινής πύλης. Η πύλη ευρισκόενη σε ένα ουδέτερο αυντικά σηείο δηιουργήθηκε ως ένα σύβολο της δύναης του Τάγατος. Ιδεολογικές σκοπιότητες εξυπηρετούν και οι υπόλοιπες πύλες χωρίς όως να αποτελεί πρωτεύουσα αιτία της δηιουργίας τους. Η προστασία του αστικού χώρου από τον εχθρό αποτελούσε ένα ζωτικής σηασίας χαρακτηριστικό ολόκληρου οχυρωατικού συπλέγατος, το οποίο υπερτερούσε απέναντι σε οποιεσδήποτε άλλες πολιτικές σκοπιότητες. Κατά την Οθωανική περίοδο πιθανολογείται ότι κλείστηκε η πύλη του Αγ.Αθανασίου ε την παράδοση να αναφέρει πως η πύλη Albert Gabriel, ο.π.9, Κεφάλαιο V, σελ 8 355 Η πύλη οδηγούσε στην Εβραϊκή συνοικία Κασδάγλη Άννα - Μαρία - Μανούσου – Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.86, σελ 339 356 για την οποία φαίνεται να έπαιξε ρόλο η στρατιωτικά εξέχουσα θέση της πύλης Amboise 357 Η πύλη ετατράπηκε σε ισχυρό προαχώνα.

358 Η πύλη βρίσκεται σε ένα σηείο το οποίο αποκλίνει από την ευθεία των τειχών, γεγονός που οφείλεται στη στρατηγική του θέση. Αποτελεί το δεύτερο υψηλότερο σηείο της πόλης ετά τον χώρο που εδράζεται το Παλάτι των Ιπποτών, πίσω από της πύλη Amboise.

119

κλείστηκε από τον Σουλεϊάν για να ην εισέλθει άλλος κατακτητής στην πόλη. Άλλες υποθέσεις αναφέρουν πως κλείστηκε κατά την επιδιόρθωση των τειχών χωρίς να είναι γνώστη κάποια ισχυρή πολιτική σκοπιότητα. Αντίστροφα, αυτό συνεπάγεται την η ύπαρξη κάποιου ιδιαίτερου κινήτρου που να απότρεψε αυτό τον χειρισό. Οι πύλες χρησιοποιούνταν επί το πλείστον από τον ελληνικό πληθυσό και πιθανόν το κλείσιο της πύλης να αποτέλεσε ια πράξη αποόνωσης του αστικού χώρου από την πέρασα των "αλλόθρησκων". Οι άξονες της πύλης διαπερνούσαν την καρδιά των Τουρκοαχαλάδων σε αντίθεση ε τον άξονας της εναποείνασας Κόκκινης πόρτας ο οποίος λειτουργεί ως "ουδέτερος" χώρος ανάεσα στις συνοικίες Εβραίων και Οθωανών. Το κλείσιο της πύλης φαίνεται ια ιδανική λύση καθώς η κίνηση των Ελλήνων συσσωρεύονταν έπειτα είτε κατευθείαν στον άξονα του παζαριού είτε στα όρια των δύο διαχωρισένων συνοικιών. Κατά την Ιταλοκρατία, ια νέα πόλη δηιουργείται έξω από την τειχισένη και το νέο πολεοδοικό δηιούργηα συνδυάστηκε ε την διάνοιξη νέων και παλιών πυλών. Η πρόθεση της νέας διοίκησης να συνενώσει την σύγχρονη ε την παλιά πόλη καθιστούσε απαραίτητη την διάνοιξη νέων πυλών καθώς αποτελούν το όνο επικοινωνιακό στοιχείο της τειχισένης πόλης ε το περιβάλλον της. Η προσπάθεια χειραγώγησης της συλλογικής νήης της εσαιωνικής πόλης ε σκοπό την ιδεολογική της σύνδεση ε το νέο κτιριακό απόθεα αποτέλεσε το ιδεολογικό κίνητρο δηιουργίας κάθε νέου ανοίγατος. Αντίστροφα, πολεοδοικές δράσεις που λειτούργησαν ως "κλείσιο" ορισένων πυλών αποσκοπούσαν στην αποτροπή της προβολής τους προς τη νέα πόλη έτσι ώστε η συλλογική της νήη να διαορφώνεται έσω των υπολοίπων. Κατά την Ελληνική διοίκηση ια τελευταία πύλη ανοίγεται προς εξυπηρέτηση των οχηάτων δηιουργώντας έναν νεό άξονα επικοινωνίας που γρήγορα καταργήθηκε359. Όποιες και να ήταν οι πολιτικές σκοπιότητες, συνειδητές ή όχι, ε το άνοιγα ή κλείσιο ιας πύλης εκφραζόταν ο βαθός και τρόπος επικοινωνίας που κάθε κυρίαρχη ιδεολογία επέλεγε να δηιουργήσει ε το περιβάλλον της. Κατά την διάρκεια της ιπποτικής περιόδου ανοίγεται από το Τάγα εγάλος αριθός πυλών που στην συνέχεια κλείνεται από τους ίδιους. Η αξιοπρόσεχτη όψη 359

Προς ανάδειξη της εσαιωνικής εκκλησίας της "Παναγίας του Μπούργκου".

120

και χωροθέτηση των εσαιωνικών πυλών και η αντίθετη στην πρώτη δράση, κατάργηση τους εκφράζει ακριβώς αυτή την αφιταλαντευόενη πρόσθεση του Τάγατος για επικοινωνία και αποόνωση. Η κυρίαρχη τάξη επιδιώκει συνειδητά της στοχευόενη επικοινωνία της ε το περιβάλλον ενώ ταυτόχρονα η ίδια εν τέλει την περιορίζει. Κατά την Οθωανική περίοδο αντίθετα δεν έχουε παρά το σφράγισα ιας πύλης ως αποτέλεσα της επιθυίας αποόνωσης της πόλης. εν υπάρχει καιά προσπάθεια επικοινωνίας ε το περιβάλλον παρά όνο η πρόθεση αποκοπής από αυτό. Αντίθετα, η Ιταλική διοίκηση εκφράζει στο έπακρο τη προσπάθεια συνδιαλλαγής της πόλης ε το περιβάλλον της. Η προσπάθεια στοχευόενης επικοινωνίας εκφράζεται έσω της διάνοιξης νέων ανοιγάτων, η οποία δεν εποδίζεται πλέον από κανένα άλλο παράγοντα.

121

Οι πολιτικές σκοπιότητες πίσω από την διαχείριση των πύλών Η διαχείριση των οδικών αξόνων και του περιβάλλοντος των πυλών

Κατά την αρχαία και εσαιωνική περίοδο οι άξονες των πυλών αποτέλεσαν σηαίνοντες δηόσιους χώρους της πόλης οριοθετώντας ακόα και τον πυρήνα της. Η χωροθέτηση εξέχοντων οικοδοηάτων κατά ήκος των αξόνων των πυλών αποτελεί κανόνα καθώς αποσκοπούσε στην διαόρφωση της συλλογικής νήης κάθε κυρίαρχης ιδεολογίας. Κατά την Ιπποτική περίοδο ο ρόλος τους ενισχύεται ακόη περισσότερο ε τη όψη τους και άεση γειτνίαση τους ε εξέχοντα οικοδοήατα, συετέχοντας στη διαόρφωση της συλλογικής νήης της πόλης πριν ακόα εισέλθει κανείς στο εσωτερικό της. Οι Ιππότες χρησιοποίησαν τις πύλες ως εργαλεία διαόρφωσης της συλλογικής νήης έσω του άεσου περιβάλλοντος, των εξέχοντων αξόνων και της όψης τους νοηατοδοτώντας ε σαφήνεια την εικόνα της εσαιωνικής πόλης. Κατά την Οθωανική περίοδο η πόλη επεκτείνεται και εκτός των τειχών ε τις πύλες και τους άξονες τους να συνθέτουν την λειτουργική συγκρότηση και των νέων πολεοδοικών ενοτήτων. Οι Οθωανοί επιλέγουν να χωροθετήσουν τα νέα ορόσηα σε κοβικά σηεία των αξόνων των πυλών ενισχύοντας την οναδικότητα και την προβολή τους360. Όσο η τειχισένη πόλη επεριέχει τον πυρήνα και περικλείει το λιάνι της, οι άξονες των πυλών υπερισχύουν λειτουργικά, έχοντας ως αφετηρία τον πυρήνα της και ε προορισό ια πύλη,ε απώτερη κατεύθυνση τα αράσια που δηιουργήθηκαν ακτινωτά από αυτές. Κατά την Ιταλοκρατία, οι πύλες αποτελούν κοάτι ιας ενιαίας πολεοδοικής ενότητας καθώς η τειχισένη πόλη δεν αποτελεί πλέον το βασικό οικιστικό πυρήνα. Οι Ιταλοί δηιούργησαν πύλες, προσανατολιζόενοι στην λειτουργική συγκρότηση της νέας πόλης και την επιλεκτική ανάδειξη της τειχισένης. Οι πύλες του Κολλακίου αναδεικνύονται, συνδυασένες ε τον ετασχηατισό του περιβάλλοντος τους ενώ οι υπόλοιπες υποβαθίζονται λειτουργικά καθώς δεν αποτελούν τις οναδικές εισόδους προς τον πυρήνα και το λιάνι. Η νέα διοίκηση δηιούργησε τον δικό της επορικό πυρήνα και τις δικές της προσβάσεις έσω νέων πυλών προς το επορικό λιάνι. Συνεπώς, το περιβάλλον των αξόνων των εσαιωνικών πυλών Η παρατηρητικότητα αυξάνεται όταν κανείς κινούενος σε έναν άξονα φτάνει σε ένα κοβικό σηείο. Οι κόβοι αποτελούν σηεία στάσης και παρατήρησης και συνεπώς τα οικοδοήατα που βρίσκονται στο χώρο τους αποτυπώνονται ευκολότερα στη νήη των ανθρώπων.

360

122

δεν διαδραατίζει σηαίνοντα ρόλο στην εικόνα της σύγχρονης πόλης και γι' αυτό η Ιταλική διοίκηση δεν επενέβη κατά ήκος τους. Αντίθετα, περνά σε δραστικές τηατικές επεβάσεις στο άεσο περιβάλλον τους, οι οποίες διαόρφωσαν εκ νέου τον τρόπο προβολής και λειτουργίας τους. Η πρώτη εντύπωση της εσαιωνικής πόλης αποτελεί πλέον εξέχοντα παράγοντα διαόρφωσης της συλλογικής νήης καθώς ο επισκέπτης δεν θα περάσει αναγκαστικά κατά ήκος των παλαιότερων αξόνων των εσαιωνικών πυλών διότι έχει και άλλες επιλογές στις οποίες τις περισσότερες φορές προσεγένα τον κατευθύνει ο πολεοδοικός σχεδιασός της νέας πόλης.

123

Η χειραγώγηση της συλλογικής νήης ως κριτήριο για την διαχείριση των πυλών. Ιταλοκρατία

Οι πολιτισοί που έζησαν στους κόλπους της τειχισένης πόλης διαόρφωσαν τον αστικό χώρο σύφωνα ε τα ιδανικά της δικής τους κοσοθεωρίας. Μέχρι και την Οθωανική περίοδο, η συλλογική νήη που η κυρίαρχη ιδεολογία εξέφραζε στο χώρο αντιπροσώπευε την υφιστάενη πραγατικότητα χωρίς να τίθενται ζητήατα χειραγώγησης προς ια ιδεατή. Τον 20ο αιώνα όως, τίθενται νέα πολιτικές σκοπιότητες και παρεβολές στο χώρο της τειχισένης πόλης, σύφωνα ε τα ιδανικά ενός πολιτισού που δεν επιχείρησε να κατοικήσει στους κόλπους της. Η διαχείριση των νηείων της πόλης από τους Ιταλούς αποτέλεσε ένα είδος ιδεολογικού και πολιτικού ανιφέστου για την αποκατάσταση της πόλης στον πολιτισό της ύσης. Παραελώντας τα βυζαντινά υπολείατα και κατεδαφίζοντας τις Οθωανικές προσθήκες, προχώρησαν στην αποκατάσταση των νηείων ε κοινό γνώονα της επιλογή της οικοδοικής φάσης της ιπποτικής περιόδου361. Ταυτόχρονα και η αρχιτεκτονική δηιουργία εκτός των τειχών στράφηκε εξ’ ολοκλήρου στο ίδιο ιδεολογικά πλησιέστερο παρελθόν. Ο "εξαγνισός" και η "κάθαρση" των αραβουργηάτων ακόα και στο κτηριακό απόθεα που οι ίδιοι δηιούργησαν, και η επένδυση τους ε πωρόλιθο, ή ένα επίχρισα που τον ιείται, χρησιοποιείται ως ένα έσο αποκατάστασης της εικονογραφικής συνέχειας εταξύ της "παλιάς" και "νέας" πόλης. Συγκεκριένες πύλες αποτέλεσαν εργαλείο προβολής της "αναστηλωένης" πόλης αναδεικνύοντας σκηνογραφικά το ιδεατό παρελθόν. Η παραλιακή οδός ε τις πύλες και τις πλατείες που την συνοδεύουν είναι τα νέα σηεία αναφοράς ενός ιεραρχηένου αστικού τοπίου, αναπόσπαστα στοιχεία ιας οοιόορφης και ενοποιητικής δηόσιας εικόνας. Η όψη των πυλών και των οχυρώσεων ενοποιείται ορφολογικά ε τα νέα κτίσατα δηιουργώντας την επιθυητή απόδοση του χώρου. Όσο υπάρχουν τα ανοίγατα παραπλεύρως των αναδιαορφωένων χώρων, συνεχίζουν να αναδεικνύονται ονοερώς έχρι σήερα οι επεβάσεις της Ιταλικής διοίκησης. ηιουργοί ολόκληρου του περιβάλλοντος εκτός των τειχών καθόρισαν ποιες πύλες θα χρησιοποιούνται διαχρονικά. Με ένα αρχιτεκτονικό σύνολο που Η επιλογή της αποκατάστασης ε την ορφή της ανακατασκευής υπαγορευόταν από την ανάγκη "αναζωογόνησης" της πόλης, ε στόχο να την καταστήσουν το σύβολο "του παρελθόντος που επιστρέφει". Ο Ιταλός διοικητής δεν ήταν παρά ο "ο διάδοχος της ιστορικής ορφής του Μεγάλου Μαγίστου".

361

124

ξεπερνά σε έκταση και αριθό αυτό της παλιάς πόλης και εξ'ολόκληρου διαορφωένο ε γνώονα την ιδεολογική σύνδεση ε τα αναστηλωένα νηεία της, η Ιταλική διοίκηση κατάφερε ε ευκολία χειραγωγήσει την συλλογική νήη της τειχισένης πολης.Με την εξελιγένη πολεοδοική και αρχιτεκτονική παράδοση του πολιτισού τους, οι Ιταλοί δηιούργησαν ια άρτια συγκροτηένη ιδεολογική σύνδεση του κτιριακού τους αποθέατος ε το αναστηλωτικό τους έργο η οποία διατηρείται έχρι και σήερα προβάλλωντας τα ίδια αστικά σύβολα ιας σύγχρονης κοινωνίας που ακόα δεν κατάφερε να διαορφώσει έσω της αρχιτεκτονικής την δική της συλλογική νήη.

125

Η παρουσία σταθερών στη χωροθέτηση των πυλών στο διάβα των αιώνων

Οι είσοδοι της αρχαίας πόλης, οριοθέτησαν τις πρώτες χαράξεις των οδικών αξόνων που οδηγούσαν από την ύπαιθρο στον επορικό λιένα. Αυτές οι χαράξεις, διατηρήθηκαν κατά την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή περίοδο ορίζοντας τις θέσεις των νέων πυλών. Στη συνέχεια, οι Ιππότες οριοθέτησαν τις πύλες ε παράλληλη ετατόπιση των βυζαντινών, κατά ήκος των ίδιων αξόνων ε αποτέλεσα οι οδοί των πυλών που εν τέλει κλείστηκαν στην τειχισένη πόλη να επεριέχουν ια συνεχόενη κινητικότητα από την ίδρυση της, έχρι σήερα. Οι οχυρώσεις ακολουθούν τη χάραξη της Ιπποδάειας ρυοτοίας χρησιοποιώντας τις λιθοδοές των αρχαίων οδών ενώ η οριοθέτηση των ανοιγάτων αντιστοιχεί κατά κανόνα σε σηεία διασταύρωσης αρχαίων αξόνων362. Πύλες και άξονες αλληλοενισχύονται διαχρονικά διατηρώντας αζί τους και τα εξέχοντα νηεία κάθε εποχής. Κατά ήκος των αξόνων των πυλών του πρωτοβυζαντινού φρουρίου διαορφώθηκαν οι πρώτοι χριστιανικοί χώροι λατρείας οι οποίοι λειτούργησαν έχρι της ιπποτική περίοδο. Παράλληλα συσσωρεύονταν πρώτα στην βυζαντινή και έπειτα στην ιπποτική περίοδο και άλλα νηεία δίπλα στα παλιά διαορφώνοντας την έπρακτη απόδειξη της κοσοθεωρίας της χριστιανικής κοινωνίας. Κατά την Οθωανική περίοδο διατηρήθηκαν τα εξέχοντα κτίσατα προσκοίζοντας νέες χρήσεις. Εκεταλλευόενοι την εξέχουσα όψη και τοποθεσία τους ενίσχυσαν έσω αυτών την δική τους ιδεολογία προσθέτοντας επιπλέον και νέα ουσουλανικά ορόσηα. Με την Ιταλική διοίκηση ια νέα διαχείριση του κτηριακού αποθέατος λαβάνει χώρα ε την πλήρη καταστροφή των οικοδοικών φάσεων ορισένων νηείων στο περιβάλλον των πυλών προς ανάδειξη όνο ιας ιστορικής περιόδου. Αυτό είχε ως αποτέλεσα την πλήρη εταβολή της ιστορικότητας ορισένων αξόνων και πυλών, καταστρέφοντας την διαχρονικότητάς τους. Ο χώρος των πυλών υπήρξε χώρος έριδος των κυρίαρχων ιδεολογιών ε δράσεις που άλλοτε υπήρξαν βίαιες και άλλοτε όχι, αφήνοντας όως σήερα ένα παλίψηστο που αποκαλύπτει κάθε πτυχή της ιστορίας της πόλης. Η διαχρονικότητα των αξόνων των πυλών συσσώρευσε ένα εγάλο πλούτο νηείων κατά ήκος τους καθιστώντας τες εισόδους σε ένα νηειακό αστικό τοπίο. Οι πύλες και οι άξονες τους αγνητίζουν στο περιβάλλον τους επί αιώνες τα 362

Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, ο.π.12, σελ 30

126

εξέχοντα δηιουργήατα των κοινωνιών που κατοίκησαν στο χώρο και τα οποία επιβιώνουν σήερα ασφυκτικά προσκολληένα εταξύ τους. Οι πύλες της εσαιωνικής πόλης λειτουργούν σήερα ως είσοδοι σε ένα χώρο νήης και ιστορίας της ανθρωπότητας διαορφώνοντας ια συλλογική νήη που όσο και αν προσπαθήσει κανείς να παραβλέψει κοάτια της δεν θα πορέσει να ην αντικρύσει εν τέλει διαβαίνοντας τες.

127

Ο ρόλος των πυλών στην ανάδειξη συγκεκριένων ιστορικών περιόδων της εσαιωνικής πόλης

Oι πύλες αποτελώντας κοάτι και της σύγχρονης πόλης της Ρόδου είναι άεσα επηρεασένες από το περιβάλλον εξωτερικά των τειχών. Όλες οι πύλες που διαορφώθηκαν από τους Ιταλούς σε συνδυασό ε τις εσαιωνικές πύλες που γειτνιάζουν ε τον παραλιακό άξονα και το σύγχρονο κέντρο της αναδεικνύουν αποκλειστικά τα αναστηλωένα από την Ιταλική διοίκηση νηεία, από τα οποία αφαιρέθηκε κάθε Οθωανική προσθήκη. Τα νηεία πλαισιώνονται ταυτόχρονα από τα νεότερα "ιπποτικού στυλ" κτήρια δηιουργώντας το επιθυητό εσαιωνικό σκηνικό. Το "Παλάτι του Μ. Μαγίστρου" και η "οδός των Ιπποτών" αποτελούν τα κορυφαία νηεία της πόλης τα οποία αναδεικνύονται από ολόκληρο τον εκ νέου διαορφωένο αστικό χώρο του Κολλακίου. Ακόη και στη περίπτωση της πύλης της Ακαντιάς, ο άξονας της πύλης οδηγεί στην Παναγία του Μπούργκου, νηείο το οποίο αναδείχθηκε στο χώρο έσω της κατεδάφισης των οθωανικών κατοικιών που είχαν καλύψει την όψη του. Μέσα στο σύγχρονο κέντρο και το λιάνι, οι πύλες αναδεικνύονται και αναδεικνύουν επιφανειακά την "πόλη των Ιπποτών" ακόη και αν ο πυρήνας της κρύβει ια άλλη πραγατικότητα. Παρ όλη την σπουδαιότητα της περιοχής των νέων πυλών, προορισός τους, όπως και των υπολοίπων, δεν παύει να είναι πάντοτε ο επορικός άξονας, η οδός Σωκράτους. Συνεπώς, η πύλη Amboise παρόλο που γειτνιάζει ε το εγαλοπρεπές "Παλάτι" έχει εν τέλει ως κατεύθυνση την οδό Σωκράτους η οποία δεν επιδέχτηκε τις αφιβόλου ορθότητας αναστηλώσεις και πολεοδοικές επεβάσεις του 20ου αιώνα. Η πύλη Amboise και η θαλασσινή πύλη αναδεικνύουν έσω της οδού Σωκράτους τα νηεία των υπόλοιπών ιστορικών περιόδων, και ιδιαίτερα της Οθωανικής κυριαρχίας. Καθώς η Οθωανοί αποτελούν τον τελευταίο πολιτισό που κατοίκισε αποκλειστικά στο εσωτερικό της πόλης, τα νηεία τους είναι ευκρινέστερα απ' ότι της βυζαντινής ή αρχαίας εποχής. Ιδωένο από εγάλη απόσταση και ε ορόσηο το πύργο του ρολογιού, το ουσουλανικό συγκρότηα του τζαιού του Σουλεϊάν δεσπόζει στο ψηλότερο σηείο της οδού υπενθυίζοντας στους επισκέπτες ποιοι ήταν για αιώνες οι κυρίαρχοι της πόλης. Χωρίς την ανάγκη βίαιων επεβάσεων προς ανάδειξή τους τα Οθωανικά νηεία συνυπάρχουν αζί ε τα αναστηλωένα ιπποτικά ενώ τις τελευταίες δεκαετίες έσω ανασκαφών 128

και ερευνών αρχίζουν να διαφαίνονται και νηεία της βυζαντινής και αρχαίας εποχής. Η Κόκκινη Πόρτα και η πύλη του Αγ.Αθανασίου συβάλουν λιγότερο στην διαόρφωση της εικόνας της πόλης σήερα καθώς απέχουν από το σύγχρονο κέντρο της. Παρ όλα αυτά αποτελούν τις πύλες που αναδεικνύουν το εγαλύτερο αριθό νηείων όλων των ιστορικών περιόδων. Λόγω της απραξίας της Οθωανικής διοίκησης, ο εσαιωνικός ιστός διατηρήθηκε έχρι σήερα στο χώρο του Μπούργκου έχοντας ια οργανική εξέλιξη και εφανίζοντας αλλαγές που ο τρόπος ζωής κάθε πολιτισού απαιτούσε. Τα νηεία και οι άξονες των πυλών αποτελούν έπρακτες αποδείξεις όλων των πολιτισών που την κατοίκησαν, όλων των γεγονότων που έλαβαν χώρα στο εσωτερικό της και είναι αυτό το αστικό περιβάλλον που αποκαλύπτει της ακραίωνη ιστορίας της. Οι πύλες που σήερα βρίσκονται σφραγισένες, κρύβουν στους άξονες τους εξέχοντα οικοδοήατα, τα οποία υποβαθίστηκαν λόγω του σφραγίσατος και δεν γίνονται εύκολα ορατά από τον επισκέπτη. Μνηεία όπως το οναστήρι της πύλης του Αγ.Γεωργίου ή η συναγωγή Kahal Shalom βρίσκονται κρυένα σε άξονες που δεν χρησιοποιούνται ευρέως καθώς έχασαν τον προορισό τους πολλούς αιώνες πριν. Το σύνολο των πυλών της πόλης, ακόα και αυτών που βίαια ανεκόπησαν από την ιστορικότητά τους αναδυνκύουν σήερα την συνεχόενη ανάγκη κάθε κοινωνίας να εδραιώσει στο χώρο και τον χρόνο το πέρασα της στον ίδιο τόπο. Όσο εβαθύνουε στο παρελθόν τόσο δυσκολότερα αποκαλύπτουε το εγαλείο της πρώτης κοινωνίας που κατοίκησε στο χώρο ενώ αντίθετα τα έργα της πρόσφατης ιταλικής κατάκτησης πρωταγωνιστουν ακόα στο χώρο. Οι πύλες αφήνουν τον επισκέπτη να εξερευνήσει κάθε τους άξονα, αρκεί κανείς να φροντίσει να δοκιάσει όλες τις εισόδους της ανακαλύπτοντας κάθε φορά ιας διαφορετική πτυχή της ίδιας πόλης.

129

Εικονογραφικό υλικό

Αρχαίες πόλεις Εικόνα 1: Το σχέδιο της πόλης του Πειραιά από τον Ιππόδαο. Ο άξονας που ξεκινά από την Ακρόπολη, διαπερνά το λιάνι και εν τέλει οριοθετεί τον χώρο της αρχαίας αγοράς. Εικόνα 2: Όλυνθος. Ο οδικός άξονας που ξεκινά από την πύλη της πόλης, οριοθετεί τον χώρο της αρχαίας αγοράς και στην συνέχεια καταλήγει στην Ακρόπολη. Εικόνα 3: Ζωγραφική αναπαράσταση της Αγοράς της αρχαίας Αθήνας. Πάνω δεξιά η οδός Παναθηναίων οδηγεί προς την βασικότερη πύλη των αρχαίων τειχών. Εικόνα 1

Εικόνα 2

Εικόνα 3

Το Κάστρο των Ιπποτών Εικόνα 4: Απεικόνιση της πόλη της Ρόδου από το χειρόγραφο του Buodelmonti (1420) Εικόνα 6: Απεικόνιση της πόλης της Ρόδου το 1483 από τον Breydenbach. Στο σχέδιο διαφαίνεται και το ενδιάεσο τείχος του Κολλακίου Εικόνα 7: Απεικόνιση της πόλης των Ιπποτών. ιαφαίνεται ξεκάθαρα ο τριερής διαχωρισός της πόλης ε την οχύρωση του Παλατιού, του Κολακκίου και του Μπούργκου.

Εικόνα 4

Εικόνα 7

Εικόνα 5

Εικόνα 6

Η πύλη του Αγίου Γεωργίου Εικόνα 8 α.Το άνοιγα της πύλης του Αγ. Γεωργίου στο εσωτερικό της πόλης σήερα β. Η είσοδος του οώνυου οναστηριού δίπλα από το άνοιγα της πύλης γ. Η πύλη του Αγ. Γεωργίου στο βάθος και ο άξονας που οδηγεί σε αυτή από το χώρο της αγοράς Εικόνα 9 : Ο προαχώνας του Αγίου Γεωργίου. Γραφική αναπαράσταση των διαδοχικών φάσεων σχηατισού του συπλέγατος.

Εικόνα 8α

Εικόνα 8β

Εικόνα 8γ

Εικόνα 9 Εικόνα 10

Εικόνα 10: Άποψη των δυτικών τειχών σήερα. Στο βάθος ο προαχώνας του Αγίου Γεωργίου στη θέση του οποίου βρισκόταν η πρώτη πύλη της "εγάλης κοινής πλατείας".

Η πύλη του Αγίου Αντωνίου και η πύλη Amboise Εικόνα 11: Γραφική απεικόνιση της πόλης από τον Gabriel. Ξεκινώντας από την γέφυρα της τάφρου διαφαίνεται τόσο η πύλη Amboise όσο και τα ενδιάεσα ανοίγατα που οδηγούν στον προαχώνα. Από εκεί απεικονίζεται η γέφυρα που οδηγεί στο Κολλάκιο αλλά και η πύλη του Αγίου Αντωνίου, πίσω από την οποία ξεκινά ο αστικός ιστός. Εικόνα 12: Η τάφρος και η γέφυρα που οδηγεί στην πύλη Amboise Εικόνα 13: Η πύλη Amboise στις αρχές του 20ου αιώνα.

Εικόνα 11

Εικόνα 12

Εικόνα 13

Η πύλη του Αγίου Αντωνίου και η πύλη Amboise Εικόνα 14: Η όψη πύλη Amboise όπως επιβιώνει σήερα Εικόνα 15: Τα ενδιάεσα ανοίγατα πίσω από την πύλη Amboise που πρέπει κανείς να διασχίσει έχρι να φτάσει στον προαχώνα. Εικόνα 16: Η όψη της πύλης του Αγ.Αντωνίου από τον προαχώνα Εικόνα 17: Η όψη της πύλης του Αγ. Αντωνίου από το εσωτερικό της πόλης Εικόνα 14

Εικόνα 16

Εικόνα 15

Εικόνα 17

Η πύλη του Αγίου Αντωνίου και η πύλη Amboise Εικόνα 18: Σε πρώτο πλάνο διαφαίνεται ο δρόος που οδηγεί στην πύλη Amboise. Πίσω της διαφαίνεται η δυτική όψη του παλατιού, δίπλα στο οποίο απεικονίζεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. Ο ιναρές στα δεξιά πιθανότατα ανήκει στο τζαί του Σουλεϊάν στον άξονα του παζαριού Εικόνα 19: Εργασίες ανακατασκευής του Παλατιού του Μεγάλου Μαγίστου κατά την Ιταλοκρατία Εικόνα 20: Το ουσουλανικό σχολείο στο βάθος και τα υπολείατα του οναστηριακού ναού του Αγίου Ιωάννη.

Εικόνα 18

Εικόνα 19

Εικόνα 21: Το Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου όπως ανακατασκευάστηκε και παραένει στο χώρο της πόλης σήερα

Εικόνα 20

Εικόνα 21

Η πύλη του Αγίου Αθανασίου Εικόνα 22: ιαδοχικά ανοίγατα, τα οποία πρέπει να διαπεράσει κανείς για να εισέλθει στην πόλη. α. Όψη της πύλης του Αγ. Αθανασίου όπως επιβιώνει σήερα β. Το δεύτερο άνοιγα στο ενδιάεσο τείχος γ. Η πύλη του πύργου του Αγ. Αθανασίου δ. Πίσω από τον πύργο ξεκινά εν τέλει συπαγής ιστός της πόλης

Εικόνα 22α

Εικόνα 22β

Εικόνα 23 Εικόνα 22δ

Εικόνα 22γ

Εικόνα 23: Το άνοιγα πύργου του Αγ.Αθανασίου εσωτερικά της πόλης. ίπλα του, προσκολληένη στο τείχος, η οώνυη εκκλησία.

Η πύλη του Αγίου Αθανασίου Εικόνα 24: Η οδός Ιπποδάου σήερα Εικόνα 25: Η όψη του τζαιού του Σουλεϊάν καθώς φτάνει κανείς στον άξονα της αγοράς έσω της οδού Ιπποδάου Εικόνα 26: Η οδός Αγίου Φανουρίου σήερα Εικόνα 27: Η οδός Αγίου Φανουρίου κατά την Ιταλοκρατία

Εικόνα 24α

Εικόνα 24β

Εικόνα 25

Εικόνα 26β Εικόνα 26α

Εικόνα 27

Η πύλη του Αγίου Αθανασίου Εικόνα 28: Ο Άγ. Σπυρίδων στον άξονα της οδού Αγ. Φανουρίου Εικόνα 29: Ο Άγ. Αρτέιος στον άξονα της οδού Αγ. Φανουρίου

Εικόνα 28

Εικόνα 30

Εικόνα 29

Εικόνα 30: Η Αγ. Παρασκευή στον άξονα της οδού Ιπποδάου Εικόνα 31: Η είσοδος του οναστηριού του Αγίου Νικολάου από την οδό Οήρου. Φωτογραφική απεικόνιση κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας Εικόνα 32: Η είσοδος του οναστηριού του Αγ. Νικολάου από την οδό Ιπποδάου Εικόνα 33: Το τζαί Ρετζέπ Πασά στην διασταύρωση των οδών Αγ. Φανουρίου και Οήρου Εικόνα 34: Τα λουτρά Μουσταφά στο εγάλο υπαίθριο χώρο ανάεσα στις οδούς Αγ.Φανουρίου και Οήρου

Εικόνα 31

Εικόνα 34

Εικόνα 32

Εικόνα 33

Εικόνα 35

Εικόνα 35: Το τζαί Σουλτάν Μουσταφά δίπλα από τα οώνυα λουτρά

Η πύλη του Αγίου Ιωάννη ή η Κόκκινη Πόρτα Εικόνα 36: Γραφική απεικόνιση από τον Gabriel. Η πέτρινη γέφυρα και η πύλη του Αγίου Ιωάννη. Μέσα απο πολλές αλλαγές πορείας περνά κανείς δίπλα απο τον πύργο που απεικονίζεται στα δεξιά και εισέρχεται στον χώρο του Μπούργκου. Εικόνα 37 : Η πύλη του Αγίου Ιωάννη σήερα Εικόνα 38 : Η πύλη του Αγίου Ιωάννη ε την ζώνη των νεκροταφείων κατά την Οθωανική περίοδο. Εικόνα 39: Η πύλη του Αγίου Ιωάννη κατά την Ιταλοκρατία

Εικόνα 37 Εικόνα 36

Εικόνα 39 Εικόνα 38

Η πύλη του Αγίου Ιωάννη Εικόνα 40 : Οι τρείς κρήνες στην διασταύρωση της οδού Πυθαγόρα και Οήρου Εικόνα 41: Μεγαλοπρεπής θύρα κατά ήκος της οδού Οήρου Εικόνα 42: Το αρχοντικό της οδού Πυθαγόρα καθισένο σε βυζαντινή καάρα Εικόνα 40

Εικόνα 41

Εικόνα 42

Εικόνα 43: Η Αγ. Τριάδα κατά ήκος της οδού ηοσθένους Εικόνα 44: Η Αγία Αικατερίνη σε πρώτο πλάνο και η ιπποτική οικία στο βάθος, στην αφετηρία της οδού ηοσθένους Εικόνα 45: Το τζαί Ιπραή Πασά όπως φαίνεται σήερα από την οδό Πυθαγόρα Εικόνα 46: Η οδός Πυθαγόρα σήερα Εικόνα 47: Η οδός ηοσθένους σήερα

Εικόνα 44

Εικόνα 43

Εικόνα 45

Εικόνα 46

Εικόνα 47

Η πύλη της Ακαντιάς και η πύλη της Αγίας Αικατερίνης Εικόνα 48: Ο άνοιγα της πύλης της Ακαντιάς στο εσωτερικό της πόλης σήερα Εικόνα 49: Απεικόνιση της πύλης της Ακαντιάς ε την γέφυρα που οδηγούσε στην ύπαιθρο Εικόνα 50: Η πύλη ετατρέπεται σε ισχυρό προαχώνα Εικόνα 51: Το στενό πέρασα που οδηγεί στην πύλη της Αγίας Αικατερίνης. Στα δεξιά τα Οθωανικά κτίσατα κρύβουν την πύλη από την όψη του λιανιού.

Εικόνα 50

Εικόνα 49

Εικόνα 48

Εικόνα 52: Η πύλη της Αγίας Αικατερίνης απο το εσωτερικό της πόλης. Το άνοιγα στα δεξιά της πύλης οδηγεί στον αρχαιολογικό χώρο της Παναγιάς της Νίκης Εικόνα 53: Ο Άγιος Παντελεήων δίπλα ακριβώς από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου της εικόνας 52 Εικόνα 54: Ο εγάλος αρχαιολογικός χώρος που δηιουργήθηκε ετά τους βοβαρδισούς απέναντι από την πύλη της Αγίας Αικατερίνης Εικόνα 51

Εικόνα 53

Εικόνα 54

Εικόνα 52

Εικόνα 55

Η θαλασσινή πύλη του Μπούργκου Εικόνα 56 : Η θαλασσινή πύλη καλλυένη ε τα Οθωανικά κτίσατα στην όψη της την περίοδο της Οθωανικής κυριαρχίας Εικόνα 57: Η θαλασσινή πύλη ετά την καθαίρεση των Οθωανικών κτισάτων κατά ήκος του λιανιού Εικόνα 58: Η θαλασσινή πύλη ετά τους βοβαρδισούς Εικόνα 59: Απεικόνιση της Θαλασσινής πύλης την περίοδο της Οθωανικής κυριαρχίας

Εικόνα 56

Εικόνα 57

Εικόνα 59 Εικόνα 58

Οι βόρειες πύλες του θαλάσσιου ετώπου, πύλη Villenuove και η Βυζαντινή θαλασσινή πύλη Εικόνα 60 : Η όψη της βόρειας πύλης του προτειχίσατος από το θαλάσσιο έτωπο Εικόνα 61: Η όψη της πύλης Villenuove εσωτερικό του προτειχίσατος

από το

Εικόνα 62: Η θαλασσινή πύλη του φρουρίου όπως επιβίωσε έχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Εικόνα 63: Η όψη της πύλης του Ταρσανά από το εσωτερικό της πόλης

Εικόνα 60

Εικόνα 61

Εικόνα 63

Εικόνα 64

Εικόνα 62

Εικόνα 64: Η όψη της πύλης Ελευθερίας από το εσωτερικό της πόλης Εικόνα 65: Η γέφυρα και η πύλη του Απ. Παύλου στα βόρεια της πόλης Εικόνα 66: Απεικόνιση της σφραγισένης πύλης του Ταρσανά κατά την περίοδο της Οθωανικής κυριαρχίας Εικόνα 67: Εργασίες για την διάνοιξη της πύλης της Ελευθερίας κατά την Ιταλοκρατία. Το άνοιγα που διαφαίνεται στο βάθος, εικάζεται πως σχετίζεται ε την πρώιη πύλη του Αγ. Νικολάου

Εικόνα 66

Εικόνα 65

Εικόνα 67

Οι βόρειες πύλες του θαλάσσιου ετώπου, πύλη Villenuove και η Βυζαντινή θαλασσινή πύλη Εικόνα 68: Η απαλλοτριωένη περιοχή ανάεσα στις πύλες Ταρσανά και Ελευθερίας Εικόνα 69: Η όψη των τειχών εσωτερικά της πόλης πριν την διάνοιξη της πύλης Ελευθερίας Εικόνα 68

Εικόνα 69

Εικόνα 70: Η περιοχή ανάεσα στις βόρειες πύλες Ταρσανά και Ελευθερίας σήερα. Σε πρώτο πλάνο , ο αρχαιολογικός χώρος του ναού της Αφροδίτης και στο βάθος η οικία του Χασάν Μπέη Εικόνα 71: Από τις πύλες Ταρσανά και Ελευθερίας προχωρώντας κανείς στο εσωτερικό της πόλης συναντά το Κατάλυα της Βέρνης και στο βάθος την οικία του Χασάν Μπέη Εικόνα 72: Η οπλοθήκη και πυριτιδαποθήκη απέναντι από τα νηεία της εικόνα 75. Η πλατεία ε το σιντριβάνι διαορφώθηκε από την Ιταλική διοίκηση.

Εικόνα 70

Εικόνα 71

Εικόνα 72

Εικόνα 73

Εικόνα 73: Άποψη της περιοχής των βόρειων πυλών ε τον παραλιακό άξονα να περνά από το Μαντράκι στο επορικό λιάνι

Οι βόρειες πύλες του θαλάσσιου ετώπου, πύλη Villenuove και η Βυζαντινή θαλασσινή πύλη Εικόνα 74: Η Βυζαντινή Μητρόπολη σήερα Εικόνα 75: Η πλατεία του Νοσοκοείου κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας. Στο βάθος γίνονται εργασίες καθαίρεσης του ιναρέ από την Βυζαντινή Μητρόπολη οποία είχε ετατραπεί σε τζαί κατά την Οθωανική περίοδο

Εικόνα 74

Εικόνα 75

Εικόνα 76: Το Νοσοκοείο των Ιπποτών Εικόνα 77: Η πλατεία της Βυζαντινής Μητρόπολης. Στο βάθος φαίνεται το διαβατικό από το οποία κατευθύνεται κανείς προς της πύλες του Ταρσανά και Ελευθερίας. Εικόνα 78: Η οδός Ιπποτών πρίν τα αναστηλωτικά έργα της Ιταλικής διοίκησης Εικόνα 79: Η οδός Ιπποτών σήερα

Εικόνα 77

Εικόνα 76

Εικόνα 78

Εικόνα 79

Η νέα πύλη της Ακαντίας και η πύλη της Παναγιάς Εικόνα 80 : Στο βάθος η νέα πύλη της Ακαντιάς και ο οδικός άξονας που διαπερνά τον κήπο Αλχάδεφ Εικόνα 81: Ο άξονας της νέας πύλης της Ακαντιάς διαπερνά τον εσαιωνικό κήπο και την εκκλησία της Παναγίας του Μπούργκου. Εικόνα 80

Εικόνα 81

Εικόνα 82: Η Παναγιά του Μπούργκου σήερα. Ο οδικός άξονας διακόπηκε προς ανάδειξη της εκκλησίας Εικόνα 83: Η πύλη της Παναγιάς Εικόνα 84: Το Ναυαρχείο σε ικρή απόσταση από την πύλη της Παναγιάς Εικόνα 85: Η οικία Giovanni Manelli δίπλα στην πύλη της Παναγιάς

Εικόνα 82

Εικόνα 84

Εικόνα 83

Εικόνα 85

Το θαλάσσιο έτωπο Εικόνα 86: Το θαλάσσιο έτωπο κατά την περίοδο της Οθωανικής κυριαρχίας Εικόνα 87: Το θαλάσσιο έτωπο ετά την καθαίρεση των Οθωανικών κατασκευών. Στο βάθος διαφαίνονται οι πύλες του προτειχίσατος του λιανιού και η θαλασσινή πύλη του Μπούργκου Εικόνα 88: Άποψη του λιανιού την περίοδο της Οθωανικής κυριαρχίας Εικόνα 89: Η "Σκάλα" στον επορικό λιάνι

Εικόνα 86

Εικόνα 88

Εικόνα 87

Εικόνα 89

Η οδός Σωκράτους Εικόνα 90 : Η οδός Σωκράτους στις αρχές του 20ου αιώνα Εικόνα 91: Το τζαί Σουλεϊάν Εικόνα 92: Η πλατεία Ιπποκράτους. Το Συνριβάν τζαί διαφαίνεται στα δεξιά του άξονα της αγοράς ο οποίος ανηφορίζει έχρι το τζαί του Σουλεϊάν, ο ιναρές του οποίους φαίνεται στο βάθος

Εικόνα 90

Εικόνα 92

Εικόνα 91

Εικόνα 93: Το "παζάρι" στις αρχές του 20ου αιώνα Εικόνα 94: Η Καστελλανία, κατά ήκος της οδού Σωκράτους Εικόνα 95: Το τζαί Αγά κατά ήκος της οδού Σωκράτους

Εικόνα 94

Εικόνα 93 Εικόνα 95

Βιβλιογραφία - Προέλευση εικόνων και σχεδίων

1. Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, "Ρόδος. Η πόλη εκτός των τειχών 1522-1947. Αρχιτεκτονική- Πολεοδοία", Τεχνικό επιελητήριο Ελλάδας-Τήα ωδεκανήσου, ΥΠ.ΠΟ. Υπηρεσία Νεώτερων Μνηείων και Τεχνικών Έργων ωδεκανήσου, Ρόδος 2005 2. Γεωργαλίδης Α. Σταύρος, "Η Ρόδος του χθες", Ροδιακό Ηερολόγιο 1989, Ρόδος 3. Ζακ λε Γκοφ, "Ιστορία και νήη", Εκδόσεις Νεφέλη 4. Ζήβας

ιονύσης, "Τα νηεία και η πόλη", Εκδόσεις LIBRO

5. Ίταλο Καλβίνο, "Οι αόρατες πόλεις", Αφήγηα, Μετάφραση : Ανταίος Χρυσοστοίδης, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2003 6. Καρανάσος Κωσταντίνος, "Η πολιτική για τον σχεδιασό του χώρου και την διαχείριση των νηείων στην πόλη της Ρόδου κατά την ιταλική κατοχή 1912-1947 (διατριβή επί δικτατορία)", περίληψη, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Σχολή Αρχιτεκτόνων, Τοέας Ι Αρχιτεκτονικού Σχεδιασού, Αθήνα 2009 7. Κιουσοπούλου Τόνια, "Η ύστερη βυζαντινή πόλη", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 64 8. Κόλλιας Ηλίας, Σελ 8, "Οι ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και οι πόλη", Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1999 9. Κόλλιας Ηλίας, "Τοπογραφικά προβλήατα της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου και του νότιου τείχους του Κολλακίου ‘Versus Cititatem’", Ανάτυπο, "Ιστορία και προβλήατα συντήρησης της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου", Πρακτικά, Αθήνα 1992 10.Κολωνάς Βασίλης, "Ιταλική αρχιτεκτονική στα ωδεκάνησα 1912-1943", Εκδόσεις Ολκός 11.Κώστας Φ., "Η Ρόδος τον 19ο αιώνα", Εκδόσεις Θύελη/ ΤΕΚ ωδεκανήσου, Αθήνα 2002

Βιβλιογραφία

12.Λαγόπουλος Αλέξανδρος-Φ, Ο θρησκευτικός συβολισός της Βυζαντινής πόλης", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 64 13.Μαιλλής Αντώνης Σ., Σκανδαλίδης Κώστας Ε., Τσαλαχούρης 14.Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Ρόδος. Στοιχεία πολεοδοικής Ανάλυσης ιας οχυρωένης πόλης", ελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, Περίοδος ’ Τόος ΚΑ’ 2000, Αθήνα 15.Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επιστηονική Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, "Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης (19852000)", Επιτροπή παρακολούθησης έργων στα νηεία της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Υπουργείο Πολιτισού, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση αρχαιολογικών έργων, Ρόδος 2001 16.Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Μορφολογικά στοιχεία των εσαιωνικών πυλών της πόλης της Ρόδου, Γλυπτική και λιθοξοική στη Λατινική Ανατολή 13ος -17ος αιώνας, Επιστηονική επιέλεια: Όλγα Γκράτζιου, , Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστηιακές εκδόσεις Κρήτης, Ανάτυπο, Σελ 222-223 17.Μουτσόπουλος Ν.Κ., "Η πρώιη Βυζαντινή και η εσοβυζαντινή πόλη", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 64 18.Μπούρας Χαράλαπος Θ, "Μαθήατα της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής", Τόος Α και Β, Εκδόσεις Συετρία, Αθήνα 1999 19.Μαραράς Εανουήλ Β., "Σχεδιασός και Οικιστικός χώρος. Θεωρητικές Προσεγγίσεις και Όψεις της Ελληνικής Αστικής Γεωγραφίας", Κριτική Γεωγραφική Σκέψη 2, Εκδόσεις: Ελληνικά γράατα, Αθήνα 2002 20.Νικολάου Νίκος, Αγγελής Αντώνης, "Η ΡΟΟΣ του εικοστού αιώνα", Εκδόσεις "ΕΝΤΡΟ", εκέβριος 2009, Ρόδος 21.Νοικός Μιχαήλ Ε., "Αποκατάσταση Επανάχρηση ιστορικών

κτιρίων και συνόλων, Μεθοδολογία- Εφαρογές", Τήα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ. , Θεσσαλονίκη 2004 22.Πάγκαλος Παναγιώτης,"Ιδεολογία και νήη", Αφιέρωα: "ιάλογοι αρχιτεκτονικής νήης", Περιοδικό ΣΑΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 45 23.Παπαχριστοδούλου Χ.Ι., "Ιστορία της Ρόδου . Από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ενσωάτωση της ωδεκανήσου (1948" , ήος Ρόδου-Στέγη γραάτων και τεχνών ωδεκανήσου, Σειρά αυτοτελών εκδόσεων αριθός 1, Β’ Συπληρωένη έκδοση, Αθήνα 1994 24.Πετρίδου Βασιλική,"Η αρχιτεκτονική ως νήη στο έργο του Aldo Rossi",Αφιέρωα: "ιάλογοι αρχιτεκτονικής νήης", Περιοδικό ΣΑΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 45 25.Πρακτικά ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου: "Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της έχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους (1523)" , Ρόδος, 24-29 Οκτωβρίου 1993,Τόος Α και Β, Αθήνα 1999 26.Πρακτικά του ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου : "15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου", Τόος Α και Β, Υπουργείο Πολιτισού 2007, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Αθήνα 2007 27.Πρακτικά Επιστηονικού συνεδρίου, "Νέες πόλεις πάνω σε παλίες",Ρόδος 27-30 Σεπτεβρίου 1993 28.Πικιώνης ηήτρης, "Κείενα", Επιέλεια : Αγνή ΠικιώνηΜιχάλης Παρούσης, Μορφωτικό Ίδρυα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987 29.Σαρηγιάννης Γεώργιος Μ., "Ιστορία της πόλης και της πολεοδοίας. Η αρχαία πόλη", Κύκλος αθηάτων Ιστορία και Θεωρία Ι και ΙΙ, 1ο και 2ο εξάηνο Σχολής Αρχιτεκτόνων Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Τρίτη Έκδοση συπληρωένη, Αθήνα 2002*** 30. Στεφάνου Ιουλία - Στεφάνου Ιωσήφ, "Περιγραφή της εικόνας

της πόλης", Πανεπιστηιακές εκδόσεις Ε.Μ.Π, Αθήνα 1999 31.Τουρνικιώτης Παναγιώτης,"Πρέπει να ξεχνάς για να θυάσαι", Αφιέρωα: "ιάλογοι αρχιτεκτονικής νήης", Περιοδικό ΣΑΑΣ-ΠΕΑ, τεύχος 45 32.Υπουργείο Πολιτισού- Τ..Π.Ε.Α.Ε, Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα νηεία της Υπουργείο Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, " Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, Έργα Αποκατάστασης 2000-2008", Ρόδος 2008 33.Υπουργείο Πολιτισού- Τ..Π.Ε.Α.Ε, Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα νηεία της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, "Σχέδιο προστασίας-διαόρφωσης-Ανάδειξης του Μνηνειακού συνόλου των Μεσαιωνικών Οχυρώσεων της πόλης Ρόδου", Ρόδος 2008 34.Φάτσα Ρένα," Ιστορία-Μνήη-Αρχιτεκτονική. Μια θεελιακή σχέση για την διασφάλιση τόπων συλλογικού νοήατος σήερα", Αφιέρωα: "ιάλογοι αρχιτεκτονικής νήης", Περιοδικό ΣΟΑΣ-ΠΟΑ, τεύχος 45 35.Φέσσα- Εανουήλ Ελένη, "οκίια για τη νέα ελληνική αρχιτεκτονική:θεωριτικά-ιστορικά-κριτικά", Έκδοση υπό την αιγίδα του Ερευνητικού Πανεπιστηιακού Ινστιτούτου Εφαροσένης Επικοινωνίας του Πανεπιστηίου Αθηνών, Αθήνα 2001 36.Φλώερ Γουστάβος, Εισαγωγή-Μετάφραση: Τσαλίκη-Μηλιώνη Τατιάνα, " Το ταξίδι στη Ρόδο", Εκδόσεις Ύψιλον 37.Χάϊντεγγερ Μάρτιν, "Η προέλευση του έργου τέχνης", Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια: Γιάννη Τζαβάρα, Εκδόσεις ωδώνη 38.A.A. Gabriel, "La cite de Rhodes. Architecture militaire",1, Παρίσι 1923 39.Abramson Daniel, "History's Critique of Memory"," Make History, Not Memory", Construstions of Memory,Number 9,Fall 1999, Harvard Design Magazine

40.Albert Gabriel, "Η πόλη της Ρόδου", Ι. Φρουριακή Αρχιτεκτονική", Παρίσι 1921, Μετάφραση: Άννα-Μαρία Κάσδαγλη 41.Aldo Rossi, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University studio press, Εκδόσεις επιστηονικων Βιβλίων και Περιοδικών, Θεσσαλονικη 1991 42.Duby Georges, "Κοινωνική ιστορία και ιδεολογίες των κοινωνιών", Ζακ Λε Γκόφ- Πιέρ Νορά, "Το έργο της Ιστορίας ***", Μετάφραση : Κλάιρη Μιτσοτάκη, Εκδόσεις Ράππα, 1988 43.Ende nazionale industrie turistiche Governo delle isole Italiane dell'Egeo, "Rhodes. L' ile des roses", E.N.I.T, Italy, 1933 44.Kevin Lynch, "The image of the city", The MIT Pres, Massachusetts Institute of Technology Cambridge, Massachusetts, and London, England 45.Prof.Dr.W. Hoepfer, "Η πολεοδοία της κλασσικής περιόδου", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 63 46.Prof.Dr.E.J.Owens, "Η ελληνιστική πόλη", Περιοδικό "Αρχαιολογία", Τεύχος 63 47.Raymond Matton, "Rhodes.Villes et paysages de Grece", Collection de l'institut Francais d'Athenes, Athenes 1959.

48.Savage Kirk, "The life of Memorials","The Past in the Present", Construstions of Memory,Number 9,Fall 1999, Harvard Design Magazine 49.Walter Benjamin, "οκίια για την τέχνη", Εκδόσεις Κάλβος

Προέλευση εικόνων Σε όσες φωτογραφικές απεικονίσεις δεν αναφέρεται η πηγή τους, αποτελούν προϊόν επιτόπιας έρευνας

Α. Από Εισαγωγή      

Εικόνα Α : http://www.awebsite.org/design/composition_design.htm Εικόνα Β : http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Taj_Mahal_gate-2.jpg Εικόνα Γ : http://www.diplomatie.be/telaviv/default.asp?id=3&mnu=3 Εικόνα  : http://missionramen.blogspot.com/2009/03/bakudanyahiroshima.html Εικόνα Ε : http://en.wikipedia.org/wiki/Saint-Gilles,_Gard Εικόνα Ζ : http://peregrinations.kenyon.edu/gilles_photoessay/StGilles -du-Gard.html

Β. Από Παράρτηα    

    

Εικόνα 1 : Περιοδικό Αρχαιολογία, Τεύχος 63, σελ 27 Εικόνα 2 : ο.π.1, Τεύχος 63, σελ 32 Εικόνα 3 : http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Fortification_W alls.aspx Εικόνα 4 : Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, Επιστηονική Επιέλεια: Κόλλιας Ηλίας, "Μεσαιωνική πόλη Ρόδου. Έργα αποκατάστασης (1985-2000)", Επιτροπή παρακολούθησης έργων στα νηεία της εσαιωνικής πόλης της Ρόδου, Υπουργείο Πολιτισού, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση αρχαιολογικών έργων, Ρόδος 2001,σελ 23 Εικόνα 5 : Πρακτικά Επιστηονικού συνεδρίου, "Νέες πόλεις πάνω σε παλίες",Ρόδος 27-30 Σεπτεβρίου 1993, σελ 383 Εικόνα 6 : Προσωπική συλλογή Εικόνα 7 : ο.π.4, σελ 11 Εικόνα 9 : ο.π.4, σελ 29 Εικόνα 10: ο.π.4, σελ 163

 

  

         

  

Εικόνα 11: A.A. Gabriel, "La cite de Rhodes. Architecture militaire",1, Παρίσι 1923 Εικόνα 12: Πρακτικά του ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου : "15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου", Τόος Β, Υπουργείο Πολιτισού 2007, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Αθήνα 2007, σελ 37 Εικόνα 13: Ende nazionale industrie turistiche Governo delle isole Italiane dell'Egeo, "Rhodes. L' ile des roses", E.N.I.T, Italy, 1933, σελ 14 Εικόνα 18 : ο.π.12, σελ 332 Εικόνα 19 : Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, "Ρόδος. Η πόλη εκτός των τειχών 1522-1947. Αρχιτεκτονική- Πολεοδοία", Τεχνικό επιελητήριο Ελλάδας-Τήα ωδεκανήσου, ΥΠ.ΠΟ. Υπηρεσία Νεώτερων Μνηείων και Τεχνικών Έργων ωδεκανήσου, Ρόδος 2005, σελ 192 Εικόνα 20 : ο.π.12, σελ 26 Εικόνα 21 : http://www.archaiologia.gr/ Εικόνα 27: ο.π.13, σελ 17 Εικόνα 31: ο.π.13, σελ17 Εικόνα 36: ο.π. 11 Εικόνα 38 : ο.π. 4, σελ 33 Εικόνα 39 : ο.π.13, σελ 15 Εικόνα 40 : Raymond Matton, "Rhodes.Villes et paysages de Grece", Collection de l'institut Francais d'Athenes, Athenes 1959, XXVII Εικόνα 56 : ο.π.40, XXVIII Εικόνα 57: Μανούσου-Ντέλλα Κατερίνα, "Μορφολογικά στοιχεία των εσαιωνικών πυλών της πόλης της Ρόδου"," Γλυπτική και λιθοξοική στη Λατινική Ανατολή 13ος -17ος αιώνας", Επιστηονική επιέλεια: Όλγα Γκράτζιου, , Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, Πανεπιστηιακές εκδόσεις Κρήτης, Ανάτυπο, σελ 234 Εικόνα 58 : ο.π.4, σελ 46 Εικόνα 59 : ο.π.19, σελ 46 Εικόνα 62 : ο.π.12, σελ 294

           

  

Εικόνα 66 : ο.π.57, σελ 228 Εικόνα 67 : ο.π.12, σελ 301 Εικόνα 68 : ο.π.4, σελ 38 Εικόνα 69 : ο.π.12, σελ 197 Εικόνα 73 : ο.π.12, σελ 198 Εικόνα 75 : ο.π.12, σελ 327 Εικόνα 78 : ο.π.4, σελ 35 Εικόνα 86 : Προσωπική συλλογή Εικόνα 88 : ο.π.4, σελ 30 Εικόνα 89 : http://www.rhodesblogs.gr/ Εικόνα 90 : ο.π.40, XXVII Εικόνα 91 : Υπουργείο Πολιτισού- Τ..Π.Ε.Α.Ε, Επιτροπή Παρακολούθησης Έργων στα νηεία της Υπουργείο Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, "Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, Έργα Αποκατάστασης 2000-2008", Ρόδος 2008, σελ 17 Εικόνα 93 : ο.π.13, σελ 12 Εικόνα 94 : ο.π. 40, ΧΧΙΙΙ Εικόνα 95 : ο.π. 12

Η χαρτογράφηση πραγατοποιήθηκε έχοντας ως βάση το χάρτη της εσαιωνικής πόλης και των νηείων της, ο οποίος συλλέχτηκε από το Αυτοτελές Γραφείο Προγραατισού και Υλοποίησης Έργων της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Η χαρτογράφηση της αρχαίας περιόδου βασίστηκε στο χάρτη της αρχαίας πόλης από το εξώφυλλο του βιβλίου : Πρακτικά ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου: "Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της έχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους (1523)", Ρόδος, 24-29 Οκτωβρίου 1993,Τόος Α και Β, Αθήνα 1999. Κατά την ιπποτική περίοδο πραγατοποιήθηκε διπλή χαρτογράφηση καθώς προστέθηκε και ο χάρτης που συνέταξε ο Gebriel όπως πιθανόν ήταν η εσαιωνική πόλη εκείνη την περίοδο και ο οποίος συλλέχτηκε από το βιβλίο : A.A. Gabriel, "La cite de Rhodes. Architecture militaire",1, Παρίσι 1923. Τα πρόσθετα σχέδια που απεικονίστηκαν είναι τα εξής:  



 

 



Σχέδιο 1: Περιοδικό αρχαιολογία, τεύχος 63, σελ 34 Σχέδιο 2 : Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, "Ρόδος. Η πόλη εκτός των τειχών 1522-1947. Αρχιτεκτονική- Πολεοδοία" , Τεχνικό επιελητήριο Ελλάδας-Τήα ωδεκανήσου, ΥΠ.ΠΟ. Υπηρεσία Νεώτερων Μνηείων και Τεχνικών Έργων ωδεκανήσου, Ρόδος 2005, σελ 24 Σχέδιο 3 : Πρακτικά ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου: "Ρόδος 2.400 χρόνια. Η πόλη της Ρόδου από την ίδρυσή της έχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους (1523)" , Ρόδος, 24-29 Οκτωβρίου 1993,Τόος Α, Αθήνα 1999, σελ 55 Σχέδιο 4 : http://culturearea.blogspot.com/2011/09/blogpost_3442.html Σχέδιο 16 : Πρακτικά του ιεθνούς Επιστηονικού Συνεδρίου, "15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου", Τόος Β, Υπουργείο Πολιτισού 2007, Ταείο ιαχείρισης Πιστώσεων για την εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Αθήνα 2007,σελ 292 Σχέδιο 40: ο.π.16, σελ 194 Σχέδιο 49: Βενέρης Π. , Καρυδάκης Γ. κ.α, "Ρόδος. Η πόλη εκτός των τειχών 1522-1947. Αρχιτεκτονική- Πολεοδοία", Τεχνικό επιελητήριο Ελλάδας-Τήα ωδεκανήσου, ΥΠ.ΠΟ. Υπηρεσία Νεώτερων Μνηείων και Τεχνικών Έργων ωδεκανήσου, Ρόδος 2005, σελ 28 Σχέδια 58,60,62: ο.π.49, σελ 36

Προέλευση σχεδίων