Erfgoed brochure - Atomium by visit.brussels

het atomium,

een brussels icoon

ntstaan

Het Atomium is een gebouw dat uniek is in zijn soort. Het is voor Brussel wat de Eiffeltoren is voor Parijs of de Big Ben voor Londen: het belangrijkste herkenningspunt van de hoofdstad, en ongetwijfeld één van de toeristische toptrekpleisters, naast Manneken Pis. Maar in tegenstelling tot de Parijse en Londense landmarks, ligt het Atomium geografisch ver buiten het centrum: bezoekers komen er dus niet toevallig terecht, ze moeten er echt specifiek naartoe gaan. Dit vreemde bouwwerk - niet echt een gebouw in de strikte zin van de betekenis, ook geen toren, maar een monument dat we kunnen situeren tussen architectuur en sculptuur - hebben we te danken aan de «Expo 58», de wereldtentoonstelling die in Brussel werd gehouden van april tot oktober 1958. Dit evenement was de eerste grote manifestatie in haar soort sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, en stond in het teken van naoorlogs optimisme: vrede, welvaart - vooral in België, met name dankzij de kolonie Congo - en ontwikkeling. Al eeuwen lang behoren de zandachtige gronden van dit stukje Brussel toe aan de abdijgemeenschap van Affligem, tussen de hoofdstad en Aalst. Even ter herinnering: in de middeleeuwen is de Kerk een echte grootgrondbezitter. Op deze Heizelvlakte houdt de abdij zich in hoofdzaak bezig met twee soorten activiteiten: steenwinning en landbouw - bijvoorbeeld op de oude Ossegemhoeve. Aanvankelijk is het reliëf veel heuvelachtiger dan nu: het wordt later genivelleerd om stedenbouwkundige redenen. De Heizelvlakte in de buurt van het koninklijk domein - de verblijfplaats van de Belgische vorst sinds het begin van onze onafhankelijkheid in 1830 - blijft zoals het grootste deel van de Brusselse agglomeratie tot aan het einde van de 19de eeuw zeer landelijk. Door een pienter systeem van aankopen en onteigenen weet koning Leopold II een domein van 200 hectare te vormen. Beetje bij beetje verfraait en verstedelijkt Leopold II dit omvangrijke gebied met de bouw van de Japanse toren, het Chinees paviljoen, de Sint-Lambertuskerk enzovoort. Later wordt dit gebied door de vorst nagelaten aan de Belgische staat, die het op zijn beurt in 1926 aan de Stad Brussel afstaat. De Stad had enkele jaren daarvoor al de gemeente Laken administratief opgenomen. De Wereldtentoonstelling van 1935 Aanvankelijk is het de bedoeling om de Heizelsite in te richten zodat er een dubbel evenement kan worden georganiseerd: de Wereldtentoonstelling van 1930 en de feestelijkheden rond 100 jaar België, een verjaardag die op hetzelfde moment viel - zie ook bijvoorbeeld de Eeuwfeestlaan, vlakbij. Maar uiteindelijk zullen de steden Luik en Antwerpen de wereldtentoonstelling van 1930 samen organiseren, en staat Brussel alleen in voor de organisatie van de Expo in 1935. Maar hoe dan ook: de toon was gezet op de Heizelvlakte. Er dient evenwel nog een heel wegennet te worden aangelegd om de site makkelijk toegankelijk te maken.

Het eerste eigenlijke bouwwerk op de Heizelvlakte is het Heizelstadion, ook wel Eeuwfeeststadion genoemd - het huidige Koning Boudewijnstadion - dat in september 1930 werd ingehuldigd met een interland België-Nederland. De 3 vorige wereldtentoonstellingen (1888, 1897 en 1910) werden allemaal in het oosten van Brussel gehouden en dus vond men toen dat ook een ander gebied in de agglomeratie een graantje mocht meepikken van de voordelen van een dergelijk evenement, en dan vooral wat de daaraan verbonden stedenbouwkundige ontwikkeling betreft. Van alle bouwwerken die werden opgetrokken met het oog op de wereldtentoonstelling, zouden uiteindelijk, zoals was voorzien vóór 1935, slechts 5 paleizen blijven bestaan - waaronder het majestueuze Grote Paleis (14.000 m²!), het symbool van het evenement, net zoals het Atomium in 1958 - , het stadion en het Ossegempark. De rest zou plaats maken voor woningen. De “Expo 1958” Door de economische context van het interbellum bleef de site gespaard van de verkavelingskoorts en was ze in 1958 dus gewoon beschikbaar en kon de infrastructuur worden hergebruikt! De bouw van het Atomium brengt evenwel grote verandering: het duwt het Grote Paleis van zijn sokkel en wordt de onmiskenbare trekpleister van diezelfde Eeuwfeestlaan. Het Atomium breekt zowaar het perspectief van zijn concurrent, die zelfs verdwijnt achter een enorm hemelsblauw scherm! Maar vanwaar het idee van een atoom? Het atoom verwijst naar de wetenschap die zich bezighoudt met materie. Het monument neemt de vorm aan van een elementair ijzerkristal, met andere woorden de structuur van het ijzerkristal, maar dan wel 165 miljard keer vergroot. Het gaat hier dus om 9 atomen en niet om maar ééntje, zoals de naam zou kunnen doen vermoeden… Er werd gekozen voor ijzer als verwijzing naar het intensieve gebruik dat van dat materiaal werd gemaakt in de belangrijke metaalverwerkende industrie van toen, en waarmee het plan van ingenieur André Waterkeyn concreet vorm kon worden gegeven. De context van die tijd valt helemaal samen met het nucleair onderzoek. Het is de bedoeling om de link te leggen met de vreedzame toepassingen van kernenergie. Het kernonderzoek kent een enorme ontwikkeling net voor de Tweede Wereldoorlog, maar de oorlog gooit roet in het eten en duwt het onderzoek in de richting van een meer catastrofaal gebruik - Hiroshima, Nagasaki enzovoort - op het einde van de oorlog. In 1954 wordt in de toenmalige Sovjet-Unie de eerste kerncentrale in dienst genomen voor de productie van elektriciteit. De bouw van het Atomium - die 18 maanden in beslag zal nemen - is een heel delicate aangelegenheid omdat men zich hier op onbekend terrein begeeft. De werkzaamheden worden op de valreep beëindigd: “We hebben de termijnen kunnen respecteren, maar het was zeer nipt. De laatste werklui en montageleiders liepen de hal uit en kruisten daarbij de allereerste bezoekers die binnenkwamen.” Fragment uit het interview uit 2008 met Louis Warolus, een van de ingenieurs die heeft meegewerkt aan de montage van het Atomium. “De mannen werkten toen zonder helm, moet u zich voorstellen. Ze droeg een pet en gewone soepele schoenen. Vandaag is zoiets gewoon ondenkbaar. De werf duurde ongeveer 10 maanden, winter inbegrepen, en het is een mirakel dat er toen geen ongevallen zijn gebeurd. ‘s Middags, voor de schaft, was het al te drummen aan de enige lift. Sommige arbeiders lieten zich aan touwen naar beneden zakken, zoals apen, om het wat sneller te laten vooruitgaan. Die gaven we dan uiteraard stevig onder hun voeten.” (Fragment uit het interview uit 2008 met Louis Warolus, een van de ingenieurs die heeft meegewerkt aan de montage van het Atomium.

rchitectuur en decor

Het ontwerp is van ingenieur Waterkeyn. De praktische realisatie van het hele bouwwerk was in handen van twee broers, de architecten André en Jean Polak. Dit duo tekende eveneens de plannen van een aantal beroemde Brusselse gebouwen, zoals de drie torens van het World Trade Center in de buurt van het Noordstation en de Innovation, de beroemde winkel in de Nieuwstraat, het kloppende handelshart van de hoofdstad. De hele constructie wordt gedragen door 3 pijlers en bestaat uit 9 bollen in roestvrij staal, die met elkaar zijn verbonden door 20 buizen. De totale hoogte van het bouwwerk bedraagt 102 meter, de bollen hebben een respectabele diameter van 18 meter en het hele bouwwerk weegt 2400 ton. Na de renovatie, met roestvrijstalen platen, zal het 2.500 ton wegen.

arcours en omwegen

De «Expo 58», zoals die doorgaans in België wordt genoemd, past in het kader van deze grote internationale manifestaties, heuse technologische en industriële uitstalramen voor de verschillende deelnemers, zowel landen, internationale instellingen als privé-instanties. Tijdens de expo konden de installaties worden bewonderd van 53 landen, verdeeld over een oppervlakte van 200 hectare, tijdens de 186 expositiedagen weet de expo 42 miljoen bezoekers te lokken! De Expo 58 is nog altijd de laatste wereldtentoonstelling die in België werd gehouden. Het ontwerp van het Atomium staat bol van de uitvindingen en technologische hoogstandjes. De lift, bijvoorbeeld, in de centrale buis, wordt de snelste van Europa: hij bereikt een snelheid van 5 meter/seconde en brengt bezoekers tot helemaal bovenaan in 23 seconden! Aanvankelijk zijn de meeste bollen van het Atomium gewijd aan kernenergie, als een soort van kernenergiemuseum. Deze energievorm wordt met het grootste enthousiasme belicht; en de vooruitgang die er ongetwijfeld mee gepaard gaat, wordt de hemel in geprezen… In deze context is de slogan van het evenement dan ook: «De balans van de wereld, voor een meer humane wereld». Zoals veel andere constructies die zijn ontstaan uit de Expo 1958, zou het Atomium maar een tijdelijk leven zijn beschoren en zou het na de expo worden afgebroken. Maar door zijn succes en enorme populariteit, mag het Atomium toch blijven bestaan. In de jaren 1990 gaan er stemmen op om het Atomium toch te slopen omdat het in een belabberde staat verkeert… Maar tussen 2004 en 2006 ondergaat het een ingrijpende restauratie met zeer veel respect voor zijn authentiek karakter. De werken verbeteren onder andere het comfort binnenin, de isolatie en de verlichting en de bekleding van de bollen wordt vervangen. Die opdracht wordt toevertrouwd aan een team van meer dan 200 trapezisten uit de 4 hoeken van de wereld, die de aluminiumplaten demonteren en vervangen door een bekleding in roestvrij staal. De hele operatie neemt 22 maanden in beslag! Na de Expo 1958 blijft de Heizelsite zich verder ontwikkelen en groeit ze uit tot een belangrijk zaken- en vrijetijdscentrum met bijvoorbeeld de vestiging van de Trade Mart, een commercieel complex voorbehouden voor professionals, een nieuw Planetarium, het metrostation «Heizel», het pretpark «Bruparck» - met «Mini-Europe», «Océade» en het filmcomplex «Kinepolis» - verschillende nieuwe paleizen enzovoort. Momenteel is het onderste gedeelte van het Atomium gewijd aan een permanente tentoonstelling over de context van 1958, terwijl de bovenliggende verdiepingen worden gebruikt voor tijdelijke tentoonstellingen. De hoogste bol biedt een uitgebreid panorama over de omgeving, en er bevindt zich ook een restaurant. In de «kinderbol» kunnen pedagogische activiteiten voor scholen georganiseerd worden; klassen kunnen er zelfs blijven slapen! Het ADAM - het Brussels Design Museum, een initiatief dat wordt gedragen en gefinancierd door het Atomium - beschikt over een collectie die uniek is in de wereld van het kunststofontwerp, van de Golden Sixties tot vandaag, en wil ook het design in al zijn vormen onder de aandacht brengen. En het is ook de moeite om te wachten tot het donker wordt: het Atomium licht namelijk op door maar liefst 2970 ledlampjes! Al vele jaren proberen de overheden de omgeving van de Heizel ingrijpend aan te passen en er een soort centrum voor menselijke, economische, commerciële, toeristische, recreatieve en culturele ontwikkeling van te maken, gecombineerd met een woonfunctie, luisterend naar de naam «NEO».

www.visit.brussels copyright: Archives de la Ville de Bruxelles