MALTA & Gozo
RELIGIA NA WYSPACH
Odkrywanie Historii Religii
SANKTUARIUM MATKI BOŻEJ W MELLIEĦA, MALTA Wyspy Maltańskie są wspaniałym miejscem do odkrywania historii religii. Bogactwo zabytków sakralnych daje radość z poznawania różnych zakątków kraju. Można tu zobaczyć wszystko: od okazałych katedr po małe kapliczki do samotnej kontemplacji.
Pielgrzymi wędrują śladami św. Pawła oraz współczesnych papieży. Nie dziwi też fakt, że w kraju o tak bogatej historii można znaleźć również fascynujące ślady innych kultur i religii – anglikanizmu, judaizmu, islamu czy prawosławia.
Malta i Gozo to wyspy, na których prehistoryczni osadnicy zbudowali świątynie bogini płodności, apostoł Paweł rozbił się na swym statku, co zapoczątkowało rozwój chrześcijaństwa i gdzie Rycerze Zakonu Szpitalników zbudowali stolicę Vallettę – ufortyfikowane miasto barokowych pałaców, ogrodów i kościołów. Mieszkańcy Malty są w większości katolikami. Na wyspach znajduje się około 365 kościołów – po jednym na każdy dzień w roku. Niektóre kościoły parafialne to imponujące budowle, dominujące nad krajobrazem, z dumą chwalące się swoimi czerwonymi lub srebrnymi kopułami.
Mosta, Malta
Ħal Saflieni Hypogeum, Paola, Malta
PREHISTORYCZNA MALTA Pierwsi osadnicy wznosili majestatyczne świątynie. Te ogromne, dekoracyjne budowle neolityczne, w których znajdowały się przedmioty kultu, świadczą o rozwoju zorganizowanej religii. Dowody wskazują na to, że królowała bogini Matka Płodności. Nie będzie przesadą, jeśli powiemy, że w starożytności Malta była pierwszym silnym ośrodkiem promującym kobiecą siłę, cześć i mistycyzm. Obowiązkowym punktem programu każdego odwiedzającego jest Ħal Saflieni Hypogeum, jedyne na świecie prehistoryczne podziemne miejsce pochówku. Zbudowano je ponad 5 tys. lat temu, a więc jeszcze przed egipskimi piramidami. Jest to niemal nienaruszony przykład prehistorycznej architektury, które UNESCO określiło jako „unikalne świadectwo cywilizacji, której już nie ma”. W Hypogeum znajduje się kilka posągów, z których najbardziej znana jest Śpiąca Pani, przedstawiająca kobietę o obfitych kształtach leżącą na boku na kanapie. W pobliżu znajdują się również świątynie Tarxien, w których można podziwiać wspaniałe przykłady sztuki prehistorycznej.
Liczba zwiedzających w Hypogeum jest ograniczona. Aby zobaczyć to miejsce światowego dziedzictwa, warto dokonać rezerwacji z wyprzedzeniem. Neolityczne świątynie Ħaġar Qim i Mnajdra, znajdujące się w malowniczym miejscu na wybrzeżu, są dobrze zachowane. Ich konstrukcja przypomina namiot, która potęguje wrażenia zwiedzających, jednocześnie chroniąc potężny, ale delikatny kompleks świątynny przed żywiołami. W Ħaġar Qim nadal zachowały się fragmenty oryginalnego dachu. Jednym z jego skarbów jest Wenus z Malty, figurka symbolizująca płodność. Wyjątkowym doświadczeniem jest przebywanie w świątyniach w czasie przesilenia wiosennego 21 marca. Świątynia nagle zostaje spowita światłem, a kamienne ściany nabierają wspaniałego blasku. Świątynie Ġgantija na Gozo, uważane za jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych na świecie, to kolejne miejsce pełne tajemnic i prehistorycznego kultu. Zobacz ogromne megality i zastanów się, jak wyglądało życie w 3600 r. p.n.e.
GROTA ŚW. PAWŁA, RABAT, MALTA
‘ ‘
WPROWADZENIE CHRZESCIJANSTWA W 60 r. n.e. doszło do katastrofy statku, której skutki odczuwamy do dziś. Dzięki wypadkowi na wyspę przybył apostoł Paweł. Podczas trzymiesięcznego pobytu wprowadził on chrześcijaństwo wśród mieszkańców Malty, tym samym zmieniając bieg historii. Uważa się, że św. Paweł żył i głosił kazania w grocie w Rabacie, znanej dziś jako Grota św. Pawła. Obecnie jest to miejsce kultu i pielgrzymek, m.in. papieży Jana Pawła II i Benedykta XVI.
Valletta
KOŚCIÓŁ WR AKU STATKU ŚW. PAWŁA
Można do niej dojść z kolegiaty św. Pawła w Rabacie. Niedaleko znajdują się Muzeum Wignacourt, w którym zgromadzono bogate zbiory sztuki sakralnej oraz katakumby męczennicy św. Agaty. Katakumby te są szczególnie ważne ze względu na niezwykłe średniowieczne freski (niektóre pochodzą z XII wieku).
ŚCIĘCIE ŚW. JANA, VALLETTA, MALTA
DZIEDZICTWO ZAKONU Rycerze św. Jana, wojskowy zakon szpitalników, osiedlili się na Malcie w 1530 r. Po odparciu wojsk osmańskich w wielkim oblężeniu w 1565 r. rozpoczęli budowę nowej stolicy – Valletty. Rycerze rządzili do 1798 r., pozostawiając po sobie wspaniałą spuściznę w postaci pałaców, kościołów i wielu cennych dzieł sztuki. Valletta, otoczone murami miasto, była Europejską Stolicą Kultury w 2018 r. i jest miastem wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jednym z symboli miasta jest spektakularna konkatedra św. Jana, opisana przez słynnego szkockiego pisarza i historyka, sir Waltera Scotta, jako posiadająca „najbardziej widowiskowe wnętrze, jakie kiedykolwiek widziałem”. Katedra pochodzi z 1577 r. i można w niej podziwiać dzieła sztuki barokowej, relikwie i posągi. Odwiedzających urzekają sklepienia ozdobione przez włoskiego artystę Mattia Preti. Każda z ośmiu bocznych kaplic zawiera inne skarby, nawet ozdobna marmurowa posadzka kościoła, inkrustowana płytami
nagrobnymi rycerzy spoczywających pod nią, jest pełna wielobarwnych szczegółów. Bogate zdobienia świadczą o statusie rycerzy – najbogatszych, najpotężniejszych i najbardziej prominentnych obrońców katolicyzmu w regionie. Jest to idealne miejsce dla arcydzieła Michała Anioła Merisi da Caravaggio „Ścięcie św. Jana Chrzciciela” (1608) – największego dzieła malarza i jedynego, na którym widnieje jego podpis. W czasie budowy kościoła św. Jana w 1574 r. papież Grzegorz XIII wysłał na Maltę pierwszego inkwizytora. Inkwizycja miała rozwiązać konflikty, które często pojawiały się między Zakonem a Kościołem. Jednak jej obecność na wyspie spowodowała ciągłą walkę o władzę między Wielkim Mistrzem, biskupem i inkwizytorem. Rzymska inkwizycja trwała przez cały okres pobytu rycerzy. Pałac Inkwizytora znajduje się w Birgu i jest dostępny dla zwiedzających.
CZY WIEDZIAŁEŚ? Dwóch inkwizytorów-rezydentów zostało później papieżami – Aleksander VII w 1655 r. i Innocenty XII w 1687 r.
INNE
SKARBY VALLETTY Rycerze Szpitalnicy, tworzeni przez szlachtę z całej Europy, byli podzieleni na różne langues, których łącznie było osiem: Castille et Leon, Italie, Aragon, Angleterre, Baviere, Allemagne, Francja, Owernia i Prowansja. Do dziś przetrwało pięć z nich. Każda langue miała swój własny zajazd i kościół, z których niektóre zachowały się do dziś. W Auberge d’Italie mieści się
MUŻA - Maltańskie Narodowe Muzeum Sztuki. Obok znajduje się kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Wielki Mistrz miał swój własny pałac – Grand Master Palace. W jego zbrojowni i wspaniałych salach znajduje się wiele skarbów zgromadzonych przez lata przez rycerzy. Obecnie w budynku mieści się urząd prezydenta Malty.
Zbrojownia
MALTA VALLETTA,
Rycerze oficjalnie zostali powołani w Jerozolimie, a następnie osiedlili się w Akrze, na Cyprze i Rodos, by w końcu w 1530 r. przybyć na Maltę. Bulla papieska wydana przez papieża Paschalego II w 1113 r. na rzecz Zakonu przekształciła wspólnotę pobożnych mężczyzn w instytucję kościelną. Bulla znajduje się w pobliskiej Bibliotece Narodowej, gdzie przechowywane są archiwa Zakonu.
Kościół Ta’ Liesse Valletta, Malta
MIEJSCA KULTU W Valletcie znajduje się przynajmniej dziewiętnaście kościołów. Można tu znaleźć swoje własne, szczególne miejsce do modlitwy. Warto odwiedzić kościół św. Pawła lub bazylikę św. Dominika, jeśli chcesz podziwiać wspaniałe przykłady sztuki i architektury barokowej. Owalna kopuła Bazyliki Matki Bożej z Góry Karmel o wysokości 42 metrów dominuje nad panoramą Valletty. Pierwszy kościół pochodzi z 1570 r., obecny został odbudowany po poważnych zniszczeniach w czasie II wojny światowej. Znajduje się w nim obraz Matki Boskiej z Góry Karmel z początku XVII wieku. W pobliżu znajduje się anglikańska prokatedra św. Pawła, która dzięki 60-metrowej iglicy dominuje w krajobrazie. Katedra została zbudowana na zlecenie królowej Adelajdy podczas jej wizyty na Malcie w XIX wieku, kiedy odkryła, że na wyspie nie ma żadnego miejsca kultu anglikańskiego. Królowa położyła kamień węgielny w marcu 1839 r., a jej chorągiew wisi nad stallami chóru.
Prokatedra anglikańska św. Pawła, Valletta, Malta
ZABYTKI MDYNY
Odwiedzając Mdinę, cofniesz się w czasie. W wąskich uliczkach tego wspaniałego otoczonego murami miasta można podziwiać średniowieczną i barokową architekturę. Jest to miejsce pełne powagi i spokoju, dzięki czemu nazywana jest też Cichym Miastem. XVII-wieczna katedra św. Pawła w Mdinie ma niesamowitą kamienną elewację, a jej wnętrze zachwyca wielkimi korynckimi kolumnami i wspaniałą kopułą, pięknie zdobioną przez znanych artystów, takich jak Mattia Preti. Pierwotna katedra, pochodząca z XIII wieku, została niemal całkowicie zniszczona podczas trzęsienia ziemi w 1693 r. Wkrótce potem została przeprojektowana i odbudowana, a kopułę zaprojektował maltański architekt Lorenzo Gafa w 1701 r.
Katedra św. Pawła, Mdina, Malta
W pobliżu znajduje się klasztor karmelitów, który jest otwarty dla zwiedzających. Zakonnicy karmelitańscy dzielą się z odwiedzającymi swoim stylem życia. Znajduje się tu także muzeum.
DOOKOŁA MALTY W bardzo wielu miejscach na Malcie znajdują się miejsca kultu, które można zwiedzać i podziwiać. W średniowiecznych kaplicach Zwiastowania w Ħal Millieri, niedaleko Żurrieq i Santa Marija ta’ Birmiftuh, niedaleko lotniska, znajdują się wspaniałe freski.
Pierwsza kaplica św. Wawrzyńca w Birgu służyła jako kościół konwentualny Zakonu, po jego założeniu na Malcie w latach 1530-1571. Obecny barokowy kościół mieści dziś Kolegiatę Birgu.
Kaplica Sw. Marii Magdale DINGLI, M ny ALT
‘
Kopuła kościoła w Moście jest imponująca. Jej masywna rotunda jest trzecią co do wielkości w krajach chrześcijańskich. W czasie II wojny światowej przez kopułę wpadła bomba, która jednak nie wybuchła. Jej replika jest wystawiona wewnątrz kościoła.
A
Kościół parafialny św. Gaetano w Ħamrun jest najbardziej znany z figury i relikwii świętego Ġorġ Preca, pierwszego maltańskiego katolickiego świętego. O kulcie Matki Boskiej świadczy wiele kościołów pod jej wezwaniem. Najbardziej godnym uwagi jest Sanktuarium Matki Bożej w Mellieħa. W ołtarzu kościoła znajduje się fresk w stylu bizantyjskim, pochodzący prawdopodobnie z XII wieku. Święto Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia) jest obchodzone na Malcie i Gozo w siedmiu różnych parafiach.
KAPLICA TAL-MAQLUBA, QRENDI, MALTA
LEGENDY San Dimitri, Għarb, Gozo Z niektórymi starymi kapliczkami związane są legendy. Tajemniczy krater w ziemi za małą kapliczką poświęconą św. Mateuszowi w Qrendi stał się źródłem folkloru. Znany jest on jako Tal-Maqluba (w dosłownym tłumaczeniu „odwrócony do góry nogami”). Według legendy miejscowa ludność odwróciła się od Boga, który w ramach kary stworzył w ciągu jednej nocy podczas straszliwej burzy zapadlisko. Anioły wyrwały wioskę z korzeniami i wyrzuciły ją do morza. W ten sposób powstała wyspa Filfla. Legenda o San Dimitri na Gozo mówi o kobiecie, która modliła się przed obrazem świętego o powrót syna porwanego przez barbarzyńskich korsarzy. Św. Demetriusz wysłuchał jej błagania. Zobaczyła go w
Kaplica Tal-Ispera nza MOST A, MA
LTA
obrazie, z którego wyruszył galopem przez fale w pogoni za piratami. Wkrótce powrócił, trzymając chłopca na rękach. Potem święty ponownie wrócił na płótno, ale ślad końskich kopyt pozostał odciśnięty w skale. Podczas napadu piratów w Wied taliSperanza (Dolinie Nadziei) w Moście, młoda kobieta ukryła się w jaskini i modliła się do Matki Boskiej o ochronę, dzięki czemu uniknęła porwania. Dokładnie w miejscu, w którym znalazła schronienie, wybudowano kościół.
CYTADELA Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, znajdująca się na terenie Cytadeli na Gozo, to barokowy skarb z początku XVIII wieku. W czasie budowy zabrakło pieniędzy i nie starczyło ich na budowę kopuły. Z pomocą przyszedł sycylijski malarz Antonio Manuele, który namalował trompe l’œil, tworząc jej iluzję.
‘
BAZYLIKA SWIETEGO JERZEGO Obecny kościół został zbudowany w XVII wieku, ale jego historia jest znacznie dłuższa. Parafia wywodzi się z czasów bizantyjskich. Bazylika jest w całości pokryta marmurem i złotymi stiukami, ze spiralnymi kolumnami w ołtarzu głównym, inspirowanym Bazyliką św. Piotra w Watykanie. Dzień Św. Jerzego przyciąga dużą liczbę wiernych, w tym wielu gozitańskich emigrantów z zagranicy, którzy specjalnie wracają na wyspę, aby cieszyć się świętem ze swoimi krewnymi.
Rywalizacja między dwiema parafiami na Gozo ma długą historię. Do dziś te dwie wspólnoty kościelne promują swoją miłość do opery, prowadząc dwa teatry operowe: Astrę i Aurorę, które zarządzane są odpowiednio przez San Ġorġ i przez katedrę w Cytadeli. Każdy z nich wystawia co roku, zwykle w październiku, operę. Jest to niezwykłe osiągnięcie jak na wyspę liczącą zaledwie 30 tys. mieszkańców. Astra i Aurora są również siedzibami dwóch klubów orkiestrowych, które odgrywają kluczową rolę w życiu lokalnej społeczności.
SANKTUARIUM TA’ PINU Bazylika Ta’ Pinu na Gozo to fascynujące miejsce, będące ośrodkiem pielgrzymek i modlitwy, szczególnie dla osób chorych. Historia zaczyna się w 1883 r., kiedy miejscowa kobieta, Carmela Grima, usłyszała w małej kaplicy głos Najświętszej Dziewicy. W kolejnych latach objawiały się akty łaski. Wierzono, że modlitwy odmawiane w kaplicy uratowały Gozo przed zarazą, która nawiedziła wówczas Maltę. Dlatego podjęto decyzję o wybudowaniu na tym miejscu większego kościoła ku czci Najświętszej Dziewicy. Został on poświęcony w 1931 r., a w następnym roku papież Pius XI nadał mu rangę bazyliki. Wąskie pomieszczenia po obu stronach ołtarza, prowadzące do starej kaplicy, pełne są darów ex-voto: od pejzaży statków na morzu po kule, ubranka dziecięce i fotografie, wszystkie świadczące o lokalnej wierze we wstawiennictwo Madonny Ta’ Pinu.
CMENTARZE I KRYPTY Cmentarz Addolorata, Paola, Malta
Kr
‘ aNska, k i n i m o TA ypta D L
MA AT, B A R
W mieście znajduje się kilka cmentarzy, które warto odwiedzić. Największym z nich jest cmentarz Santa Maria Addolorata. Zbudowany w XIX wieku. w stylu neogotyckim, jest znany z ozdobnych bram, kunsztownych nagrobków oraz wspaniałych gargulców. Jest to miejsce, w którym odwiedzający mogą oddać się kontemplacji i odnaleźć wewnętrzny spokój. W mieście znajdują się trzy cmentarze Cmentarze Wspólnoty Narodów. Są one szczególnie interesujące dla gości z Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. Kalkara znana jest z zachwycającego kamiennego łuku, Pieta to otoczony murem cmentarz, natomiast Mtarfa leży w malowniczym miejscu, niedaleko Mdiny.
IMPONUJACA KOPUŁA Kościół Rotunda w Xewkii słynie z ogromnej kopuły, wpartej na ośmiu dużych kolumnach pokrytych kamieniem. Kościół zdobią piękne rzeźby marmurowe i nowoczesne obrazy.
‘
ROK KOSCIELNY Wielki Tydzień to dla katolików bardzo szczególny czas. W Wielki Piątek w większości miast i miasteczek na wyspach odbywa się uroczysta procesja, podczas której wystawiane są rzeźby przedstawiające sceny z męki Jezusa Chrystusa. W dzień Wielkanocy kościoły są wypełnione po brzegi, a dzwony radośnie biją. Trzy miasta: Birgu, Bormla i L-Isla słyną z publicznych, radosnych procesji wielkanocnych, podczas których mężczyźni biegną z figurą Chrystusa Zmartwychwstałego ulicami pełnymi wiernych i ciekawskich gapiów. Latem kościoły w całym kraju świętują dni swoich patronów, organizując lokalne festyny, podczas których mieszkańcy wychodzą na ulice, aby wziąć udział w procesjach i uroczystościach, które mogą trwać nawet kilka dni. Festyn jest ważnym wydarzeniem w kalendarzu każdej maltańskiej społeczności. Jest to mieszanka sacrum i profanum: pełno jest dekoracji ulicznych, przemarszów
zespołów muzycznych i fajerwerków. Koła kataryniarzy są montowane na dużych słupach na ulicach, a sztuczne ognie rozświetlają niebo. Cała impreza jest bardzo kolorowa i przywołuje esencję lata nad Morzem Śródziemnym.
Boże Narodzenie to szczególny czas, kiedy Maltańczycy przystrajają okna swoich domów szopkami, aby uczcić narodziny Jezusa. Już samo chodzenie po ulicach po zmroku sprawia przyjemność, gdy widzi się migoczące światełka domów i sklepów ozdobionych dekoracjami.
. DZIEDZICTWO ZYDOWSKIE Społeczność żydowska na Malcie jest niewielka, ale jej historia jest długa. Żydowska historia Malty sięga IV wieku, do czasów rzymskich, o czym świadczą żydowskie katakumby z rysunkami przedstawiającymi menorę. Spaceruj wąskimi, krętymi uliczkami ufortyfikowanej Mdiny i zauważ znaki „Żydowskiego Jedwabnego Targu”, świadczące o czasach, gdy społeczność żydowska na Malcie była liczna.
Najmniejsza z trzech wysp, Comino, jest miejscem, gdzie żydowski mistyk Abraham Abulafia żył od 1285 r. do swojej śmierci około 1291 r. Był on kabalistą z Hiszpanii, którego marzeniem było zjednoczenie judaizmu z chrześcijaństwem i islamem. Podróż do Rzymu, w czasie której próbował nawrócić papieża Mikołaja III, nie zakończyła się pomyślnie; papież nakazał spalić go na stosie. Nagła śmierć papieża uratowała mu życie, a ostatnie lata życia spędził właśnie na Comino, gdzie napisał najbardziej zrozumiałe dzieło – podręcznik medytacji „Słowa piękna”.
KOSCIOŁY GRECKIE 5 000 grekokatolickich Rodyjczyków przybyło na Maltę w 1530 r. wraz z Rycerzami Zakonu i osiedliło się w Birgu. Do 1569 r. wznieśli oni kościół św. Mikołaja, powszechnie znany jako Kościół Dusz. Kolejny grecki kościół został wzniesiony około 1580 r. w Valletcie. W tym sanktuarium znajduje się cudowna ikona Matki Bożej Damasceńskiej, przywieziona z Rodos. Stała się ona później parafią grekokatolików na Malcie. Kościół został zniszczony w czasie II wojny światowej, odbudowany wkrótce potem do dzisiejszej postaci.
Grekokatolicki kościół Matki Bożej Damasceńskiej, Valletta, Malta
Wyznawcy cerkwi prawosławnej w XIX wieku musieli tworzyć dość liczną społeczność na Malcie. Ich dawna siedziba również została zniszczona w czasie wojny; obecnie spotykają się na nabożeństwach przy ulicy Lower Merchants w Valletcie.
DZIEDZICTWO islamu
Turecki Cmentarz Wojskowy w Marsa charakteryzuje się imponującym orientalistycznym stylem został zbudowany w latach 70. XIX wieku według projektu wybitnego maltańskiego architekta Emanuele Luigi Galizia i jest uważany za jedno z jego najlepszych dzieł. Projekt został w całości sfinansowany przez sułtana osmańskiego, Abdülaziza. Meczet Mariam Al-Batool w Paoli jest nieco nowszy – otwarto go dopiero w 1982 r. Jego minaret sam w sobie stanowi punkt orientacyjny, ponieważ jest widoczny z dużej odległości.
CMENTARZ OSMAŃSKI, MARSA, MALTA