Il-Ìrajja c C TAT-Teatru
Trevor Ûahra
Jiena jisimni Antonia u x-xahar l-ie˙or g˙alaqt tnax-il sena. Noqg˙od il-Belt, in-na˙a tal-Biççerija, ©o dar çkejkna t˙ares fuq Marsamxett. G˙andi Ωew© ˙uti o˙ra iΩg˙ar minni: Domenica u Tarcisio. Il-papà ja˙dem ma’ wie˙ed nutar. Ma nafx x’jag˙mel sewwa sew. Hu jg˙id li jΩommlu l-kotba; x’aktarx je˙odlu ˙sieb xi kuntratti u jikkopja xi dokumenti li jkollu. Ta’ spiss ji©u n-nies g˙andna biex il-papà jiktbilhom xi ittra jew jaqralhom xi ˙a©a li jkunu rçevew.
2
3
Imma l-papà g˙andu xog˙ol ie˙or minbarra dan li semmejt. Fl-g˙axijiet huwa jdoqq fit-Teatru Rjal.
U na˙seb li dan ix-xog˙ol huwa aktar g˙al qalbu minn dak ta’ man-nutar, g˙ax il-papà mo˙˙u biss fil-muΩika. Hu jdoqq il-kurunetta u huwa tassew bravu, g˙ax ifittxuh diversi surmastrijiet biex idoqq ma’ ˙afna baned u orkestri.
5
Jien ˙ri©t nixb˙u g˙ax il-muΩika hija l-aktar ˙a©a li n˙obb. Darba kont g˙idtlu li nixtiequ jg˙allimni ndoqq il-kurunetta. Imma l-papà kien infexx jid˙aq. “Inti qatt rajt xi mara ddoqq strument tar-ram?” kien qalli. “Dak g˙alih trid ˙afna nifs!”
6
7
Imma meta induna kemm jiena tabil˙aqq mi©nuna wara l-muΩika, il-papà kien mar ikellem lis-Sinjura Demanuele u darbtejn fil-©img˙a qed immur g˙andha g˙al-lezzjonijiet tal-pjanu.
8
Issa ili mmur aktar minn sena u, ng˙id is-sewwa, ©ieli na˙bat se niddejjaq. G˙ax is-Sinjura Demanuele ˙siebha biss biex i©©eg˙ilni ndoqq l-iskali u l-arpe©©i: do-re-mi-fa-sollasi-do-si-la-sol-fa-mi-re-do! Nippreferi l-kurunetta mill-pjanu. Ma nistax nifhem l-g˙aliex mara ma tistax iddoqq strument tar-ram.
9
Il-mamà ma tantx hija dilettanta tal-muΩika. Dik, miskina, dejjem sejra bix-xog˙ol tad-dar u fl-g˙axijiet tinxte˙et tirrakkma biex taqla’ xi ˙a©a Ωejda g˙all-familja. Domenica u Tarcisio wkoll ftit li xejn jag˙tu kas tal-muΩika. Meta nkun nipprattika l-pjanu jibdew igergru li qed no˙dilhom rashom.
10
11
G˙alhekk, kulmeta l-papà jmur idoqq xi mkien, dejjem lili jie˙u mieg˙u. Je˙odni f’˙afna knejjes differenti meta jkollu jdoqq f’xi quddiesa tal-festa. IΩda l-aktar li nie˙u gost meta je˙odni t-Teatru Rjal.
...U barra minn hekk, it-Teatru jsebba˙ il-Belt u l-barranin kollha saru jistag˙©bu bi ©mielu.
Il-papà qalli li dan it-Teatru ©ie ddisinjat minn perit IngliΩ jismu Edward Middleton Barry. Ix-xog˙ol tlesta fl-1866 (meta jiena kelli erba’ snin). Bilkemm ridt nemmnu meta qalli li t-Teatru qam aktar minn erbg˙in elf lira. Meta l-mamà kienet semg˙etu jg˙id hekk, qaltlu li a˙jar l-IngliΩi nefqu dawk il-flus biex jirran©aw is-sistema tad-drana©©... l-aktar dik tal-Kottonera.
12
Imma l-papà kien xengel rasu u qalilha li bis-sa˙˙a tat-Teatru huwa kien qed jaqla’ sold ©mielu...
13
...il-©uvnotti jixeg˙lu mijiet ta’ lampi tal-pitrolju u jixxabbtu mas-slielem, il-˙ajjatin ja˙dmu fuq il-vestwarju... u kul˙add g˙addej i˙affef biex ila˙˙aq mal-˙afna xog˙ol li jkun g˙ad fadal.
Il-papà g˙andu ra©un, g˙ax kull meta nid˙ol hemm ©ew, jiena n˙ossni qisni qieg˙da fil-©enna tal-art. Il-papà je˙odni mieg˙u anki meta jkunu g˙adhom qed jag˙mlu l-provi. U jien mhux biss noqg˙od nitpaxxa bil-muΩika li nisma’, imma noqg˙od nara wkoll l-artisti jpin©u x-xenarju, il-mastrudaxxi jarmaw il-palk... 14
15
Imbag˙ad jasal il-jum tal-opra... g˙ax ˙afna minn dan ix-xog˙ol li semmejt, ikun kollu marbut ma’ xi opra li tkun se tittella’. Bis-sa˙˙a tal-papà jiena rajt ˙afna opri sbie˙. Qatt ma nkun bilqieg˙da man-nies, imma l-papà dejjem jirnexxilu jsibli post imwarrab wara l-kwinti, minn fejn inkun nista’ nara kollox. Mid-dehra l-papà g˙andu ˙afna ˙bieb fit-Teatru u bis-sa˙˙a tag˙hom dejjem jirnexxilu jda˙˙alni baxx baxx. Qabel l-opra, il-papà joqg˙od jirrakkuntali l-istorja kollha biex inkun nista’ nifhimha a˙jar. 16
17
Tridu taraw kemm ikunu libsin sabi˙ is-sinjuri li ji©u jaraw l-opri. In-nisa kollha bi lbiesi jleqqu tas-satin jew tal-bellus, bil-kapep tal-fer fuq spallejhom, bir-rix ©o xag˙arhom, u l-perli u d-dehbijiet m’g˙onqhom. L-ir©iel jid˙lu dritti u weqfin, kollha libsin l-iswed, biç-çfuf u t-tomna u s-surtun. 18
Ikun hemm ukoll ˙afna fizzjali u uffiçjali g˙olja tal-armata IngliΩa. Sewwa qal il-papà li t-Teatru jsebba˙ il-Belt. 19
IΩda mbag˙ad waslet il-©urnata tat-tra©edja ...u dan kollu spiçça fix-xejn...
20
Kien il-Óadd 25 ta’ Mejju tas-sena l-o˙ra, l-1873. Il-papà ˙adni mieg˙u t-Teatru g˙ax kienu se jag˙mlu l-provi ©enerali tal-opra La Vergine del Castello… opra miktuba mis-Surmast Privitera, kompoΩitur li mid-dehra huwa wie˙ed mill-˙afna ˙bieb tal-papà. Il-kantanti kollha ©abuhom minn SirakuΩa u l-Prima Donna kienet tassew brava.
21
Tg˙idx kemm bdejna nçapçpulha kull meta ttemm xi arja tag˙ha. Kul˙add kien jidher sodisfatt bil-provi ta’ dik il-lejla u s-Surmast Privitera resaqjg˙annaq lill-prima donna u l-papà mar ukoll je˙odlu b’idejh. F’daqqa wa˙da nstemg˙et vuçi tg˙ajjat “Incendio! Incendio!” u f’le˙˙a ta’ berqa dehru ilsna tan-nar daqsiex tilg˙in max-xenarju. Qamet ta˙wida s˙i˙a. G˙alkemm dakinhar kien hemm biss il-provi, fit-Teatru xorta wa˙da kien hemm xi mitejn ru˙ li ©ew g˙all-okkaΩjoni. Dawn kienu kollha b˙ali... ˙bieb jew qraba ta’ dawk li kienu qed jie˙du sehem. 22
23
Dak il-˙in kienu xi l-g˙axra ta’ bil-lejl u g˙alhekk il-bibien tat-Teatru kienu kwaΩi kollha mag˙luqin. F’daqqa wa˙da ˙assejt lill-papà ja˙tafni minn qaddi u ji©ri bija lejn il-platea. Imn’Alla tbeg˙idna minn ta˙t ix-xenarju g˙ax f’tebqa t’g˙ajn ilpalk sar ˙u©©ie©a wa˙da. Bir-rassa li kien hemm ˙add ma seta’ jo˙ro© mill-uniku bieb li kien hemm miftu˙.
24
25
Imbag˙ad il-papà ©era bija lejn wie˙ed mill-kurituri tal-©enb, fejn Ωew© ir©iel kienu qed jiΩgassaw wie˙ed mill-bibien, b’Ωew© ˙adidiet kbar. B’xorti tajba l-injam çaqçaq u minnufih sibna ru˙na barra. Qatt ma kont nobsor li n-nar kapaçi ji©ri u jivvampja b’˙effa kbira daqshekk.
26
27
Mit-triq fejn konna smajna ˙sejjes tal-wa˙x u xi w˙ud qalu li s-saqaf tat-Teatru kien sfronda.
Jien u l-papà ©rejna lejn id-dar, imma malli wasalna u l-papà serra˙ rasu li jiena kont ’il bog˙od mill-periklu, huwa re©a’ telaq ilebbet lejn it-Teatru.
29
Il-papà g˙adda l-lejl kollu barra, jg˙in lis-suldati fit-tifi tan-nar. Domenica u Tarcisio kienu bdew jibku g˙ax ˙asbu li n-nar kien qrib tag˙na u kienet se tin˙arqilna d-dar. Jien u l-mamà qattajna kwaΩi l-lejl kollu mqajmin, de˙lin u ˙er©in fuq l-g˙atba, nisimg˙u x-xnig˙at tan-nies u nistennew lill-papà ji©i lura.
30
31
G˙alkemm a˙na noqog˙du biçça sewwa ’l bog˙od mit-Teatru, il-˙mura tan-nirien fis-sema kienet tidher anki min-na˙a tag˙na. Filomena ta’ ˙dejna ©abret in-nies madwarha u bdiet ir-ruΩarju.
32
Il-mamà ppruvat toqg˙od tirrakkma ftit biex ma tkunx ˙liet dak il-˙in fix-xejn, imma ma kellhiex mo˙˙. Ósiebna kien biss fil-papà.
33
Meta wasal lura d-dar kien kwaΩi beda jisba˙. Qalilna li kien hemm il-biΩa’ li n-nar jinfirex lejn il-Kavallier ta’ San Ìakbu fejn hemm ma˙Ωuna g˙add kbir ta’ esploΩivi. Óafna minn dawk li joqog˙du fil-qrib kellhom i˙allu darhom. Alla˙ares in-nar resaq lil hemm g˙ax kieku t-tra©edja kienet tkun bil-wisq akbar. Il-papa’ qalilna wkoll li meta ©ew biex jitfu n-nar sabu li ma kienx hemm ilma fil-bjar tal-qrib u min˙abba f’hekk in-nar ma ©iex ikkontrollat fil-waqt. 34
35
B’xorta tajba t-Teatru ma ©arrab l-ebda ˙sara minn barra, iΩda minn ©ewwa nqered g˙al kollox. Inqered l-armar, ix-xenarju, il-purtieri, il-kostumi, il-palketti, is-si©©ijiet, ˙afna manuskritti u dokumenti importanti u d-dekorazzjonijiet u l-iskultura indurata li kienu jΩejnu dak il-post famuΩ. Il-papà tilef ukoll il-kurunetta g˙aΩiΩa tieg˙u, g˙ax f’dik it-ta˙wida kollha kien ˙allieha warajh. Hekk ukoll ©ralhom ˙afna mill-muΩiçisti li kien hemm. L-ag˙ar li marret kienet dik li n˙arqitilha l-arpa sabi˙a li kellha... strument li, skont il-papà, jiswa mat-tmenin lira. 36
37
Issa g˙addiet sena s˙i˙a minn fuq din it-tra©edja. Ix-xog˙ol tar-restawr g˙adu g˙addej u qed jg˙idu li ©ej jiswa mat-tletin elf lira.
38
39
G˙all-ewwel kienu qalu li n-nar beda min˙abba t-traskura©ni ta’ xi ˙addiema li ˙allew il-lampi tal-pitrolju jmissu max-xenarju sabi˙ tal-mag˙ruf pittur Giuseppe Calì. Tnejn minnhom tressqu l-Qorti ... wie˙ed we˙el g˙axar liri u l-ie˙or g˙oxrin.
40
IΩda lill-papà smajtu jg˙id li xi w˙ud qed isefsfu storja differenti...
41
Qed jg˙idu li kien hemm pika kbira bejn il-kompoΩitur Privitera u wie˙ed tenur Sqalli, peress li t-tnejn huma ammiraturi kbar tal-Prima Donna. Tant hu hekk li s-Surmast Privitera, lil dan it-tenur kien ˙allieh barra minn dik l-opra. It-tenur tant ˙a g˙alih li ©ie Malta baxx baxx u b’vendikazzjoni qabad u ta n-nar lix-xenarju. Imma mid-dehra mhemm l-ebda provi dwar dan, u we˙lu b’kollox dawk iΩ-Ωew© ˙addiema.
42
43
U bil˙aqq, na˙seb minix se nibqa’ mmur nitg˙allem il-pjanu. Qed nie˙u ras il-papà biex nibda nitg˙allem il-vjolin... g˙ax bejnietna... bil-vjolin aktar jista’ jkolli l-opportunità li ndoqq mal-orkestra... qalb dak il-©miel kollu tat-Teatru Rjal.
Il-papà issa xtara kurunetta ©dida u xorta g˙adu jmur idoqq fil-knejjes. Imma jiena g˙andi ©enn sa ma jer©a’ jifta˙ it-Teatru Rjal u mill-©did nibda mmur mal-papà nara l-opri u nosserva l-ilbies sabi˙ tas-sinjuri. 44
45
C Kliem imfisser c Opra - KompoΩizzjoni ta’ muΩika, forma ta’ reçta, g˙all-orkestra u l-kant. Prima Donna - Il-kantanta li fl-opra jkollha l-parti prinçipali. Arja - Silta mill-opra li titkanta minn persuna wa˙da. Provi Ìenerali - L-a˙˙ar provi (general rehearsal) qabel ir-rappreΩentazzjoni proprja. Vestwarju - L-ilbies uΩat mill-atturi waqt dramm jew opra. Platea - Il-wesg˙a tat-teatru fejn ikun hemm il-postijiet g˙all-pubbliku. Arpa - Strument tad-daqq kemxejn kbir u b’˙afna kordi. L-arpa g˙anda forma ta’ trijanglu u tindaqq b’g˙afsa ˙afifa tas-swaba. 46
Giuseppe Calì - Artist Malti, mag˙ruf, li twieled il-Belt fl-1846 u ˙adem ˙afna xog˙lijiet g˙all-knejjes, fosthom is-saqaf tal-knisja ta’ San Fran©isk fi Triq ir-Repubblika Palketti - Gabini Ωg˙ar mad-dawra tat-teatru (li ©ieli jibqg˙u tilg˙in kwaΩi sas-saqaf) li ©o fihom joqog˙du g˙att ta’ persuna sabiex jaraw ir-rapprerΩentazzjoni Manuskritti - Kotba li jkollhom il-muΩika u l-kliem tad-diski li jitkantaw fl-opra. Tomna - Kappell li kien jintlibes mill-ir©iel. Dan kellu forma tonda, çatt minn fuq u kemxejn tawwali. Surtun - Ìlekk twil, iswedsa l-irkoppa milbus mill-ir©iel f’okkazjonijiet speçjali. 47
Ippubblikat g˙all-ewwel darba f’Diçembru 2009 Pubblikazzjoni tal-Awtorità Maltija g˙at-TuriΩmu Il-Ber©a tal-Italja, Triq il-Merkanti, il-Belt Valletta Tel: 2291 5000 Fax: 2291 5394 Email: info@visitmalta.com www.visitmalta.com © Trevor Ûahra © Yanov Cutajar © L-Awtorità Maltija g˙at-TuriΩmu Dan il-ktieb qed jitqassam b’xejn bil-kundizzjoni li ma jistax jinbieg˙ jew jsir fih xi tibdil fil-forma jew fil-produzzjoni teknika tieg˙u ming˙ajr il-permess bil-miktub tal-pubblikaturi. Awtur: Trevor Ûahra Tpin©ija: Yanov Cutajar - screwdogs.com Produzzjoni: Outlook Coop ISBN 978-99932-0-829-7