Yolitia 2

Page 1

YOLITIA Revista en lengua náhuatl Núm. 2, Julio - 2016 Pedro Martínez

Escamilla Atl totiotzin

Atl techyoltilia El Agua en la Teotlalpan

¿A qué sabe

Chapala?

Amelli Se siuapil

www.vitepoxteco.org www.vitepoxteco.org


Ma timokuitlauikan naman atl!! Cuidemos el agua ahora.

Cuidemos nuestros paisajes sagrados

Escribir en una lengua indoamericana es


Tlayekananij 1.Lengua Náhuatl: Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz, profesor-inves gador de la Universidad del Occidente, ITESO, Guadalajara. 2.Lengua Náhuatl: Mtro. Arturo Gómez Mar nez, inves gador del INAH, México. 3.Lengua Náhuatl: Mtro. Ignacio Silva Cruz, estudiante de doctorado en la Universidad Nacional Autónoma de México 4.Lengua Náhuatl: Dra Jacinta Toribio Torres, directora de la Universidad Veracruzana Intercultural-Sede Huasteca. 5.Lengua Náhuatl: Mtra. Sabina Cruz de la Cruz, profesora de la Universidad de Texas-Aus n. 6.Lengua española: Dr. León García Garagarza, catedrá co de la Universidad de California, Santa Bárbara, EUA. 7.Lengua Tsotsil: Mtro. Jaime Pérez González, estudiante de doctorado de la Universidad de Texas, Aus n, EUA. 8.Lengua P'urhepecha: Dr. Amaruc Lucas Hernández, profesor-inves gador de la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. 9. Lengua Náhuatl: Mtra. Delfina de la Cruz de la Cruz, profesora de la Universidad Autónoma de Zacatecas y KANA. 10. Lengua Náhuatl: Mtra. Ofelia Cruz Morales, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA). 11. Lengua Náhuatl: Mtra. Catalina Cruz de la Cruz, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA).

Director General Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Diseño y es lo Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Imagen de Portada Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Todos los derechos reservados @ De la Cruz Cruz, Victoriano.

Esta Revista no cuenta con ningún

@ Editorial Tepoxteco @ Revista Electrónica Yoli a

po de patrocinio. Es una publicación gratuita y sin fines de lucro

Revista Electrónica Yolitia www.vitepoxteco.org

es un acto de resistencia cultural y lingüistica


www.vitepoxteco.org Tlazcamatiliztli “Agradecimientos”

Tlaskamatilistli

Agradecimientos

Naman mostla nikan tiitstosej. Totlajtol naman nojka yoltok. Tlauel moneki ma timanauikan totlajtol, zan nojkiiya moneki ma timanauikan miyak tlamantli ken: ATL.

Hoy y mañana aquí estaremos. Hoy nuestra engua aún está viva. Es necesario que cuidemos nuestra engua pero también es necesario que defendamos muchas cosas como: EL AGUA.

Mopankixtia naman inin amatlajkuilolli ika miyak yolpalilistli, ika nochi toyollo timechmaktialiaj inmojjuantin nomaseualikniuan. Temachtli ipan miyak xiuitl teipan ayojkanaj tiitstosej, san kena moneki ma tikmanauikan naman nochi tlamantli tlen tikittaj ipan ni tlaltepactli: atlajtli, xihuitl, ueyatl, atl, kuatinih, iuan sekinok tlamantli.

Ahora se presenta esta revista con mucha a egría, con todo nuestro corazón se os entregamos a ustedes mis hermanos indígenas. Seguramente más ade ante pereceremos, pero ahora es necesario que defendamos todas as cosas que observamos de nuestro p aneta: ríos, p antas, mares, agua, árbo es entre otras cosas.

Tlaskamati nochimej maseualmej tlen techpaleuijkej ika inin amatlajkuilol, ixkopinkayotl, sekin achitlajtolli ika tlen atl.

Gracias a todas as personas que nos ayudaron con sus artícu os, imágenes, frases sobre e agua.

Neltlauel tlaskamati: John García, Jed Portman,Susan Zakaib, Silvia Piña, Gabriel Pareyón, Judith Santopietro, Juan Carlos Alejandro Meraz Díaz, Lucero Ramos, Bryan Husted, Eddi Ávila iuan sekinok tlen amo mopannextijkej san kena techpaleuijkej.

Agradecimientos espacia es a: John García, Jed Portman, Susan Zakaib, Silvia Piña, Gabriel Pareyón, Judith Santopietro, Juan Carlos Alejandro Meraz Díaz, Lucero Ramos, Bryan Husted, Eddi Ávila y a gunos anónimos, muchas gracias por todo su apoyo.

Ma tikmokuitlauikan atl, totlajtol iuan totlaltikpak.

Cuidemos nuestras aguas, nuestra engua y nuestro p aneta.

Mtro. Victoriano de la Cruz Director de la Revista Electrónica Yolitia

www.vitepoxteco.org


Revista Electrónica Yolitia

¡¡Ma tikmanauikan nochipa atl!! Atl iuan totlajtol toaxka. San tiyoltokej ipampa tikpiyaj atl ipan totlakayo.

yolitia www.vitepoxteco.org


TLAJTOLTEKPANALL Nahuatlahtolli 1. Atl techayolitia huan nouhquiya hueliz techatocoltia - - - 7 2. Amelli “El pozo” - - - - - - - - - - - - - - - - - - 9 3. Atl totiotzin - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 13 4. Se siuapil - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . - 15 5 Ce altepetl tlen Estados Unidos quioni zoquiatl - - - - - - - 16 6. Pedro Martínez Escamilla. Quiquixtihqueh iquiauh - - - - - 24

Yokotán 7. Kë kënéntan a ni ja', jini kë pixan a ukux edok - - - - - - - “Cuidemos el agua, nuestro espíritu vive en él”

26

8 Lanta Ntute “El bebé agua”

27

Túun Savi .

- - - - - - - - - - - -

- -

Caxtilantlahtolli .

9. ¿A qué sabe Chapala? - - - - - - - - - - - - - 30 10. Matea - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 31 11. El agua en la Teotlalpan - - - - - - - - - - - - - - 34

Xochitlahtolli Poesía en náhuatl Judith Santopietro - - - - - Aricelda Treviño Bautista - Juan Hernández Ramírez - José Carlos Monroy Rodríguez Noé Méndez Ávila - - -

- - - - - - - - - - - - 36 - - - - - - - - - - 37 - - - - - - - - - - - 38 - - - - - - - - 39 - - - - - - - - - - - 40

Poesía en Tuún Savi Lucero Flores - - - - - - - - - - -

-

-

- - - - - 41

Poesía en Zapoteco Rodrigo Pérez - -

- - - - - - - - - - - - - - -

-

42

- -

43

Poesía en Tsoltsil Jaime Pérez González

- -

- - - -

-

-

-

-


ATL TECHYOLILTIA HUAN NOUHQUIYA HUELIZ TECHATOCOLTIA Ofelia Cruz Morales Tlahcuilohqui

T acuamachi izt i

M

acehua meh t en Tecomate Chicontepec, Veracruz quipannextiah at ni t ahue ma hui i pampa huanya t atzquitoc ce cua i nemi izt i huan miquizt i. Pan ce cua i nemi izt i ca actoc nochi t en techpanahci pan nochi tot acayo quence t en ticcuah, t en ica tima tiah huan ni hua auh t en at techtit ani ia totiotzin. Huan miquizt i macehua i quiihtoa at no hue iz techaoni tia o t ahuatzaz pan nochi t a tepact i. Yeca tomacehua poyohuah t ahue quiihtoah at ni ce t amant i macehua t a amiccayot t en moitztihua toc huahcapayot campa monequi ce quicampecachihui iz, qui-t azcamati iz pi atzin e i ahci quemman monequi huan campa monequi. T ahto i t en momanextia: macehua i, at , yo i, mictia, ame at , ame i, at auhcat . At t en cua i o techyo iti ia At t ahue monequi pan tot a hui pampa ica inon tiyo toqueh, ica inoh yo toqueh tot apiya huan, tecuanimeh huan nochi t en e toc huan oncah pan t a i. Yeca monequi tict epanittazceh miyac. At ni ce totiotzin t en yo toc pampa ya no quiitta huan quimachi ia quemman ce t amant i quimacti iah. Tohueyitotatahhuan, tohueyitonanahhuan, tohueyitatahhuan huan tohueyinanahhuan quichihui iah

ce campeca campa quit azcamati ia para quinmacti ia o quitit ani ia ce cua i pi a tzin. Macehua meh inihhuantin paquih quemman yehyectzin hua e i ce xi ot , quemman yehyectzin t achamani pan ce canahya. Totiotzin techmacti ia at para ma ticmocuit ahuican pampa ica inon tichamanih, ica inon tit acuah. At ni motequihuia ica miyac t amant i quence: ticoniz, ica ti-ma tiz, ica tit achicueniz, ica tit ahpapacaz, ica tiatzehtze oz, ica tit ahatequiz, ica tit acua chihchihuaz, huan ica ce macehua i quipahtiz ce xihuit t en axcua i. ca nochi t en momanextia oncah ome t amant i at , ce t en ame at huan ce t en at auhcat . Ame at ni yani hue iz ce quioni huan nouhquiya hue iz ica quicua chihchihua ce t amant i t acuaizt i. Ame at macehua i quitemoa campa e toc inechca ce at auht i o campa quiitta t aachotic, huan nopayoh pehuah t axahuah huan quia axoah yehyectzin ininame . Ame i t ahue ma hui i pampa axcanah hue iz tict azt az pampa teipan hue iz huaqui huan ayoccanah meyaz, achi huahcahya ame i no quichihui iyayah ce campeca naman ayoct ahue pampa naman cequin macehua meh ayoccanah moame tiah, naman ahciya at pan ininchan. T en at auhcat ni yani macehua i hue iz ica t achicuenia, ica ma tia, ica t apahtia huan ceyoc. At auht i mot a toc cequin inahnacazt an pi a-

7


tihuetzi zan ome t amant i para techt aiyohui tiz, ce hue iz zan pehuaz t aahuetzi, t aahuetzi, t aahuetzi huan axquizaz, t en quiihtoznequi pehuaz amihmiquih t en tictocah, pehuaz t atemi campa quitzacuaz nochi toohuih huan iuhquinon techatoco tiz.

tepetzitzin huan ni axcanah macehua i quinehnehui ia para nopaya ma mot a i, ni quenohnopaya e toc t anahuati i. Quemman t aahuetzi chicahuac t aatemi, teipan tzan antiya huan nopayah moa tiah macehua meh. Pan at auht i oncah axa i, tepexit , pa zoquit huan miyac tet . Tet ica macehua i cihuat motepanchihua pampa pan yanopa t achicuenia.

Ceyoc t en hue iz pano, pehuaz tona, tona huan ica ni ayoccanah t aameyaz, ayoccanah t achamaniz, ayoccanah tima tizceh, ayoccanah tihue iz yehyectzin tichamanih pampa nochi huahhuaquiz tot acua iz huan nochi t en e toc pan tomaco. Pan pi a tepetzitzin t acaca ihuiz huan tot acayo huahhuaquiz.

At t en techhuica o mictia At quen moihtoquiya huahcapan t ahue monequi, pampa ica inon tiyo toqueh zan quena nouhquiya ma ticmatican at t en cua i nouhquiya axcua i pampa no hue iz techmictia o techatoco tiah. T an ce acahya axquimati queniuhqui hue iz momocuit ahuia ica at nopa axyohuih techhuicaz. Cequin macehua meh t en Tecomate quiihtoah ni at axcanah zan moahui tia monequi ma no tict amacacah pampa t an tiqui cahuah ya axohuih techont ami tiz. T en hue iz con-chiuh-

Ixcopincayotl: Ofelia Cruz Morales

“At axacah iixcah, tinochimeh toaxca”

8


Ame i “e pozo” Sabina Cruz de a Cruz T ahcui ohqui:

quint aht acahui ica t en quichihuah t en campeca. Ni at ce t amant i t ahue motequihuia zan campahue i, quemmantzin temahmatih huan quemmantzin axcanah. Temahmatih: pampa quemman t ahue t aahuetzin momiaqui ia, e i mo ectic huan mixcuapa campa mot a oa zo quemmantzin ahci campa e toqueh ca meh, campa t atohtoctoqueh huan nopayoh pehua t aiht acoa pampa quio choa zo quiixcuapa nochi huan quihuica atemit (at t en miyac) queuhquinon nemi pampa nouhquiya yo toc huan yeca t ahue chihua. Quemman axcanah temahmatih: pampa zan mantoc huan axcanah momiaqui ia, quenni quemmantzin aztah timomahmatiz pampa axt aahuetzi huanquinon at pehua huaqui, huan yeca nouhquiya monequi t ahue momocuit ahuiz ni at pampa quipiya miac it atequihui iz.

A

t : Ce t amant i zan tza antic t en t ahue oncah pan ni t a tepact i, axcanah quipiya iahuiyaca zan acecec, zan quena t ahue monequi huan t ahue techpa ehuia tohhuantin timacehua meh, t apiya meh, tecuanimeh, pi tecuanitzitzin, t acua izt i t en motocah, nochi t amant i xihuit t en ixhua zo chamani pan ni t a tepact i. Ni at t ahue monequi ica nochi t amant i huan yeca monequi ticmocuit ahuizceh pampa iuhquinon axcanah huaquiz, iucatzan ticmatih que ni ce cua ant i pan nochi t a tecpact i, pampa nouhquiya cequinon canahya axoncah at . At ni ce t amant i t en tiquihtozceh ica tiyo toqueh t an axocazquia hue iz axcanah toyo tozquiah pampa ni at monequi zo ticonih ahachica ce tonatiuh huan mohmozt ah. ca ni t ahcui o izt i na nicnequi nimechpohui iz queniuhqui quitequihuiah ni at cequin macehua meh pan pi a tepetzin, niquihtoa axcanah ne cehca pampa ni at axcanah ce ahahui i ni nouhquiya quence totiotzin, para macehua meh tiquihtozceh t ahue ma hui i pampa nouhquiya momaihtoah quemman quichihuah ce campeca huan nouhquiya quit amacah ni pampa axcanah quinequih ma

Ame i Ame i ni motequihuia zo quichihua macehua i t en ce pi a tepetzin pampa t en quiza at pan ame i yainon quitequihuah para quionizceh, campa meya ni at quihtoah nopa pampa itztoc ce xi in t en quichihua ma meya

9


canah ma mocua anican ica at pampa ne ica tiyo toqueh, ya techamacah, ya techt amacah, t an axocazquiah at axt en oncazquia para ticcuazceh. Nouhquiya quiihtoyayah axcanah zan ma ticahui tican pampa nouhquiya yo toc huan quimanextiyayah nouhquiya quehuac ce totiotzin, at ce ma hui i. Zan queuhquinon t en naman macehua meh tiquihtozceh quentzin mopat ac inint a amiqui iz pampa axcanah quit epanittah at , naman inihhuantin ica mocua anihqueh huan yeca teipan cehcen macehua i cihuat huanya itetah quichihchihuayayah ininame zan para inihhuantin, t en quichiuhqueh ce, zan t achixqueh campa quentzin t apanico huan t acoyonihqueh zan t en zancua i huan yehyectzin peuhqui momana/meya at , nopa t acat huan cihuat axcanah quit azt aqueh at nochimeh hue iyayah quicuih queuhquinon at nochipa yehyectzin momanayaya iuhcatzan t ahue tonayaya axquemman huahqui, nochimeh macehua meh quiamatqueh nopa pi ame tzin quen quiquixtiyaya at ne tza antic. Nouhquiya quihtoyayah nopa t acat huan cihuat t en quichiuhqueh nopa ame i hue iz inintona pampa zan inihhuantin quichiuhqueh nopa ame i axacah quinpa ehuih, yainon quihtoyayah pampa teipan quen quiitaqueh yehyectzin at , huacca ica nochimeh t en at acuiyayah nopayoh quinecqueh quihueyi iah. Cequin axquinequiyayah pero ica miaqueh e i mocempa ehuihqueh huan quixahqueh maz hueyi huan quichiuhqueh ica tepepecho i. Quen peuhqui nochi yehyectzin e iyaya, oncac ce tequihuah huan t en quinpa ehuiah para quichihuazceh ce amat atocaxti izt i t en nochi

at nopayoh. Naman nicnequi niquihtoz ica macehua meh t en Tecomate, Chicontepec, ¿queniuhqui quiittah huan quimocuit ahuiyaya at ? T en niquitztoc pan ne pi a tepetzin t en Tecomate pano ce at auht i ica campa huetzi tonatiuh, nouhquiya ni quitocaxmatih: apan. Ni ce canahya campa pano, mot a oa at huan oncah tet , cequin huehhueyi huan cequin cuecuetzitzin, t en huehhueyi macehua i cihuat quit a toc pan t achicueniz pampa yohuih ont achicueniah huan ma tiah nopayoh, nouhquiya ont apacah huan onat acuih. Tiquihtozceh t en at mot a oa axacah iaxcah pampa nochi hue ih quitequihuiah, zan quena at t en mooni ya quena quipiya iaxcah pampa ni campa quicuih at quichihua ce mahua i cihuat huanya itetah pampa quinequi quipiyaz canin at acuiz pampa at t en mot at oa axcanah mooni. At t en ame i Pan ne pi a tepetzin t en Tecomate mochihua ce ame i campa macehua meh yohuih ont achicueniah, ma tiah, t apacah, nopa ame i quichihuah para meyaz t en quionizceh. Quen huahcauhquiya t an e toya ce ame i, ica nochi quicuiyayah nopa at (ameat ), nochi yehyectzin e iyaya pampa ica nochi mopa ehuiyaya ica ininyo o, niquihtoa mopa ehuiyayah pampa nopa ame i monequiyaya ma quipahpacacah huan ma t achpanacan apan. Panoc ce quezqui xihuit huan peuhqui mopat atiuh nochi nopa t en cua i huan yehyectzin quichihuayayah ica at , t en huahcapameh macehua meh quiihtoyayah ax-

10


At zo quen tictocaxmatih huan ticmatih quipiya zo axquipiyah itecoh t ahue monequi ma ticma huican, ma ticmocuit ahuican pampa nouhquiya yo toc huan quimachi ia quemman quimochuit ahuiah nouhquiya yehyectzin quen meya, quen mot a oa. Ni t ahue ma hui i huan t ahue t ahue techpa ehuia.

Tecuezo pampa t ahue yehyectzin t en mochihuayaya ica ni at t en oncayaya pan ni apan huan naman zan tiquittah quen mocauhqui. Neci quence zan cuatit ah ayoct en oncah. Queuhquinon quit ahue cauhqueh hueyi ame i ayoccanah t en quichiuhqueh para axcanah ma po ihui, quen niquihtohqui achtohui quemman t ahue t aahuetzi at momiaqui ia huan t aiht acoa, huanquinon ce tonatiuh ya inon panoc huan ame i mot a pechih, temic ica t a i huan ayocquemman quipahpahqueh. Naman nican e toc ce ixcopincayot quen mocauhqui ame i t en yehyectzin meyayaya.

Ixcopincayotl: Sabina Cruz de la Cruz

¡¡Ximokuitlaui pilatsin!!

11


Cuidemos hoy el

agua

Wanaj ki beletna’an j’a T

,S

Qachajiij ja qayaa’ M

T ’

,

Samíkë këne’ntala ni ja’ Y

,

Ma tijmaluikan naman pilatzin N

H

Yabai yumi kuitamkami ,

Kundiaa-na tekuii ,


Atl totiotzin At ce totiotzin

Catalina Cruz de la Cruz tlahcuilohqui

Cata ina Cruz de a Cruz T achui ohqui

A

t , ni ce t amant i t en quinpa ehuia macehua meh t en ni t a tepact i, quinpa ehuia pan inemi iz. ca t en quitequihuiah macehua meh at : quionih, ica ma tiah, ica t apahpacah, ica t achicueniah, t acua chihchihuah, t apahtiah, pan t atiochihua at huan nohquiya pan ce campeca. Zampampa huahcahquiya pan pi a tepetzitzin t en Chicontepec o Huaxtecayot quimatih miac t amant i t en ma hui i quen cequin campeca t en quichihuah macehua meh quemman quinamiqui zo ipohua . Naman nican pan ni t ahcui o izt i tiquittaceh ce t amant i campeca t en at , campeca t en mochihua quemman nochi t ahuaqui huan axcanah t aahuetzin. Zampampa achtohui monequi ma ticcuamachi ican t en quiihtoznequi apanchaneh. Naman tiquittazceh iahachit ahto t en apanchaneh: apanchaneh, (a) hua ah t en at , (pan) ipan, iixco, huan (chaneh) ce acahya iteco t en ca i. Huacca apanchaneh ni ce acahya t en iteco at huan t en t anahuatia ica at . Nohquiya monequi ma ticmatican t en quiihtoxnequi ahuaquizt an: ahuaquizt an, (a) t en at , (huaqui) t en huaqui, t en axt en t ae i, huan (t an) quimanextia ce canahya. Ni ome t ahto i t ahue yehtectzin zampampa nohquiya t ahue tetemahmahtih quemman pano. Pan ce xihuit pano ni ome t amant i, t en

quinixmatih ahuaquizt an huan xopant an, xopant an hua ah de xopanat huan quiihtoznequi, huetzin miac at . Naman nican tiquittacej t en ahuaquizt an huan ni pehua metzt i t en abri huan tzont ami mayo. Pan abri tona, tona mohmozt ah, huan ihquinon pehua t ahuahhuactih, pehua huaqui toct i, et , cuatinih, xihuimeh teipan huactih at quenne presas, acomo meh, ame i, apan huan cequinoc canahya campa momana at . Huacca quemman huanquiya at teipan mictiyohuih t apiya meh. Quemman miquihya t apiya meh macehua meh quinequih quinamanahuiceh, quinmocuit ahuiceh inint apiya huan, yeca teipan quinhuicah apan o campa oncah at huan zacat , ihquinon axcanah miquih.

Huan quenni quemman ayoccanah t ae i, macehua meh mocuezoah huan quinehnehui iahya t en quichihuazceh para ma

13


huetziqui ce quentzin at . Teipan macehua meh t en t ane tocca mozancehcoti iah huan monemi iah para quichihuaceh ce campeca, campa inihhuantin quicamahuiceh totiotzin t en at . Ni campeca quichihuah pan xochica i huan nican quihuicah xochit , cante ah, pantzin, nextama i, iztat , morra , chiquihuit huan cequih quihuicah piyo o cequinon t en ica quichihuaceh t acua i. Quenni inihhuantin mopa ehuiah huan axcanah quiitzquiah miac tomin. Ni campeca quitocaxtiah anotzanih, nican t ayecana ce t acat t en quitocaxmatih xochit a quet pampa ya nochi quicuaht a ia huan t at a ia pan tepet , ni ya t acamahuia. Quemman quichihuah ni campehua nochi macehua meh mopa ehuiah, cequin cihuameh quichihuah t amant i t en xochit a queh quini tih, nohquiya cequin cihuameh mihtotiah, cequin azacah t acameh, cequin tepa ehuiah ca tic huan cequin zant amahtoqueh. Quemman quichihuah ni campeca nohquiya quintemoah t atzotzonanih huan t atzotzonah nahui tonatih, tonatih t en huahcahua ni campeca. Huan pan nahui tonatih mopaehuiah ica yohuatzinco monemi iah para yaceh pan tepet , ni axcanah t acuahtehuah, ni mozahuah. Nican quemman ce macehua i quicuitehua ce t amant i ca tic ni monequi quiahxititi pan tepet , ni axcanah cua i t an quiciahcahuaz it amama , axcua i chahchaz t a chi, yon at i pampa t an quichihuaz ni axcua quizaz tequit pampa ni ce t aihyohui izt i quimacti iah apachaneh. Ni campeca quichihuah pan tepet pampa ne nechca

e huicac campa totiotzin t en at itztoc o nohquiya pampa totiotzin itztoc pan tepet huan pan nochi canahya. Pan tepet oncah pi t apechtzitzin huan nican t at a iah, t at a iah huan motiochihuah pan tepet itzint an, t at ahco, huan iixco. Tepet itzint an huan t at ahco t at a iah, quit a iah tzope at , t acua i xochit , t atehtect i huan cequinon t amant i. Tepet iixco nohquiya t at a iah zampa nican ya quinhuiyoniah nahuih pi piyotzitzin ica cehcen izton ni neci quence cruztzin. Lizton quitequihuiah chichi tic t en quimanextia ezt i, yayahuic quimanextia yohua i, coztic quimanextia tonatih huan tzintic quimanextia at , ni t amant i t en quihuiyoniah ihquinon mocahuah. Quemman t amihya t at a iah mochiyah ce t atoctzin para totiotzin at ma quice ih huan teipan temoh xit ahuac zampa campa xochica i. Xopant an, ni nohquiya tetemahmatih pampa pan metzt i t en junio, ju io huan quentzin agosto ni t ahue t aahuetzin. Quemman t ahue t aahuetzin ni temih acomo meh, presas, huan quenne cequinoc canahya campa momana at , ni at nixcuapa teipan mozancehcoti ia nochi huan ni qui iah t atemi. Atemit quihuica miac t amant i t en oncah pan t a tepact i: toct i, et , chi i; xihuit , cuahuit , t azo i; ca i t apiya meh, huan quemmanya macehua meh. Yeca, at quena cua i zampampa zan t en zancua i pampa t an axt en at , hue iz t amiqui pan t a i huan t an oncah miac at nohquiya cencah pano pampa hue iceh amihmiquih.

Ixcopincayotl Catalina Cruz de la Cruz


Se Siuapil Alejandro Hernández Hernández

Tlajkuilojki

Alejandro Hernández Hernández tlajkuilojketl

S

e tona i tikistekej kua kan uan t aue yaua tsinko, sesek pani tona i, tikistejkej pan a tepet Zapopan, Xa ixco, tipanotiyajkej miak tepet , uan kipixtoya miak kuatinij, seki kuekuetsi uan seki kipiyaya miyak xiuipoyontik, sekino t aue san ikuayo, tit ekojkej pan ueueyi tepet , t aue kipiya miak ueueyi tet uan tepat akt i. Uan nojkia tipanokej se naui atemit , at ajt i, uan tijchikej mat ajt i iman, uan tiasitoh ne ka ixt auat Pueb o Nuevo, Mezquitic. Tiyajkej tikitatoj se t amachtijket kenijkatsa tekit amachtia ika konemej. Nopa momachtianimej uan t amachtijket itstoyaj ka teno pampa tekitiyayaj, kitokayayaj se kuaujtont i tuutú (ika wixárika t ajto i kiijtosneki ixochiyo t en se xiuit ). Ne siuapi , san ixuetskatok pampa kitoka se kuaujtont i tuutú, uan xikitakan kipiya pan se imaj se emete temitok ka at , kiijtosneki moneki kiatekis. Ne kua i t en kitojki ne siuapi

Túutu. jkinon yeyejtsi moska tis, uan kipiyas miak sese ixouiyo uan kueponis t aue kua i moska tisej. Ma kua i tijkuamachi ikaj moneki timokuit auisej ne at , pampa t aue mopat atok pani t atipakt i. Ne siuapi san ixpaktok uan ixuetskatok pampa kitojki se kuaujtont i tuutú uan kiitas kenijki moska tis uan yeyejtsij nesis kema xochimoyauas nechka kampa ka ixpanka t anexti ist i. Yeka moneki pan ka t anexti ist i tikint aso tisej kenijki kimokuit auisej nochi t en onkaj pan ni t atipakt i t en yo ik po ijtiyouih uan nojkiya kimokuit auikaj uan amo san kisoso osej pampa t amis nochi ne at uan teipan nochi t auakis t en onkaj pan ni t atipakt i.

15 15


Ce atepet pan Estados Unidos quioni zoquiat John García tlahcuilohqui pan Enero 2015 xihuit A tepet quiahcic yancuic paht i químico itocah triha ometanos tota es. Ni t amant i quiahci ihuan quicocoa tee t apach. Ca t amachti oyan inechca F int momachtih iauh ihuan quiahcic t anezcayot quipiya p omo.

pan a tepet F int, Michigan, ce tenantzin quiahcic ioquichpi mococoa, cocoyo qui icuet axxo. Quinemi ih hue iz mococoh ipampa axcua i at . Quinotzqui tequitihquet Migue Tora huan ya quiahcic ne at quipiyaya p omo. Amo zan ce oquichpi quionic p omoat , 10,000 conetzitzin quioniqueh ne at . ¿T en panotoc? Ma tiquittacan nochi cua ant i ininpantih macehua meh.

pan Febrero 2015 xihuit Rick Snyder quimacac F int ome miyones tomin t en ica quipohpohuaz at . Peuhqui mococoa ioquichpi tenantzin huan quiahcic p omo ipan iauh. Quinotzqui Agencia de Protección Ambienta (EPA).

pan 2011 xihuit A tepet F int t ahuica 25 miyones ica Estados Unidos tomin. Huanquinon t ahtohquet t en T a t anahuati i Michigan, itocah Rick Snyder, quit a ia ce yancuic A tepet anahuatihquet .

pan Abri 2015 xihuit A tepet F int nocca amo quit acaqui ia macehua meh huan quihtoa axoncah cuaant i. Ne EPA quinotzqui Departamento de Ca idad Ambienta (DEQ), quit aht anih ma quipa ehui F int. Zampampa DEQ quinanqui ih zan ce techan mococoh huan ne iya axoncah cua ant i. T a t anahuati i Michican amo quimahcahua F int mocuapaz Axoxohui i Huron.

pan 2013 xihuit A tepet F int quitecqui amat aixhuazant i ihuanya Departamento t en At huan Aoht i t en Detroit (DWSD). DWSD quicui at Axoxohui i Huron. Huaczan quichiuhqui ceyoc amat aixhuazant i ihuanya T anahuati i t en At Karegnondi (KWA). A tepet F int quihtoh quet quiahcocuiz tomin iuhquinin pampa quicuiz at At auht i F int. Zampampa monequi mochiyaz ce xihuit ipampa KWA quichihchihuaz ne tequichihua i.

Septiembre 2015 xihuit T amatihquet t en Ca t amachti oyan momachtih huan quiahcic p omo, zampampa DEQ quixnamicqui. Ceyoc t amatihquet momachtih p omo, ya quiahcic t anezcayot miyac conetzitzin quipiyah p omo t en ameya ipan ininezzoh. Huanquinon F int quini huih macehua meh monequi ma quitequihuican cecec at huan amo totonic at , zan zampa amo mocui tih.

pan 2014 xihuit A tepet peuhqui quitequihuia at t en At auht i F int. Quihtoa ne a tepet axoncah cua ant i, quena hue iz quionizceh macehua meh at . Zampampa amo quiquixti ihqueh p omo. A tepet quiahcic ce pi t achquetzin bacteria eco i ipan at huan quini huia macehua meh ma amo onican. Naman a tepet quichipahuih at ica c oro.

Octubre 2015 xihuit

16


www.vitepoxteco.org

Naman quena A tepet F int quit aihi ih macehua meh ma amo quionican ininauh. Quihtohqueh oncah emergéncia púb ica de sa ud. T ahtohquet Rick Snyder amo quicui tia F int, quincui tia macehua meh huan quihtoa zoquiyoh tepoztuberia t en ininchan. Teipan mocuapqueh Axoxohui i Huron pampa quinpa ehuih DWSD. Naman quena teyo meauhqui huan mocui tih DEQ. Enero 2016 Peuhqui estado de emergencia. A tepet quit aihi ih macehua meh ma quionican at t en boteyaz. Micqueh maht act i macehua meh t en mococohqueh. Hueyi T atohquet Barack Obama quitenquixtih Emergencia Cent anahuati oyan huan amo quihtoh ne ce cua ant i t en quichiuhqui tot a nantzin, ne ce cua ant i t en quichiuhqueh macehua meh. Huanquinon amo t amitoc inin cua ant i. T amahuizo chiuhquet Michae Moore quihtoa inin ce t aixpinahua izt i pampa miac macehua meh t en F int probremeh huan no nemih miac ixyayahuiqueh, yeca quihtoa monequi ma quit atzacui tican T atohquet Rick Snyder. Ya quinequiyaya quiahcocuiz tomin huan amo quint acaqui ih macehua meh. Naman cua anqui DEQ pampa EPA quiquixti ih itequiuh, naman EPA momachtia huan quimocuit ahuia at . Cequin t ahto i: amat aixhuazant i - contrato t aixpinahua izt i - practica discriminatoria a tepeyot - púb icas cent anahuati oyan - federacion tequichihua i - proyecto tequichihuani - ejecutivo

17

17

tequihua tequitihquet - administración púb ica t anezcayot - prueba, evidencia chipahuia - agregar c oro, hacer b anco

ng est ahto i 2011. City goes bankrupt by 25 mi ion. Gov. Rick Snyder appoints emergency city manager. 2013. City cuts contract with Detroit Water and Sewerage Department and makes contract with KWA to buy water from them, and save money. Karegnondi Water Authority to supp y water not from Lake Huron but F int. They need to find new water for one year whi e KWA finishes construction. 2014. City decides to use the F int River. The city says “F int water is safe to drnik.” However, they don't treat it for ead. Residents comp ain. 2014. City find e-co i bacteria and asks peop e to boi their water. City adds ch orine. January 2015. City finds new chemica that causes iver prob ems tota triha omethanes January 2015. University tests their and finds ead. February 2015. Governor gives f int 2 mi ion for water. February 2015. A ady's son gets sick with rashes. City finds ead in her water. She contacts EPA Apri 2015. City continues to ignore the ead prob em. EPA te s DEQ to he p F int. DEQ says on y 1 house had a prob em and there is no rea prob em. The state doesn't a ow F int to go back to ake huron. August 2015. Residents and activists meet with Governor's staff. September 2015. Virginia Tech researcher does a study and finds ead. DEQ argues against him. September 2015. Michigan state researcher finds chi dren in Michigan have high ead in their b ood. September 2015. F int te s peop e to use co d water, not hot water. But says there is no prob em. October 2015. City fina y te s peop e not to drink water. Pub ic Hea th Emergency ca ed. October 2015. Governor says it's not the city's fau t, but house p umbing's fau t for the ead. City fina y moves back to ake huron through DWSD. October 2015. DEW admits they made mistake. January 2016. State of emergency ca ed. Peop e asked to use bott ed water. 9 peop e die of egionnaires disease. A bacteria that causes pneumonia. January 2016. Governor asks Obama to dec are federa emergency in f int. Obama agrees but says its not a natura disaster. January 2016. Fi mmaker Michae Moore ca s for arrest of Gov. rick snyder. EPA takes over DEQ for testing water.


Kaltlamachtiloyaj tlen Nauatlachamanaltianij Instituto de Revitalización de la Lengua Náhuatl

Informes: Cerro de la Virgen # 46, Fraccionamiento: San Ramón, Guadalupe, Zacatecas tlachamanaltianij@gmail.com

“Nauatl teyolchikaua ipampa chamani mojmostlaj”

Tlachmanaltianij Nahuatl


Sekin tlajtoltlajlamikayotl “At se ne yo chikaua ist i t en nochi t a tepakxiuiskayot ”

“Amo mot epanitta ipati is at noke uaki ame i”

“E agua es a fuerza motriz de toda a natura eza.” Leonardo Da Vinci.

“No se aprecia e va or de agua hasta que se sec e pozo” Proverbio ing és

“Miyakin t akamej yo tokej yon nopa t ahsot a iskayot , yon se ika at .

“Mi es de personas han sobrevivido sin amor; nunguna sin agua”. W H. Auden

“Amo onkaj yo ti ist i t an amo onkaj at ”

“No hay vida sin Agua” A bert SzentGyorgyi

“T en kimati michin t en at t an mojmost aj nopa itstok?”

“¿Qué sabe e pez de agua donde nada toda su vida?” A bert Einstein

www.vitepoxteco.org 19


Revista Electrรณnica YOLITIA www.vitepoxteco.org


Arq.Juan Octavio Mora Rivera Ilustrador: octavio.mora@tototl.net 21 Tototl S.A. de C.V


¡Ma timijtotikan! Ipan:

Guadalajara Jalisco

¡a bailar!

Tocando los mejores éxitos del momento: - Música tropical - Cumbias - Norteñas - Banda electrónica - Rancheras


23


Yolitia

Regoco agradec

por su gran labor e TEOQU QU XT QUE QU AUH de la lengua y cultu CONJURADORA DE LLUV A

Croa, croa, croa… ¡Cráz! Croa, croa, croa… ¡Cráz! Mocuicayo cha chiuhcueyatzin, quitzomoni itezcat i huicat , temohua t azohcoco izteuh t atayat , ca aqui huehcat an tepi texipa i tot a nanzin, quitoctihtoc tzotzonpaqui i izyo, cueponi xochnemi izt i, ipan toezyo t azoht i mot a oa ica hui ihui izt i. Croa, croa, croa… ¡Cráz! Croa, croa, croa… ¡Cráz! Tu canto ranita de jade, fragmenta e espejo de cie o, que desciende como ujurioso diamante, penetra en e himen de a tierra, sembrando innumerab es a egrías. Brota a vida, e amor en nuestra sangre corre de prisa.

www.vitepoxteco.org


conoce y ece al Mtro.

Pedro Martínez Escamilla

en la difusión ltura náhuatl.

Actualmente es Miembro de Escritores de Lenguas Indígenas, ELIAC y Coordinador General de la Coordinación Mundial de Creadores en Lenguas Originarias (CMCLO).

25


YOLITIA

“Kë kënéntan a ni ja', jini kë pixan a ukux edok” Uts'ibi ixMaría Esmera da López Méndez Yokot'an / chonta de Tabasco

“Cuidemos el agua, nuestro espíritu vive en él”

PorKsu incansable labor en la difusión de la lengua y la cultura nahuatl/mexicana ë kux an a noj kënan pankab tók ké ot' a u adaba, tuba ké kénéntan a i kë kéne'san a ni ké ja' a, mach ké pit'en a kachikada uxe të utë tuba ajnik uts', si no'on a mach kë ch'e a kwa tuba kë jap'en a.

Kwachichka jini kë cherben a ni kë këji a,junka u k'anin kéxi' ubai jindaba k'a, ya'an noj kénan otot tuba ch'onkintik y ni kë pa' a, mo' aj mu k'an, jin uk'a kë ë ëk'i a mo' aj sëto, chechi tëkë u aj mu k'an dok p'os té nab, upete ni ja' mach ni uts' kama ajniba, ké uch'e a wuch'en t'an p'a, a puk'e t'ok a buka.

Ni winkre mach uch'é u kaja injob, de to'o uyé in i yo'ajnik upete tukëb, mochich kë chënën a kachikada upë'chinte ni kë to'o a i kë ni kë nab' a tok noj ts'ukp'os tama. Kama jini tëkë ya'an up'ete oke uyëkt'i pank'a ni kë pap' a, kama ké ik' a mach ni uts', ni te' kë u aj ju k'an të k'ab, mo'ke ch'énen a kachë u aj sëto' ni ë ëk'i. Ni ja' ajniba uts' tuba kwachichka jini, titiki p'a ajni te'e, ukaxe winik të jukub, uyajne uch'e ukënbita, jini ubiji ajYokot'an, mach noj bij kë jin ya'an ubadaba. Uyé k'an ubadaba kë uk'anin tëkwan pank'ab. ¡Winkrejob k'anin mo'kë uba, k'on kë ch'enen a up'etejon a ni kë ja', tuba mani ajnik jinda ni k'a kamada!. K'on kë woye kë ba a tuba kë jap'ën a ni kotot' a pank'a, juntu no'on a ya'an ték' këb' a ni tuba ajnikon a uts'. No'on a kuwi a kani mo'ke cherben a ni é kéji a, k'on ké yébén a kë bixch'ok' a kë të kënë' ké kënentan a ni kë

26

kab' a.

Ni ja' up'ete kénë' ké k'a a kama téké ik' uts' tuba kux i'kon a i ¿kani ké ch'en a?, ké pëpë' kénë' a ni ja', chechi tékë ké kéne' a ni xunbi ba tuba xikon a të pëpé wawane'. Noj ch'unikjob mach uch'erbinti' kwajo, k'a mach uni ch'en kwa ni k'ab i jindaba k'a mach u sëte'jo' u tak'in u ju ejo' kwachich ka jini té ja'.

Uki k'an te', u aj cherbinte kwachichka' jini ni ké kéji a, mach uch'ë u kaja injo' kë upete uxe u kojp'esanon a, mach u much winkre une, upete ya'anon a tan otot daba. K'on kë woye këba a upete bixch'ok, winik, ixik, noxibi ba, tuba ké ch'enen a kachi kada kë jap'en a ni ja' kë uyëbënon a ni kux ikon a pank'ada. Kon ké kénëntan a ni kë këji a, tuba ajnikon a uts' i ajnik pits'i ni kë kéji a. Yo'ajnikon a' up'ete woyo tuba ni patan daba k'a kë japën a ni kë kab' a, kénoj kaj a i no'on a tëkë, kon ké téké a unp'e noj ankre t'ok une'. Junka ni kë t'an a kama da une': Mach ajnik p'os ten ni ja', jin kë pixan a tuba kux ikon a, bixik pënte' kë noj'kaj' a i ajnik uts' pan kë kab' a.


Lanta ntute RECOPILADOR: FRANCISCO GARCIA CABALLERO

“El bebe de Agua”

Se cuenta que cierta tarde, cuando e so tiende sus ú timos rayos sobre e horizonte, a abue a Margarita iba aque a tarde a manantia a traer un poco de agua que hacía fa ta para a cocina.

Lengua Nuu Davi

N

kachi kuentu, in tu´u un ntikantii njue´e, in china´ nani Margarita nkachi ye njue´e kije´en ntute un nkaku ntutea chi nkueñi kuniume ye kada´a ye kaji. Tane´e njue´e in kidi ñu´ú, chi dava atú cha´á. Ña china´ kukue´e ñika, te un nkuyanime yuú ntute niñime in anta ye in kuia. Te anta nú niñime ña´ china´ ñeku, nuú anta kuiji, idi dikime viinkáa , nu´ume name nu´u idu nu ñeku, ye nkudii iñi nu dadiki nuu davi, nuu nuje. Ña china´ niñiime anta ventena´a nu´u ntute name chaka yee nkuika. China´ Margarita nkachi ye´e da´a ntute ñeé nuu ñeñime, nke nkachi: China´ yo´o niñiñaá te neñi vina´ kaneun nuún ntute, kachu kuun ncha´a yivi yee na junukuentame ntute, chiñuume, chií ntute ku yee ntuvii, nchaa 1 yoo marzo kadame viko ntute. n nkatakutu ntu´u nkachi china´ nuú nkachi ñeñime ncha´a daame, te ñidi viko dukue´e nkachi anta ntute.

Se evó un cántaro con o or a tierra y recién adquirido pues en aque tiempo no había ni ánforas ni cubetas para traer e agua. La abue a caminaba paso a paso, entamente hasta donde sus pies e permitían, pero a egar a manantia grande fue su sorpresa a encontrar sentado a borde de agua a un bebé como de un año de edad. A ver a a abue a sonrió mostrando sus hermosos dientes de agua transparente, su cabe o re ucía hermoso con e ref ejo de so , su mirada sonriente y fe iz como un venado que rebosante de a egría juguetea en e verde bosque. Sus cabe os f uían y f uían como cataratas de aguas crista inas. La abue a ena de sorpresa a ver a bebé de agua, vio como e pequeño se fue des izando a interior de manantia cua pececito que huye en oquecido ante a presencia de un extraño, entro a agua y hacia un suave chapoteo y se a ejó. Cuentan que por a noche a abue a soñó que e bebé de agua fue a ver a y e dijo: Abue a, fuiste afortunada a verme, a partir de ahora serás a mensajera de agua y es dirás a os humanos que e agua es a vida, por o tanto, deberán honrar a y defender a para que no se acabe jamás. Les dirás que es sagrado y que deberán por o tanto a festejar o cada 1 de marzo.

Leyenda recopilada en la Localidad de San Antonio Huitepec, contada por:

A día siguiente a abue a contó o que soñó a sus hijos y estos se dispusieron a organizarse para festejar e día de agua, atendiendo a os mensajes que e dio e bebé de agua.

SRA. MARIA CABALLERO JULIÁN.

2727



¿A QUÉ SABE CHAPALA? Martha Eugenia Colunga Bernal

Q

uerido video-b og:

Hoy me invadió una terrib e nosta gia por a conversación que tuve con mis nietos. Ya iban a dar casi as cuatro de a tarde y e os no egaban a casa ¡bien dicen que os niños hacen con sus abue os o que no hacen con sus padres! Seguramente –pensé- están jugando en e he ipuerto de a esquina. Y no me equivoqué. L egaron os tres como una hora después de que e he icóptero esco ar os dejara ahí; y, para no variar, con otros dos amiguitos invitados. Mi casa ya parece guardería. Veían excitadísimos porque habían visto, en su c ase de Eco ogía Virtua , un video sobre cómo era nuestro ago hace cincuenta años. No tardé en darme cuenta que se me venía una tarde agotadora de preguntas. Así que para no agobiarme en a cocina, so amente saqué cinco paquetes de comida rápida de conge ador y os metí a horno humidificador para dar es de comer. Le agregué as pasti as de sup ementos vitamínicos a agua carbonatada y isto. Me preparé para a metra a. —Abue ita, abue ita, hoy a maestra nos dijo que hace muchos años en Chapa a se podía nadar, ¿es cierto, abue? — ¡C aro que sí, por supuesto! Ya también tu abue o es ha enseñado os videogramas de cómo era antes e ago, ¿no recuerdan? Son esos donde se ven as anchas deportivas, con gente esquiando o en motos acuáticas y os botes de os pescadores ja ando as redes de pesca. También había muchos restaurantes a a ori a de agua. A mí me encantaba ir a os que había en a P aya de Piedra Barrenada. Ahí todavía, cuando yo era muy chiquita, a pesar de a contaminación tan grande que ya existía, de

vez en cuando a guien pescaba a gún pez grande, a gún bagre o b anco y nos atrancábamos con un pescado zarandeado que cocinaban ahí ¡sabrosísimo! También me encantaban os chara es con chi e y imón... ¡qué pena que a ustedes ya no es tocó conocer os! ― ¿Y por qué ahora tiene que estar bardeado e ago, abue ita? ¿Por qué ni siquiera o podemos ver? —Pues porque so amente es para a gente muy rica, a que tiene dinero para pagar esos tours especia es. Acuérdense o que es p aticó hace poco su abue ito, que en América ya só o queda nuestro Lago de Chapa a y en Brasi e Río Amazonas, aunque cada vez con menos y menos agua, ¡qué ástima! —Sí Paco, eso es cierto; a nosotros e año pasado, mi maestra de quinto grado nos p aticó de as guerras que ha habido en e mundo porque a gente no tiene agua du ce para sobrevivir. Pero mi papá me contó que ya en a gunos países encontraron a forma de quitar e o sa ado a mar y están usando esa agua para tomar, que ya pronto va a terminar todo o ma o que pasó con e ca entamiento g oba . —Pues oja á y así sea, Marifer. Oja á os po íticos de ahora tengan e carácter que tuvo nuestro Gobernador hace 50 años. Yo me acuerdo que vivíamos en gran pe igro. En ese entonces as presas de E Ahogado y Arcediano ya no se daban abasto. Las nuevas p antas potabi izadoras cada vez eran más grandes y ni así a canzaban a impiar e agua tan contaminada que traían os ríos LermaSantiago a nuestro ago. Para co mo de ma es, os estragos de a sequía estaban acabando con Chapa a. Recuerdo que hubo muchas revue tas y protestas y que, por fin, a gunos

29 29


nosotros para vo ver a recuperar os agos y ríos que se es secaron ―¡Oye, abue! ¿Y es cierto o que me dice mi papá? ¿Que tú cuando estabas chiquita te metiste a ago? ―¿Y por qué habría de mentirte tu padre? ¿Cuándo o has conocido de mentiroso? ¡C aro que es cierto! Me metí y hasta nadé un buen rato —¿Nadaste, abue? ¿Nadaste como na-dan os peces? —¿Cómo o hiciste? —¿Quién te dio permiso de entrar abue? —¿Quién te enseñó? ―¡Espérense, espérense, no me ataranten! Voy por partes: en ese entonces todavía no estaba bardeado e ago, so amente había guardia mi itar y mi papá, ¡Que en paz descanse y Dios o perdone!, sobornó a un Comandante para que nos dejaran pasar a é , a mi hermano y a mí. Por supuesto que cuando as autoridades se dieron cuenta, metieron a a cárce a Comandante y a tu bisabue o; en ese entonces a corrupción, que ya casi no existía, era fuertemente castigada... pero bueno, esa es otra historia. Recuerdo que era una noche hermosa, con una ena y nos metimos muy hondo. Mi papá nos enseño a nadar a mi hermano y a mí, así como nadan os perritos...

ribereños se organizaron para dinamitar as tuberías que sacaban e agua de ago para abastecer a a zona metropo itana de Guada ajara. Un día yo... —¿Las dinamitaron, abue? ¿Hubo exp osiones? ¿A a ti te tocó ver as? ―¡Sí, c aro! Fue terrib e. No se me o vida esa noche: e estruendo de as exp osiones, os incendios y, sobre todo, a ba acera que se so tó entre os mi itares que custodiaban e ago y os vecinos armados. Todos iban vestidos de negro, con pasamontañas, parecían guerri eros, yo estaba muy asustada. Pero no había otra manera de defender nuestro ago. Las autoridades federa es, por supuesto, nos amenazaron con cerrarnos os cauda es de os ríos que a imentaban e ago. Pero e Gobernador, tras consu tar o con todos, aceptó e reto. Desde entonces Chapa a se mantiene vivo únicamente por obra y gracia de a natura eza. Se a imenta de os escurrimientos natura es de as montañas y de a uvia. Pero para ayudar o tampoco podemos sacar nada de agua para cubrir as necesidades de a pob ación ribereña, para eso se excavaron todos os pozos de absorción que hay en as casas... ¡Ay, hijos! Pero tuvimos que pagar un precio muy caro. — No te pongas triste, abue ita. —Pues cómo no me voy a poner, corazón. Me da tristeza ver esas tremendas bardas que rodean e ago. Y me da una rabia impotente saber que so amente os que tienen esos carrazos y yates de ujo, tienen derecho a entrar para disfrutar o. Antes no se cobraba por eso y nos es justo que... —Sí, abue, pero es que dice mi mamá que so amente así se puede juntar e dinero que se necesita para seguir protegiendo a ago, y que o hemos hecho tan bien, que ya mucha gente en otros ados está haciendo o mismo que

—¡Súper, abue ita! Oye, ¿y cuando nadaste como os peces, tomaste agua? ¿Qué se siente? ¿A qué sabe Chapa a, abue ita? Y no supe que contestar e a Paquito, porque no me acuerdo.

30


Matea Ma. Teresa Figueroa antes de sa ir a potrero, iban nomás por

M

e despertó e ca ambre en a barriga. C areaba pero e aire estaba pesado, ca iente. Aproveché para de una vez avar y mo er e nixcome. Cuando destapé a brasa y sop é con e aventador para avivar a vi que en e cie o no había ni una nube, e cie o impiecito, hasta as estre as más chiquitas se divisaban. Anoche os abue os contaron de cómo fue e año de hambre, a á cuando e os eran niños. Fui a evar e un manojito de hierba a Cuinique, e pobre estaba bien trasijado, ya casi no había zacatitos tiernos en e monte. La yerba-mora, e iztafiate y hasta os que ites estaban marchitos. No pude mo er a gusto, a masa me quedó martajada como si en vez ser para torti a fuera para e tama e. Mama-suegra me dijo que yo hiciera as torti as mientras e a e daba otra repasada en e metate, vo ví a sentir e torzón en a barriga. -Creo que ya es hora, mama. -Deja verte. -¿Usté qué cree, mama? Me miró con cuidado, puso su mano extendida entre mi pecho y e vientre: -Sí, ya va a ser hora, termina de echar torti as, para que acarrees e agua de as tinajas. -¡Cuánta ca or, mama! Cuando acabamos de tortear ya estaba amanecido, costaba trabajo respirar e espeso. Otra vez aque do or. Puse a egaron taita-suegro y Martín a tomar su

bien aire o a, café

costumbre, as mi pitas se habían secado apenas nacidas. Esperé a que e taita tomara su café con tacos de sa , como a é e gusta. Cuando se evantó e avisé a Martín: -Ya va a ser hora de irme a arroyo, he tenido tres torzones en o que va de a mañana. Martín suspiró, se asomó a a puerta. Me miró con una sonrisa triste - E cie o parece un reverbero, dijo. Los abue os, e año de hambre, a criatura, e Cuinique trasijado...sentí en e pecho un borbo ón de tristeza. -Voy a dejar as tinajas enas. Antes paso a ver a mi mama. Asintió con a cabeza, pasó su mano rasposa por mi cara. Otro ca ambre. Pensé en as señoras que no vo vieron de arroyo, o que vo vieron íngrimas. Tuve miedo. No, eso no va a pasar conmigo. Agarré os cántaros. -Ora vue vo. En casa de mis taitas estaban impiando a comba para e a muerzo. Mi mama me miró con ojos a egres: -¿Qué? ¿Ya es hora? Me abracé a e a. -Tengo miedo, mama Mi mama me agarró de brazo, me evó a sentar en e tamburete. So tó mis cabe os, me ta ó e cue o, os hombros. Acarició mi panza suavecito, una y otra vez, cada vez con más fuerza. Nombraba pa abras antiguas: -Mi torto ita, co arcito de p umas, piedrita

31


www.vitepoxteco.org

Revista Electrónica Yolitia www.vitepoxteco.org www.vitepoxteco.org a mí: “estoy en tu camino, virgencita” Cuando regresó mama-suegra e dije: -Me voy a arroyo Me dio a bendición. - Anda con bien, mi niña. Las mujeres de rancho a verme pasar preguntaban: -¿Ya es hora? -Ya es hora. -Píde e a nuestra madre por nosotros. Agarré a vereda que siempre seguimos, cada paso evantaba una cortina de po vo seco como pino e. L egando a pozo torcí para as peñas a tas. Caminaba o más rápido que podía, me detenía a agarrar aire, a meter e aire muy hondo. Los torzones eran muy fuertes y muy seguido. Buscaba ir entre os matojos, no quería que vieran e ugar que Martín y yo habíamos escogido. E so me daba en a frente, se oía e zumbido de as moscas, e canto pro ongado de a chicharra, os cantitos desganados de os bar u os, gritos de zanates. Me rozaban as varas de os mezquites. Tomé agua de guaje y mastiqué un pedacito de meztanciate, nomás para aguantar egar a mi destino. Cuando egué a cueramo que está junto a arroyo e cie o parecía un charco ensangrentado. Aque árbo era a fuerza de donde me iba a agarrar. Apenas egué y por mis piernas escurrió un chorro de agua. En cuc i as me agarré de una rama. A á muy ejos divisé una nube oscura. E do or recorrió mi cuerpo. Así han de sentir os que se mueren de rayo. Mastiqué otro cacho de meztanciate, un pedazo muy chiquito, nomás para no desbaratarme. “Estoy en tu camino virgencita” E miedo se fue. Así como se hizo a criatura, así debe ser nacida. Respiraba rápido. Los brazos se me dob aban. Por ratitos no sentía

verde... decía. Sobaba y repetía: -Hay un cerca y un ejos. Hay entonces y ahora. Nuestros dioses nos dan e día, nos dan e viento, riegan a mi pa. Los dioses nos cuidan. Las señoras están evando nuestro camino. La Virgencita está contigo. E a te da a mano, e a tiene a fa da bordadita con co ores y con coat ies. E a está contigo, háb a e. Repite: “estoy en tu camino, virgencita” Sentí un do or más fuerte. “Estoy en tu camino” -Es a hora, dijo mi mama, barre tu casa y déja e impia su ropa a Martín. -Sí, mama. Me frotó otra vez a barriga: -Ya estás ista. E aire en mi pie era una ija ardiente. Eché tres vue tas a arroyo: un chisguetito de agua. Cada vez e do or era más fuerte. L evaba mi sombrero encima de rebozo, e so me ap astaba contra e sue o. Fa taba enar una tinaja, pero e dije a a mama-suegra que ya no quería dar otra vue ta. -No he puesto a cocer a comba. - Yo a pongo mama. Tomé un jarro de agua y terminé de impiar a comba. Avivé e resco do para poner ahí a o a. La mama sa ió a potrero a evar es tacos a os hombres. Me fa taba barrer y acomodar a ropa de Martín en a petaqui a. Arreg é mi morra como me habían dicho as mujeres de experiencia: Un rebozo impio, trapos que ayer avé y aso ié en a piedra grande, mientras Martín escarbaba os pozos; a navaja bien afi ada, os istones rojos nuevos, e guajito con agua de pozo y e meztanciate. Cerré os ojos mientras pasaba e do or. Desde chica había visto a as mujeres correr os pasos que hoy me tocaban

32


Ko'one'ex kanantik ja' bejla'e'. Maya yucateco

do or, caminé por a ori a de arroyo, después egó e sueño. O ía a cántaro mojado y a f or de san Juan. Estaba oscureciendo. Los gri os y as ranas a borotaban a oscuridad. Quejidos de pájaros. Un desgarramiento me dob ó, junté aire, pujé con fuerza. Pujé, pujé, casi co gando de a rama. Sudaba, jadeaba, sentí e anto que barrió mi cara: -¡Mama! ¡mama! ¡ayúdame mama! Todo mi cuerpo empujaba. Me partía. ¿Así será morirse? Más fuerza, do or y anto. Estaba en cuc i as sobre a arena de pocito. Me cimbraba. Vi aparecer entre mis piernas aque a cabecita oscura y húmeda. A o ejos un re ámpago y e trueno. Vo ví a pujar. Sa ió un hombro. Sostuve a cabeza que dio un eve giro y sa ió e otro hombro y e cuerpo entero. Quedó en e pocito. Se retorcía, bu ía, unida a mi cuerpo por una tripa azu que atía pasando sangre. Tomé a a criaturita en mis brazos, era mujer. ¡Virgen bendita! Ta é aque cuerpecito co or de turpant e. Sop é en su nariz y en su boca. Un intenso anto rasgó todos os sonidos de a noche. Las ranas y os gri os ca aron. Lejos, muy ejos se escuchó un adrido seguido de un trueno. La niña oraba agudo y a to. La envo ví en e rebozo y a acomodé junto a mi pecho. Se fue quedando dormida. La tripa de omb igo había parado de atir y estaba b anda y gris. Con os istones rojos a amarré por dos ados, como me habían dicho as mamas. Con ca ma corté aque a guía que nos juntaba.

Se amontonaron as nubes en e cie o, no se as había evado e viento. Seguían os do ores menos fuertes. Otro rato en cuc i as, abrazando a a hijita. Le hab aba, e murmuraba pa abras que no conocía, que no sabía qué eran. Éramos agua que se remansa n e arroyo. Sa ió o demás. Sangre y agua. Los ruidos de a noche. Vi a os abue os: “Hasta e coyote respeta os comienzos de a vida” me decían. Cuando desperté corría un airecito fresco, e cie o estaba cubierto de nubes de agua. Empiné todo e guaje. Agarré as secundinas y as evé a enterrar a pozo grande. -Aquí vamos a traer tu omb igo, e dije a a chamaquita Amanecía. La niña chi ó muy fuerte. La puse en a chichi y mamó con ansia. Nos quedamos otra vez dormidas. A abrir os ojos distinguí ya muy a to un so b andito. Tomé a a criatura. La impié con agua de arroyo. Cargando a mi p umita fina vo ví a rancho. Nos estaban esperando. Martín, as mamas, os niños, as vecinas, os viejos. Cuando nos miraron se enaron de ucecitas sus ojos. Me abrazaron. Se escuchó reventar un trueno y cayeron grandes gotas de uvia. Dejé a mi chamaquita en brazos de mi mama. Entré en e temazca . E abue o dijo: - Mañana resembramos e potrero.

33


EL AGUA EN LA TEOTLALPAN Manuel Rodriguez Villegas

D

aprendieron a cazar anima es y reco ectar frutos de cerros y va es, os primeros hombres en habitar estas tierras chichimecas conjuntamente con os nahuat acas. Los que aprendieron a encontrar e vita íquido haciendo pozos y buscando manantia es entre as barrancas, sabiendo como extraer e agua de as p antas, aprendieron a chupar e agua como os magueyes, os nopa es, os garambu os y os órganos. Aprendieron a beber agua de os frutos de os cactos y sacar agua de as profundidades; acostumbrarse a sudar con un ca or seco y aprovechar a aguas terma es que sa ía de os manantia es. Teot a pan, tierra de gente guerrera, gente recia, de gente dóci pero rebe de, aque a que vio uvias cauda osas que desprendían todo de a tierra pero que en poco tiempo comenzaba a secarse e sue o. Aguas de uvia que dejaban imo para poder cosechar frutos de gran tamaño que también a imentaban a os mexicanos de Va e de México; así fue esta tierra de eyendas de hombres que bajaban de cie o, de espantos en e viento y territorio despreciado por a ausencia de agua a diferencia de a cuenta de México Tenochtit án. E gran va e de mezquites y de sue o agobiante por e so , es donde se construyeron os jagüeyes para a macenar agua de cu tivo, donde se represan os escasos ríos sobre sus riveras para estancar e agua y humedecer a tierra. En a ori a de os ríos donde crecieron árbo es como ahuehuetes o sauces y donde os otomíes cu tivaron as cementeras para producir tomates, chi e, ca abazas y frijo ; expertos constructores de cana ones para encausar e agua hacia as dispersas

onde termina e Lago de Zumpango, comienza una comarca de anuras y sierras secas, a í es a tierra donde os aco huas pe earon contra os otomíes, aque os des-cendientes de a vieja Tu a que fina mente fueron sometidos por a gente e imperio mexica. E Va e de México termina donde desciende a tierra hacia e norte, termina donde a tierra ya no es tan férti y os ríos son subterráneos, a í donde hay fi traciones de agua que se distribuyen bajo a tierra y que emanan de os agos de Texcoco y Zumpango. A á donde as áridas anuras se tupen de mezquites y huizaches; y os cerros de tepozanes, encinos y ocotes. Las aguas de os ríos de va e de México descienden desde Huehuetoca y Tequixquiac para internarse por e gran va e desértico, que eva as aguas de río Tu a y de Río Moctezuma hacia a Huasteca, ugar donde se da os carrizos y os juncos o tu es, donde as personas se bañaban y avaban a ropa. En Teot a pan, donde según as narraciones de os to tecas, reinó Quetza coat a a To tecayot , tierra de grandes artistas y pensadores que hacían crecer ca abazas gigantes y as gruesas mazorcas de maíz, tierra bondadosa donde as montañas cantaban hermosos trinos de aves. Nadie sabe que fue a mítica Tu a Xicocot an y porque sus habitantes abandonaron a gran ciudad de uz, cuando os tepanecas de T acopan conquistaron a tierra, esta ya esta deso ada y desértica. E agua de Tu a se a tragó a tierra más abajo. Es Teot a pan, a tierra sagrada de va e, a í donde os otomíes, seres semi desnudos que

34


viviendas, a í en os ríos y arroyos donde os anima es bajan de os cerros para beber agua. Tierra ca iza para construir edificios canteados que yerguen de sus pedrega es, tierra de canteras y maderas duras como huizaches, mezquites o pa o du ces; ugar donde a fauna vive de noche y escasamente se mira durante e día. A a egada de os españo es, vieron que Teot a pan se parecía a Mancha o as áridas tierras peninsu ares donde so o e ganado vacuno, ovino, caprino y caba ar podían sacar provecho comiendo hierbas y pastiza es, se convirtió en tierra de encomiendas a servicio de virreinato donde una importante pob ación españo a quiso estab ecerse a pesar de o difíci que era encontrar y encauzar e agua, tierras áridas por donde sa ieron as aguas de os Lagos de Texcoco, Zumpango y Xochimi co. Cuando e hombre se dispuso desaguar e Va e de México, o ogró por cana es o túne es de desagüe hasta fina es de sig o X X, mismos que sirvieron de drenaje profundo para desechar as aguas servidas de a Gran Ciudad de México hacia un ugar que posteriormente se amó e Va e de Mezquita a dividirse a tierra de Teot a pan en os actua es estados de México e Hida go.

35

Suhu ra maka dehe nubia (hñahñu del valle del Mezquital, Hidalgo)

Min nëë n'ixijtëntë Ayuk (Mixe) Medio de Cacalotepec Oaxaca


Xochitlajtolli Judith Santopietro

ica

Náhuatl

Xopant an

Nimocehuihtoc xochit an Ni tzint ayohua campa t ahui i pat anih t aht ayohua Nicnehnehui ia t aahuetzi izt i quiixhua tia pi teoxihuitztitzin Nouhquiya nitemiqui huanya nonanan: inahnahua iz axnechmaca huan poct i quentzin totonic t en necht aht ania ma nicpopochhui it acayo. Cequin tonatiuh t en cueciuhtoc oht i uhcatzan nochipan tzope ic huan yeccaquizti izt i xochit ahto i Totohuica izt i t en zanoc quichichi ihui tia e huicat : cahuit quemman t ahui i ca aqui t en ni t a tepact i.

Tiempo de uvia Sentada entre as f ores en este ugar oscuro donde as uces vue an cada noche pienso en a uvia que empuja os pequeños brotes sagrados sueño también con e os y mi madre: su abrazo que no existe y e humo tibio que me pide esparza por su cuerpo. En a gunos días de bata as tristes Siempre habita a poesía du ce y sonora, e canto de os pájaros apenas enrojeciendo e cosmos: es a hora cuando a uz se agota de esta tierra. Ixkoponkayotl: Judith Santopietro, Río Matzinga, Sierra de Zongolica, Veracruz, 2011


ATL

Arice da Treviño Bautista

Titza antik Tichipawak kampa timantok tisesek, tiahwiak. htik t a i tie tok, nopeya timantok. Nohkiya iixko t a i, timot a ohtok. Tiihisitikah pan se pi kuaohtzin. Moihtiko miak t amant i tikwika, pi tetsitsi, kuatomakmeh, techichihmeh poxtatsitsin, xi ihmeh, koso imeh pet animeh, ayotsitsin ininwaya ayawa tsitsin.

Auakistlan Ixkopinkayotl: Aricelda Treviño Bautista Rio Oxihtempa, Ixhuatán de Madero, Ver.

www.vitepoxteco.org 37


Kiauitl Juan HernĂĄndez RamĂ­rez

Kiauitll, xinechkuikili, kuikatl xinechkuikili tlen kuika siuatl. Sanya keh ayoliamitl ueli noyolo kixolonis ika siuatl tlatsokontli. Ni kuatitlan miauatl iuan sintli tsopelik tlen uaktixtli itsopelyo ika yamanik aejekatl pinoli kitsopelaltis iistayo itenxipal. kiauitl, ipan nopankuetlaxo xiuetsi. Tlen itostli iistayoj ueyatl atentli tijmatis iejekatik tenamiktli ipan momakuayo tlali kuatakani. Nijneki xijualika ika ueyatl motlakenpiktos. No istakauamej atepaj ikon nijtokilis bokuikaketl yolo ika selyotl neljuayotl. Tlaauetsi, nikixtoka siuatl tlen kipia atl iyolo, tlen xolochkisa iuan youi xaltipaj ipan nouiyontli atlajmeh.

38


T a octepet

José Carlos Monroy Rodriguez

Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco.

Teopancahuapan t anextiya occepa. Quiehuet acico...

Co ozt e oc quemitiya huecuauh huipih e; axcuah e. Ma xipat ani yancuica quihuicaz quiyehuet huan t aoyot .

Atzahtzi izt e ipan Cruzco Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco oztin ahco. Momoxco cante atihca unca huent e, choyot ahto , xochimeh quichiuh xo pica co ozt e ca za anahuac. Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco.

Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco. T aco o tequeh quixtiyah imecahuan quihuitequiz; ihiyohuan tzi intihca quixcamahuiyaz t acameh. Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco.

Texca titech oxtotit an, mitzt e huan t acat mot ateh cent apa tihca, tet a nechiya mitzpih e.

Tecuanimeh huan yezquiza; tomohxochit , tenchichi tzin... Atzahtzi izt e mochichua ica huent e, ica choyot .

Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco.

Ohxochiticpac tiyazqueh ihuic exco otzin ahco.

Xochit a t ecueponiya ye oyohuah coht at aztin; ixahxayac cuetzpa tihca hzan yati, ihza hua auh.

39

39


Po

Amo nikmate miak Noé Méndez Ávila di teua … Pómaro, Aquila, Mich. Amo nikmate miak di teua … en mupaki is e en kua anik en mu ajto i miak nin ka ijtik panu e chikiui tixtekua.

Se tan poco de ti… De tus ingenuos caprichos De tus pa abras vociferantes Que en mi hondo pecho ta adran

Amo nikmate miak di teua … panpinon nimitsijnamikia miak nimitsita ka chipahuak Uan nitemaka se ajsiti is e Len nichkuijsua.

Se tan poco de ti… Pero te recuerdo con ansias, Te admiro con franqueza; Y proyecto mi esperanza Que tanto me aqueja

Amo nikmate miak di teua di muneki is e kuajkuajtik di mupaki is e, muxtin cha chihuit en achijchiua o nuyo o t a tekua e.

Se tampoco de ti… De tu ternura inva uab e De tu risa conjunto de rubíes Que componen mi corazón Destrozado

Amo nikmate miak di teua … nuyo o t nichi ia en kiname tiyes nu es i pa nueskoko i ix an kapa mu nichikua in majti is e uan ajsiti is i pa nimitsitas.

Se tan poco de ti… Pero mi corazón te rec ama Cua si fueras a sangre de mis Venas; ugar donde se conjunta E miedo y a esperanza para verte

Amo nikmate miak di teua … kiname en se maniquí yu i aijtik pin akames uan amo kipia amajti i uan ka se axkan, uan nikan nikijnamiktika pa nutsontekon.

Se tan poco de ti… Como aque maniquí; que Habita entre a gente si temor y Con un presente; pero aun sigo Aquí recordándote en mi mente.

40


oesía Steno'oTu’Daviu(nLa savi dueña de la l uvia) Lucero Ramos Editor: Antonio Rodríguez

Iìn datnaá ndé kukuiìn metro, iin kivi i'ni ko'yo, ni Tnii iin yù'à nùù yaxìn ñu'ú tèkuìí, Vixin iin ndó'ó nda'i. Kueeni kuenni ndute yu'a xi ña i'ni nda'i, nàà kuún yuyu nùù nda'i. Na kida sikatu-i nda'i, xiní kùun yuyu nùù nda'i lin yuyu, ùì yuyu, ùnì yuyu. Ni kundaa ini ni sa nduu toi sto'o davi. Yu'u ndui sto'o davi, Iin yuyu, ùì yuyu, ùnì yuyu, te íngatu, Te kuun-ga ya. Vachi ndui sto'o davi, dakaní tekuii, Inde'i iin nùvì'ndià tii, iin-nu yatni nde kukuiìn metro. Nùvì'ndià dakaku-nu mii-nu nuu tachi kida karru, Ndiaá-nú miinu màsà kuàni'ni ne'ivi nú, Ya'aga i'ni, chindanu-í nda'i nùù nda'a-nu.. Iin yuyu, ùì yuyu, ùnì yuyu, danatiaku-i-nu doko vichi yu'u xi'i tèkuìí, chindanui nda'i nùù yu'i, Iin yuyu, ùì yuyu, ùnì yuyu, tekuii koyo ini chìkuàà dukin. Ko ni kundaa ini te nsidaa tekuii nùù nda'i kua'an nsi'i-te, nì sa nduu toi sto'o davi.

41


Šgàb mbò Rodrigo Pérez Thîb wiz, šgàb mb-ròɁ ô iz nâ ndxab ná. Mbxa Ɂ á m-kwàɁn re Mèn ndžák mtô aɁz góɁ thîb díɁz DòɁ wáɁn yà nà-bàn díɁz gó ná

Mi pensamiento Un día, el pensamiento salió de mi casa Yo le dije… ábrete Busca a los sabios/as ¿Me re alan una palabra an ua para comer? Viva esta la palabra an ua. Poesía digital en zapoteco desarrollada con la hoja de cálculo CALC a través de una base de datos del zapoteco y la función matemática =ELEGIR(ALEATORIO. ENTRE(Datos1, Datos2). Más información sobre el proyecto: https://tecno-etnias.net/ngetlu_wiz/

Cuida el agua, no es solo tuya, es de todos

Fotografía: Luis FLores

Zapoteco 3.0


Chi'il ja' Jaime Pérez González (Tarzán) Jmamtik Barbuxtik Jlojp ya'lel xnichimal-k'op ta stojol te o'tanile, sya'yejal syakubel te ochem ta xch'ulelal k'inal. Xnichimal-k'op ta slajinel k'aal, yajk'abal muk-wayel yu'un te yak'el wokol ta stojol te sakubel-k'inal. Ya sk'an ya yich' ulubtesel te o'tanil yu'un a te ya yich' yakubtesel a te xnichimal-k'ope, swuytesel te ants-winik yu'un te lajinel te k'ope. Kon jk'atp'untestik jbajtik ta junax xnichimal-jk'op, kon kayintestik te xch'ulelal te bin a mayuk ta lum-k'inale! Un trago de poesía para el alma, un sorbo de embriaguez penetrada en la esencia de lo etéreo. Poemas para extinguir el día, noches de insomnio para agradecer al alba. Es menester diluir el alma para embriagar la poesía, desmoronar el ser para consumir la palabra. Vamos a mutarnos mi poesía, vamos a parir la esencia de la de lo intangible! 43 43

43


Revista Electrónica Yolitia “renacer” www.vitepoxteco.org Ley General de Bienes Nacionales


45


22 de marzo DĂ­a Mundial del Agua Xiktekiui san amo xiktoyaua. . Moixuiuan mitstlakamatilisej


Motemoaj tlakamej tlen nikan mochantisej ipampa tlen nikan itstoyaj mijkej, kionikej Naman tikintemoaj tlen atlapajtilli. kena tlatlepanittaj

Kiihtoaj: tlalli iuan eluikatl

“Se buscan personas para habitar estos lugares, sus dueños murieron ya que pusieron muchas pesticidas y contaminaron el agua. “Ahora buscamos personas responsables” ATTE. El cielo y la tierra

47


Tonalmatl

YOLITIA

Xikmanaui naman atl iuan motlajtol

Defiende hoy el AGUA y tu

LENGUA MATERNA Revista Electrónica Yolitia Revista Yolitia1

Xitechpaleuikan / ayúdenos www.vitepoxteco.org

YOLITIA


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.