De_open_ruimte_werken_150.pdf

De Het open open ruimte ruimte werkplaten form 03/03/2020

“Maatschappelijk bewustzijn tot stand brengen voor het landschap en voor onze prachtige open ruimte is meer dan ooit nodig.

Met het Open Ruimte Platform delen we onze ervaringen en bundelen we de expertise van op het terrein. Ik geloof dan ook dat het Open Ruimte Platform waardevolle beleidsinsteken kan geven van onderuit en steun ten volle de werking ervan.�

Zuhal Demir, Vlaams Minister voor Omgeving & Energie

De Open Ruimte Werken

Platform wordt Beweging wordt Werken In 2013 zette de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), samen met innovatieplatform Architecture Workroom Brussels en het architectenbureau Bovenbouw, een traject op van ontwerpend onderzoek. De toekomstverkenning voor de open ruimte in Vlaanderen leidde tot de publicatie van ‘Het Open Ruimte Offensief’. De publicatie formuleert zes urgente toekomstprojecten voor de open ruimte in Vlaanderen. De open ruimte stuurt, als plaats van voedselproductie, energiewinning, vrije tijd en natuur, de stedelijke ontwikkeling. Om echt werk te maken van dit offensief, vond de Vlaamse Landmaatschappij in het toenmalige departement Ruimte Vlaanderen (nu departement Omgeving), de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) en de Vereniging van Vlaamse Provincies (VVP) haar eerste partners. Samen richtten ze in 2014 het Open Ruimte Platform op, met als missie het samenbrengen van de kennis, ervaring, instrumenten en capaciteit van verschillende overheden, middenveldorganisaties en lokale initiatiefnemers om nieuwe en daadkrachtige (samen)werkvormen te ontwikkelen voor open ruimte en voor open ruimte beleid.

De werking van het Platform organiseerde zich concreet volgens drie parallelle sporen: een leertraject, een testtraject en een beleidstraject. Zowel prikkelende intiatieven, doorbraakprojecten als regulier beleid werden bestudeerd, gedocumenteerd en betrokken bij het verkennen van een alternatieve aanpak en coalitie voor de gewenste realisatie van toekomstprojecten.

In 2017 bracht het Platform, samen met haar externe partners Architecture Workroom Brussels en de PLEN-onderzoeksgroep (nu P.PUL-onderzoeksgroep), haar werkzaamheden en inzichten samen in de publicatie ‘Operatie Open Ruimte’. De publicatie geeft weer hoe de wolk van uitdagingen en dynamieken kan worden opgebroken en gestructureerd in verschillende types of ‘families van opgaven’. Rond die terugkerende opgaven 1

De Open Ruimte Werken

(systemische opgaven en veranderingen die op meerdere plekken in Vlaanderen voorkomen en nodig zijn) kunnen lokale initiatiefkracht en bovenlokaal beleid elkaar beter vinden.

Per opgave kunnen aangepaste coalities worden gevormd die capaciteiten, bevoegdheden en instrumenten bundelen in een aanpak, om zo de weg te vinden naar realisatie op schaal van Vlaanderen. ‘Operatie Open Ruimte’ brengt een pleidooi voor een actieve en geïntegreerde programmawerking die coalities smeedt tussen Vlaamse en lokale overheden, middenveldorganisaties, burgerinitiatieven en particuliere actoren in de Vlaamse open ruimte. Nog in 2017 lanceerden het Open Ruimte Platform en de bevoegde Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw een oproep voor het allereerste programma Water+Land+Schap.

Vanaf 2018 schakelde het Open Ruimte Platform nog een versnelling hoger met de lancering van de Open Ruimte Beweging. Met een nog bredere groep aan actoren van binnen en buiten de overheid werden de mogelijkheden van de platform- en programmawerking verder verkend en getest. De Open Ruimte Beweging streeft naar een breed gekend en maatschappelijk gedragen project voor de open ruimte in Vlaanderen. Het doel is niet de ontwikkeling van één grote, langetermijn visie of plan voor de Vlaamse open ruimte, maar wel om bestaand beleid en instrumentarium uit verschillende domeinen te koppelen aan actie en dynamiek op het terrein. Zo fungeert het platform als een projectbureau tussen bovenlokale overheid, lokale overheid, praktijk en kennis. Die fase werd dan ook gestructureerd, vooruitgestuwd en begeleid door een kerngroep van de VLM, het Departement Omgeving, de VVSG, de VVP, de Regionale Landschappen, de VRP, het innovatieplatform Architecture Workroom Brussels, Voorland en de P.PUL-onderzoeksgroep van KU Leuven.

2

De Open Ruimte Werken

Vijf provinciale Open Ruimte Tafels lieten toe om in 2018 een veelvoud aan urgenties en ambities voor de Vlaamse open ruimte te oogsten, telkens met de vraag naar duidelijke kaders en bovenlokale ondersteuning. Via een intensieve reeks van thematische tafels op de Maatschappelijke Werkplaats van You Are Here werden ze gebundeld tot nieuwe mogelijke programma’s. De Openruimteconferentie van 25 oktober 2018 kondigde de verkenning van vier nieuwe actieprogramma’s aan: Grondzaken, Luwte-Oases, Voedsel+Land+Schap en Op(en)ruimen. Rond die programma’s werden in de loop van 2019 programmateams gevormd, die elk werken aan de afstemming en integratie van diverse beleidsdoelen, instrumenten en kennis om initiatieven op het terrein te ondersteunen.

Het Open Ruimte Platform is dus WERK-zaam op twee fronten: als kennisnetwerk om overkoepelend de open ruimte uitdagingen van de toekomst samen aan te gaan én als uitvoeringsmachine door concrete programma’s op het terrein uit te voeren.

Voorliggende publicatie omvat deze tweedeling. Enerzijds werpen zes WERK-punten een constructieve terugblik op de ervaringen van de voorbije jaren en formuleren een kritische vooruitblik op de programmawerking als werkwijze voor de Vlaamse open ruimte in de komende jaren. Deze werkpunten vormen een essay dat geschreven is door de ondersteunende partners van de Open Ruimte Beweging, maar ook gevoed en doorspekt is met inzichten van een veelheid aan actoren die de voorbije jaren betrokken waren bij het Open Ruimte Platform. Anderzijds wisselen programma-logboeken de zes werkpunten af. Ze documenteren het engagement van de programmateams en het concrete WERK op of richting het terrein tot op vandaag. Samen vormen deze twee afwisselende delen de Open Ruimte Werken.

3

Inzendingen Water+Land+Schap Inzendingen Proeftuinen Droogte Geselecteerde Proeftuinen Ontharding Kiemen en voorbeeldprojecten Voedsel+Land+Schap Kiemen en voorbeeldprojecten Luwte-Oases Kiemen en voorbeeldprojecten Grondzaken 106

110

010

Oostende

Brugge

113

065

064

115

114

127

Eeklo

041

Gent 132

066

088 047

004

Roeselare

177

Poperinge Ieper 120

119 003

060

Waregem

174 092 125

091 122

Kortrijk

121 187

069

054 052

123 007

104 067

089

180 131 188 186 197

Dendermon

068

Wetteren

Inzendingen Water+Land+Schap Ingediende voorstellen Water+Land+Schap 24. Stadsvijvers Antwerpen – 1.

Water voor golf, boer en duin, Waterlink-Aquafin-burgers Inzendingen Proeftuinen Droogte Koksijde – IWVA 25. Stabroek-integrale studie waterlopen – 2.

Water-land-schap 2030 Westouter – gemeente Stabroek Geselecteerde Proeftuinen Ontharding vzw Boerenlandschap 26. Integraal waterproject t’ Merkske – 3.

Robuuste waterlopen Westhoek – Natuurpunt Markvallei vzw Kiemen en voorbeeldprojecten Voedsel+Land+Schap Regionaal Landschap West-Vlaamse 27. Ravels-werken op heuvels, stad Ieper waterscheidingskam – enbedrijf voorbeeldprojecten Luwte-Oases 4.

Humus+Kiemen – privé Natural Growth Provincie Antwerpen 5.

Roeselaere-Ledegem-Moorslede – 28. Beek.Boer.bodem – vallei van de Aa – Kiemen en voorbeeldprojecten Grondzaken Productief Landschap MiddenProvincie Antwerpen West-Vlaanderen – Provincie 29. Irrigatie van landbouwgronden uit West-Vlaanderen zandwinningsplassen-Kempense 6.

Schellebeek Pittem-waterbuffer – meren – Provincie Antwerpen particulieren 30. Hof ter Laken – Flemish Natural 7.

Gaverbeekvisie-Harelbeke-Anzegem – trust-Heist-op-den-Berg – Intercommunale Leiedal Kempens Landschap vzw 8.

Meetjes – Eeklo, inrichting waterloopjes 31. Laakvallei-integraal waterbeheer als buffer, aanleg warmtenet en project met BO en recreatie – duurzame landbouw – stad Eeklo Regionaal Landschap Noord-Hageland 9.

Burenwater – Tomato masters Deinze – 32. Hooilaar en Maaiwantersbedrijf Tomato masters Molenbergstraat – gemeente Herselt 10. Meetjeslandse kreken en polders – 33. Kwadrant – verbeteren waterkwaliteit Regionaal Landschap Meetjesland i.s.m. landbouwers Oostelijk Vlaams11. Isabellapolder-plaatsen stuwen – Brabant – Nationale proeftuin stad Lokeren voor witloofteelt 12. Maarkebeek-preventie 34. Water als bondgenoot in de overstroming door inrichten Getestreek – Provincie Vlaams-Brabant vallei en landbouwgebied – 35. Schulensbroek – vervolgproject Provincie Oost-Vlaanderen productief landschap – particuliere 13. Ruimte voor water in het landbouwer-particulier Peereboomsgat – Moerbeke polder 36. Effluent waterzuiveringsinstallatie 14. Daknamse meersen – betere hergebruiken in landbouwteelten – waterkwaliteit en -retentie – Hasselt – Aquafin Lokeren – Provincie Oost-Vlaanderen 37. Herk en Mombeekvallei-blauwgroene 15. Woubrechtegem – Herzele – drager in het buitengebied van De Watergroep Zuid-Limburg – Regionaal Landschap 16. Hemelwaterplan Geraardsbergen – Haspengouw en Voeren stad Geraardsbergen 38. Terug naar de bron-Greven – 17. T’ Loever – Sint-Niklaas – Depots des arts cvba Provincie Oost-Vlaanderen 39. Bruggen tussen Water, land en schap: 18. Barbierbeek verbindt – Maasvallei en Kempen-Broek Bocholt, Provincie Oost-Vlaanderen Bree – Regionaal Landschap Kempen 19. Vuurkouter – gemeente Kruibeke en Maasland 20. Herstel natuurwaarde en vergroten waterbergend vermogen MolenbeekInzendingen Proeftuinen Droogte vallei – gemeente Sint-Pietersleeuw 40. Dureau – Poperinge 21. Vallei van de Zennebeemden – 41. Ijzervlakte – BiervlietBioProducts – Provincie Vlaams-Brabant Diskmuide 22. Floordambos-Barenbos42. Den Berck – Merksplas Steenokkerzeel – 43. SuikerWater – Tienen gemeente Steenokkerzeel 44. SamenWater – Deinze 23. Aqualitatieve Mechelse groenteregio – 45. WASCO Talboom – Mortsel POM Antwerpen 46. Water voor Later – Tervuren

47.

48.

49.

50.

51.

52.

53.

54.

55.

56.

57.

58.

59.

60.

61.

62.

63.

64.

139

Aalst

145 090 144

015

Oudenaarde

096

063

016

057

136 137 138

140

050

053 053

012 124

018

Lokeren 053

130

044 009 206

126

005

040 002

014

006

107

206

109

Sint-Niklaas

073

Torhout

Beveren

133 017

013

061

129

041

118

198

117

056

199

011

116

195

001

Veurne

008 128

141 102 205

Geraardsbergen

Mest voor Irrigatiewater – Langemark Agfa-Gevaert – Heultje – Westerlo Louwet – Herstappe Alternatieve Waterbron – Avelgem Limburgse Landbouw Vlaamse Waterbouw – Pelt – Peer – Bocholt – Hamont-Achel Colaris – Oudenaarde Zeels DWB – Zele Balta – Oudenaarde AquaRecup – Merksplas – Kruibeke Effluent-beton – Veurne Clare2Water – Heuvelland Circular Irrigation Arbio – Arendonk Buren en Boeren – Olen Water uit mest – Izegem – Ardooie – Koolskamp Hemelwater – Crossport – Wachtebeke – Zelzate SLIM Waterbeheer – Duffel Mallaardstraat – Ninove SKAKOANN 2020 – Eernegem – Ichtegem

Geselecteerde Proeftuinen Ontharding (1e golf) 65. Har(d)t voor groen 66. Speelgroenplaats – een droom van een speelplaats 67. Transitie industriële varkenssite naar eetbare pluktuin 68. Omgevingsontwerp Markt 23 –Wetteren 69. Betonschraap: de Smet de Naeyerpark 70. Gummarushof 71. De Zevensprong onthardt 72. Geïntegreerde ontharding Redingenhof 73. Betonschraap: ontharding Oostakkerdorp 74. GruunRant Onthardt 75. De robuuste klimaatstraat 76. Infiltratie in co-creatie 77. Ontharding en waterberging in de vallei van de Kleine Nete 78. Groen in plaats van Grijs 79. Zuurstof voor de vogelzangbeek 80. Ontharden Zenneweide 81. Van grijs naar groen speelparadijs 82. Groen hart voor Zolder 83. Transformatie Evence Coppeelaan 84. Ontsnipperingsproject Pietersheim 85. Geel voor Geel. Verharde boerderij wordt productieve landerij 86. Groen met Grijs 87. RE_MOVE: waar een wil én een plan is, kan een weg weg

143

020

142 080

079

027

175

026 042 055 166

042

093

025

Turnhout

165

058

094

051 051

074

135 055

156

190

134

075 192 155 024 Antwerpen 204 189 045 076 153 154 151

152

019

194

150 182

070

179 111

196

Brussel

202 9 147 021

051

168

185 046

097

Genk 035

036

Hasselt

033

201 162

172

Tienen 034

170

085

086 084

100 Sint-Truiden

087

Tongeren 049

081

Kiemen en voorbeeldprojecten Voedsel+Land+Schap 110. Tuinen van Stene – Oostende 111. BoerenBruxselPaysans – Anderlecht 112. Landgoed – Mechelen 113. CSA Biopluktuin 114. Brugse Ommeland 115. Beverhoutsveld 116. CSA Plukhof 117. Bulskampveld 118. Poperinge 119. Contourboslandbouw Heuvelland 120. Boerenlandschap vzw 121. CSA Ten Hooge Elslande 122. Vlaspark Kuurne

112

037

171

043

Geselecteerde Proeftuinen Ontharding (2e golf) 88. Groene Speelplaats SBS de Brug 89. Het land achter de Boerenpoort 90. Gedeelde schoolinfrastructuur BS de Plataan en GTS Merchtem 91. Campus Wevelgem 92. De school als groene long 93. Het Sint-Pietersinstituut onthardt met groen en blauw 94. Park Piot 95. VIIO Borgloon 96. Kapelleweide – transformatie parkeerplein en schoolomgeving tot groen publiek park 97. Onthardingsproject School en omgeving voor GBS Blanden 98. Sch2Olen 99. Kempense scholen ontharden 100. De Veemarkt als groenblauwe missing link 101. Wijwater 102. Reconversie Den Bleek 103. Onthardingsproject Senthout voor meer zichtbaar water 104. Ontharden parking Groeningelaan 105. Realisatie natuurcorridor en recreatieve herinrichting open ruimte gebied Kiewit-Zonhoven 106. Verduining A. Ruzettelaan Blankenberge 107. Groene weide Sint-Jozefskerk.

Transformatie van de kerkomgeving als ‘prelude’ voor een nieuw creatief en ondernemend wijkweefsel 108. Groene-blauwe herinrichting Koolmijnlaan en Voorplein 109. Weg voor water

038 083

095

Leuven 159

039

101

164

157

051

Bree

051

082 105

Diest

Aarschot

051

051

Beringen

032

051

169

108

161 072 158 071 160

148

193

Geel

030

163

149

Mol

048

031

022

Lommel

098

Mechelen

Vilvoorde

099

051

Peer

181 191

146

059

042

200 023 183

167

184 077

051

029

078

103 062

178

nde

028

176

123.

124.

125.

126.

127.

128.

129.

130.

131.

132.

133.

134.

135.

136.

137.

138.

139.

140.

141.

142.

143.

144.

145.

146.

147.

148.

149.

150.

151.

152.

153.

154.

155.

156.

157.

158.

159.

160.

161.

162.

163.

164.

165.

166.

167.

168.

169.

170.

171.

172.

173.

CSA Bokkeslot CSA Grenshoeve Gaverbeek Leiemeersen – Zulte en Oeselgem Sesam Eeklo Huysmanshoeve Kanaalzone Gent CSA Wijveld CSA Oogstgoed CSA Goedinge Waasland Antwerpen Zwijndrecht CSA Pluk&Snoeptuin Frans De Bruycker Popperode Aalst Boerderij De Loods Land- en tuinbouwer Gilbert Vinck Geef Kleur aan Geraardsbergen CSA Erwtjes & Knollen Landbouwpark Pajottenland (LEADER+) Granennetwerk Pajottenland Vlaamse Rand / Groene Gordel CSA Gezond Plukveld CSA Diepen Boomgaard Zuidelijke Zennevallei Woluweveld Machelen Noordrandbos Plateau van Hombeek CSA Van Schelle CSA Grondsmaak CSA Loof&Bezen Zuidrand Antwerpen CSA Buitenhof De Werve Hoef CSA Wakkere Akker CSA BoerEnCompagnie CSA ‘t Plukgeluk CSA De Witte Beek Landbouwgebied Leuven-Haasrode CSA ‘t Legumenhofke Wijngaardberg Orléan Site Aarschot CSA De Troef Stadsboerderij Turnhout CSA Mosterdzaadje Parken met Smaak Oudsbergen CSA Het Vrije Veld Brustem CSA Samenland Voeren …

173

Kiemen en voorbeeldprojecten Luwte-Oases 174. De Groene Long – Kuurne 175. Kansenkavels en -routes Wuustwezel 176. Rijsblokpark – Schilde 177. Urnenbos – Oekene 178. Kansenkavels en -routes Willebroek 179. Zennepark – Schaarbeek 180. Sint Pieters Abdijtuin – Gent 181. Auwegemvaart – Mechelen 182. Sint Mette tuin – Mechelen 183. Kruidtuin – Mechelen 184. Kansenkavels en -routes Geel 185. Redingenhof – Leuven 186. Campus MFC Sint-Gregorius, Gentbrugge (Oproep Natuur in je Buurt) 187. Snoezelbos, Menen (Oproep Natuur in je Buurt) 188. Nieuw Gent 189. Pluktuin Park Den Brandt – Antwerpen 190. Klein Begijnhof – Antwerpen 191. Dijlepad – Mechelen 192. Dakboerderij Pakt – Antwerpen 193. Binnentuin UZ Jette 194. Bekken waterretentie – Lier …

Kiemen en voorbeeldprojecten Grondzaken 195. De Levende Aarde – Hertsberge (Oostkamp) 196. La Grange en Ville – Anderlecht 197. Brouwerij Huyghe en ILVO – Melle 198. Terranova – Zelzate 199. Pomona – Verrebroek 200. LOCO Lokaal Composteren – Sint-Katelijne Waver – Bonheiden – Putte – Duffel – Lier 201. Buurtmoestuinen – Leuven 202. Maîtres Maraichers & Composteurs – Brussel 203. Blue Gate Antwerp – Hoboken 204. Hobokense Polder – Hoboken 205. Reagent NEC Helix Citizen Science – Geraardsbergen 206. Betrokken proefcentra Leve(n)de Bodem PCG, INAGRO …

2013

2014

2015

2016

2017

2018

2019

oep rdgr o b k d elei an Kl Stedenb

MOW

MiNa ANB

ILV

You Are Here U Bent Hier Vous Êtes Ici ‫ أﻧﺖﻫﻨﺎ‬Buradasınız

O

N

KUL

VVSG

VLM

open open ruimte space bewemoveging ment

1010au 3WatEr agentschap ondernemen agentschap zorg en gezondheid agentschap voor natuur en bos agentschap wegen en verkeer agrobeheergroepen architecture workroom aquafin arbeid & milieu vzw bond beter leefmilieu bosch-slabbers bioforum beoveiling boeren en buren boerenbond boerenbruxselpaysans bolhuis bos+ bovenbouw architecten brussel leefmilieu buitengoed oostende cluster de cirkel de kijfelaar de kittelaar de landgenoten de waterkant departement landbouw en visserij departement omgeving domus medica dorpsdienst nestor eco kwadraat engie erasmushogeschool brussel fedagrim gemeente olen gemeente sint-gillis-waas gemeente vorselaar gemeente zemst gezond leven grondbank hogeschool gent inagro instituut voor landbouw en visserij onderzoek instituut voor natuur en bos onderzoek infopunt publieke ruimte innovatiesteunpunt intercommunale leiedal iwva kempens open ruimte platform kenniscentrum vlaamse steden kuleuven lama landelijk vlaanderen landelijke gilden landelijke mobiliteit westhoek lint loket onderhoud buitengebied maat-ontwerpers markaante kempen mina-raad mobiliteit en openbare werken moerbekepolder natural grown natuurpunt onroerend erfgoed openbare vlaamse afvalstoffenmaatschappij parkveldgroep pit z33 pom antwerpen pom vlaams-brabant pro natura provincie antwerpen provincie limburg provincie oost-vlaanderen provincie vlaams-brabant provincie west-vlaanderen raad van belang regionale lanschappen koepel rl brabantse kouters rl dijleland rl haspengouw voeren rl houtland rl kempen maasland rl kleine en grote nete rl lage kempen

rl meetjesland rl noord-hageland rl pajottenland zennevallei rl rivierenland rl schelde-durme rl vlaamse ardennen rl voorkempen rl westhoek rl zuid-hageland re-st rikolto/vredeseilanden rivierpark maasvallei samenhuizen sertius stad antwerpen stad brugge stad deinze stad eeklo stad genk stad gent stad geraardsbergen stad kortrijk stad lokeren stad oostende stadsboerderij kortrijk stedenbeleid steunpunt groene zorg team vlaams bouwmeester terre en vue tomatomasters trage wegen vzw tuinen van stene universiteit van antwerpen universiteit van gent universiteit van hasselt université libre de bruxelles urban crop solutions urban smart farm vlaamse adviesraad voor innoveren en ondernemen vcb vectris vereniging ecologische tuiniers en burgers vlaams instituut voor technologisch onderzoek vlaio vlaams kenniscentrum water vlario vlaamse landmaatschappij vlaamse milieumaatschappij vlaamse maatschappij voor sociale woningbouw vlaamse vereniging voor ruimte en planning vlaamse waterweg vereniging van vlaamse steden en gemeenten vereniging van vlaamse provincies voedselteams volterra voorland vrienden van de zwalmse dorpen vrije universiteit brussel waerbeke vzw waterconservering woestwezel werkgroep bos ‘t ename werkgroep stadslandbouw gent wervel woonhaven antwerpen ...

OPEN RUIMTE PLATFORM vlaamse landmaatschappij departement omgeving vereniging van vlaamse provincies vereniging van vlaamse steden en gemeenten koepel van de regionale landschappen vlaamse vereniging voor ruimte en planning

ONDERSTEUNING architecture workroom brussels kuleuven architectuur onderzoeksgroep p.pul voorland 1010au

1010au 3WatEr enterprise agency care and health agency nature and forest agency roads and traffic agency agro-management groups architecture workroom aquafin labour & environment asbl bond for a better living environment bosch-slabbers bioforum beoveiling la ruche qui dit oui farmers’ union boerenbruxselpaysans bolhuis forest+ bovenbouw architecten brussels environment buitengoed ostend cluster de cirkel de kijfelaar de kittelaar de landgenoten de waterkant department of agriculture and fisheries departement of the environment domus medica village service nestor eco kwadraat engie erasmushogeschool brussels fedagrim municipality of olen municipality of sint-gillis-waas municipality of vorselaar municipality of zemst gezond leven land bank hogeschool gent inagro research institute for agricultural and fisheries research institute for nature and forest info point public space innovation support point intercommunal leiedal iwva cemps open space platform knowledge center for flemish cities kuleuven lama rural flanders rural guilds rural mobility westhoek lint counter outdoor area maintenance maat-ontwerpers mina board mobility and public works moerbekepolder natural grown natuurpunt heritage cell public flemish waste company parkveld group pit z33 pom antwerp pom flemish brabant pro-natura province of antwerp province of limburg province of east flanders province of flemish brabant province of west flanders raad van belang regional landscapes’ organisation rl brabantse kouters rl dijleland rl haspengouw voeren rl houtland rl kempen maasland rl kleine en grote nete rl lage kempen rl meetjesland

rl noord-hageland rl pajottenland zennevallei rl rivierenland rl schelde-durme rl vlaamse ardennen rl voorkempen rl westhoek rl zuid-hageland re-st rikolto / vredeseilanden riverpark meus valley samenhuizen sertius city of antwerp city of bruges city of deinze city of eeklo city of genk city of gent city of geraardsbergen city of kortrijk city of lokeren city of ostend urban farm kortrijk stedenbeleid support group green care team flemish state architect terre en vue tomatomasters trage wegen asbl gardens of stene university of antwerp university of gent university of hasselt université libre de bruxelles urban crop solutions urban smart farm flemish advisory board for innovation and entrepreneurship vcb vectris association of ecological gardeners and citizens flemish institute for technological research vlaio flemish water knowledge center vlario flemish land agency flemish environmental agency flemish society for social housing flemish association for space and planning flemish waterway association of Flemish cities and municipalities association of Flemish provinces food teams volterra voorland friends of the zwalm villages free university of brussels waerbeke vzw water conservation wuustwezel working group forest ‘t ename working group urban agriculture ghent wervel woonhaven antwerp ...

OPEN SPACE PLATFORM flemish land agency department of the environment association of flemish provinces association of flemish cities and municipalities regional landscapes flemish association for space and planning

SUPPORT architecture workroom brussels kuleuven architecture research group p.pul voorland 1010au RESEARCH AND IMAGES architecture workroom brussels: joachim declerck, bram vandemoortel, chloé nachtergael, hanne mangelschots

gewaardeerde landschappen

Op(en)ruimen

Beleid

Pro Natura

Vrienden van de Zwalmse Do rpen

De Landge Trage Wegen

Steunpun Groene t Zorg

1

Smarter Agro

2

Baanbrekend groen

3

Groene linken

4

Infrastructuurvrije open ruimte

5

Bodemverzet

6

Stadslandschap

7

Stapellandbouw

8

Groen-blauwe wijken

9

Tuinderijen

Proeftuinen Ontharding 1.0

op(en)ruimen Stefan Acke

10

Voedselparken

11

Boerennatuur

12

Landzorgcentra

13

Pachtregisseur

14

Landschapsdelen

15

Paarse sproeten

16

Ketencoördinator

17

Graskracht

18

Klimaatboeren

19

Landbouwontwikkelingsparken

20

Agro-industrieterreinen

21

The Wild Rest

22

Edele landschappen

23

Keurmerklandschap

Kaat Smets

Luwte-Oases luwte-oases

grondzaken

Ellen Luyten

Petra Deproost Nele Bal

Grondzaken

voedselparken Dirk Van Gijseghem

noten

...

...

Voedsel+Land+Schap circulaire voedselbouw

Leer Nieu

ct we A

or

en

VLM

Test

bewe-

Water+Land+Schap

Elke Vanempten

2020

Voorland

An

twe

r

Boer

enbo

Sirka

OVAM BBL

VVP

uv.

Go pen

Griet Yaëlle

RLKM

Lene

OnAg. nemderen

uw Landbo ij & Visser

Emma

Bram

UGent

nd

Carmen

De Het open open ruimte ruimte werkplaten form

Werk1

overbruggen van van de ‘missing link’

03/03/2020

Hans Marjolijn

INBO

Kraamkamer Energie & Klimaat

Voorla

nd

...

AWB

Bosuitbreiding

VLM VRP

...

Liesl Vanautgaerden

VM

Team R ST BWM

M

An Rekkers Dep

OMG Dept.

t. O

vin mge

g

LOG BOEK O-R

AWB

Proeftuinen Ontharding 2.0

VLM ANB

Voorla

nale Regio happen sc Land

Ag. Zorg & Gezo

LOG BOEK L-O

ndheid

ILVO

Dept. O VPO

AWB Ag. Onroerend

VLM INBO

Voorla

nd

Erfgoed

VITO

Dep t.

GOP O

VLM

nd

LOG BOEK GZ

Te BWM am STR

Dep t.

OMG

LOG BOEK V+L+S

ILVO

G

nt

R

OVAM

N

rpu atuu

ST BWM

nd team teune ers Ruth d Joachim On

2021

Proeftuinen Droogte

LOG BOEK W+L+S

2022

De Open Ruimte Werken

9

Werk 1 Overbruggen van de ‘missing link’

Werk 2 Innoveren binnen overheid en samenleving

p.11

p.43

Water+Land+Schap

Grondzaken

p.16

p.48

Werk 3 Gestaag bestaande krachten bundelen

Werk 4 Mikken op inspirerende mijlpalen

p.69

p.97

Luwte-Oases

Voedsel+Land+Schap

p.72

p.100

Werk 5 Leren door te doen

Werk 6 Ruimte maken voor ondernemerschap

p.131

p.159

Op(en)ruimen

Platformwerking

p.134

p.162

“Ik heb het Open Ruimte Platform tot mijn genoegen sterk zien groeien. In 2014 namen we een prille en verkennende start met enkele enthousiasmerende toekomstverhalen voor de open ruimte. Van bij de start is de roeping van het Open Ruimte Platform duidelijk: het Open Ruimte Platform streeft naar nieuwe methodieken om in heel Vlaanderen een versnelling van realisaties in de open ruimte op gang te brengen en dat als aanvulling op de bestaande beleidskaders en lopende geïntegreerde gebiedsgerichte projecten.

In 2020 staan we voor nieuwe uitdagingen met vier programma’s die in de steigers staan: Op(en) ruimen, Voedsel+Land+Schap, Grondzaken en Luwte-Oases en dit naast het programma bosuitbreiding dat door minister Demir is opgestart.

Ondertussen is de methode van de programmawerking meer op scherp gesteld en omarmt ook het beleid de initiatieven die binnen het Open Ruimte Platform worden genomen.

Het zou goed zijn dat de werking van het Open Ruimte Platform structureel verankerd wordt.

Zoals samenwerking rond beleid of geïntegreerde projectwerking al evident zijn, moet ook de programmawerking een normale manier van werken worden om de uitdagingen waar we voor staan versneld aan te pakken.

Complexe vraagstukken vereisen doorgedreven samenwerking en overleg. Versnelling in uitvoering kan niet alleen door de overheid tot stand worden gebracht en vereist het mobiliseren en engageren van lokale dynamiek, overal in Vlaanderen. Mijn wens voor het Open Ruimte Platform XL is dan ook een duurzame verankering van het Open Ruimte Platform, mee vorm gegeven door nog meer enthousiaste initiatiefnemers dan in de beginfase.”

Toon Denys, Vlaamse Landmaatschappij

10

De Open Ruimte Werken

Werk 1 Overbruggen van de ‘missing link’ In het Open Ruimte Platform staat de overtuiging centraal dat de open ruimte een onmisbare sleutel is om tot oplossingen te komen voor tal van complexe opgaven op het vlak van klimaat, biodiversiteit, waterbeheer, voedselvoorziening, energie, enzovoort.

Heel wat van die opgaven hebben zich internationaal trouwens vertaald in de strategische doelstellingen van verdragen, akkoorden en richtlijnen. Ook België en Vlaanderen hebben eigen doelstellingen geformuleerd in beleidsdocumenten en vertaald in regelgeving.

Tegelijk zien we verschillende inspirerende initiatieven ontluiken die vooral met realisaties op het terrein het verschil willen maken. Vaak nemen lokale besturen, intergemeentelijke samenwerkingsverbanden en steeds meer nieuwe burgerinitiatieven daarbij een voortrekkersrol op, al dan niet in een of andere unieke combinatie. Het Open Ruimte Platform wil bewust de dynamiek van vele lokale initiatieven vermenigvuldigen en opschalen zodat ze structureel bijdragen aan het bereiken van nationale en internationale doelstellingen. Die ambitie is sinds de Internationale Architectuurbiënnale van 2018 gekend als het wegwerken van de ‘missing link’.

“Burgerplatformen ontstaan vaak op een kruispunt tussen frustratie en engagement.

Daar waar frustratie over een verstoring van de nabije leefomgeving ontstaat, in ons geval ongeïnspireerde en ondoordachte dorpskernverdichtingen, zit echter ook de kracht van betrokkenheid.”

Anna Verhoeve, Vrienden van de Zwalmse Dorpen

“Het Vlaamse openruimtevraagstuk is complex, de antwoorden wellicht meervoudig. Het inrichten van de open ruimte vraagt voldoende creativiteit, innovatie en co-creatie om de samenleving een aangename, kwaliteitsvolle, natuurrijke en klimaatrobuuste omgeving aan te bieden om te wonen, te ondernemen, te werken en te genieten. Dat vergt een internationale en duurzame visie, een integrale aanpak, een multisectoriële insteek en gericht maatwerk.”

Ignace Schops, Regionaal Landschap Kempen en Maasland

11

“Ook in het het verleden kwamen er al waardevolle en vruchtbare samenwerkingen tot stand. De overstap naar programmawerking moet vooral zorgen voor een versnelling op het terrein door oplossingen te zoeken voor een combinatie aan opgaven.”

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

De Open Ruimte Werken

Programmawerking bewijst vooral haar toegevoegde waarde als voor een integrerend thema een versnelling in de uitvoering op het terrein op gang moet worden gebracht. Vandaag merken we dat het Open Ruimte Platform erin is geslaagd om een beweging binnen de Vlaamse overheid in gang te zetten.

Voor verschillende families van terugkerende opgaven in de open ruimte ontwikkelen departementen en agentschappen programma’s. Die volgen zowel uit duidelijke lokale noden (Water+Land+Schap), uit beleidsurgenties (Grondzaken) of politieke werklijnen (Bosuitbreiding). Deze programma’s moeten lokale coalities van actoren inspireren en stimuleren om ingrepen op het terrein uit te denken en ook effectief te realiseren.

Een systemische aanpak staat daarbij centraal zodat de vaak inefficiënte, verkokerde benadering stap voor stap plaats maakt voor de meer geïntegreerde en realisatiegerichte aanpak. Dat is een aanpak waaraan deze opgaven behoefte hebben, maar ook een aanpak die lokale actoren méér motiveert.

“De nood aan vernieuwende oplossingen is nog steeds groot. Het is dus belangrijk om via programmawerking en proeftuinen nieuwe mogelijkheden te verkennen.

Via dat soort experimenten (en de opvolging ervan) detecteren we nieuwe oplossingsrichtingen die mogelijk opgeschaald kunnen worden en zo bijdragen aan de overbrugging van de missing links.”

“Voor een ondernemende, vernieuwende en faciliterende overheid is het ook zaak dat ze contexten creëert waarbinnen zaken kunnen ontstaan. Het Open Ruimte Platform geeft dergelijk kader om ondernemerschap te creëren en ontwerpt condities als incubator, laboratorium en testruimte voor experimenten op het terrein terwijl men voortdurend de brug kan slaan naar beleid.”

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

Liesl Vanautgaerden, Departement Omgeving

“Omdat er niet dadelijk bijkomende middelen zijn uitgetrokken voor de programmawerking zou het poolen van mensen, middelen en instrumenten over beleidsdomeinen en binnen een bepaald programma ervoor moeten zorgen dat er werkelijk een efficiëntieslag gemaakt kan worden.”

Saartje Degelin, Boerenbond

12

De Open Ruimte Werken

Een belangrijk werkpunt is een constante reflectie en evaluatie van zowel de inhoudelijke resultaten als de effectiviteit van de werkwijze. In hoeverre is de impact toe te schrijven aan de programmawerking? Niet alleen zijn we op die manier in staat te weten of de vermenigvuldiging en opschaling van lokale initiatieven ook echt bijdraagt tot het invullen van de missing link; het moet ons ook in staat stellen om te leren, want deze aanpak is en blijft nog een tijdje nieuw en bijgevolg ongetwijfeld voor verbetering vatbaar. Die zoektocht is inherent aan de ‘leren door te doen’-werkmodus en eveneens aan de gelijktijdige sociale, beleidsmatige, technische én procesmatige innovatie waar het Platform op werkt door het betrekken van diverse actoren in atypische coalities. Zo moeten regelmatig terugkerende momenten van reflectie ons toelaten om de lessen te trekken en op basis daarvan bestaande programma’s bij te sturen of te versterken en nieuwe programma’s te ontwikkelen.

We kunnen er ook de lessen uit trekken om het generieke beleid voor de open ruimte aan te passen of aan te vullen. Voor andere opgaven kan de evaluatie dan weer uitwijzen dat de inbedding van bepaalde opgaven in het gebiedsgericht beleid voor de open ruimte op een bepaald moment meer opportuun is dan de programmawerking.

“Beter dan een eenzijdige ‘kritische’ beoordeling geeft een evaluatie best aanleiding tot een tegensprekelijk debat, tot open vragen en gesprekken met het oog op een verdere effectiviteitsen kwaliteitsverbetering, zonder de specificiteit van programma’s uit het oog te verliezen.”

Cathy Berx, Gouverneur Provincie Antwerpen

13

“Evaluatie is zonder twijfel nuttig, op voorwaarde dat ze deel uitmaakt van een globale monitoring, ook van het reguliere beleid. In het andere geval leidt dat tot een kwetsbaarheid van programma’s, terwijl het reguliere beleid rustig verder zijn verwoestende gang gaat.”

Filip De Rynck, UGent

“Essentieel is ook om tijdens die evaluaties verder te gaan dan monitoring van gekende elementen, dynamieken en processen en evenzeer open te blijven staan voor nieuwe opgaves en onvoorziene sturende krachten.”

Anna Verhoeve, Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek

De Open Ruimte Werken

“Dat betekent dat gaandeweg ambities moeten worden geconcretiseerd en dat er bij de uitrol van het programma sterk moet worden ingezet op monitoring van (tussentijdse) resultaten. Want het zijn juist deze (tussentijdse) resultaten die de business-case maken van volgende oproepen binnen het programma of van volgende programma’s.”

“In dit collectief leerproces moeten we ook dingen loslaten, afleren en herdenken.”

Ellen Luyten, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij

“Deel uitmakend van een gebiedscoalitie merk ik eerder nood aan inspiratie, richtinggevend, misschien zelfs sturend, in plaats van monitoring en evaluatie.”

Ankatrien Boulanger, Regionaal Landschap Rivierenland

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

14

Water+Land+Schap 01.12.2017

The Missing Link, deel 1: Lokale coalities op verschillende plaatsen in Vlaanderen worden geconfronteerd met steeds meer overstromingen en drie opeenvolgende droge zomers. Oorzaak of gevolg liggen vaak buiten de eigen gemeentegrenzen.

Animatiefilmpje Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels https://vimeo.com/245341754

16

Water+Land+Schap 2017-2019

The Missing Link, deel 2: De vele inspanningen die gedaan worden om onze waterkwaliteit te verbeteren, bouwen nog niet op naar internationale doelstellingen.

We moeten een versnelling hoger schakelen.

17

Barbara Moens, De Tijd, https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/vlaanderen/ vlaanderen-worstelt-om-water-proper-te-krijgen/9968288.html Denny Baert, Belga, VRT NWS, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/07/25/waterkwaliteit_ inwest-vlaanderenlevensbedreigenddoordroogte-1-3032705/ VRT NWS, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/19/ waterkwaliteit-in-vlaams-landbouwgebied-verbetert-niet-/

Water+Land+Schap 30.05.2018

De verbinding van lokale initiatiefkracht met ambitieuze doelen vergt ook een andere organisatievorm: ‘water + schap’ …

Belga, VILT, https://www.vilt.be/volgens-rekenhof-zitlandbouwrampenfonds-op-droog-zaad Landbouwleven, https://www.landbouwleven.be/4747/article/2019-02-26/ opinie-over-een-leeg-landbouwrampenfonds Programmateam Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels

18

19

Kortrijk Kortrijk

Kortrijk Kortrijk

‌ waardoor we regulier beleid moeten ontwarren: hoe prioriteren we acties vandaag?

De zes ruimtelijke focusgebieden van de organisaties binnen het programmateam

Kortrijk Kortrijk

88

ActieActie-enenwaakgebieden waakgebiedengrondwater grondwater

Ieper Ieper

Torhout Torhout

Oostende Oostende Brugge Brugge

Focusgebieden Focusgebiedengrondgrond-enenoppervlaktewater oppervlaktewater

Ieper Ieper

Torhout Torhout

Oostende Oostende Brugge Brugge

SpeerpuntSpeerpunt-enenaandachtsgebieden aandachtsgebieden

Ieper Ieper

Torhout Torhout

Oostende Oostende Brugge Brugge

Gent Gent

Gent Gent

Gent Gent

Brussel Brussel

Tienen Tienen

Leuven Leuven

Mechelen Mechelen

Turnhout Turnhout

Genk Genk Hasselt Hasselt

Brussel Brussel

Tienen Tienen

Leuven Leuven

Mechelen Mechelen

Turnhout Turnhout

Genk Genk Hasselt Hasselt

Brussel Brussel

Tienen Tienen

Leuven Leuven

Mechelen Mechelen

Turnhout Turnhout

Genk Genk Hasselt Hasselt

Gebieden Gebiedenwaar waarde degrondwaterlichamen grondwaterlichamenzich zichinineen een ontoereikende ontoereikendekwantitatieve kwantitatievetoestand toestandbevinden bevindenen en waar waareen eenherstelprogramma herstelprogrammaop opwordt wordttoegepast. toegepast.

Aalst Aalst

Antwerpen Antwerpen Sint-Niklaas Sint-Niklaas

Gebieden Gebiedenwaar waarde denitraatconcentratie nitraatconcentratievan van50 50mg/l mg/linin het hetoppervlaktewater oppervlaktewaterwordt wordtoverschreden overschredenofofwaar waarde de evolutie evolutieininhet hetgrondwater grondwateronvoldoende onvoldoendevooruitgang vooruitgang toont. toont.

Aalst Aalst

Antwerpen Antwerpen Sint-Niklaas Sint-Niklaas

Gebieden Gebiedenwaar waarmen menvia viaintegraal integraalwaterbeheer waterbeheertegen tegen 2021 2021een eengoede goedetoestand toestandambieert. ambieert.

Aalst Aalst

Antwerpen Antwerpen Sint-Niklaas Sint-Niklaas

Kortrijk

9

Hoogwaterverbruik

Kortrijk

Ieper

Kortrijk

Torhout

Oostende Brugge

Bronbeschermingsgebieden

Ieper

Torhout

Oostende Brugge

Instandhoudingsdoelstellingen (IHD)

Ieper

Torhout

Oostende Brugge

Gent

Gent

Gent

Leuven

Aalst

Tienen

Turnhout

Genk Hasselt

Leuven Tienen

Genk Hasselt

Gemeentes waar de hoogste waardes voor waterverbruik in de landbouw werden opgemeten.

Brussel

Mechelen

Turnhout

Gebieden waar beschermingsmaatregelen voor grondwaterbronnen van kracht zijn.

Brussel

Mechelen

Antwerpen Sint-Niklaas

Aalst

Tienen

Genk Hasselt

Natura 2000-gebieden waar per habitattype of soort zowel een kwantiteits- als kwaliteitsdoel wordt vastgelegd.

Brussel

Turnhout

Leuven

Mechelen

Antwerpen Sint-Niklaas

Aalst

Antwerpen Sint-Niklaas

Water+Land+Schap 30.05.2018

Water+Land+Schap

11 Diest

Mol

Geraardsbergen

Dendermonde

10

Kortrijk Poperinge Ieper

Veurne

Roeselare

Torhout

Brugge Oostende

Overlapkaart

Waregem

Eeklo

Oudenaarde

Gent

Wetteren

Lokeren

Aalst

Brussel

Vilvoorde

Mechelen

Antwerpen Sint-Niklaas

Beveren

Leuven

Aarschot

Tienen

Geel

Turnhout

Sint-Truiden

Beringen

Lommel

Hasselt

Peer

Genk

Bree

01.12.2017

Door de focusgebieden van alle organisaties binnen het programmateam te overlappen, wordt het duidelijk dat een Vlaanderenbreed programma noodzakelijk is ‌ Atlas Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Kaartenbundel%20Waterlandschap%20LQ.pdf

20

Water+Land+Schap

‌ maar ook dat we abstracte focusgebieden moeten vertalen naar inhoudelijke criteria: waar wil het programmateam samen prioritair op focussen?

21

Atlas Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Kaartenbundel%20Waterlandschap%20LQ.pdf

35 34

watergevoelige landbouw erosie

Synthesekaart

bronbescherming

verzilting

watergevoelige ecotopen

rivieren en overstromingsgebieden

01.12.2017

Water+Land+Schap 30.05.2017

De focus van het Programma Water+Land+Schap is een constante wisselwerking tussen de uitvoering van concrete maatregelen ‌ Atlas Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Kaartenbundel%20Waterlandschap%20LQ.pdf

22

Water+Land+Schap 30.05.2017

‌ en impact op het volledig watersysteem, richting een meer klimaatrobuuste omgeving.

23

Atlas Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Kaartenbundel%20Waterlandschap%20LQ.pdf

Water+Land+Schap 01.11.2017

WATER LAND SCHAP +

+

#verbetering #kwaliteit #waterbeheer #klimaat

Wat is Water-Land-Schap?

EEN PROGRAMMA MET SUBSIDIES VOOR INTEGRAAL WATERBEHEER, DUURZAME LANDBOUW EN EEN AANTREKKELIJK LANDSCHAP

•

Doelgroep = lokale samenwerkingsverbanden die de handen in mekaar slaan

•

Initiatieven indienen kan tot 1 maart 2018

•

Een jury kiest de 10 meest geschikte cases

Een TOP-CASE heeft de volgende kenmerken: • • • • • •

Beantwoordt aan de doelen van het programma Water-Land-Schap; Heeft een innovatief karakter; Betrekt lokale initiatiefnemers met water- en landschapsbeheerder; Biedt concrete antwoorden op de uitdagingen van integraal waterbeheer, duurzame landbouw en een aantrekkelijk landschap; Houdt rekening met de gevolgen van klimaatverandering; Heeft aandacht voor duurzaamheid.

De jury kiest de 10 cases verspreid over Vlaanderen en houdt rekening met de diverse doelen van Water-Land-Schap. De 10 gekozen cases worden samengevoegd tot één landinrichtingsproject Water-Land-Schap.

Dat landinrichtingsproject is een bundeling van de maatregelen, studies en/of kleinschalige uitvoeringsinitiatieven die nodig zijn om het project uit te voeren om zo de doelen te bereiken.

De initiatiefnemers voeren hun initiatief uit na de goedkeuring van het Landinrichtingsproject, en kunnen rekenen op subsidies via landinrichting.

Het maximum budget voor de 10 initiatieven samen is 5 miljoen euro => €500.000 subsidie/initiatief.

MEER WETEN? Je vindt alle info over Water-Land-Schap, de oproep en het reglement op

www.vlm.be

waterlandschap.be

/ N O V E M B E R 2 0 1 7 / inf o@vlm.be / www.vlm.be /

Zo werd een oproep gelanceerd naar voorstellen voor Water+Land+Schap …

Poster voor Infodagen Water+Land+Schap & lancering van Oproep Water+Land+Schap door Minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Joke Schauvliege, Vlaamse Landmaatschappij https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Infokrant%20Waterlandschap%20LR.pdf

24

25

WVL 7

WVL 3

WVL 2

Kortrijk

WVL 4

WVL 5

Roeselare

Torhout

Brugge

WVL 1

Waregem

OVL 2

OVL 8

Gent

OVL 7

Oudenaarde

Eeklo

OVL 6

OVL 9

OVL 5

… die werd beantwoord door 40 lokale coalities!

40 inzendingen oproep Water+Land+Schap, Architecture Workroom Brussels

Oost-Vlaanderen OVL 1: Barbierbeek verbindt - Provincie Oost-Vlaanderen OVL 2: Burenwater -Tomato masters Deinze - bedrijf Tomato masters OVL 3: Daknamse meersen -betere waterkwaliteit en -retentie-Lokeren - Provincie Oost-Vlaanderen OVL 4: Gaverbeekvisie-Harelbeke-Anzegem - Intercommunale Leiedal (=WVL1) OVL 5: Hemelwaterplan Geraardsbergen - stad Geraardsbergen OVL 6: Isabellapolder-plaatsen stuwen – stad Lokeren OVL 7: Maarkebeek-preventie overstroming door inrichten vallei en landbouwgebied - Provincie Oost-Vlaanderen OVL 8: Meetjes -Eekloo, inrichting waterloopjes als buffer, aanleg warmtenet en duurzame landbouw - stad Eekloo OVL 9: Meetjeslandse kreken en polders- Regionaal Landschap Meetjesland OVL 10: Ruimte voor water in het Peereboomsgat - Moerbeke polder OVL 11: T’ Loever - Sint-Niklaas - Provincie Oost-Vlaanderen OVL 12: Vuurkouter – gemeente Kruibeke OVL 13: Woubrechtegem – Herzele - De Watergroep.

OVL 12

OVL 1

Sint-Niklaas

VLB 2

ANT 3 ANT 4

Aarschot

Leuven

VLB 4

ANT 2

ANT 6

ANT 5

LIM 4

Mol

Diest

VLB 6

Tienen

Geel

Turnhout

ANT 7

LIM 3

Hasselt

Sint-Truiden

LIM 2

Beringen

Lommel

Peer

Bree

Genk

Limburg LIM 1: Bruggen tussen Water, land en schap: Maasvallei en Kempen-Broek Bocholt, Bree – Regionaal Landschap Kempen en Maasland LIM 2: Effluent waterzuiveringsinstallatie hergebruiken in landbouwteelten-Hasselt - Aquafin LIM 3: Herk en Mombeekvallei-blauwgroene drager in het buitengebied van Zuid-Limburg – Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren LIM 4: Schulensbroek - vervolgproject productief landschap - particuliere landbouwer -particulier LIM 5: Terug naar de bron-Greven -Depots des arts cvba

Antwerpen ANT 1: Aqualitatieve Mechelse groenteregio – POM Antwerpen ANT 2: Beek.Boer.bodem - vallei van de Aa – Provincie Antwerpen ANT 3: Hof ter Laken - Flemish Natural trust-Heist-op-den-Berg - Kempens Landschap vzw ANT 4: Hooilaar en Maaiwanters-Molenbergstraat – gemeente Herselt ANT 5: Irrigatie van landbouwgronden uit zandwinningsplassen-Kempense meren- Provincie Antwerpen ANT 6: Integraal waterproject t’ Merkske - Natuurpunt Markvallei vzw ANT 7: Ravels-werken op waterscheidingskam - Provincie Antwerpen ANT 8: Stabroek-integrale studie waterlopen – gemeente Stabroek ANT 9: Stadsvijvers Antwerpen – Waterlink-Aquafin-burgers

Vlaams-Brabant VLB 1: Floordambos-Barenbos-Steenokkerzeel - gemeente Steenokkerzeel VLB 2: Herstel natuurwaarde en vergroten waterbergend vermogen Molenbeekvallei – gemeente Sint-Pietersleeuw VLB 3: Kwadrant -verbeteren waterkwaliteit ism landbouwers Oostelijk Vlaams-Brabant - Nationale proeftuin voor witloofteelt VLB 4: Laakvallei-integraal waterbeheer project met BO en recreatie - Regionaal Landschap Noord-Hageland VLB 5: Vallei van de Zennebeemden - Provincie Vlaams-Brabant VLB 6: Water als bondgenoot in de Getestreek – Provincie Vlaams-Brabant

VLB 5

Brussel

VLB 1

Vilvoorde

Mechelen

ANT 1

Antwerpen

ANT 8

ANT 9

Beveren

Dendermonde

Aalst

Lokeren

OVL 11

Geraardsbergen

OVL 13

Wetteren

OVL 3

OVL 10

West-Vlaanderen WVL 1: Gaverbeekvisie-Harelbeke-Anzegem - Intercommunale Leiedal WVL 2: Humus+ - privé bedrijf Natural Growth WVL 3: Robuuste waterlopen Westhoek - Regionaal Landschap West-Vlaamse heuvels, stad Ieper WVL 4: Roeselaere-Ledegem-Moorslede - Productief Landschap Midden-West-Vlaanderen - Provincie West-Vlaanderen WVL 5: Schellebeek Pittem-waterbuffer - particulieren WVL 6: Water voor golf, boer en duin, Koksijde - IWVA WVL 7: Water-land-schap 2030 Westouter- vzw Boerenlandschap

Poperinge Ieper

Veurne

WVL 6

Oostende

ingediende initiatieven

water + land + schap

LIM 5

LIM 1

Water+Land+Schap 30.05.2018

Water+Land+Schap 13.06.2018

Hieruit konden 14 projecten verspreid over Vlaanderen worden weerhouden ‌ Tekeningen door Architecture Workroom Brussels, Foto door Tim Van de Velde voor You Are Here 2018 www.youarehere.brussels

26

Water+Land+Schap 13.06.2018

‌ die via input van ontwerpbegeleiders en een kennisteam hun voorstel konden verfijnen.

27

Vier begeleidingsdagen Water+Land+Schap, Foto Bob Van Mol voor You Are Here 2018 www.youarehere.brussels

Water+Land+Schap 24.10.2018

Er werd gezocht naar een sterker verband tussen de nood naar snelle, concrete maatregelen ‌ Ontwerptekening Project Herk en Mombeek, BoschSlabbers Meer info over het project te vinden in Onderzoek naar de opportuniteit en haalbaarheid: https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Onderzoek%20naar%20de%20haalbaarheid%20WLS%20-%20tekstbundel.pdf

28

Water+Land+Schap

29

Lineaire landschapselementen

Landbewerking na oogst

Aarden dammen en erosiepoelen

Contourbewerking

Ontwerptekening Project Robuuste waterlopen Westhoek, Cluster landschap+stedenbouw Meer info over het project te vinden in Onderzoek naar de opportuniteit en haalbaarheid: https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Onderzoek%20naar%20de%20haalbaarheid%20WLS%20-%20tekstbundel.pdf

osch labbers Cluster LA A

Grasbufferstroken Graften

‌ en de logica van en impact op het ruimere watersysteem, soms buiten de gemeentegrenzen.

Herbebossing en permanent grasland

Damconstructies met strobalen en erosiepoelen Grasgang in droge vallei

PRODUCTIEF LANDSCHAP

Oeverversteviging

BEEKVALLEI

Wachtbekkens en slibvangen langs de beek

Visiekaart Robuuste waterlopen in de Westhoek

Ieper

24.10.2018

Water+Land+Schap 24.10.2018

Aqua4C

W.K.K.

ecologische waterzuivering

grootschalige, intensieve vollegronds groenteteelt

Agristo aardappelverwerking

bufferbekken met zonne-energie

Visiekaart - Getestreek Legenda Projectgebied Recreatieve routes vanuit Foto: Bronvermelding Bos Woningbouw Rivieren/beken

Kleine pilots opschalen naar grotere projecten

Fruitteelt mosaik

de stad

Ga samwerking met Wallonie aan

Beekloop bocage

Erosie

Overstort riolering

landbouw plateau

Infrastructuur

Visiekaart - Burenwater

osch labbers Cluster LA A

Visiekaart Barbierbeek Legenda

Visiekaart - Gaverbeek

Projectgebied

Akkerbouw

Overstromingsgebieden

Bos

Woningbouw

Vitale Landbouw/waterkwaliteit verbetering

Grasland

Rivieren/beken

Bolle akkers met karakteristieke beplanting

Mais

Infrastructuur

Natuurwaarde - vlinders

Waterkwaliteit

Recreatieve route

Natuurwaarde - vis

Regenwaterafvoer

Natuurwaarde - kamsalamander

Legenda

osch labbers Cluster LA A

Projectgebied

Lineair park langs de Gaverbeek

Aandachtsgebied monding

Bos

Waterberging in agrarisch gebied

subbeken in hoofdbeek

Rivieren/beke

Twee mondingen

Recreatieve route

Recreatie

Landschapspark

Oude hoeve

Visiekaart - Laakvallei Legenda

Visiekaart - Maarkebeek Legenda

osch labbers Cluster LA A

Projectgebied

Maarkebeek

Kasteel

Bos

Bronbossen

Motte

Rivieren/beke

Holle wegen

Molen

Lanen

Historische bossen

Hoogtelijnen assymetrische vallei

Projectgebied

Riooloverstort

Verbinding tussen beken

Bos

Rug naar de beek

Duurzame landbouw

Woningbouw

Zwembad

Recreatieve verbindingen

Rivieren/beken

Sport velden

Overprojecten langs hele Laak

Groene rivier

Waterinlaat

Relicten/cultuurhistorie

Wandelroute

Fietsroute langs Deijle

Door niet aan één project te werken maar 14 projecten samen in een programma te gieten …

Water+Land+Schap projecten Getestreek, Burenwater, Barbierbeek, Gaverbeekvisie, Maarkebeek, Laakvallei, tekeningen door BoschSlabbers.

Meer info over de projecten te vinden in Onderzoek naar de opportuniteit en haalbaarheid: https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Onderzoek%20naar%20de%20haalbaarheid%20WLS%20-%20tekstbundel.pdf

30

Water+Land+Schap 24.10.2018

VALL Roeselare

ilverberg Gecontroleerd overstromingsgebied GOG

Omgekeerd rabattenbos

Oekene

assendale oorslede eitem

Ringdi k rondom populierenbos

ROD C

LA D CHA

int loois Winkel Ledegem

rrigaties steem gekoppeld aan industri le waterbassins

Aanleg nieuwe openbare waterspaarbekken

itbreiding bestaande poelen tot waterspaarbekken

Aanleg grachten op perceelgren en

Ringgracht rondom private kavels

Ringgracht rondom bedri fskavels

eselare Dadi ele

Visiekaart roductief landschap

oorsele

idden West Vlaanderen

Visiekaart - Zennebeemden osch labbers Cluster LA A

BOUWSTENEN

Nijlen Lier Aartselaar Lint Overstroombare ones

uffer captatie bekkens

Kontich Berlaar

Boom

Duffel

Rumst

uiveringsmoeras

Sint-Katelijne-Waver

Putte

Mechelen Rietkragen en stuwt es

oodweer gestuurde bufferbekkens RainlevelR

Bonheiden

Visiekaart A ualitatieve

Hemelwater maatregelen

echelse Groenteregio

ntelligente drainages riple A

osch labbers Cluster LA A

osch labbers Cluster LA A

L A N D I N R I C H T INGSPROJECT

L A N D I N R I C H T INGSPROJECT

Bruggen tussen Water, Land en Schap Beek.boer.bodem

Ravels Beek.boer.bodem

Onderzoek naar de opportuniteit en de haalbaarheid Kaart 1: Visiekaart

Onderzoek naar de opportuniteit en de haalbaarheid

Legende

Kaart 1: Visiekaart Gaverbeekvallei en CSA de Grenshoeve gemeentegrenzen

Legende Gaverbeekvallei en CSA de Grenshoeve L A N D I N R I C H T INGSPROJECT

Ravels Beek.boer.bodem

gemeentegrenzen

L A N D I N R I C H T INGSPROJECT Bruggen tussen Water, Land en Schap Beek.boer.bodem

Onderzoek naar de opportuniteit en de haalbaarheid

Onderzoek naar de opportuniteit en de haalbaarheid

Kaart 1: Visiekaart

Kaart 1: Visiekaart

Legende

Legende Gaverbeekvallei en CSA de Grenshoeve

Gaverbeekvallei en CSA de Grenshoeve

gemeentegrenzen

gemeentegrenzen

bron: - Contour landinrichtingsproject: Vlaamse Milieumaatschappij en eigen verwerking Leiedal, 01/06/2018 - Voorlopig referentiebestand gemeentegrenzen: agentschap Informatie Vlaanderen, 17/08/2017 - Topografische kaart: CartoWeb.be met toelating van het NGI, www.ngi.be, 26/06/2018 aangemaakt op: 26/06/2018

0

1

2

3

4 km

osch labbers Cluster LA A

osch labbers Cluster LA A

bron: - Contour landinrichtingsproject: Vlaamse Milieumaatschappij en eigen verwerking Leiedal, 01/06/2018 - Voorlopig referentiebestand gemeentegrenzen: agentschap Informatie Vlaanderen, 17/08/2017 - Topografische kaart: CartoWeb.be met toelating van het NGI, www.ngi.be, 26/06/2018 aangemaakt op: 26/06/2018

0

1

2

3

4 km

bron: - Contour landinrichtingsproject: Vlaamse Milieumaatschappij en eigen verwerking Leiedal, 01/06/2018 - Voorlopig referentiebestand gemeentegrenzen: agentschap Informatie Vlaanderen, 17/08/2017 - Topografische kaart: CartoWeb.be met toelating van het NGI, www.ngi.be, 26/06/2018 aangemaakt op: 26/06/2018

0

1

2

3

4 km

bron: - Contour landinrichtingsproject: Vlaamse Milieumaatschappij en eigen verwerking Leiedal, 01/06/2018 - Voorlopig referentiebestand gemeentegrenzen: agentschap Informatie Vlaanderen, 17/08/2017 - Topografische kaart: CartoWeb.be met toelating van het NGI, www.ngi.be, 26/06/2018 aangemaakt op: 26/06/2018

0

1

2

3

4 km

‌ ontstaan er ook expliciete lessen tussen projecten, die onderling en door het kennis- en programmateam verder kunnen worden opgepikt.

31

Water+Land+Schap projecten Vallei van de Zennebeemden, Midden West-Vlaanderen, Aqualitatieve Mechelse Groenteregio, Beek.Boer.Bodem, Maasvallei en Kempenbroek, en Ravels, tekeningen door BoschSlabbers, Cluster Landschapsarchitecten en Lama Landscape Architects.

Meer info over de projecten te vinden in Onderzoek naar de opportuniteit en haalbaarheid: https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/Projecten/Water-Land-Schap/ Onderzoek%20naar%20de%20haalbaarheid%20WLS%20-%20tekstbundel.pdf

Water+Land+Schap 05.04.2019

De 14 projecten werden via een Landinrichtingsproject door de minister ingesteld ‌ Lancering van het Landinrichtingsproject Water+Land+Schap door Minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Koen Van den Heuvel

32

Water+Land+Schap 05.04.2019

… waardoor via een bestaand instrument …

33

Goedkeuring van het Landinrichtingsproject Water+Land+Schap

Water+Land+Schap 05.04.2019

‌ een nieuwe manier van samenwerken wordt getest ‌ Goedkeuring van het Landinrichtingsproject Water+Land+Schap

34

Water+Land+Schap 28.10.2019

… waardoor Water+Land+Schap ook pionierswerk levert voor de werking van de Vlaamse overheid.

35

Dagprogramma van ‘Zit je vast? Maak het complexer!’ georganiseerd door de SERV (Sociaal-Economische Raad Vlaanderen) Academie

Water+Land+Schap 30.09.2019

Charter voor de realisatie van het programma Water+Land+Schap in het kader van het Open Ruimte Platform De Vlaamse Landmaatschappij (VLM), de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM), het Departement Landbouw en Visserij, het Departement Omgeving, het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO), de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) en het Vlaams Kenniscentrum Water (VLAKWA), het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) en Architecture Workroom Brussels vzw (AWB) zullen samen:

Voor de Vlaamse Landmaatschappij Toon Denys Gedelegeerd bestuurder

Voor de Vlaamse Milieumaatschappij Bernard De Potter Gedelegeerd bestuurder

1. de belangrijke en urgente noden omtrent het samengaan van waterbeheer, landbouw en landschap in kaart brengen 2. de opdrachten van de Vlaamse Overheid voor waterbeheer, landbouw en landschap versneld uitvoeren en hiermee de inzichten die tot stand kwamen in het Open Ruimte Platform in de praktijk toepassen.

Voor het departement Landbouw en Visserij Patricia De Clercq Secretaris-generaal

Voor het departement Omgeving Peter Cabus Secretaris-generaal

3. met lokale coalities (overheden, waterbeheerders, burgers en landbouwers) passende oplossingen zoeken die een win-win inhouden voor omgevingskwaliteit (bij uitstek waterkwaliteit, waterkwantiteit en landschapszorg), duurzame voedselproductie en klimaatrobuustheid.

Voor het Agentschap voor Natuur en Bos Marleen Evenepoel Administrateur-generaal

Voor het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek Joris Relaes Administrateur-generaal

Voor de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek en het Vlaams Kenniscentrum Water Dirk Fransaer Gedelegeerd bestuurder

Pas bij de uitvoering gaat het Programmateam ook een meer formeel samenwerkingsverband aan via een Charter ‌ Ondertekend charter van Water+Land+Schap

36

Water+Land+Schap 17.07.2019

VLM

programmateam

VLM

ontwerpconsortium

2

4

1

3

+ 6

programmabureau

10

11

9

5

8

7

expert op aanvraag

12

13

lokale coalities landinrichting

… waarbij ze hun activiteiten ook diversifiëren door een programmabureau en ontwerpconsortium in het leven te roepen om de lokale coalities nog intensiever te kunnen bijstaan.

37

Werking van het Programma Water+Land+Schap: het Programmateam blijft de doelstellingen en continuïteit bewaken, terwijl het Programmabureau en Ontwerpconsortium de lokale coalities bijstaat in de uitvoering van de projecten, getekend door Architecture Workroom Brussels

14

Water+Land+Schap 15.07.2019

De schop gaat in de grond! De komende twee jaar worden de coalities ondersteund en worden de eerste resultaten gemonitord ‌ Processchema voor de uitvraag naar een ontwerpconsortium ter ondersteuning van het Programma Water+Land+Schap

38

Water+Land+Schap 17.07.2019

MiNa

VLM

6

1

SALV

8

7

3 5

10

9

4

2

Voorzitter

11

planbegeleidingsgroep Landinrichtingsproject Water+Land+Schap

‌ en besproken in de ruime Planbegeleidinsgroep, dat halfjaarlijks samenkomt om de voortgang van het project inhoudelijk te evalueren.

39

Planbegeleidingsgroep, getekend door Architecture Workroom Brussels

12

13

14

Proeftuinen Droogte 12.04.2019

• • o o o o o o o

o • • •

Het programma Water+Land+Schap en twee opeenvolgende droge zomers leidden tot de oproep Proeftuinen Droogte 2019. Samenwerkingen van drie bedrijven dienden projectvoorstellen in om de komende 5 jaar te realiseren.

Reglement Oproep Proeftuinen Droogte 2019, VMM https://www.vmm.be/water/projecten/proeftuinen-droogte

40

Proeftuinen Droogte 12.04.2019

Projecten over heel Vlaanderen werden geselecteerd. De proefprojecten zijn naast quick wins, ook belangrijke voorbeelden en testprojecten om andere bedrijven te inspireren en stimuleren.

41

25 inzendingen voor de Oproep Proeftuinen Droogte 2019, Architecture Workroom Brussels https://www.vmm.be/water/projecten/proeftuinen-droogte

“Ik vond en vind de interbestuurlijke aanpak en bundeling van krachten zowel op Vlaams als op lokaal niveau verfrissend en versterkend.

Dit wordt natuurlijk ook deels ingegeven door de noodzaak om de krachten te bundelen teneinde een ‘open ruimte met toekomst’ uit te bouwen: we hebben elkaar nodig!”

Kristof Verhoest, Vereniging van de Vlaamse Provincies

42

De Open Ruimte Werken

Werk 2 Innoveren binnen overheid en samenleving Programmawerking geeft een extra dimensie aan het open ruimte beleid in Vlaanderen. Het is aanvullend en complementair aan het vertrouwde generieke en gebiedsgerichte overheidsbeleid.

Noch met programmawerking alleen, noch met enkel generiek of gebiedsgericht beleid zullen de eerder vermelde doelstellingen bereikt worden. We hebben al die vormen van beleid nodig.

De meerwaarde van programmawerking zien we niet alleen in de bundeling van kennis, middelen en tijd binnen lokale coalities, bestaande uit zowel overheden als private actoren.

Deze bundeling creëert niet alleen fysieke en mentale ruimte voor realisatiegerichte innovatie. Programmawerking vormt ook een kader waarin verschillende gebiedscoalities gelijktijdig op heel wat verschillende plekken aan de slag gaan. Innovatie op de ene plek kan zo snel doorstromen naar de andere plekken.

“Het Open Ruimte Platform mag geen excuus worden om structurele werking op bestuurlijk niveau rond specifieke ambities te staken.”

Frederik Mollen, Natuurpunt

“De dominante trends in het regulier beleid met gevolgen voor de open ruimte, staan op nogal wat plaatsen haaks op programmawerking, die de kwaliteit van open ruimte centraal plaatst. Van veel beleid is in dat reguliere overigens niet veel te merken, of het moet gaan over non-beleid.”

Filip De Rynck, UGent

43

“De verschillende entiteiten binnen de overheid hebben volop ingezet op een sterke efficiëntieverbetering in de eigen organisatie. De grote winst is op dit moment dan ook vooral nog te halen in een meer doorgedreven samenwerking.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

De Open Ruimte Werken

“We worden met onze neus op de complexiteit geduwd en de innovatie zit voor een stuk in het ontwarren van dat kluwen.”

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

“Gronden over generaties heen als gemeengoed bestemmen, vraagt om een innovatieve aanpak.

Slimme samenwerkingen over organisaties en partners heen helpen ons en de boer om grond echt tot leven te brengen.”

Annelies Beyens, De Landgenoten

“De grote maatschappelijke uitdagingen (klimaat, voedseltransitie, energietransitie, bouwshift, …) dagen ons uit om uit de cocon van de eigen werking te breken en meer vooruit te kijken, in de breedte te kijken, met nieuwe actoren in gesprek te gaan en volop verbindingen te leggen. Het is niet door meer van hetzelfde te doen dat we voldoende vooruit zullen geraken.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

Zo hebben de werkzaamheden van het Open Ruimte Platform al tot tastbare inhoudelijke vernieuwing geleid binnen de Vlaamse overheid. We merken dat beleidsdomeinoverschrijdende programmateams met vereende kennis, instrumenten, inzichten en ervaringen werken aan gezamenlijke position papers over complexe opgaven. Er groeit stilaan een bereidheid binnen een steeds groter netwerk binnen de Vlaamse overheid om daarin te investeren. De trekkers van de nieuwe programmaverkenningen, afkomstig uit een tiental verschillende departementen en agentschappen, zijn daar het levend bewijs van.

“Programma’s moeten meer zijn dat een opstelsom van bestaande of lopende projecten.”

Saartje Degelin, Boerenbond

“Verkokering of versnippering blijft de werking van de Vlaamse overheid en bij uitbreiding de diverse bestuurslagen te zeer kenmerken. Daardoor dreigen kansen en mogelijkheden verloren te gaan en/of kosten sterk op te lopen.”

“Wanneer alle actoren gelijkwaardig en positief benaderd worden, zijn er grote kansen op succes.”

Sam Van Vlierberghe, Departement Landbouw en Visserij

Cathy Berx, Gouverneur Provincie Antwerpen

44

De Open Ruimte Werken

Neem het programma Grondzaken. Bodemzorg wint aan belang in internationale klimaatfora, maar is algemeen veel minder een bekommernis dan waterkwaliteit of gezonde lucht. Op Vlaams niveau is het beleid voor bodems bovendien enorm versplinterd. ‘Bodem’ betekent doorgaans voor OVAM ‘sanering’, voor Departement Omgeving het ‘voorkomen van erosie’, voor ILVO en Departement Landbouw & Visserij ‘vruchtbaarheid’, voor VLM de ‘stap naar een betere waterkwaliteit’, voor INBO en ANB ‘biodiversiteit’ en voor MOW ‘grondverzet’. Enkel door verenigde krachten kan klimaatbestendige bodemzorg op de agenda komen. Daar verzet Vlaanderen via het Open Ruimte Platform baanbrekend werk.

Water+Land+Schap heeft ons als pionier de kracht van programmawerking getoond. Het maakte veertien lokale coalities, bestaande uit publieke en private actoren, enthousiast om projectvoorstellen uit te werken voor realisaties op het terrein. We leerden uit dit programma alvast enkele zaken die zeker kunnen doorwerken in de opmaak van andere programma’s. Zo merkten we dat waakzaamheid is geboden om de programmaopgave niet te eng te definiëren.

Een programmateam moet blijvend zoeken naar en werken aan systemische koppelingen met andere thema’s. Het zijn dergelijke systemische opgaven die lokale coalities prikkelen om op zoek te gaan naar kennis en middelen bij actoren, publiek of privaat, waarmee ze tot nu toe niet samenwerkten.

Ongetwijfeld zullen coalities zich daardoor ook versterken met de steeds talrijkere burgerinitiatieven, hoewel we vaststellen dat er op dat vlak marge is voor verbetering. Er bestaat ook een risico dat verantwoordelijkheden door de Vlaamse overheid worden afgewenteld naar anderen, steeds vaker lokale actoren en burgers. We moeten vermijden dat we een in theorie ideaal proces voor transformatie bedenken waarvoor iedereen bevoegd is, maar waarvoor in de praktijk niemand verantwoordelijkheid opneemt. Daar ligt het verschil met een werkelijke praktijk en cultuur van samenwerking, waar alle betrokken actoren zich gezamenlijk engageren. Het Open Ruimte Platform biedt de ruimte voor de ontwikkeling van die praktijk.

45

De Open Ruimte Werken

“De betrokkenheid van burgers als hefboom inzetten voor lokaal engagement, als een nieuwe vorm van vrijwilligerswerk, laat een positieve lokale burgercoalitie met slagkracht ontstaan die pijnpunten blootlegt en mee zoekt naar oplossingen. Als wij zouden mogen kiezen, zien we de toekomst van ons burgerplatform echter liever als feestcomité dan als structurele oplossing om de hiaten in beleid en leefomgeving op te vangen.”

Anna Verhoeve, Vrienden van de Zwalmse Dorpen

“Het Open Ruimte Platform creëert ruimte voor ruimte.

Het is de ideale ruimte – een ontmoetingsplaats – waar actoren elkaar vinden met nieuwe denkrichtingen en initiatieven. Via een gerichte programmawerking kunnen we nieuwe ruimte in Vlaanderen ontwikkelen en zichtbaar maken. Het Open Ruimte Platform is open voor open-ruimte. Er is nog ruimte voor wetenschappers, voor jongeren en voor kleur.”

“Eenvoudige gesprekken en uitingen van noden leiden tot minimale wijzigingen bij de uitvoering met maximaal effect op lange termijn.”

Ankatrien Boulanger, Regionaal Landschap Rivierenland

Ignace Schops, Regionaal Landschap Kempen en Maasland

Verder oogsten op het terrein blijft dus absoluut noodzakelijk.

Net zozeer als een blijvende alertheid om nieuwe beleidsambities te capteren en te evalueren op hun geschiktheid voor een programma-aanpak. Zo sluit de ambitie van de huidige minister voor Omgeving om samen met lokale actoren werk te maken van de bosuitbreiding in Vlaanderen perfect aan bij de platformen programmawerking!

“Zou het niet nog sterker zijn als er hoog innovatieve uitdagingen of realisaties worden ‘opgelegd’ die we samen dienen te realiseren?

Zo moet iedereen eens buiten zijn kader of eigen verhaal gaan waarbij er ook intrinsiek vernieuwing optreedt binnen elke organisatie.”

“Geregeld tijd maken voor nieuwe openheid, voor het onverwachte en het veranderlijke zal ook in de programmawerking een opgave zijn waar bewust aan gewerkt moet worden. Naast het bieden van een podium en reflectiebasis voor nieuwe actoren, is het minstens even cruciaal aandacht te geven aan bestaande actoren en kennis te verzamelen over de evolutie van hun verwachtingen, belang en macht.”

Ankatrien Boulanger, Regionaal Landschap Rivierenland

Anna Verhoeve, Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek

46

De Open Ruimte Werken

“Bovendien zijn het de verfrissende geluiden in een netwerk die inspiratie geven, nieuwe inzichten creëren en verrassende oplossingsrichtingen mogelijk maken.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

“Het continu oogsten van inspirerende krachten op het terrein en structureel antennes uit de praktijk inbedden in de programmawerking, acht ik essentieel om onze steeds veranderende omgeving te blijven begrijpen en om daar waar nodig aanknopingspunten voor (bij)sturing te kunnen identificeren.”

Anna Verhoeve, Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek

47

Grondzaken 05.11.2014

Er zit enorm veel bodemleven in de grond.

Ongeveer een miljard organismen – bij manier van spreken – in een gram grond.

Dat is evenveel – zou je kunnen stellen – als dat er sterren aan de hemel staan.

Maar we weten meer over het heelal dan over onze ondergrond.

Bodem ligt vlak onder onze voeten. Toch beseffen we niet dat er boven de bodem veel minder leven is …

Frank Petit-Jean van VELT tijdens een interview in Leuven, Architecture Workroom Brussels & Jonathan Ortegat voor OVAM

48

Grondzaken 25.10.2019

‌ dan eronder! Een gezonde levende bodem zorgt voor de rijkdom van ons ecosysteem, voorziet ons van voedsel en wapent ons tegen extreme weersomstandigheden.

49

Video Bioturbation, Worms At Work door Micropolitan Museum https://www.youtube.com/watch?v=n3wsUYg3XV0

Grondzaken 01.06.2018

Bodem is nochtans een ‘kapitaal’, de letterlijke en figuurlijke grondlegger voor de welvarendheid van onze vruchtbare rivierendelta …

Werksetting Programmateam Grondzaken tijdens You Are Here 2018 met op de achtergrond de schoolkaart ‘Bodem als Kapitaal van de Lage Landen’ van H+N+S Landschapsarchitecten en Architecture Workroom Brussels, foto Tim Van de Velde https://vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws/publicatie-%E2%80%98de-lage-landen2020-2100%E2%80%99%E2%80%93-een-toekomstverkenning

50

Grondzaken 11.10.2019

… maar de bodemkwaliteit kan in een oogwenk worden vernield, terwijl de regeneratie van bodem een zeer traag proces kent.

Het is een ‘Game of Thrones’ met grote inzet dat aan vele thema’s raakt.

51

Presentatie ‘Bodem Boven?! / A Game of Soils, over macht, verraad en zand’ Karen Van Campenhout (KU Leuven) op de werkdag Grondzaken

Grondzaken 22.05.2019

Today, we do not have a unified European legislation on soil.

But in total, all over Europe, nationally, regionally and so on, we have over 600 regulations that include soil.

You could see that as a negative thing, but also as an opportunity.

Soil is everywhere on international fora, because it is indispensable.

We can map its importance easily.

Daarom is er ook terecht meer en meer aandacht voor de bodem op Europees niveau. Bodem is overal en tegelijk nergens ‌ Rainer Baritz van het Europees Milieu Agentschap tijdens de AquaConSoil Conferentie 2019 in Antwerpen, Architecture Workroom Brussels & Jonathan Ortegat voor OVAM

52

Grondzaken 20.01.2020

‌ ook in het Vlaams beleid. De bevoegdheden voor bodemsanering, de kwaliteit van het grondwater, de bodemvruchtbaarheid, bodembiodiversiteit en erosie vallen allemaal onder andere organisaties. Wat ze wel gemeenschappelijk hebben, is dat ze werken aan het verhogen van de gebruikswaarde van bodem ‌

53

De Grondzaken-brug; of hoe de verschillende Vlaamse overheidsdiensten de overkant kunnen bereiken via hun eigen bootje (wat noodzakelijk blijft), maar ook samen, elk vanuit hun eigenheid, een brug kunnen bouwen waardoor we sneller de overkant bereiken.

Tekening van programmatrekker Nele Bal (OVAM) voor het Programmateam

Grondzaken 11.10.2019

… wat sterk conflicteert met de ruimtelijke en planningspraktijk, waarbij de marktwaarde van het land primeert over de kwaliteit van de bodem …

Samenvatting van de sessie ‘Bodem = Land = Bodem’ tijdens Werkdag Grondzaken

54

Grondzaken 01.04.2019

‌ en haaks staat op de traag veranderende traditie om bodem als overtollige massa te beschouwen. Met andere woorden, de gebruikswaarde van de bodem wordt volledig ontkend.

55

Vervuilde grond mag sinds kort niet langer zomaar verzet worden, Uittreksel uit het Belgisch Staatsblad over de herziening van de grondverzetsregeling

Grondzaken 25.10.2018

Er moet dus voor het programma Grondzaken een balans worden gezocht tussen verbreding (waar heeft bodem allemaal betrekking op?) ‌ Het Grondzaken Kruis. Workshop-oefening waarbij kandidaten zich positioneerden volgens vier kwadranten (Grondverzet, Erosie, Adaptatie Teeltwijze & Bodem als Leidraad in Beleid) om de focus van Grondzaken te bepalen

56

Grondzaken 11.10.2019

11 OKTOBER

WERKDAG GRONDZAKEN

09u30-09u45

Ontvangst Graaf De Ferrarisgebouw, Koning Albert II-laan 20, Brussel, zaal OG20

09u45-10u15

Introductiepresentaties • De Open Ruimte Beweging door Bram Vandemoortel (Architecture Workroom Brussels) • Het Programma Grondzaken en doelstellingen van de workshop door trekkers van het programma Griet Celen (VLM), Ellen Luyten & Nele Bal (OVAM), Petra Deproost (Departement Omgeving)

10u15-12u15

Plenaire werksessie • DE LEVENDE BODEM GAAT IN HET OFFENSIEF: het programma Grondzaken moet de maatschappelijke kennis rond bodem vergroten en bodemzorg stimuleren.

Inspiratielezing over bodem als incentive door Karen Vancampenhout (KULeuven)

12u15-13u00

Pauze Lunch (broodjes worden voorzien) en verplaatsing richting Tour & Taxis

13u00-14u00

Rondleiding landschapspark Tour & Taxis door Bas Smets (Bureau Bas Smets) Afspraak aan de inkom tegenover Place des Armateurs

14u00-16u00

Break-out sessies Herman Teirlinckgebouw, Havenlaan 88, Brussel, zalen tbc • METEN=WETEN: het programma Grondzaken streeft naar een integrale aanpak om de versnippering van het bodembeleid en van de bijhorende kennisopbouw in Vlaanderen tegen te gaan.

Inspiratielezing door Niek D’Hondt (ReaGent, tbc) over Citizen Science en over pissebedden als indicator voor bodemleven en koolstofgehalte • BODEM=LAND=BODEM: het programma Grondzaken koppelt bodemeigenschappen aan landgebruik en beïnvloedt het ruimtelijk beleid.

Inspiratielezing door Michaël Stas (Departement Omgeving) over bodem in het kader van de Proeftuinen Ontharding • VLAANDEREN VERZET BERGEN: het programma Grondzaken wil de omkadering en procedures van publiek opdrachtgeverschap helpen herzien om bodem als waardevolle bron eerder dan als afval te behandelen.

Inspiratielezing door Meg Scheppers (OVAM, tbc) over het symbioseplatform.

16u00-16u30

Plenaire conclusies

… en focus (waar zetten we prioritair op in vanuit bodemzorg en de gebruikswaarde van bodem?).

57

Dagprogramma van de Grondzaken met meer dan 50 deelnemers

Grondzaken 28.02.2019

Maar vanuit zo’n complexiteit kan er nu onmogelijk al een oproep gelanceerd worden. Dit vergt een aanpak op maat ‌ Advies van de Klankbordgroep van het Open Ruimte Platform aan de trekkers van de Programmaverkenning Grondzaken.

58

Grondzaken 09.01.2020

‌ dat wordt uitgewerkt door het grootste programmateam van het Open Ruimte Platform.

59

Grondzaken kent een nog steeds groeiende coalitie aan Vlaamse actoren die de belangrijke opdracht hebben een evenwicht te zoeken tussen het omarmen van de complexiteit van bodem, de focus vinden om concrete acties te ondernemen en het detecteren en ondersteunen van lokale goede bodembeheerpraktijken.

Grondzaken 20.01.2020

Het programmateam structureert de verschillende acties in concrete mijlpalen, opbouwend naar een tweejaarlijkse Bodemdag ĂŠn een eigen coalitievormende oproep Grondzaken!

Tekening Nele Bal voor Programmateam Grondzaken

60

Grondzaken 04.02.2020

5. Samenvatting Het programma Grondzaken koppelt concrete acties aan de drie genoemde sporen in de Hoofdstuk 4: bodemzorg in beleid (4.1), bodemkennis delen (4.2) en goede praktijken (4.3). Overkoepelend aan deze acties wordt een breed toegankelijke en wervende ​pitch​ ontwikkeld, een sterk integrerend narratief die het belang van bodem bij verschillende maatschappelijke functies belicht, met focus op de klimaatregulerende rol van bodem. Deze pitch dient als inhoudelijke onderbouwing voor alle acties van het programmateam Grondzaken. Zo wil het programma volgende acties initiëren: a) Een OnderGRONDs Netwerk – ​Het OnderGRONDds Netwerk heeft als rol om meer aandacht voor bodemzorg en -kwaliteit te laten infiltreren in bestaande beleidskaders. Er wordt een “bodemchecklist” opgemaakt met criteria volgens (een heel brede) lezing van ecosysteemdiensten die gedragen is door het volledige programmateam. De werkgroep OnderGRONDs Netwerk detecteert welke de wijzigingen en herzieningen zijn die eraan zitten te komen en maakt een gedeelde kalender op, om vervolgens af te vaardigen wie mee kan schrijven aan de wetswijziging.

Vorm: recurrent overleg met werkgroep (een aantal leden van het programmateam) b) Een tweejaarlijkse Bodemdag – ​Vanuit de vaststelling dat er al héél wat studiedagen bestaan rond bodem voor specifieke doelgroepen (bodemkundigen, beleid, …) wil het programma een tweejaarlijkse brede Bodemdag organiseren waarbij beleid, praktijk en kennis samenkomen en waarbij de “pioniers” een podium krijgen. Doel van de Bodemdag is het in kaart brengen van bestaande praktijken en lopend onderzoek, het scherpstellen van onderzoeksnoden en het lanceren van (al dan niet op termijn) nieuwe oproepen/projecten. De eerste editie van de Bodemdag zal plaatsvinden in het najaar van 2020 en zal focussen op kennismaking.

Vorm: publiek evenement met een Organiserend Comité (een aantal leden van het PT, evt. aangevuld met academici, middenveld, praktijk) c) Werkgroep Bodemdatabank – ​Het programmateam zet zich in voor het verzamelen en ontsluiten van bodemdata door het verbinden van verschillende databanken. De werkgroep Bodemdata zal starten met het maken van een overzicht van waar welke data beschikbaar zijn, en trachten stappen te ondernemen om data te centraliseren en beschikbaar te maken. De werkgroep wil zich richten op het capteren van de gemeenschappelijke data-noden binnen én buiten overheid. Daarbij zal er aandacht zijn voor het ontsluiten op maat van specifieke doelgroepen. Zo wil de werkgroep ook de doorstroom organiseren van data-ontwikkeling vanuit academische en onderzoekswereld (zoals dat ook voor geologische data reeds wordt gedaan). De werkgroep wil ook onderzoeken hoe deze noden zich verhouden tot bestaande regelgeving, en de stappen ondernemen om deze te laten aanpassen indien nodig.

Vorm:​ ​recurrent overleg met werkgroep (data-verantwoordelijken van de respectievelijke organisaties van het programmateam) d) Prijs Grondzaken – ​Vergelijkbaar met de Open Ruimte Beker kent het programmateam om de x tijd een prijs uit aan een ‘goede praktijk’ rond bodemzorg (vb. “Bodemschool van het jaar”). In eerste instantie is de prijs gericht naar de “niet-vakwereld” zijnde particulieren, kinderen, tuiniers, onderwijs. De vakwereld wordt zo gestimuleerd via een omweg. De Bodemdag kan de context zijn voor de eerste prijs Grondzaken.

Vorm: prijsuitreiking e) Benchmarking Grondzaken – ​Het programma wil praktijkvoorbeelden verzamelen, in eerste instantie via een “introverte” screening van projecten waar bodem een belangrijke rol speelt maar niet als dusdanig is belicht (vb. WaterLandSchap). Deze benchmarking is de voorbereiding voor de Bodemdag (ook pioniers op het terrein tot op de Bodemdag te krijgen!) en eventueel voor een​ Coalitievormende Oproep​.

Vorm: interne screening, bodemdag, evt. aan te besteden opdracht

Programma GRONDZAKEN

1.

OnderGRONDsNetwerk

2.

Werkgroep Bodemdata

3.

Prijsvraag Grondzaken

4.

TweejaarlijkseBodemdag

Programma-verkenning Grondzaken — 13

5.

Benchmarking bodempraktijk

Bodem in het offensief

Meten = weten

Werken aan dé Grondzaken

Vlaanderen verzet bergen

Bodem = Land = Bodem

We komen elkaar op het terrein tegen

De acties zijn specifiek, maar behouden wel de diversiteit die eerder werd verkend.

61

Overzicht acties en thema’s binnen Programmaverkenning Grondzaken

6.

Oproep naar coalities

Grondzaken 09.01.2020

Actie #1: Een onderGRONDs netwerk engageert zich om het gedeelde standpunt ‘bodemzorg’ viraal in te schrijven in de herziening van beleidsdocumenten.

Poster werksessie rond acties voor meer bodemzorg in beleid

62

Grondzaken 20.01.2020

Actie #2: Een Werkgroep Bodemdatabank wil de zeer verspreide bodemdata centraliseren en deze op toegankelijke wijze vertalen naar verschillende doelgroepen van bodemzorgers.

63

Databank Ondergrond Vlaanderen https://www.dov.vlaanderen.be/portaal/?module=verkenner

Grondzaken 09.01.2020

Actie #3: Het bodembewustzijn vergroten bij verschillende doelgroepen.

Schema getekend tijdens de sessie ‘Start to Carbon Cycle’ van de Grondzaken werkdag en Teabag Index, Internationaal Citizen Science project dat de snelheid meet waarmee dat bodemleven organisch materiaal afbreekt. http://www.teatime4science.org/

64

Grondzaken 25.10.2019 & 01.02.2019

De kinderen vinden het eigenlijk geweldig om kriebelbeestjes in die bodem te gaan ontdekken, te tellen, te meten, te kijken naar de kleuren, …

Actie #4: Goede bodembeheerpraktijken in de kijker zetten (zoals de Zevensprong in Leuven, die hun ontharde speelplaats koppelt aan natuurlijke sanering én lessen in de buurtmoestuin), via een Prijs Grondzaken naar analogie met de Openruimtebeker van de VRP.

65

Floor Jacoby van de Zevensprong, Architecture Workroom Brussels & Jonathan Ortegat voor OVAM https://www.vrp.be/prijsuitreiking/openruimtebeker-februari-2019

Grondzaken 09.01.2020

We zouden moeten evolueren van een traditioneel beleid gericht op de bescherming van de bodem …

… naar een beleid dat voor de bodemzorger zorgt.

Actie #5: Een benchmarking doen van de goede bodemzorgers ter voorbereiding van …

Nico Vandevannet (Levende Aarde) & Hans Vandermaelen (UGent/ILVO) in Oostkamp Architecture Workroom Brussels & Jonathan Ortegat voor OVAM

66

Grondzaken 09.01.2020

Actie #6: ‌ de eerste Bodemdag, op 30 oktober 2020, waar we met een gezamenlijke onderzoeksagenda kennis, beleid Ên vooral de praktijk van goede bodemzorgers samenbrengen.

67

Poster werksessie rond acties voor het beter delen van bodemkennis

“Het Open Ruimte Platform leerde ons om problemen en moeilijkheden met betrekking tot open ruimte niet geïsoleerd te bekijken maar als deel van een bredere maatschappelijke en regionale uitdaging. En dat helpt dan weer om méér potentieel te zien voor oplossingen en voor het vinden van lokale of regionale medestanders die elk vanuit hun invalshoek de uitdaging herkennen en erkennen.”

Alex Verhoeven, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten

68

De Open Ruimte Werken

Werk 3 Gestaag bestaande krachten bundelen Het Open Ruimte Platform brengt denkers en doeners, opnieuw of voor de eerste keer, in contact. Vandaag werkt men binnen de overheid immers te vaak naast elkaar, vanuit eigen sectorale doelstellingen (denk aan bodem in het huidige beleid) en met eigen beperkte middelen, terwijl samenwerking de eigen doelstellingen versterkt. Zo weet de verkenning van een programma Luwte-Oases uitdagingen op het vlak van zorg en gezondheid te verbinden met concrete ruimtelijke projecten.

“Het Open Ruimte Platform is voor mij ruimte in het kwadraat: ruimte voor denkers én doeners!”

Ignace Schops, Regionaal Landschap Kempen en Maasland

“Het is een traject waarbij we niet enkel vanuit onze eigen positie denken en handelen, maar partners net de toestemming geven om de eigen ambities mee op te pikken. Dan kijken we hoe we een gedeeld verhaal schrijven zonder daarbij uit het oog te verliezen wat we zelf nodig hebben om mee te kunnen doen in programmawerking.”

Ellen Luyten, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij

Uit de enkele jaren ervaring binnen het Open Ruimte Platform leren we dat er heel wat tijd nodig is om beweging te krijgen in potentiële programma’s. Iedereen weet dat het tijd vergt om vertrouwen op te bouwen, maar toch vergeten we dit maar al te vaak. Die tijd is vooral nuttig voor het laten ontstaan van een gedeeld belang en de vertaling van dat belang in een gedeeld project. Afstemming van waar ieder mee bezig is, gebeurt al, vaak informeel. Programmawerking gaat echter over het werkelijk integreren van elkaars capaciteiten en doeleinden. Soms kan dat een periode van enkele weken of maanden stilstand betekenen om de neuzen in dezelfde richting te 69

De Open Ruimte Werken

krijgen … of zelfs een stapje terugzetten om vast te kunnen stellen waar de plannen uit elkaar begonnen te lopen. Intervisiemomenten, kennisuitwisseling, wederzijds leren uit ervaringen en afstemming van doelstellingen, spelen daarin een belangrijke rol.

“Traagheid biedt de mogelijkheid om vertrouwen tussen de partners op te bouwen, het eigen terrein te verlaten en nieuwe oplossingsrichtingen te verkennen.”

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

“Het kennismaken met andere (lokale) partners, het zoeken naar gedeelde belangen en win-wins, … zijn processen die tijd vragen. Tijd waaraan het een kleine pionier ontbreekt. Onze focus ligt daarom in de eerste plaats op projecten waarmee we op korte of middellange termijn het verschil kunnen maken.

Een goed gecoördineerde programmawerking kan een hefboom zijn naar meer doorgedreven samenwerkingen op het terrein.”

Annelies Beyens, De Landgenoten

“Vanuit het beleidsdomein Welzijn, Volksgezondheid en Gezin is het Open Ruimte Platform een uitstekende opportuniteit om te werken aan “Health In all Policies”, maar de beïnvloeding is natuurlijk wederzijds.”

Stefan Acke, Agentschap Zorg & Gezondheid

“Traag mag en is goed maar continuïteit is daarbij belangrijk. Tijd nemen om bijeen te komen en aan intervisie te doen vraagt een goede voorbereiding.

Ondersteuning daarbij is echt van belang.”

Ankatrien Boulanger, Regionaal Landschap Rivierenland

Wanneer het vertrouwen binnen programmateams en binnen lokale coalities groeit, merken we dat het netwerk tussen Vlaamse en lokale beleidsmakers en -uitvoerders aan kracht wint.

Vertrouwen ontpopt zich met andere woorden tot een intrinsieke kracht, een kracht die van binnenuit bestaande automatismen bevraagt. Die kracht daagt ook uit om buiten de vertrouwde ‘hokjes’ te denken.

70

De Open Ruimte Werken

“Het is niet eenvoudig om over eigen agenda’s heen te stappen, maar het levert allicht wel efficiëntiewinsten op.”

Cathy Berx, Gouverneur Provincie Antwerpen

Een door verschillende beleidsdomeinen gedragen position paper voor een potentieel programma wordt daardoor een sterk signaal dat politici prikkelt om beleidskeuzes te maken die de noden van lokale actoren concreet verknopen met doelen vanuit het beleid. Voor de opstart van Water+Land+Schap was er nog een urgentie van buitenaf – de droogteproblematiek tijdens twee opeenvolgende zomers – nodig om effectief politieke stappen te zetten. We hopen echter dat programmawerking binnen de Vlaamse overheid ‘incontournable’ wordt, niet als een vanuit de overheid gestuurde tool voor crisismanagement, maar als een vanzelfsprekende attitude tot samenwerking tussen beleid, kennis en praktijk die proactief weerbare programma’s ontwikkelt.

“Naast de gebiedsgerichte en op uitvoering gerichte programma’s heeft het Open Ruimte Platform ook een rol te spelen om het beleid minstens alert te houden voor de urgentie in de openruimte-uitdagingen.”

Saartje Degelin, Boerenbond

71

“Het Open Ruimte Platform heeft een ideale, zeer brede samenstelling om nieuwe knelpunten in de open ruimte steeds op een snelle manier op de agenda te plaatsen.”

Sam Van Vlierberghe, Departement Landbouw en Visserij

Luwte-Oases 23.08.2019

“Het Land is Luid.”

Uit ‘Een soort van stilte’, Sara Van Kersschaver in De Standaard, https://www.standaard.be/cnt/dmf20190822_04571346

72

Luwte-Oases 24.10.2019

“Als een Vlaming iets heel goed vindt, geeft hij 7 op 10.

Stilte krijgt gemiddeld 8 op 10 en heel vaak 10 op 10.”

73

Uit ‘Ben jij een stilte- of prikkelzoeker? Doe de test”, VRT NWS, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/10/21/stiltezoeker-of-prikkelzoeker-doe-hier-de-test/ Silence please!, Cath Luyten, https://www.standaarduitgeverij.be/boek/silence-please-9789022336823/

Luwte-Oases 26.01.2020

Mentaal welbevinden en gezondheid worden steeds explicieter gekoppeld aan ruimtelijke kwaliteit, of breder, omgevingskwaliteit.

Er is in toenemende mate nood aan plekken voor rust, bezinning en onthaasting.

Architecture Workroom Brussels voor het programmateam

74

Luwte-Oases 05.12.2019

Een omgevingsbeleid dat hierop inzet, werkt zo preventief aan onze gezondheid, maar ook aan tal van andere uitdagingen. Kapstokken zijn er genoeg.

75

Position paper programmaverkenning Luwte-Oases

Luwte-Oases 03.03.2020

Er bestaat een waaier aan ruimtes die als luwte-oase benoemd kunnen worden.

Wat is voor jou een luwte-oase? Vink het aan!

Benchmarking luwte-oases, programmateam Luwte-Oases

76

Luwte-Oases 03.03.2020

Er bestaat een waaier aan ruimtes die als luwte-oase benoemd kunnen worden.

Wat is voor jou een luwte-oase? Vink het aan!

77

Benchmarking luwte-oases, programmateam Luwte-Oases

Luwte-Oases 15.02.2017

Een luwte-oase is een plek waar zintuigelijke luwte aanwezig is: een plek waar zoveel mogelijk stilte, visuele rust, koelte en biodiversiteit wordt ‘gemeten’.

Cover ‘De Luwteplek’, Geert Peymen en Pleuntje Jellema, http://www.peymenjellema.be/?p=734

78

Luwte-Oases 27.11.2019

Een luwte-oase is een ‘contrastrijke’ oase: een plek die, ondanks een tegengestelde context (lawaaierig, fel beschenen, warm en verhard/verdicht) beschutting, afzondering en geborgenheid garandeert.

79

Stukjes Wildernis in de Stad, door Mireille Maes in De Standaard, https://www.standaard.be/cnt/dmf20191126_04739087

Luwte-Oases 12.07.2018

open ruimte beweging

2 Baanbrekend groen

Ontharden en herorganiseren van baanwinkels, zodat er groene kieren langsheen verharde en verlinte steenwegen ontstaan.

open ruimte beweging

4 Infrastructuurvrije open ruimte

Ruimte maken voor stilte en duisternis door het weghalen van ongebruikte infrastructuur in het landschap.

Elementen op kaart

Elementen op kaart

Nog onderzoek nodig

Grote concentraties baanwinkels

Open Ruimte Offensief

Open Ruimte Offensief Stadsrandbouw - Voedsellandschap - Landschapsbouw - Smarter Agro - Ambitieuze Landschappen - Open ruimte infrastructuur

Stadsrandbouw - Voedsellandschap - Landschapsbouw - Smarter Agro - Ambitieuze Landschappen - Open ruimte infrastructuur

Kwam voor in

Kwam voor in West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Vlaams-Brabant - Limburg

West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Vlaams-Brabant - Limburg

Heeft verband met

Heeft verband met 1 Smarter Agro - 7 Stapellandbouw - 8 Groen-blauwe wijken - 15 Paarse sproeten 18 Klimaatboeren - 20 Agro-industrieterreinen

Projecten/trajecten

21 The WIld Rest - 23 Keurmerklandschap

Projecten/trajecten Goorseweg in Kasterlee

Baanbrekend winkelen (Leidraad)

Mogelijke actoren

Mogelijke actoren

...

Departement Omgeving - VVP - Agentschap Ondernemen - ...

Elementen uit gesprekken

Elementen uit gesprekken Grote concentraties baanwinkels typeren onze voornaamste Vlaamse steenwegen. Lange linten van kleine tot middelgrote handelszaken maskeren het achterliggende landschap, waardoor vaak een afgesloten gevoel heerst. Een aantal grote baanwinkelconcentraties hebben een voorgeschiedenis in de glastuinbouw die op zijn beurt is ontstaan vanuit grondgebonden landbouw. Ze hebben door hun groot ruimtebeslag een aanzienlijk aandeel landbouwgrond uit productie gehaald. Bovendien beslaan ze veel verharde oppervlakte (zowel op het maaiveld als op het dak). Dit zijn doorgaans moeilijk infiltreerbare oppervlaktes,die druk leggen op de waterhuishouding in het gebied. De opgave wil voornamelijk zoeken naar mogelijke winsten in infiltratie en productieve inzet van de overmaatse oppervlaktes voor voedsel of energie. Enerzijds kan deze opgave benaderd worden vanuit een brownfieldbenadering, gestuurd door de dynamiek van grondschaarste, waar onthardingsingrepen vooral conditie-

scheppend zijn voor een vernieuwd open landschap. Baanwinkels hebben, in tegenstelling tot industrie, immers slechts een relatief kleine impact op bijvoorbeeld de bodem gehad.

Anderzijds kan de opgave zich inschrijven in het verdichtingsdebat, waar explicieter synergiën worden gezocht tussen baanwinkels en het hinterland (landbouw, verstedelijking, verkavelingen, recreatie,...). Hieraan kan een ontwikkelingslogica vanuit een ander perspectief worden gekoppeld, door een bredere gebiedszone in rekening te brengen. Tot slot kunnen ook tijdelijke ingrepen het potentieel van geïntegreerd omgaan met een aantal uitdagingen op deze terreinen aantonen.

Reflectie: het gaat hier voornamelijk om een conditie-scheppende opgave en een actieterrein. Voldoende definiëring en verkenning van uiteenlopende uitdagingen is noodzakelijk.

Vlaanderen wordt vandaag gekenmerkt door een dicht netwerk aan verharde infrastructuur. Onze verspreidde manier van leven werkt deze hoeveelheid kilometers wegen in de hand en zorgt er tegelijkertijd voor de het wegennetwerk op sommige plaatsen enkel sporadisch wordt gebruikt. Verschillende initiatieven werden reeds opgestart om het aantal kilometers wegen actief te reduceren. In Tongeren loopt een proefproject om landbouwwegen tijdelijk af te sluiten alvorens ze effectief worden onthard.

Ook het bureau RE-ST uit Antwerpen voert een onderzoek naar de onderbenutting van weginfrastructuur onder de titel ‘Waar een wil is, is een weg weg’. Het reduceren van de infrastructuren zorgt ervoor dat in de toekomst stilteplekken en gebieden voor duisternis worden gecreëerd die een directe positieve invloed hebben op de biodiversiteit en het herwinnen van open ruimte.

Het bundelen van de bebouwing brengt verschillende voordelen met zich mee. Wanneer de huidige urban sprawl in de

Vlaamse open ruimte wordt teruggedrongen, zullen er automatisch besparingen volgen. Een clustering van bebouwing zorgt voor minder kilometers riolering, minder investeringen inzake verlichting en onderhoud, etc. Besparingen op deze vlakken kunnen gerecupereerd worden en later ook worden ingezet in de ontwikkeling van de (nieuw vrijgekomen) open ruimte.

Reflectie: het gaat hier voornamelijk om een conditie-scheppende opgave. Voldoende definiëring en verkenning van uiteenlopende uitdagingen is noodzakelijk.

12

14

verslag provinciale tafels

verslag provinciale tafels

21 The Wild Rest

Restpercelen, rommelgronden, uitdoofgebieden en leegstaande gebouwen overlaten aan de natuur waardoor actief overwoekerde ruïnes ontstaan.

Elementen op kaart

23 Keurmerklandschap

Hoogkwalitatieve, ambitieuze landschappen ontwikkelen tot regionale parken door onroerend erfgoed, natuur, productielandschappen en waterstructuren in te zetten binnen de typische landschappelijke identiteit.

Elementen op kaart

Krimpgebieden in Vlaanderen

Potentieel grotere landschapsclusters

Open Ruimte Offensief

Open Ruimte Offensief

Stadsrandbouw - Voedsellandschap - Landschapsbouw - Smarter Agro - Ambitieuze Landschappen - Open ruimte infrastructuur

Kwam voor in

Stadsrandbouw - Voedsellandschap - Landschapsbouw - Smarter Agro - Ambitieuze Landschappen - Open ruimte infrastructuur

Kwam voor in

West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Vlaams-Brabant - Limburg

Heeft verband met

West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Vlaams-Brabant - Limburg

Heeft verband met

4 Infrastructuurvrije open ruimte

3 Groene Linken

Projecten/trajecten

Projecten/trajecten

Beelitz Heilstätten (sanatorium in Potsdam, Berlijn)

Drongengoed - Landschap De Liereman - De Wijers - Stiemerbeekvallei - Bolhuis - 3-landenpark Eupen

Mogelijke actoren

Mogelijke actoren

...

VLM - ANB - Departement Omgeving - Regionale Landschappen - VVP - ...

Elementen uit gesprekken

Elementen uit gesprekken

Een te zuivere houding tegenover het beheer van onze open en groene ruimte zorgt voor een clean landschap met lage biodiversiteitswaarde. Verwildering, tijdelijke natuur en actieve ruïnering van gebouwen zorgt voor een verbetering van de biodiversiteit en minder onderhoud. Restgronden valoriseren in het kader van verwildering en eventueel voedselproductie biedt kansen om onbenutte gronden aan achterkanten van huizen of met onregelmatige vormen opnieuw een doel te geven en in te zetten in een ruimer landschapsbeleid.

Landschapsparken worden vandaag gekenmerkt door een landschap waar verschillende elementen samenkomen: landbouw, cultuurlandschappen, onroerend erfgoed, etc. Echte randvoorwaarden om een gebied uit te roepen tot landschapspark zijn er echter niet. In de slechtste gevallen dient het ‘label’ landschapspark vooral toeristische doeleinden en is de natuurwaarde of biodiversiteit van het landschap zeer beperkt. Landschapsparken zouden een betekenis moeten hebben in de open ruimte als stiltelandschappen, als mensvrije ruimte en/of waardevol natuurgebied. De toekenning van een soort label als ‘keurmerklandschap’ zou niet alleen de kwaliteiten van dit landschap kunnen bevestigen, maar ook garant staan voor de inzet van een bewezen en haalbaar businessmodel.

De beschikbare businessmodellen in landschapsbeheer staan vandaag namelijk niet op punt en ook beheerovereenkomsten zijn vaak te beperkt. Inkomsten uit landschapskwaliteit

31

vloeien niet terug naar het landschapspark, maar belanden in de portemonnee van de ondernemers. Door de ecosysteemdiensten van het landschapspark te waarderen, zou zorg dragen voor de open ruimte een voordeel kunnen worden.

33

In de Open Ruimte Beweging focussen we met dit programma op Luwte-Oases die (1) buitenruimtes zijn …

Terugkerende opgaven die mee leidden tot de programmaverkenning Luwte-Oases, Verslag provinciale werktafels, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ ORP/20180712-Verslag-%20ORB-tafels_Final.pdf

80

Luwte-Oases 26.11.2019

… (2) gelegen zijn in omgevingen waar een transformatie-opgave plaatsvindt, …

81

“Geen Verdichting Zonder Luwte-Oases”, werkposter programmateam

Luwte-Oases 29.10.2019

… en die (3) ‘Groen-blauw’ zijn en op een of andere wijze bijdragen aan biodiversiteits- en klimaatdoelstellingen (bestrijding hitte-eilandeffect, koolstofopslag, ontharding, waterretentie, biodiversiteit).

Bevoegdheden Agentschap Zorg & Gezondheid, werkvergadering waar de gemeenschappelijke ambities duidelijk werden

82

Luwte-Oases 07.10.2019

Een atypisch en compact programmateam!

83

Programmateam Luwte-Oases

Luwte-Oases 27.01.2020

Luwte-Oases moeten op een participatieve en gedragen manier ontstaan.

Werkfiches programmateam luwte-oases

84

Luwte-Oases 27.01.2020

Het zijn dus geen state-of-the-art trekpleisters, maar wel dagdagelijkse, publiek toegankelijke plekken op wandel- (en fiets)afstand.

85

Werkfiches programmateam luwte-oases

Luwte-Oases 27.01.2020

Daarom wil het programma capaciteit opbouwen bij lokale actoren om meer Ên sneller luwte-oases te realiseren ‌ Architecture Workroom Brussels voor het programmateam

86

Luwte-Oases 02.05.2018

‌ om de kwaliteiten van open ruimte tot binnen in de steden en dorpen te krijgen!

87

Atlas Luwteplekken in Mechelen

Luwte-Oases 13.02.2020

1. WAAROM EEN PROGRAMMA-VERKENNING LUWTE-OASES? 1.1 Aanleiding Het versnipperde Vlaanderen staat vanuit vele overwegingen—toenemende bevolking, klimaat, ruimtebeslag, mobiliteit, natuur, waterbeheer—voor een grote transformatieopgave van verdichting enerzijds en ontharding anderzijds. De daarbij horende verhoging van het ruimtelijk rendement (door kernversterking, ontsnippering, etc.) zorgt voor een hogere concentratie van menselijke activiteit, met meer risico op drukte, lawaaioverlast, overmatige hitte en andere prikkels die als onaangenaam worden ervaren.

Verschillende onderzoeken onderschrijven het verband tussen natuur en onze gezondheid. Het Belgisch Platform voor Biodiversiteit bundelde een aantal recente, spraakmakende studies, zowel internationaal als in Vlaanderen die aantonen dat natuur een belangrijke rol kan spelen in onze gezondheid.1 Natuurlijke elementen zijn een belangrijk instrument om een gezonde en aantrekkelijke leefomgeving te creëren. Bos, zee, bergen en water worden vaak gerelateerd aan objecten die rust en stilte uitstralen. Contact met natuur kan het mentale welbevinden op twee manieren positief beïnvloeden: indirect, omdat het aanzet tot bewegen en sociaal contact, en direct, door de positieve invloed van groen en natuur op het welzijn. Tijd doorbrengen in het groen werkt stressverlagend en ontspannend, wekt tevredenheid en blijheid op en versterkt het gevoel van welbevinden. Natuurlijke geluiden (waaronder vegetatie, klaterend water, vogels) kunnen er ook voor zorgen dat het aanwezige geluid (zoals verkeerslawaai) op een andere manier beleefd wordt. Tot slot kan natuur bijdragen aan een gezondere lucht, een beter klimaat en kan ze schaduw creëren op erg warme dagen. Gezonde luwteplekken ontstaan door een combinatie van zulke aspecten.

Het aspect geluid en de link met mobiliteit verdient hierbij extra aandacht. Recent onderzoek bij een duizendtal Vlamingen bevestigd de nood aan stilte en rust2. Bijna zeven op tien van hen vindt stilte van groot belang. Ze geven hierbij een gemiddelde score van acht op tien, een kwart van hen zelfs tien op tien. Natuurlijke geluiden zoals gefluit van vogels of geluiden van de zee of water worden het meest geassocieerd met stilte. Maar ook afwezigheid van geluid en andere prikkels worden in grote mate geassocieerd met stilte en tot rust komen. Ongeveer zestig procent van de ondervraagden gaat regelmatig tot dagelijks op zoek naar stille momenten. Daarnaast onderstrepen zowel de Wereldgezondheidsorganisatie als het Europees Milieuagentschap het belang om naast het nemen van flankerende maatregelen, ook de resterende stille gebieden te beschermen.

Deze studies tonen dat mentaal welbevinden en gezondheid steeds explicieter gekoppeld worden aan ruimtelijke kwaliteit, of breder, omgevingskwaliteit. Er is in toenemende mate nood aan plekken voor rust, bezinning en onthaasting. Een omgevingsbeleid dat hierop inzet werkt zo preventief aan onze gezondheid. Het programma Luwte-Oases wil vanuit beleidsdomeinoverschrijdende Vlaamse organisaties dit verhaal rond luwte en gezondheid stofferen en meer weerklank geven binnen de verdichtingsoperatie.

1.2 Programmawerking Verschillende organisaties waarvan hun werking (deels) gelinkt is aan de ontwikkeling van luwte-oases brengen hun werking samen in een programmateam Luwte-Oases. Het Agentschap Zorg & Gezondheid (AZ&G), Natuur en Bos van de Vlaamse overheid (ANB), het departement Omgeving (DOMG), de Regionale Landschappen en de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) bundelen bestaande krachten en kennis. Dit programmateam schaart zich achter de gedeelde doelstelling om de realisatie van luwte-oases op het terrein te versnellen en te vermenigvuldigen door lokale initiatiefkracht volop te steunen en vooruit te stuwen. Deze programmawerking is complementair aan de bestaande gebiedsgerichte werking en het generieke beleid.

1

2

​http://www.biodiversity.be/4737/

O ​ nderzoek naar stilte:​ ​https://www.waerbeke.be/268-vlaming-roept-om-stilte

Programma-Verkenning Luwte-Oases — 2

Position Paper Programma Luwte-Oases

88

Luwte-Oases 13.02.2020

Lopende projecten:

●

Met het project ​ Ge onde P lieke R im e ​ (Vlaams nstituut Gezond Leven en Agentschap Zorg en Gezondheid) worden lokale besturen en verenigingen ondersteund in de realisatie van een gezonde publieke ruimte. ​ en ge on e u ieke ruimte et in o kern ersterking on ersteunt a tie e er aatsing en gee t ruimte aan ereik are en un tione e natuur in kernen en o en ruimten en ge on e u ieke ruimte is rook ri en oor iet ruimte oor ge on e oe ing n een ge on e u ieke ruimte is ontmoeting en a tie e ri e ti an e s reken ​Het project duidt de link tussen de verschillende gezondheidsthema s, met ook ruimtelijke strategieën (bv. open ruimten bewaren en creëren) en handige tools (bv. de walkabilityscore-tool).

Meer info:​ ​https://www.gezondleven.be/settings/gezonde-gemeente/gezonde-publieke-ruimte ●

Natuur en Bos werkt sinds jaren binnen haar doelstellingen aan het behoud, bescherming, ontwikkeling van natuurgebieden, bossen en parken en dat samen met vele partners. n 2 12 werd in opdracht van Natuur en Bos: - Een literatuurstudie gemaakt met als onderwerp: ​ Daarom groen Waarom u wint bij groen in uw stad of gemeente - een vulgariserende brochure ​ nvesteer in Groen Winst verzekerd ​ met foto s van inspirerende voorbeelden.

Daaruit bleek dat de natuur de kwaliteit verhoogt van de leefomgeving, uitnodigt tot bewegen, ontmoeten en verstillen. n dat verband zet Natuur en Bos daarom ook continu in op natuurbeleving om tegemoet te komen aan de maatschappelijke vragen en daarbij af te stemmen op de noden van diverse doelgroepen. Dit is om iedereen dichter bij deze natuur te brengen en de kans te geven om van deze natuur te genieten.

Hiervoor worden openbare domeinen in eigendom en beheer bij Natuur en Bos ingericht met wandelpaden, natuurlopen, rolstoelpaden, fietsroutes, honden uitloopzones, uitkijktorens, bivakzones en speelzones, multimove pad enz. en ook natuurbegraafplekken. Het doel is uiteindelijk de natuur als bondgenoot en metgezel te hebben in alle levensfasen.

●

De diverse concepten binnen de campagne ​Natuurlijk goed​ (ANB) zoals ​wa kamer in de na r kleine wilderni noe el o een amen werken ro e in een ark an Na r en o ​, enz. kunnen ook in aanmerking komen of dienst doen als een luwte oase of plekken van verkoeling en rust naargelang de doelgroep of het tijdstip van de dag.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

89

Position Paper Programma Luwte-Oases

Luwte-Oases 13.02.2020

Natuur als oplossing, als bijdrage tot health in all policies is een kenmerk van het verruimde natuurbeleid.

Om nog een stap verder te gaan streeft Natuur en Bos naar positieve acties waar zowel doelen natuur en zorg of welzijn worden bereikt. Natuur en Bos voert deze acties zelf uit op haar eigen domeinen, in samenwerking met vele partners of faciliteert andere beheerders van natuur zoals lokale besturen of private eigenaars. Het inrichten van ​na roa e ​ in natuur- en bosgebieden is daarbij de luwteoase bij uitstek, een ideale plek voor verstilling, geborgenheid en innerlijke rust.

​ oto s: beeldenbank ANB Goedgekeurde projecten van de projectaanvragen lokale vergroening en natuur in je buurt: https://www.natuurenbos.be/projectoproep-natuur-in-je-buurt ●

Met het project ​S il ege ieden​ (DOMG) worden de resterende stille gebieden in Vlaanderen in kaart gebracht. tilte betekent hier niet de totale afwezigheid van geluid, maar wel een aangenaam geheel van geluiden. Een stiltegebied is dus een gebied met een goede akoestische kwaliteit. Tien landelijke gebieden kregen het kwaliteitslabel tiltegebied . Het kwaliteitslabel is in de eerste plaats bedoeld om het bewustzijn bij het brede publiek mbt het belang van een aangename akoestische omgeving te vergroten.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

Position Paper Programma Luwte-Oases

90

Luwte-Oases 13.02.2020

oto: Gilke P e

Meer info:​ ​https://omgeving.vlaanderen.be/stiltegebieden ●

Het project ​ Groene n ionele ele ing ra e en ​ (DOMG) heeft als doel een netwerk aan wandel- en fietstrajecten uit te bouwen, die je op een snelle, aangename en gezonde manier naar school, het werk of het centrum leiden. Een G -tool biedt studiebureaus en lokale besturen ondersteuning bij de berekening van de meest G B-waardige route tussen punt A en punt B, en de online databank bundelt goede voorbeelden.

Beelden: Databank nfopunt Publieke Ruimte

Meer info:​ ​https://omgeving.vlaanderen.be/gfb-trajecten-in-uw-stad-of-gemeente ●

n de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen zijn ​1 kernkwali ei en​ voor ruimtelijke ontwikkeling bepaald, die gebieds- en situatiespecifiek moeten worden beoordeeld en toegepast. Een leidraad biedt houvast aan de verschillende overheden en initiatiefnemers om de 1 kernkwaliteiten te integreren in ruimtelijke ontwikkelingen. Met als doel ​ een ree a et aan ee omge ingen re ren waar et aangenaam wonen en e en is ​ (strategische doelstelling BRV).

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

91

Position Paper Programma Luwte-Oases

Luwte-Oases 13.02.2020

iguur: Tien kernkwaliteiten voor ruimtelijke ontwikkeling (strategische visie BRV, 2 18)

●

n het PDPO-project ​Kan enka el en kan enro e ​ streven de Antwerpse Regionale Landschappen naar het vrijwaren en invullen van open ruimte (-verbindingen) in en rond de plattelandsdorpen. Leefbaarheid, streekidentiteit, klimaatadaptatie en trage wegen staan centraal in de integrale methodiek van kansenkavels en -routes . Het project wil groene beleidsvisies doorvertalen tot op perceelsniveau en test dit in 2 2 samen met Wuustwezel, Willebroek en Geel.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

Position Paper Programma Luwte-Oases

92

Luwte-Oases 13.02.2020

2. PROGRAMMA-VERKENNING LUWTE-OASES 2.1 e ini ie L w e-Oa e De kwaliteit van een Luwte-Oase als plek van geborgenheid, afzondering, beschutting, wordt gedefinieerd door twee parameters: 1. Zintuiglijke aanwezigheid van ​ l w e ​: een plek waar er zo veel mogelijk stilte, visuele luwte, koelte en biodiversiteit wordt gemeten . Luwte geeft uiting aan een zeer onzichtbare kwaliteit waar waardering een centraal vraagstuk vormt. Met andere woorden, luwte-kwaliteiten moeten m r gewaardeerd worden in bestaande projecten om de nieuwe projecten te inspireren. Die waardering omhelst bestaande kwaliteiten als de nood aan impulsen voor nieuwe projecten.

2. Ruimtelijke beleving van contrastrijke ​ oa e ​: plekken die, ondanks een tegengestelde context (lawaaierig, fel beschenen, warm en verhard/verdicht), zintuiglijke kwaliteiten op een relatieve, kwalitatieve manier kunnen aanbieden en zo beschutting, afzondering en geborgenheid garanderen. Hoe groter de contrasten, hoe kwalitatiever een oase wordt geacht.

2.2 o an e rogramma Er bestaat een waaier aan ruimtes die als luwte-oase benoemd kunnen worden, gaande van traditioneel erfgoed met vaak een sacrale functie of verleden (abdijen, kerken, kerkhoven,...), zorgende functies en semi-publieke instellingen (rusthuizen, scholen,...) tot groene ruimtes (parken, trage wegen, daktuinen,...) en zelfs nieuwe ontwerpen waar specifiek aandacht besteed wordt aan luwte. n lijn met de geest van de Open Ruimte Beweging focussen we met dit programma op Luwte-Oases die: ● Buitenruimtes​ zijn ● ​Groen-blauw​ zijn en op een of andere wijze bijdragen aan biodiversiteits- en klimaatdoelstellingen (bestrijding hitte-eilandeffect, koolstofopslag, indien verharde ruimtes, aanzetten tot ontharding) ● Gelegen zijn in omgevingen ​waar een transformatie-opgave plaatsvindt​. Dit zijn hoofdzakelijk woon-werkomgevingen zoals dorpen, steden, randstedelijke gebieden,... Luwte-Oases brengen de kwaliteiten van open ruimte binnen in steden en dorpen.

Hiermee onderschrijven we dat er ​geen verdichting kan zijn zonder luwte-oases​. Verdichting is enkel een meerwaarde wanneer er tegelijk ingezet wordt op leefomgevingskwaliteit. Bij de programmatie van functies en de inrichting van ruimtes moet daarom rekening gehouden worden met de impact op de (mentale) gezondheid van de toekomstige gebruikers en bewoners. Het programma Luwte-Oases focust daarom op de groene, onbebouwde ruimtes in het bebouwde weefsel. Enerzijds willen we inzetten op het behouden en opwaarderen van bestaande luwteplekken. Anderzijds willen we inzetten op het selectief creëren van nieuw luwteplekken en het bouwen aan een netwerk van luwe plekken en verbindingen. Dit past binnen een evolutie waarbij remediërende maatregelen gericht op het verminderen van overlast worden aangevuld met maatregelen vanuit een meer holistische houding tegenover de leefomgeving die als aangenaam wordt ervaren door mensen.

Om tot kwaliteitsvolle luwte-plekken te komen, werden nog ​bijkomende criteria gedefinieerd​: ● Zintuigelijke rust: geluid, koelte, licht, zicht, geur ● Contrast met de omgeving: het is een plek voor verstilling en vertraging ● Geborgenheid: een veilige plek om zich terug te trekken en zich te concentreren. ● Publiek toegankelijk: de plek moet voor alle inwoners toegankelijk zijn ● Buurtgericht: luwte-oases moeten op een gedragen en participatieve manier ontstaan. Het zijn dus geen state-of-the-art trekpleisters, maar wel dagdagelijkse plekken op wandel- (en fiets)afstand.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

93

Position Paper Programma Luwte-Oases

Luwte-Oases 13.02.2020

Hieruit kunnen we besluiten dat succesvolle Luwte-Oases vaak gelinkt zijn aan ruimtelijke geborgenheid, identiteit of herkenbaarheid waar de specifieke ruimtelijke context of typologie (ontwerp) een functie herbergt waar luwte-kwaliteiten reeds deel van uitmaken of waarbij de specifieke doelgroep deze afdwingt (gebruik). Bij meer gemengde functies (zoals wonen, of stadsparken) volgt het uit een expliciete ontwerpkeuze (vaak naast ander programma).3 2. Rol erdeling Programma eam 2.3.1 Departement Omgeving ● Capteren van noden bij voortrekkers ● aderen binnen breder traject dat inzet op het verhogen van de leefomgevingskwaliteit (1 kernkwaliteiten, ) ● Begeleidend kader vorm geven ● Mogelijke ondersteuning / begeleiding bij de uitrol van lokale pilootprojecten 2.3.2 Agentschap Zorg & Gezondheid ● Pleitbezorging gezondheidsvoordelen: Luwte-Oases als een concretisering van health and wellbeing in all policies kadert ook perfect binnen de focus op gezonde publieke ruimte en klimaat en gezondheid die door Zorg & Gezondheid, Gezond Leven en het Lokaal Gezondheidsoverleg (LOGO) gelegd wordt ● Mogelijke ondersteuning/begeleiding bij de uitrol van lokale pilootprojecten 2.3.3 Vlaamse Landmaatschappij ● aderen binnen beleidsprioriteit dorpen kwalitatieve leefomgeving op het platteland (incl. groenblauwe netwerken) ● Noden van actoren capteren ● Link beleid en inrichting 2.3.4 Natuur en Bos van de Vlaamse Overheid ● Natuur en Bos zorgt er voor dat iedereen in Vlaanderen van de natuur kan genieten, nu en in de toekomst.

Volop genieten, bewust beschermen en vakkundig samen werken vormen het verhaal. ● Natuur en Bos voert zelf concrete realisaties uit verbonden aan de eigen domeinen en moedigt realisaties aan bij anderen. Natuur en Bos zoekt en geeft ruimte om acties op het terrein mogelijk te maken. Hierbij worden allianties aangegaan en samenwerkingsprojecten opgezet. ● Het thema natuur en gezondheid van Natuur en Bos draagt bij aan natuuroplossingen. Het thema wordt geco rdineerd vanuit de entiteit Natuur en maatschappij onder Algemeen beleid. ● H AP en natuur dichtbij worden verbonden waar het kan en in samenwerkingsprojecten, altijd met het oog op concrete realisaties.. ● Natuur en Bos richt zich op beheerders van natuur, zoals lokale besturen. ● Natuur en Bos begeleidt, ondersteunt via gebiedsgerichte werking en opleidingen, studiedagen.

2.3.5 Regionale landschappen ● Vanuit integrale en geïntegreerde werking ondersteunen van lokale besturen bij programmawerking op lokaal niveau om luwte-oases te realiseren. ● Noden van lokale actoren capteren.

3 Bijvoorbeeld, de relatie architectuur/kunst - landschap, en de symboliek die daarmee gepaard gaat is (misschien deels door een seculariserende samenleving en het wegvallen van traditionele sacrale plekken) recent terug in opmars. Hierdoor kunnen we ook strategisch aansluiting zoeken met bv. kunst in publieke ruimte, het werk van het Team Vlaams Bouwmeester, We doelen hier dus op architectuur/kunst niet als verharding/ontwikkeling, noch als show , maar als een middel om landschappelijke kwaliteiten te accentueren, te vrijwaren en de ongeschreven regels van luwte af te dwingen.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

Position Paper Programma Luwte-Oases

94

Luwte-Oases 13.02.2020

. INALITEITEN VAN E PROGRAMMAWERKING .1 Maa -

a

eli k ew

i n rond nood aan L w e-Oa e

ergro en

We willen de juiste taal vinden en ontwikkelen voor gezondheid als belangrijke factor in ruimtelijke planning en duurzame ontwikkeling. Het concept Luwte-Oase maakt die vertaalslag.

Door de impact van de verschillende gezondheidsgerelateerde parameters van Luwte-Oases aan te tonen, verhogen we het maatschappelijk bewustzijn over de nood, en het huidige gebrek hieraan.

Door het draagvlak voor Luwte-Oases bij burgers te verhogen wordt het een factor waarmee rekening moet gehouden worden in ruimtelijke projecten.

.2 Een Vlaanderen reed leerne werk rond L w e-Oa e - We willen een netwerk vormen waarin lokale besturen ervaring kunnen delen omtrent het thema luwte.

Noden kunnen gecapteerd worden, goede voorbeelden uitgewisseld en een theoretische onderbouw kan aangeleverd worden.

- Op vandaag bestaat reeds een netwerk waarin de early-adopters vertegenwoordigd zijn. We willen dit netwerk verder uitbreiden, met ook kleinere gemeenten die met de materie aan de slag willen.

- Door mogelijke koppelingen van luwte-oases met andere maatschappelijke uitdagingen aan te tonen, kunnen we lokaal engagement stimuleren. (bv. in kader van burgemeesterconvenanten). .

a a i ei o -

o wen om o lokaal ni ea meer ro e en L w e-Oa e

e k nnen reali eren

We reiken lokale besturen de nodige tools, instrumenten en ondersteuning aan om Luwte-Oases te kunnen realiseren.

We ontwikkelen financiĂŤle prikkels om interessante projecten te stimuleren.

Door het verhogen van de lokale capaciteit beogen we een multiplicatoreffect.

Programma-Verkenning Luwte-Oases —

95

Position Paper Programma Luwte-Oases

“Sterk was ook de samenwerking met Architecture Workroom Brussels, Voorland en Hans Leinfelder waardoor ‘duffe’ overheidsteksten een stuk meer visueel prikkelend en wervend in de markt werden gezet waardoor de boodschap ook een ruimer draagvlak kreeg. Maar het werk is nog niet af: op naar het platform XL!”

Kristof Verhoest, Vereniging van de Vlaamse Provincies

96

De Open Ruimte Werken

Werk 4 Mikken op inspirerende mijlpalen Programmawerking is maatwerk. Het voorbije jaar trachtten we binnen het Open Ruimte Platform de opmaak van programma’s te vatten in vrij rechtlijnige schema’s, waarbij het programma een zorgvuldige wisselwerking vormt tussen beleid en kennis enerzijds, en lokale empowerment anderzijds. Met die schema’s hielpen we programmateams in hun denkwerk, om de gedeelde acties die ze nemen echt te plannen als een brug tussen beleid en praktijk.

In realiteit kent het traject naar een potentieel programma een veel grilliger verloop. Dat komt onder meer door het verschil tussen de programmathema’s op vlak van urgentie, naar inhoudelijke noden, in al dan niet reeds bestaande coalities of een cultuur van samenwerking.

Momenten van bezinning, inkeer, terugkeer, boetedoening, … wisselen af met momenten van vruchtbaarheid, samenwerking, voorspoed en vreugde. Of minder plastisch uitgedrukt: vertraging wisselt af met versnelling. We zijn doorheen deze kronkelende programmaprocessies tot de conclusie gekomen dat de processchema’s geen voorspellende kracht hebben, maar wel een ondersteunend instrument zijn om ons te blijven richten op de gedeelde stip aan de horizon en om de lange weg op te kunnen breken naar heldere en haalbare tussenstappen.

“Hierdoor ontwikkelt het programma zich al doende, we maken met het bondgenootschap samen het pad terwijl we stappen. Dankzij de expertise van onze gidsen, Bram en Lene, hun instrumentarium, hun engagement en betrokkenheid, gingen we sneller vooruit en verloren we mekaar niet onderweg.”

Ellen Luyten, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij 97

“De eerste resultaten van Water+Land+Schap geven andere programma’s de goesting om door te zetten en hun eigen verhaal te schrijven en resultaten te boeken. De aanpak van de onthardingsoproepen en het onthardingsforum geven dan weer schitterende inspiratie aan de andere programma’s.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

De Open Ruimte Werken

Hoe uniek elk besluitvormingsproces ook blijkt te zijn, het ontwerp van elk programma is dan ook gebaat bij een scala aan inspirerende in te zetten mijlpalen. Dat zijn nodige sleutelmomenten of werkdocumenten om gezamenlijk toe te werken naar concrete output. Die werktools, zoals ‘atlassen’, ‘fora’, ‘calls’, ‘position papers’, ‘communities of practice’, enzovoort zijn niet vrijblijvend. Een atlas capteert bewijslast van onderuit om draagvlak in beleid te vinden, een forum is een ontmoetingsmoment tussen beleid en praktijk, calls zijn oproepen waar overheidsdoelstellingen worden ingepast in lokale initatiefkracht en position papers formuleren een opgave die wordt gedeeld op alle niveaus. Dat is maatwerk, maar bouwt vooral verder op wat er al aan de gang is rond het thema in kwestie. Het telt studies, lopend onderzoek en praktijken op.

Al doende wordt het proces verfijnd. De samenstelling, volgorde en timing waarin deze mijlpalen worden ingezet, verschillen van programma tot programma. Er is met andere woorden geen vast stramien, handboek of uit te rollen recept.

Er wordt ook aansluiting gezocht bij bestaande instrumenten om zo ook de verschillende overheidsorganisaties te mobiliseren.

Zo beantwoorden ‘landinrichting’ en ‘proeftuinen’ aan de ambitie van Water+Land+Schap en Droogte en Ontharding om sneller uitvoering op het terrein te realiseren. Die programma’s leren ons hoe we die versnelling structureel mogelijk kunnen maken. Andere instrumenten zijn wellicht beter geschikt zijn om de doelstellingen van Voedsel+Land+Schap, Grondzaken, Luwte-Oases of Op(en)ruimen te realiseren.

98

De Open Ruimte Werken

“De ideale mijlpaal stimuleert actoren om op cruciale en moeilijke momenten net dat tandje bij te steken. Om de sprong te wagen, om samen te landen. Eens behaald, versterken mijlpalen het onderling vertrouwen, en enthousiasme over actoren heen. In programma’s kan een mijlpaal een papieren (of digitaal) document zijn, maar eens vertrokken in een gebiedsgerichte opgave zijn ‘mijlpalen’ best zeer tastbaar op het terrein zelf.”

Frederik Mollen, Natuurpunt

“Uit de ervaring tot nog toe blijkt dat elk programma nood heeft aan maatwerk.

Tegelijkertijd zien we uit die eerste ervaringen ook dat de programma’s te ontrafelen zijn in verschillende terugkerende bouwstenen.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

“Programmawerking kan aan impact winnen als men een methode vindt om proactief en gestructureerd mandaat te verlenen aan een (neutrale) coördinator of procesbegeleider.”

Saartje Degelin, Boerenbond

99

“Een mijlpaal is voor mij een verworven inzicht, een concrete, vernieuwende realisatie, een verrassende vruchtbare samenwerking … vaak overduidelijk voor de deelnemers aan een programma, maar helaas niet altijd ten volle overgedragen en dus ook niet ten volle benut.”

Voedsel+Land+Schap 12.06.2013

In het Open Ruimte Offensief waren er al eerste ideeën voor een voedsellandschap …

Retabel Voedsellandschap Bovenbouw Architecten en Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/open%20ruimte%20offensief_low_Res.pdf

100

Voedsel+Land+Schap 12.06.2013

II. Voedsellandschap

4.

2.

De cons scher ov voedsel geteeld neemt g heeft er de korte kleine p econom voor de

5.

3.

1.

1.

4.

Landbouwgebieden rond steden staan onder druk van recreatieve activiteiten en oprukkende verstedelijking

De boeren nabij de stad worden zo gestimuleerd en krijgen rechtszekerheid in een specifiek gebied voor korte keten landbouw

2.

Maar ze landbou toeneme stedelijk ve, recr landsch die bedr gebied, van gron invloed goedma de landb generati worden Vele vru den dre landbou

5.

Tegelijk eet de stedeling slechts zelden het voedsel dat rond de stad wordt geteeld

Die koppeling van consument en producent versterkt de relatie tussen de stad en zijn voedsellandschap

3.

Een distributiesysteem en een netwerk van stedelijke markten worden uitgebouwd

De same landbou Vlaande in verge Europes weet va stad wo koopt en lokaal g

18

‌ die de koppeling van voedselproducerende landbouw en voedselconsumerende stedeling wil maken binnen een landschappelijk verhaal.

101

Deconstructie van het retabel Voedsellandschap Bovenbouw Architecten en Architecture Workroom Brussels https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/open%20ruimte%20offensief_low_Res.pdf

STADSBOERDERIJ STADSBOERDERIJ

LANDBOUWPARK

LANDBOUWPARK

Tuinbouw

Visvijvers

Akkers

inclusief op daken

Tuinbouw

Verticale voedselproductie

inclusief op daken

CLUSTER, in opdracht van het departement Omgeving, beleidsverkenning “Open Ruimte & Stad” Markthallen

Stadsweide

Stadsakkers

op aangrenzende daken Daktuinen

op aangrenzende daken

gelinkt aan stadsboerderij

Pad voor landbouw en recreatie

Horeca faciliteiten

Daktuinen

gelinkt aan stadsboerderij

Horeca faciliteiten

Stadsakkers

Markthallen

Stadsweide

Stadstuinen

Boerderij

Pad voor landbouw en recreatie Bezoekerscentrum

Boerderij

Dakserres

Vee / Weides

Dakserres

Uitkijktoren

Stadstuinen

Akkers

Verticale voedselproductie

Visvijvers

Uitkijktoren

Vee / Weides

Bezoekerscentrum

VOEDSELPARK VOEDSELPARK

LANDSCHAPSPARK

LANDSCHAPSPARK

Akker

Akker

Vee / Weides Vee / Weides

Akker

Moeras

EcoCamping

Akker

Buurttuin

Weides

Moeras

Poelen

Voedselbos

Speelbos

Recreatief netwerk

Sport Recreatie

Buurttuin

OpslagBloemenweide ruimte Bloemenweide

Centrum

Speelbos

Opslagruimte

verkoop en educatieve functies &

Centrum

Visvijvers

verkoop en educatieve functies &

Voedselbos

Moestuin

Recreatief netwerk

Sport Recreatie Kasteeldomein

Buurttuin

Moestuin

Poelen

BuurttuinWeides

Visvijvers

EcoCamping

Kasteeldomein

Voedsel+Land+Schap 12.03.2019

Ook meer recent typologisch onderzoek legt een relatie tussen ruimtelijke context en landbouwbedrijfsmodellen in vier conceptuele ‘landbouwparkmodellen’.

102

Voedsel+Land+Schap 26.02.2014

voedselpark Gent ontdek het voedselpark van gent met dit voedselplan!

Dit voedselplan geeft een overzicht van alle producenten, dienstverleners, winkels, verblijven, routes en activiteiten binnen het voedselpark. Allen hebben ze een ‘voedselpark Gent’ label. Ze zetten immers bewust in op de korte keten en het herstellen van de relaties tussen producent en consument.

groenten fruit vlees zuivel landschapsbeheer hoeveverkoop zelfplukboerderij restaurant / eetwinkel boerenmarkt voedsellokaal stadsdistributie parkbeheer / -diensten recreatie boerderijcamping hoeveverblijf kinderboerderij

In Gent wordt het landbouwlandschap rond de stad en dan vooral in de stadsrand herontdekt en in verbinding gebracht met de stad.

103

artjes.indd 1

Voedselpark Gent, postkaartje binnen BWMSTR LABEL 003: ‘Voedsel voor de Stad’ Maat-ontwerpers voor Vlaams Bouwmeester

26/02/14

Voedsel+Land+Schap 19.11.2015

Niet alleen de vertrouwde werking van overheden op verschillende bestuursniveaus en de traditionele middenveldorganisaties profileren zich rond een of meerdere deelaspecten van de open ruimte, ook heel wat nieuwe actoren duiken op rond het thema van voedsel+land+schap.

Overzichtsschema leertraject Open Ruimte Platform, KULeuven, Hans Leinfelder & Marjolijn Claeys https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/ORP_leertraject.pdf

104

Voedsel+Land+Schap 01.12.2015

Espace ouvert, base de développement urbain ——

—— Open ruimte als basis voor stedelijke ontwikkeling Espace ouvert, base de développement urbain ——

“Brussel als kans!”

Win-wins voor het Pajottenland op vlak van landbouw, kernversterking en recreatie.

Eindrapport 15 juli 2015

METROPOLITAN LANDSCAPES

Heel wat regionale overheden zien de potentie van een stad-platteland samenwerking, en steeds meer gemeenten beginnen actief te investeren in ondersteunende infrastructuur om gangbare en nieuwe landbouwers te helpen in hun zoektocht naar toegang tot grond, testruimte, de stedelijke markt, distributiekanalen, opleidingen of het uitwisselen van nutriënten.

105

Testtraject Pajottenland-Brussel, Open Ruimte Platform: Brussel als Kans (ILVO), https://pure.ilvo.be/portal/files/3720056/Vanempten_Rapport_2015_Brussel_als_kans.pdf, Metropolitan Landscapes (BWMSTR, Ruimte Vlaanderen, VLM, BSO, BIM, bMa), https://vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/labo-ruimte/metropolitan-landscapes & Pool voor ranstedelijke landbouw, BoerenBruxselPaysans, https://www.boerenbruxselpaysans.be/

NIEUWE ACTOREN

LOKAAL

VL BELEID

VL POLITIEK

Beleidstraject Open Ruimte Platform door Architecture Workroom Brussels en Hans Leinfelder

Voedsellandschap stelt een Denktank (zie 2.) in werking.

Hierin zitten twee doelstellingen vervat: Delen en bundelen van kennis en inzichten (zie 3.)

Ontwikkelen van kennis specifiek voor het efficiënter organiseren van de korte keten: a) Toegang tot grond (zie 4.) b) Distributie (zie 5.) c) ...

Tegelijk ontbreekt er kennis, met name rond efficiënte distributiemodellen die de rentabiliteit van de keten bevorderen en toegang tot grond.

Vanuit alles wat er gebeurt rond korte keten (nieuwe actoren, academici, lokale actoren, ...) komt de vraag om in te zetten op meer kennis delen en bundelen van de inzichten2.

DENKTANK VOEDSELLANDSCHAP

...

Voedselteams

Boeren en buren

Brussel Stadsboerderij Kortrijk Landgenoten

Pajottenland

Kennisinstituten Ontwerpers ...

Vlaams Brabant Gent

VRAAG UIT HET VELD

?!

URGENTIE

2017

VVSG

...

DEP RV

VLM

DEP LV

2. Denktank - Wie zorgt voor ondersteuning, een trekkersrol / voorzitterschap? Ligt dit bij voedselproductie? Bij verstedelijking (consumptie zijde)? Bv. landbouworganisaties, of een actieve koppeling voor aanspreekpunt lokale voeding, of ... (zie ook 3.)

- Hoe verzeker je een actieve werkvorm?

- Wat is het takenpakket? ...

D) STAD-STADSREGIO

C) CIRCULARITEIT

B) DISTRIBUTIEMODELLEN

A) TOEGANG TOT GROND

ONTWIKKELEN KENNIS:

LEERPLATFORM

Een eerste mogelijk processchema voor een programma Voedsel+Land+Schap wordt uitgezet in het beleidstraject van het Open Ruimte Platform.

106

> Welke partijen zijn de sleutelpartijen voor een Vlaams programma Voedsellandschap? Bv. VVSG (Aanspreekpunt Lokale Voeding), VLM (Instrumentarium Toegang tot Grond), departement Landbouw en Visserij, Ruimte Vlaanderen, ...

Andere randvoorwaarden?

> Kan leiden tot een instrumentspecifiek programma (toolbox) die opgezet en geïmplementeerd wordt?

Andere randvoorwaarden?

Wat moet de minimum ambitie zijn?

Hoe? (// inhoudstafel van de studie?)

- In kaart brengen van bestaand grondinstrumentarium Opentrekken naar gronden die verpacht, verkocht, verhuurd worden?

- Huidig functioneren in vraag stellen? Bv. wijziging van de pachtwet - Potentiele instrumenten bestuderen: zoals recht van voorkeur/voorkoop op alle open ruimte bestemmingen?

Doel?

- Kennis delen tussen partijen die zoeken naar het uitbouwen van de lokale keten productie-distributie-consumptie.

Werkvorm?

- Wie bepaalt? Hoe? Randvoorwaarden?

4. Toegang tot grond Doel?

- Optimaliseren van het instrumentarium in functie van toegang tot grond voor de beroepslandbouw in functie van korte keten

VERVOLG

Kan leiden tot noodzaak voor strategie implementatie: een programma in de vorm van Smarter Agro (voor 2 jaren 5x projectgebieden van steden en randgemeenten + actoren die ondersteund worden in het opzetten van een proces voor een efficiëntere korte keten.

Andere randvoorwaarden?

Wat moet de minimum ambitie zijn?

Hoe? (// inhoudstafel van de studie?)

- Onderzoeken van rendabele distributiemodellen op basis van internationale vergelijking (bv. steden als Boston, ...)

- Bevragen van huidige spelers op hun modellen, de grenzen van deze modellen en hoe deze opgeschaald kunenn worden (bv. Voedselteams, Cargo Velo, Java, Bubblepost, Stadsboerderij Kortrijk, ...

- ...

5. Distributiemodellen Doel?

Rendabele distributiemodellen voor de lokale keten op maat van Vlaanderen

5X 2 JAREN GEBIEDSPROJECTEN MET STEDEN EN RANDGEMEENTEN, ... (// PROCES PROGRAMMA SMARTER AGRO)

OPZETTEN PROCESARCHITECTUUR VOOR

INSTRUMENT SPECIFIEK TRAJECT OPZETTEN

2022

3. Leerplatform Wie? - Aanbod aan actoren, kennisinstellingen, initiatieven, lokale actoren en beleid, ...

Hoe organiseer je dat? (werkvorm)

6.

5.

4.

3.

WIE? DOEL / AMBITIE ?

WERKVORM ?

PROGRAMMA ( 5 jaren )

DENKTANK VOEDSELLANDSCHAP

2.

1. Voorbereidingsfase Wat zijn de randvoorwaarden voor het programma die nu al kunnen uitgesproken worden?

- Minimum duur van 5 jaren?

- Tot welk engagement en tussen wie kan er vandaag gekomen worden op vlak van leerplatform en kennisontwikkeling rond Toegang tot grond en distributiemodellen?

- Welke intentie moet er uitgesproken worden voordat het programma van start kan gaan om voldoende daadkracht en impact te hebben? Hoe verzeker je een implementatie van de resultaten?

- De link naar ruimtelijke kwaliteit zit in tweede instantie in dit programma, korte keten vraagt om voedselhubs, lokale verbindingen, ...

- ...

FACILITATOREN

VOORBEREIDINGSSFASE

1.

DENKTANK VOEDSELLANDSCHAP

DENKTANK VOEDSELLANDSCHAP

Voedsel+Land+Schap 19.09.2016

Voedsel+Land+Schap 12.07.2018

open ruimte beweging

10 Voedselparken

Voedselvoorziening en klimaatbuffering voor de stad organiseren in publiek toegankelijke landschapsparken.

Elementen op kaart Grotere landbouwgronden in stedelijke nabijheid

Open Ruimte Offensief Stadsrandbouw - Voedsellandschap - Landschapsbouw - Smarter Agro - Ambitieuze Landschappen - Open ruimte infrastructuur

Kwam voor in West-Vlaanderen - Oost-Vlaanderen - Antwerpen - Vlaams-Brabant - Limburg

Heeft verband met 19 Landbouwontwikkelingsparken

Projecten/trajecten Tuinen van Stene - Project Vedette - Project ‘Voedselparken’ Departement Omgeving - ...

Mogelijke actoren VLM - Departement Omgeving - ILVO - Boerenbond

Elementen uit gesprekken Voedsel in een stedelijke omgeving is geen niche-activiteit maar een structureel onderdeel van stedelijke ontwikkeling.

In grootstedelijke gebieden zijn korte keten initiatieven vandaag stilaan ingeburgerd. Er zijn reeds heel veel actoren bezig met lokale voedselvoorziening, maar een algemene afstemming blijft vaak uit. In een aantal steden wordt al geëxperimenteerd met een voedselstrategie (o.a. Gent) of met stedelijke landbouwparken (vb. Tuinen van Stene, Oostende). Dit concept van stedelijke landbouwparken bevat heel wat potentieel dat vandaag nog onaangeroerd blijft. Het vormt een interessant ruimtelijk concept om open ruimte effectief open te houden, toegang tot grond te verzekeren en een klimaatrobuuste transitie zowel in de landbouw als in het stedelijk systeem tot stand te brengen. Dit concept verder ontwikkelen, niet alleen in de steden maar ook bij kleinere stedelijke kernen, is de volgende stap. Voedselparken kunnen immers verschillende gedaanten aannemen. De reeds

beschikbare modellen voor landbouwparken zijn vooral afgestemd op steden. De organisatie is niet op maat van dunner bevolkte gebieden, waardoor de economische voordelen hiervan vervagen. Voor een meer algemene implementatie van dit waardevol concept is er nood aan diverse modellen van voedselparken die productie voor lokale en een grotere markt combineren met diverse maatschappelijke diensten zoals landbouweducatie, landschapsbeheer, natuurontwikkeling, …

20

‘Voedselparken’ werd als een terugkerende opgave opnieuw op de kaart gezet tijdens de lokale provinciale werktafels, de eerste fase van de Open Ruimte Beweging.

107

Verslag provinciale werktafels, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ ORP/20180712-Verslag-%20ORB-tafels_Final.pdf

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

Twee van de vijf Pilootprojecten Productief Landschap zijn een vorm van landbouwpark: Maasmechelen en …

Pilootproject Productief Landschap Maasmechelen Foto © Tim Van de Velde, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/pppl3-maasmechelenstadslandbouw-0?subsite=productief-landschap

108

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

… Tuinen van Stene in Oostende, het eerste gerealiseerde publieke landbouwpark in Vlaanderen.

109

Pilootproject Productief Landschap Tuinen van Stene Foto © Tim Van de Velde, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/instrumenten/pppl4-oostendelandbouwpark-stene-0?subsite=productief-landschap

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

Voedsellandschappen gaan niet (enkel) over het beschikbaar stellen van grond in de stad zelf ‌ Manifest Pilootproject Productief Landschap, Tekening Š Architecture Workroom Brussels, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws-publicaties/manifest-pilootprojectenproductief-landschap?subsite=productief-landschap

110

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

‌ maar ook om het actief beschermen van de landbouwgrond die vandaag in de stadsrand en daarbuiten onder druk komt te staan.

111

Manifest Pilootproject Productief Landschap, Tekening Š Architecture Workroom Brussels, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws-publicaties/manifest-pilootprojectenproductief-landschap?subsite=productief-landschap

Voedsel+Land+Schap 27.05.2019 & 11.06.2019

Ook maatschappelijk en politiek groeit de aandacht voor de precaire situatie van landbouwgrond ‌ VILT, https://www.vilt.be/ilvo-onderzoekers-wijzen-op-noodzaak-vanagrarische-reconversie-en-sloop-in-debat-rond-schaalvergrot---is-er-nog-ruimtevoor-landbouw-in-vlaanderen en Apache, https://www.apache.be/2019/06/11/troebel-zichtop-vlaamse-landbouwgrond/

112

Voedsel+Land+Schap 06.12.2019

LANDBOUW en OPEN RUIMTE Vijf stellingen voor het LANDBOUWPARLEMENT van 4 december 2019

… zowel vanuit het middenveld, in de media als in het parlement wordt het debat gevoerd.

113

Landbouwparlement Fedagrim, http://www.feedthefuture.be/landbouwparlement/ en Landbouwleven, https://www.fedagrim.be/nl/nieuws/landbouwparlement

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

We moeten leren van eerdere ervaringen en landbouwers ondersteunen en actief begeleiden in hun transitie ‌ Manifest Pilootproject Productief Landschap, Tekening Š Architecture Workroom Brussels, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws-publicaties/manifestpilootprojecten-productief-landschap?subsite=productief-landschap

114

Voedsel+Land+Schap 30.11.2018

‌ en dat zal steeds meer ook een verantwoordelijkheid worden van lokaal beleid en vooral stedelijk management.

115

Manifest Pilootproject Productief Landschap, Tekening Š Architecture Workroom Brussels, ILVO & Team BWMSTR https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws-publicaties/manifest-pilootprojectenproductief-landschap?subsite=productief-landschap

Voedsel+Land+Schap 04.12.2018

Expertenopdracht Stedelijke landbouwparken in Vlaanderen Een systeeminnovatie met ongekend potentieel. omgevingvlaanderen.be

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 1

De potentie van Stedelijke Landbouwparken in Vlaanderen wordt verkend …

Vanempten, E., Crivits, M., Nevens, F., Rogge, E., (2018), Stedelijke landbouwparken in Vlaanderen, een systeeminnovatie met ongekend potentieel, expertenopdracht uitgevoerd in opdracht van de afdeling Beleidsontwikkeling en Juridische Ondersteuning (BJO van het Departement Omgeving). https://pure.ilvo.be/portal/files/6662960/Stedelijke_landbouwparken_in_Vlaanderen_ DEF_10122018.pdf

116

Voedsel+Land+Schap 04.12.2018

Figuur 1 overzicht quickscan landbouwparken

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// 13

… op basis van heel wat buitenlandse referentieprojecten.

117

Vanempten, E., Crivits, M., Nevens, F., Rogge, E., (2018), Stedelijke landbouwparken in Vlaanderen, een systeeminnovatie met ongekend potentieel, expertenopdracht uitgevoerd in opdracht van de afdeling Beleidsontwikkeling en Juridische Ondersteuning (BJO van het Departement Omgeving). https://pure.ilvo.be/portal/files/6662960/Stedelijke_landbouwparken_in_Vlaanderen_ DEF_10122018.pdf

Voedsel+Land+Schap

21

ecologische doelgebieden, woonuitbreidingsgebieden, niet-productief landbouwgebied, overstromingsgebied, erosiegevoelige gebieden op landbouw

Mogelijke drukfactoren op het agrarisch gebied Gereserveerde landbouwgrond

20

Gebouwen

bebouwbe kadastrale parcelen

verstedelijking - peri-urbane context - landbouw

Boeren in een peri-urbane context

0

25 Km

14.11.2019

Op heel wat gronden in Vlaanderen is er toenemende druk op het landbouwsysteem, en die trend lijkt zich te zullen verder zetten. Mogelijks vormen deze plekken waar meerdere maatschappelijke doelen elkaar ontmoeten, net de aandachtsgebieden om een geïntegreerd Voedsel+Land+Schap op te zetten ‌ Kaartbeeld Architecture Workroom Brussels op basis van GIS-kaarten GeoPunt Vlaanderen

118

Voedsel+Land+Schap 14.11.2019

… als alternatief voor het ‘oneigenlijk’ gebruik van eeuwenlang in cultuur gebrachte landbouwgebieden.

119

Luchtfoto’s waarbij gereserveerde landbouwgrond niet meer voor landbouwdoeleinden wordt gebruikt (oranje), Architecture Workroom Brussels

Voedsel+Land+Schap 06.20.2020

Het middenveld pikt het idee van Voedsel+Land+Schap op en is bereid om mee te werken aan de verdere ontwikkeling ‌ Officieel standpunt van de Boerenbond over voedsel- en landbouwparken, Boerenbond

120

Voedsel+Land+Schap 10.11.2018

‌ terwijl binnen- en buitenlandse experten veel kansen zien in het versnipperde maar nog goed van infrastructuur voorziene Vlaanderen.

121

Interviews en PageFlow in het kader van Voedsel+Land+Schap Architecture Workroom Brussels, https://architectureworkroom.pageflow.io/ voedselparken-cb4dc4ee-301d-40f1-85d4-bd44e74ca860#197169

Voedsel+Land+Schap 18.11.2019

PROGRAMMA VOEDSEL+LAND+SCHAP VOEDSEL+LAND+SCHAP, EEN PROGRAMMA VAN HET OPEN RUIMTE PLATFORM (ORP) Dit programma-voorstel Voedsel+Land+Schap vloeit voort uit de werking van het Open Ruimte Platform en een verkennende studie rond het potentieel van landbouwparken in Europa (Vanempten et al. 2018). Het Open Ruimte Platform verenigde de voorbije vijf jaar op initiatief van de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), het Departement Omgeving, de Vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten de expertise en creativiteit van meer dan 35 diverse actoren en sectoren in Vlaanderen met open ruimte als de gedeelde noemer1. Ook de actoren achter voedsel+land+schap, zijnde de VLM, het Instituut voor Landbouw-, Visserij en Voedselonderzoek (ILVO), het Departement Landbouw en Visserij, het Departement Omgeving, Labo Ruimte en het Team Vlaams Bouwmeester maken deel uit van dit platform.

Het Open Ruimte Platform identificeert verbindende thema’s voor de open ruimte over Vlaamse beleidsdomeinen heen zoals water, klimaat, circulariteit, en dus ook voedsel. Het inspireert beleid, maar is niet gericht op de uitwerking van een allesomvattend beleidsplan voor de open ruimte. De grote interesse en ervaringen in het eerste programma ‘Water+Land+Schap’ worden nu meegenomen in de opzet van andere programma’s zoals dit voorstel voor ‘Voedsel+Land+Schap’. Vanuit een provinciale rondvraag2 werd voedselproductie in en rond de stad met stip op de agenda van het Platform geplaatst. Er werd een werkgroep ‘Voedsel+Land+Schap’ opgericht, die gedurende diverse overlegmomenten in 2019 dit concreet voorstel voor een ruimtelijk uitvoeringsprogramma ‘Voedsel+Land+Schap’ uitwerkte.

Het Platform heeft via de programmawerking een innovatieve, realisatiegerichte aanpak die zich richt op het identificeren van gedeelde opgaven en ontwikkelen van gedragen, operationele strategieën voor die opgaven. De programma-aanpak is een methode om urgenties op grote schaal aan te kunnen pakken via gebiedsgerichte strategische projecten.

Bestaande en nieuwe coalities worden ondersteund door een netwerk waar ervaren en nieuwe initiatieven van elkaar kunnen leren. De gerichte ondersteuning vergroot de initiatief- en daadkracht en versnelt zo de realisaties op het terrein.

VOEDSEL+LAND+SCHAP Het programma-voorstel Voedsel+Land+Schap baseert zich op het concept van landbouwparken dat in diverse Europese landen succesvol wordt ingezet om open ruimte te beschermen en kansen voor stadsnabije landbouw te creëren: Stedelijke landbouwparken zijn multifunctioneel, hebben tot doel open ruimte te beschermen door middel van een productieve invulling en innovatieve vormen van samenwerking tussen landbouwers onderling, en tussen landbouwers en stedelingen. Landbouw is de belangrijkste beheerder, die wordt versterkt door ecologische, educatieve, sociale, recreatieve en andere functies die het gebied betekenis geven aan stedelijke en lokale actoren. (p. 12, Stedelijke landbouwparken in Vlaanderen, 2018)

1

Het Open Ruimte Platform groeide uit van de vier stichtende leden tot een nog steeds groeiende groep van meer dan 35 organisaties, bestaande uit beleids- en terreinexperten van de Vlaamse beleidsdomeinen Omgeving en Landbouw, maar ook van Welzijn en Volksgezondheid, Economie, Wetenschap en Innovatie, Kanselarij en Bestuur, uit belanghebbende middenveldorganisaties, uit academische experten en uit vernieuwende lokale coalities.

2 https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/20180712-Verslag-%20ORB-tafels_Final.pdf

1

Het programmateam Voedsel+Land+Schap …

Position Paper programmaverkenning Voedsel+Land+Schap, opgesteld door VLM, ILVO, Dept. Landbouw & Visserij, Dept. Omgeving en BWMSTR

122

Voedsel+Land+Schap 18.11.2019

Voedsel+Land+Schap vertaalt de achterliggende filosofie van landbouwparken naar de Vlaamse context. Onder een voedsellandschap wordt binnen dit programma-voorstel daarom het volgende begrepen: • •

• • •

Voedsellandschappen vrijwaren de open ruimte met een meervoudige ruimtevraag; Het initiatief voor een voedsellandschap vertrekt vanuit een samenwerking tussen landbouwers onderling en tussen landbouwers, het lokaal beleid en een maatschappelijk draagvlak. Voedsellandschappen creëren netwerken en verankeren zich in structurele engagementen; Voedsellandschappen versterken het agrarisch potentieel door een multifunctioneel programma, gebaseerd op lokale maatschappelijke en ecologische meerwaarden; Voedsellandschappen laten een diversiteit aan landbouwtypes en -teelten toe; Het programma is gebiedsgericht en resulteert in een ruimtelijk project met zorg voor landschapsontwikkeling.

VOEDSEL+LAND+SCHAP WERKT AAN MAATSCHAPPELIJKE UITDAGINGEN Open ruimte staat in Vlaanderen onder druk (Regeerakkoord-RA 2019 p.12). We hebben steeds minder open ruimte, maar verlangen tegelijk dat deze beperkte open ruimte steeds meer maatschappelijke taken op zich neemt. Er is een groeiende vraag naar voldoende groene ruimten in de nabijheid van dense woon- en werkomgevingen. En deze open ruimte moet voldoende kwalitatief zijn zodat ze een proactief antwoord kan bieden op hedendaagse maatschappelijke uitdagingen als de milieuproblematiek en het groeiend maatschappelijk bewustzijn over gezondheid, welzijn, en leefkwaliteit. Een klimaatrobuust beheer van die open ruimte zet in op bodem, biodiversiteit en landschap, en draagt zorg voor de kwaliteit en kwantiteit ervan. In het beheer van deze kwalitatieve open ruimte zijn landbouwers zijn zeer belangrijke spelers.

“Bescherming van de open ruimte gaat hand in hand met een duurzame en innovatieve landen tuinbouw als belangrijke schakel in de voedingssector en de Vlaamse industrie.” (RA 2019 p.12) Ook de taak van landbouwers als ‘openruimtebeheerders’ staat echter onder druk. Landbouwers worden geconfronteerd met landbouwtechnische en bedrijfsgerelateerde uitdagingen, maar ook met de vraag om tegemoet te komen aan maatschappelijke noden zoals het terugdringen van de milieuen klimaatimpact. Hun bedrijfsvoering wordt daarenboven uitgedaagd door lage marktprijzen, rendabiliteit en prijsvolatiliteit van landbouwproducten, en de machts- en kapitaalconcentratie in de distributie- en toeleveringssectoren. Veel landbouwbedrijven voelen de nood naar alternatieven voor de huidige bedrijfsvoering: kleinschalige familiale bedrijven wagen een schaalsprong, sommigen evolueren naar een consumentenlandbouw met directere afzet, anderen naar landbouw voor de wereldmarkt, nog anderen stoppen en besluiten hun bedrijf te verkopen, ... Dit gaat vaak gepaard met grote investeringen, langdurige onzekerheid en een tekort aan draagkracht van de omgeving.

Bij de verkoop van landbouwpatrimonium zorgt het oneigenlijk gebruik en de vastgoedspeculatie onder impuls van de vele mogelijke zonevreemde functiewijzigingen bovendien voor hoge grondprijzen. Hierdoor verdwijnen aanzienlijke oppervlaktes landbouwgrond en –infrastructuur voorgoed uit het agrarisch gebruik. Maar ook door natuur-, bos- of andere open ruimtedoelstellingen wordt landbouwgrond omgezet. Daarnaast is er een moeilijke agrarische reconversie van grond naar landbouwgrond en in de verbreding van bestaand landbouwpatrimonium. Hierdoor wordt zowel de toegang tot grond als het uittekenen van een rendabel businessplan voor landbouwers steeds 2

… werkte een gedragen Position Paper uit …

123

Position Paper programmaverkenning Voedsel+Land+Schap, opgesteld door VLM, ILVO, Dept. Landbouw & Visserij, Dept. Omgeving en BWMSTR

Voedsel+Land+Schap 18.11.2019

moeilijker. De ingewikkelde regelgeving en het gebrek aan beleidsafstemming maken deze situatie niet makkelijker.

De onzekerheid en kleine marges in de bedrijfsvoering, in combinatie met reglementaire beperkingen, zowel vanuit landbouwtechnisch als vergunningverlenend oogpunt, laat maar weinig speelruimte om maatschappelijke noden ten gronde aan te pakken. De uitbouw van multifunctionele landbouw die tegemoet komt aan de vele sociale, ecologische, klimatologische en ruimtelijke nodenis een huzarenstuk. De middelen en tijd om naast voedselproductie ook andere maatschappelijke vragen in te lossen, zijn beperkt.

Nochtans zijn er heel wat opportuniteiten te vinden in een maatschappelijk verbond rond landbouw.

Ten eerste schept het ruimtelijk samenspel tussen verschillende functies mogelijkheden om kringlopen te sluiten en daarop efficiëntiewinsten te maken. Energie, water en biomassa zijn slechts drie voorbeelden van productiemiddelen die kunnen doorstromen tussen (landbouw)bedrijven, huishoudens en publieke infrastructuren.

Ten tweede maakt deze ruimtelijke nabijheid ook andere distributie en toelevering mogelijk. De consumentenvraag naar lokaal, authentiek en kwalitatief voedsel stijgt. Een kortere lijn en een gegarandeerde afzet zou de financiële situatie voor bepaalde boeren kunnen verbeteren. Het maatschappelijk contact maakt ook een bedrijfsverbreding en dus inkomensdiversificatie mogelijk naar bijvoorbeeld zorg, educatie of recreatie zonder dat daarbij de landbouwproductie in het gedrang hoeft te komen.

Ten derde maken de kennis in precisietechnieken, dataproductie, de steun voor milieumaatregelen, het vernieuwde maatschappelijk engagement, de opleidingen in duurzame landbouw, etc. het mogelijk om duurzaamheidsstappen te zetten die de toekomst van de landbouw verzekeren.

De transitie naar een duurzaam beheer van de open ruimte en een leefbaar en gewaardeerd landbouwsysteem verdient een programma dat gemeenschappelijke mobilisatie en vorming mogelijk maakt. Er ontbreekt vandaag een structurele dialoog tussen de landbouwers en andere maatschappelijke actoren, waardoor de lokale en generieke uitdagingen niet worden gekoppeld en iedereen met beperkte daadkracht en draagvlak opereert.

Er is nood aan gedragen projecten, met gemeenschappelijk geformuleerde spelregels, die voorbijgaan aan de tegenstellingen tussen stad, landschap, landbouw en natuur. Aan gebiedscoördinatoren die de verschillende belangen modereren en landbouwers ondersteunen in het omzetten van maatschappelijke noden naar ruimtelijke projecten met nieuwe verdienmodellen. En aan ontwerpende creativiteit, die de verschillende ruimtevragen samenbrengt en afstemming kan begeleiden.

Er zijn te weinig netwerken die actoren uit de buurt, agrarische stakeholders, kennisinstellingen, bedrijfswereld, middenveld, etc. samenbrengen. Netwerken, die lokaal relevante kennis en competenties opbouwen en doorvertalen naar haalbare samenwerkingen waar landbouwers en consumenten zich mee kunnen identificeren. De behoefte aan gebiedsgerichte testruimte voor nieuwe verdienmodellen met maatschappelijk én agrarisch rendement is reëel. Het enthousiasme rond voedselstrategieën toont dat de beginselen voor dergelijke projecten aanwezig zijn. Maar het toont tegelijk dat de ruimtelijke reflex onvoldoende aanwezig is, net als de netwerkvorming samen met landbouwers.

“Het idee van een landbouwpark dat tegelijk recreatie- en educatieruimte biedt aan de stad, het ecologisch weefsel versterkt, én functioneert als landbouwgebied en labo voor nieuwe vormen van landbouw, is een verregaande innovatie waarvan nauwelijks voorbeelden voorhanden zijn in Vlaanderen.” (p. 9 Stedelijke landbouwparken in Vlaanderen, 2018)

3

… dat aansluiting zoekt met heel wat bestaand beleid en onderzoek …

Position Paper programmaverkenning Voedsel+Land+Schap, opgesteld door VLM, ILVO, Dept. Landbouw & Visserij, Dept. Omgeving en BWMSTR

124

Voedsel+Land+Schap 18.11.2019

Onderstaande kaart toont een eerste inventarisatie van potentiële gebieden en actoren die invulling kunnen geven aan een voedsellandschap dat inspeelt op de ruimtelijke, maatschappelijke en economische uitdagingen. Deze kaart werd opgemaakt via gesprekken met middenveldsorganisaties en desktop research door de werkgroep. De veelheid aan ‘kiemen’ op het terrein toont de urgentie van een geïntegreerde en structurele aanpak om te kunnen bijdragen aan Vlaamse beleidsdoelen als het stimuleren van alle plattelandsactoren om intensief samen te werken voor het realiseren van bestuurlijke en ruimtelijke transformaties (RA 2019 p.87), het stimuleren van samenwerkingsvormen en kennisdelen (RA 2019 p.84), het werk maken van gezamenlijke gebiedsprogramma’s ondermeer m.b.t. het voedselsysteem (RA 2019 p.222-223). Als belangrijke meerwaarde van een dergelijke geintegreerde, programma aanpak kunnen zo ook de nodige lessen getrokken worden voor zowel andere gelijkaardige projecten en netwerken op het terrein, als voor het Vlaamse beleid. Op deze manier geeft dit programma-voorstel letterlijk uitwerking aan de beleidsambitie om sterk in te zetten op “een geïntegreerde, gebiedsgerichte en resultaatgerichte werking als motor voor ruimtelijke transformatie” waarbij gewerkt wordt vanuit een gezamenlijke agenda, programmatie en inzet van middelen en het opzetten van brede gebiedscoalities (RA 2019 p.222). In bijlage 3 bevindt zich een ATLAS van geïnventariseerde projecten.

Figuur: Potentiële gebieden en actoren voor het Programma Voedsel+land+schap

4

… en een cumulatief traject wil uitbouwen via een groeiend beleidsnetwerk en lokale netwerken.

125

Position Paper programmaverkenning Voedsel+Land+Schap, opgesteld door VLM, ILVO, Dept. Landbouw & Visserij, Dept. Omgeving en BWMSTR

Voedsel+Land+Schap 19.02.2019

Het wil zich engageren rond drie kerndoelstellingen ‌ Position Paper programmaverkenning Voedsel+Land+Schap, opgesteld door VLM, ILVO, Dept. Landbouw & Visserij, Dept. Omgeving en BWMSTR

126

127

lokale empowerment

programma

beleid & kennis

LaRa

NaRa

manifesten organisaties

Pilootprojecten Productief Landschap

2

1

1

2

1

2

1

2

netwerk lokale voedselstrategie

2

2

strategische netwerken

Milan Food Policy Pact

1

Verslag ORB

Studie Stedelijke Landbouwparken

MiRa

promotoren

Pilootprojecten Productief Landschap

BRV

1

2

3

4

3

5

5

3

3

4

doe-netwerken

3

4

3 2

Verbeeldingsopdracht Landbouwparken

4

1

4

1

5 2 5

1

3 2 3

4

position paper 1 2

eerste coalities

eerste steden

2

3

bilateraal overleg i.f.v. capaciteitsengagement

1

2 4

oprichting programmateam

6 oproep

8

7 middelen

5 mandaat

E.U.

verbredingscampagne

10

observatorium

9

data

?

! ?

!

begeleiding op maat

11

beleidskennis

?

!

€

€

realisatie

12

uitvoeringskennis

non adopters

kruispunters

pioniers

terreinervaring

15 praktisch handboek

13 transitienetwerk

juridische expertise

14 structurele beleidsverankering

16 oproep 2.0

Voedsel+Land+Schap 19.02.2019

… en voert de eerste stappen van haar processchema uit door op 3 maart 2020 een Forum Voedsel+Land+Schap te organiseren, met als bedoeling de lokale noden nog scherper te capteren!

Mogelijk processchema Voedsel+Land+Schap https://www.dropbox.com/s/msottqqrnih8xiu/20190220%20Eindrapport%20 Fase%201.pdf?dl=0

Voedsel+Land+Schap 30.04.2019

Voorl

VLM

and

ILVO

Te BWM am STR

Dep t.

OMG

Het programmateam wil er voor gaan en zoekt verder draagvlak en middelen voor een doorstart ‌ Programmateam Voedsel+Land+Schap

128

129

… maar ziet nu al veel kiemen op het terrein. U ook?

Waar ziet u mogelijkheden voor een Voedsel+Land+Schap? Vul aan!

Eerste (onvolledige!) screening van mogelijke Voedsel+Land+Schappen vanuit expertise Programmateam en een aantal middenveldorganisaties

26

26

01

09

09

BoerenBruxselPaysans, Anderlecht

Landgoed, Maasmechelen Reeds bestaande Voedsellandschappen / Landbouwparken

B

C

(in opbouw)

Sint Niklaas, Overijse, As-Lanaken-Zutendaal

Antwerpen, Mechelen, Oostende, Hasselt,

Kortrijk (regionaal);

Sint Niklaas, voedselstrategieën Overijse, As-Lanaken-Zutendaal Stedelijke (in opbouw) Brussel, Brugge, Gent, Hoogstraeten, Leuven;

Antwerpen, Mechelen, Oostende, Hasselt,

B Brussel, BoerenBruxselPaysans, Anderlecht Leuven; Brugge, Gent, Hoogstraeten, C Kortrijk Landgoed, Maasmechelen (regionaal);

A Stedelijke Tuinen vanvoedselstrategieën Stene, Oostende

10

03

9 10 11 12 13

1 2 3 4 5 61 72 83 94 105 116 127 138

13

13

14

14

Waregem

Waregem

15

CSA Ten Hooge Elslande Vlaspark Kuurne CSA Bokkeslot CSA Grenshoeve Gaverbeek

29

28

29

30

27

25

Aalst

26

24

27

Aalst

26

22 23 24 25 26 Zwijndrecht CSA Pluk&Snoeptuin Frans De Bruycker Popperode Aalst Boerderij De Loods

Beveren

31

31 32

33 34

40

42

38

Brussel

41

45

46

36

37

45

Overijse

46

Leuven

Overijse

50

52

55

Tienen

Tienen

Mol

Diest

Diest

Geel

55

Turnhout Geel Mol

Turnhout

35 36 37 38 39

Zuidelijke Zennevallei Woluweveld Machelen Noordrandbos Plateau van Hombeek CSA Van Schelle

48 49 50 51 52

Hasselt

59

Sint-Truiden

60

59

Sint-Truiden

60

56

Beringen Hasselt

56

Beringen Lommel

Lommel

57

Bree

58

Genk

58

57

Peer Bree Genk

Peer

C

C

61

27

61 53 CSA De Troef 54 Stadsboerderij Turnhout 0 25 Km 55 CSA Mosterdzaadje 56 Parken met Smaak Gebouwen 57 Oudsbergen ‘Betwiste’ landbouwgrond 5853CSA CSAHet DeVrije TroefVeld Overige landbouwgrond 5954Brustem Stadsboerderij Turnhout 0 25 Km 6055CSA CSASamenland Mosterdzaadje 6156Voeren Parken met Smaak Gebouwen 57 Oudsbergen Mogelijke drukfactoren ‘Betwiste’ landbouwgrond op het agrarisch gebied 58 CSA Het Vrije Veld Overige landbouwgrond 59 Brustem 60 CSA Samenland 61 Voeren CSA De Witte Beek 27 Landbouwgebied Leuven-Haasrode CSA ‘t Legumenhofke Wijngaardberg Orléan Site Aarschot

52

53

54

54 53

Aarschot

49 48

50

47

51

49 48

47

51

Aarschot

Hoogstraeten

Mechelen Leuven 36

37

Vilvoorde

39

38

44

41

Antwerpen 43 Mechelen

40

42

43

Hoogstraeten

27 Land- en tuinbouwer Gilbert Vinck 40 CSA Grondsmaak 28 Geef Kleur aan Geraardsbergen 41 CSA Loof & Bezen 29 CSA Erwtjes & Knollen 42 Zuidrand Antwerpen 30 Landbouwpark Pajottenland (LEADER+) 43 CSA Buitenhof 31 Granennetwerk Pajottenland 44 De Werve Hoef 3227Vlaamse 4540 CSA / GroeneGilbert GordelVinck Akker Land- enRand tuinbouwer CSAWakkere Grondsmaak 3328CSA 4641 CSA Plukveld GeefGezond Kleur aan Geraardsbergen CSABoerEnCompagnie Loof & Bezen 3429CSA 4742 CSA ‘t Plukgeluk CSADiepen ErwtjesBoomgaard & Knollen Zuidrand Antwerpen 3530Zuidelijke Zennevallei Witte Beek Landbouwpark Pajottenland (LEADER+)4843 CSA CSADe Buitenhof 3631Woluweveld 4944 Landbouwgebied Granennetwerk Pajottenland De Werve Hoef Leuven-Haasrode 3732Machelen 5045 CSA Noordrandbos Legumenhofke Vlaamse Rand / Groene Gordel CSA‘tWakkere Akker 3833Plateau 51 van Hombeek Wijngaardberg 46 CSA BoerEnCompagnie CSA Gezond Plukveld 3934CSA 52 Van Schelle Orléan Site Aarschot 47 CSA ‘t Plukgeluk CSA Diepen Boomgaard

35

B

35

B

44

Antwerpen

Brussel Vilvoorde

23

34

Dendermonde

32

33

39 22

22 23

Sint-Niklaas

Beveren

Sint-Niklaas Dendermonde Lokeren 24 25

21

Lokeren

21

Geraardsbergen 30 14 Leiemeersen, Zulte en Oeselgem 15 Sesam Eeklo 16 Huysmanhoeve 17 Kanaalzone Gent 18 CSA Wijveld 1914CSA Oogstgoed Zulte en Oeselgem Leiemeersen, 2015CSA Goedinge Sesam Eeklo 2116Waasland Antwerpen Huysmanhoeve 2217Zwijndrecht Kanaalzone Gent 2318CSA CSAPluk&Snoeptuin Wijveld 2419Frans De Bruycker CSA Oogstgoed 2520Popperode Aalst CSA Goedinge 2621Boerderij Loods WaaslandDe Antwerpen

Oudenaarde

Poperinge CSA Biopluktuin Contourboslandbouw Brugse Ommeland Heuvelland Boerenlandschap Beverhoutsveld vzw CSA Hooge Elslande CSATen Plukhof Vlaspark Kuurne Bulskampveld CSA Bokkeslot Poperinge CSA Grenshoeve Contourboslandbouw Heuvelland Gaverbeek Boerenlandschap vzw

28

Wetteren

Wetteren

Geraardsbergen

19

18

17

19

18

17

Oudenaarde

20

Gent

Gent

Eeklo20

16

Eeklo

CSA Biopluktuin Brugse Ommeland Beverhoutsveld CSA Plukhof Potentiegebieden en -locaties Bulskampveld

12

11

11

05

04

15

16

Potentiegebieden en -locaties

Kortrijk

10

12

Kortrijk Roeselare

Tuinen van Stene, Oostende

04

05

Brugge

03

Brugge

Roeselare

Torhout

02

Torhout

02

Reeds07bestaande Voedsellandschappen / Landbouwparken

08

Poperinge Ieper

07

08

Poperinge Ieper

Veurne

A

Oostende

Oostende

01

A

06

06

Veurne

A

verstedelijking - peri-urbane context - landbouw - mogelijke projecten

Screening mogelijke projecten

verstedelijking - peri-urbane context - landbouw - mogelijke projecten

Screening mogelijke projecten

Voedsel+Land+Schap 14.11.2019

“Het Open Ruimte Platform van de toekomst gaat ons inziens nog meer van denken naar doen. Het reikt de lokale actoren en in het bijzonder de gemeenten concrete handvaten om de uitdagingen van de open ruimtegebieden (ook in hun vervlechting met kerngebieden) samen met lokale en regionale medespelers effectief aan te pakken, onder meer om de verevening te doen van ‘winst naar verlies’.”

Alex Verhoeven, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten

De Open Ruimte Werken

Werk 5 Leren door te doen Het timmeren aan een integrerende programmawerking is telkens een grote uitdaging, zowel voor de programmateamleden als voor de initiatiefnemers en coalities op lokaal niveau. Het gaat om gezamenlijk leren-door-te-doen: zelfs al wordt bestaand instrumentarium gebruikt om een programma te implementeren (zoals bij Water+Land+Schap), dan nog kan niemand helemaal terugvallen of terugplooien op de veiligheid van zijn/haar reguliere werking.

“Het is niet evident om bij de start van een programma al een concreet ambitieniveau voorop te stellen, want het is juist in de verdere samenwerking en in gesprek met de gebiedscoalities dat de doelstellingen concreet kunnen worden gemaakt.

Bij een netwerkaanpak is het juist essentieel om de concrete doelen stelselmatig samen te definiëren, verder te verfijnen, aan te passen aan praktijkervaringen, weliswaar binnen een duidelijke visie.”

“Essentieel voor het slagen van programmawerking is een duidelijk, vooraf bepaalde en gedragen doelstelling.”

Saartje Degelin, Boerenbond

“Een programma is vooral waardevol als verschillende ambities kunnen worden afgelijnd en waargemaakt en er een win-win ontstaat voor de betrokkenen. Het WaterLand-Schap programma is daarvan een mooi voorbeeld.

Dan krijg je een output waar het totaalresultaat de afzonderlijke onderdelen overtreft.”

Barbara Vael, Vlaamse Milieumaatschappij

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

Het gezamenlijke ‘learning by doing’ kan – zeker bij de lokale coalities – tot verwarring leiden over wijzigende doelen, uiteenlopende signalen over mogelijke ondersteuning of beschikbare budgetten. Het zijn deze lokale coalities die een draagvlak moeten zoeken en creëren voor concrete realisaties op het terrein, zowel bij lokale besturen als bij private actoren. Zij zitten met hen aan de vergadertafel of keukentafel en engageren zich in deze gesprekken wellicht al eens over bepaalde zaken 131

De Open Ruimte Werken

waarover ze eigenlijk nog onvoldoende zekerheid hebben. Beloftes doen en dromen is zeer menselijk, maar we weten allemaal dat de ontmoediging zeer groot kan zijn als ze niet uitkomen. Dat zijn echter de meest leerrijke momenten van een proces.

Uit de ervaringen met het programma Water+Land+Schap weten we dat onzekerheid in de beginfase een wezenlijk deel is van het programmaproces. De collectieve en gelijktijdige zoektocht – in de loop van de opmaak en zelfs de uitvoering van programma’s – geeft echter de kracht om met die onzekerheid om te gaan. We kunnen en moeten die instabiliteit van het innovatieproces tot een uitgangspunt maken en goed omkaderen. Zo werden de initiatieven van de eerste Proeftuinen Ontharding van Departement Omgeving expliciet ondersteund als quick-wins, coalitievormende voorstellen of systemische veranderingstrajecten. Elk type inschrijver kreeg verdere begeleiding op maat van die driedeling.

Door te focussen op het ‘al doende leren’, zullen er, zoals in elk innovatief beleids- en uitvoeringsproces, onverwachte zaken opduiken. Daarop anticiperen is absoluut noodzakelijk om tot een slagkrachtige en duurzame programmawerking te komen.

Voortdurende transparante en duidelijke communicatie over de ambities in elke fase van de programmawerking zijn daarin cruciaal. Zo vergt ook de methode van programmawerking continue en iteratieve monitoring en bijsturing. Enkel dan organiseren we een werkbare omgeving met voldoende comfort, om aan de gelijktijdige sociale, beleidsmatige en technische innovatie te werken die we nodig hebben.

“De richting moet duidelijk zijn bij de start van het programma. Maar op basis van de eerste concrete ervaringen is een nieuw en concreter gesprek mogelijk en een verdere verdieping van visie en ambities aan de orde.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

132

Op(en)ruimen 01.01.2015

In 1904 bracht Jean Massart het landschap van Klemskerke in beeld vanaf de binnenduinrand.

Het gebied was op dat moment nog niet beïnvloed door toerisme, maar werd in de loop der jaren steeds meer gedomineerd door verschillende vormen van kustverblijven en recreatie. De laatste foto’s zijn genomen vanuit de Royal Ostend Golf Club. De recent aangeplante witte abelen dienen als visuele buffer tussen de golfspelers en de vakantie-infrastructuur.

Klemskerke, Driftweg, 51°50’42”NB, 02°58’37”OL, Recollecting Landscapes.

Recollecting Landscapes, © Georges Charlier, Michiel De Cleene, Jan Kempenaers, Jean Massart, Luc Verelst, Universiteitsbibliotheek Gent & Pieter Uyttenhove http://www.recollectinglandscapes.be/

134

Op(en)ruimen 01.06.2018

Die bouwwoede zorgde ervoor dat volgens de meest recente cijfers Vlaanderen tot de koplopers van verharding in Europa behoort. Vlaanderen moet alleen Malta, een stad op een rots, laten voorgaan.

BelgiĂŤ en Nederland vervolledigen de top drie. Vandaag is 16% van Vlaanderen verhard, en als we zo verder doen, halen we makkelijk 20% verharding tegen 2050.

135

Vlaanderen, meest verharde oppervlakte van Europa, kaart, 320 cm Ă— 180 cm, print op canvas, Architecture Workroom Brussels, 2018. Gebaseerd op Hans Leinfelder (Knack, 03/09/2017), Thomas Verbeke (Knack, 19/04/2017), Grootschalig Referentie Bestand (Agiv), Corine Land Cover (European Environment Agency) en LUCAS, Land Use/ Cover Area frame Survey 2012 (Eurostat). (PhD L.Poelmans, KU Leuven)

Op(en)ruimen 14.08.2019

CALL FOR ACTION: ONTHARDINGSFORUM Een oproep naar initiatiefnemers, experten en beleidsmakers die de ontharding van Vlaanderen willen aanpakken

Op 14 september lanceert het Departement Omgeving de startdag van het onthardingsforum, een traject rond duurzame ruimtelijke transformatie met concrete projecten die de noodzakelijke ontharding van Vlaanderen voluit willen aanpakken. Voor deze startdag willen we u als lokale beleidsmaker of initiatiefnemer uitnodigen om samen de ambities en uitdagingen in uw regio scherp te stellen.

Waarover gaat het?

Vlaanderen benut zijn ruimte niet optimaal. Enkele feiten. Met 6 miljoen inwoners nemen we momenteel een derde van ons territorium in beslag met gebouwen, verharde oppervlakte en parken, sportvelden en tuinen.

We leven op grote voet, zeker in vergelijking met de buurlanden. In Vlaanderen wonen er 14 inwoners per hectare ingenomen ruimte, in Nederland bijvoorbeeld 24. Ons ruimtebeslag neemt toe met 6 hectare per dag.

Als we zo voortgaan, is in 2050 41,5% van de ruimte bezet. Vlaanderen behoort ook tot de koplopers van verharding in Europa. 14% van het Vlaamse grondgebied heeft een verharde oppervlakte. Vlaanderen telt heel wat troeven, maar de maatschappelijke impact van ons grootschalig en versnipperd ruimtegebruik gaat ver. Op vlak van mobiliteit en klimaatverandering maakt het onze regio extra gevoelig voor filevorming met hoge CO2uitstoot, overstromingen, hittestress, enz.

Meer doen met minder, ofwel: meer activiteiten organiseren op dezelfde oppervlakte. Dat is nu de prioriteit van het Witboek Beleidsplan Ruimte Vlaanderen. In plaats van open en onbebouwde ruimte aan te snijden om nieuwe woningen, werkplekken, voorzieningen en infrastructuur te ontwikkelen, transformeren we ruimtes die al bebouwd zijn. Als we vanaf vandaag ontharding en verdichting als één geheel zien, scheppen we letterlijk meer ruimte dan voorzien. De ontwikkelingsdynamiek wordt niet meer gedomineerd door uitbreiding, maar door een evenwicht tussen reconversie, verdichting en ontharding.

Ontharden als Ontwikkeling De Vlaamse overheid wil actie ondernemen en lanceert het idee om te gaan ‘ontharden’ …

Uitnodigingsposter voor het Onthardingsforum.

Ontharden als Ontwikkeling (Proeftuinen Ontharding) is een initiatief van Departement Omgeving ondersteund door de expertenpoule bestaande uit Michiel Dehaene (UGent), Freek Persyn (51N4E), Linda Boudry (Kenniscentrum Vlaamse Steden) en Joachim Declerck (Architecture Workroom Brussels)

136

Op(en)ruimen 14.09.2019

… waarvoor ze via een Forum eerste ideeën oogst …

137

Stills van de documentaire van het Onthardingsforum.

Departement Omgeving & Het Peloton https://www.youtube.com/watch?v=G4jVfR9lPkI

Op(en)ruimen 28.09.2018

‌ om vervolgens een eigen oproep voor Proeftuinen Ontharding te lanceren ‌ Oproep voor onthardingsprojecten

138

Op(en)ruimen 06.07.2019 & 23.12.2018

4-7-2019

Vlaanderen subsidieert 23 proeftuinen voor ontharding - Bouwkroniek Bouwkroniek

Home

Platform Overheidsopdrachten

Verhuurgids

Materieelgids

Advocatengids

Indexen

Bouwvacatures

FR

Vraag & Aanbod

NL

Openbare Ruimte & Infrastructuur

Vlaanderen subsidieert 23 proeftuinen voor ontharding Gepubliceerd op 11/02/2019 om 06h51

EEN OVERHEIDSOPDRACHT ZOEKEN

Gerelateerde onderwerpen : Openbare Ruimte & Infrastructuur

VOOR ABONNEES

De herinrichting van Oostakkerdorp en een aantal aangrenzende straten zal de verharde oppervlakte drastisch verminderen. (Foto stad Gent).

Er kwamen meer dan driehonderd voorstellen binnen na de projectoproep ‘Proeftuinen ontharding’ die de Vlaamse regering vorig najaar lanceerde om initiatieven en inspanningen rond ontharding te stimuleren en te ondersteunen. Een commissie van deskundigen selecteerde uit alle inzendingen 23 projecten. Die krijgen nu samen 5 miljoen € subsidies (maximum 250.000 € per project) en worden in de loop van dit jaar gestart. Een overzicht van de 23 testprojecten vind je hierna.

Tot 9 november konden overheden, (burger)verenigingen, organisaties, bedrijven en scholen een voorstel indienen. De subsidieoproep richt zich dus niet op individuele particulieren, al konden zij wel een project indienen dat voldoet aan de voorwaarden wanneer ze zich verenigen in een vzw of een feitelijke vereniging. Ontwerpers en studiebureaus konden ook zelf het initiatief nemen om samen met eigenaars en andere betrokkenen een

ABONNEMENT NEWSLETTER ARCHIEF CONTACT

MEEST GELEZEN 1

Fluvius klaar voor uitrol digitale meters op 1 juli

2

Valcke Prefab Beton koopt vijf 100tons Kobelco-hijskranen

3

3D-betonprinter maakt brug

4

De certificatie van verhuurbedrijven is een feit

5

Veiligheid en infrastructuur druk besproken op Concrete Day

voorstel uit te werken.

Verharde ruimte is ruimte die ingenomen wordt door bijvoorbeeld gebouwen, wegen, parkings, terrassen en opritten. Het is ruimte waar harde materialen zoals beton, steen en asfalt een aantal functies van nietverharde ruimte verstoren. Met ontharden wordt het wegnemen van bestaande verharding bedoeld. Het kan gaan om het afbreken van een gebouw zodat de bodem meer doorlaatbaar wordt, het verwijderen van overbodige wegen of het herstellen naar open ruimte. Ontharden kan ook gebeuren door het wegnemen van een harde bestemming via een herbestemming of beheersvoorschriften.

In Vlaanderen is het aandeel verharde ruimte groot en het neemt nog elke dag toe. Dit leidt onder meer tot stijgend overstromingsgevaar, hitteeilanden en een dalende biodiversiteit. Hoewel een dichtbevolkte regio zoals Vlaanderen het zich niet kan permitteren om te morsen met ruimte wordt die niet altijd efficiënt benut. Vlaanderen heeft een lange traditie van ruimte innemen, maar met ontharden hebben we minder ervaring.

Om een inhaalbeweging te maken is de Vlaamse regering gestart met een project. Voormalig Vlaams minister van Omgeving, Natuur en Landbouw Joke Schauvliege wou met de verschillende proeftuinen niet alleen concrete onthardingen op het terrein realiseren, maar ook kennis verwerven over bepaalde procedés of technieken, zodat die later kan worden ingezet of gedeeld. De proeftuinen moeten de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen testen en realiseren. Het kan gaan om concrete testprojecten waarbij op het terrein een kleine of grote oppervlakte onthard wordt of om experimentele processen.

23 proeftuinen

https://www.bouwkroniek.be/article/vlaanderen-subsidieert-23-proeftuinen-voor-ontharding.24650

… waarbij in een eerste golf 23 projecten worden geselecteerd.

139

Bouwkroniek, https://www.bouwkroniek.be/article/vlaanderen-subsidieert-23-proeftuinenvoor-ontharding.24650 De Standaard, https://www.standaard.be/cnt/dmf20181221_04055847

1/7

Op(en)ruimen 14.09.2018

Ontharden*

Quick wins

‘Ontharden’ wordt hier beschouwd als: - het fysisch wegnemen van verharding; - of het wegnemen van een harde bestemming, verankerd in een herbestemming of beheer.

om

*

- ontharden van een speelplaats of parking - afbraak infrastructuur of bebouwing in onbruik - ...

type

Groen en natuur te ontwikkelen:

biodiversiteit vergroten, ook met landschappelijk/esthetisch potentieel

project: speelplaats ontharden initiatiefnemer: school Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van een speelplaats.

De plannen zijn al schetsmatig klaar.

- tijdelijke natuur laten ontwikkelen (vb. groot asfalt oppervlak opbreken via bomen met horizontale wortelstructuur) - Omvormen van een verharde speelplaats of parking tot publieke groenruimte - collectiviseren van private tuinen om de kwaliteit te verhogen - versterken van groenblauwe structuren over (perceels)grenzen heen - Herverkavelen: herintroduceren van open kwalitatieve ruimte in verkaveling - uitbreidingsgebied schrappen - definitieve herbestemming van bouwgrond naar groen of agricultuur - ...

Te werken aan waterhuishouding:

erosie en snelle waterafvloei vermijden, droogte vermijden, vermijden van overdruk op riolering - kleine of grote minerale oppervlakken omvormen tot permeabele bodem, vb ontharden van een speelplaats of parking - (collectieve) waterbuffering - (ingebuisde) waterlopen opnieuw zichtbaar maken - ...

Duurzame lokale productie te versterken - productieve open ruimte in de stad of verkaveling herintroduceren (volkstuintjes…)

- landbouwgrond efficiënt gebruiken, verwijderen van leegstaande / vervallen boerderijen en landbouwinfrastructuur - ...

Positief bij te dragen aan klimaat, duurzaamheid

- continue fietsinfrastructuren, veilig afgescheiden van autoverkeer - via uitdoving, ontsnippering en ontlinting minder nood aan private mobiliteit creëren en meer capaciteit voor ontwikkeling deelmobiliteit - ...

Onthardingscultuur op te bouwen

Systemische visievorming

- oprichten van een samenwerking voor het collectief ontharden van een binnengebied - versterken van groenblauwe structuren over (perceels)grenzen heen - privaat publieke samenwerkingen - testen met vereveningen - ...

- onderzoek naar het schrappen van wegen en infrastructuur in gemeente - visie ontwikkelen op herstructureren van verkavelingen - herprogrammeren - circulaire benadering die hergebruik van ontharde materiaal meeneemt - ...

project: speelplaats ontharden initiatiefnemer: verschillende scholen naast elkaar + gemeente, school en de ruimere buurt Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van een speelplaats en ingrepen in de directe schoolomgeving (op straat, tussen verschillende scholen, ...).

Verschillende scholen zijn al benaderd en de stad heeft een intentieverklaring ondertekend.

project: speelplaats ontharden initiatiefnemer: scholengroep Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van verschillende speelplaatsen van verscheidene scholen op verschillende locaties.

Voorstel tot onderzoek + andere mogelijke vormen van gebruik van de ontharde speelplaats.

project: plein ontharden initiatiefnemer: stad

project: plein ontharden initiatiefnemer: stad + buurtbewoners

project: plein ontharden initiatiefnemer: stad

Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van een plein om de infiltratie te bevorderen en dit om te vormen naar een publiek park / groen ruimte. Deze vormt vandaag nameijk een probleem tijdens hevige regenbuien.

Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van een plein om de infiltratie te bevorderen en dit om te vormen naar een publiek park / groen ruimte. Deze vormt vandaag nameijk een probleem tijdens hevige regenbuien.

Een stad kampt met grote overstrominsgproblemen en wil zich hier robuust op organiseren door in te zetten op ontharden.

De plannen zijn al schetsmatig klaar.

De stad wil samen met buurtbewoners een coalitie opzetten voor het ontharden van het plein met als doel de de infiltratie te bevorden en daardoor leefkwalitiet van de buurt te verhogen. Daarnaast willen ze samen kijken om het project uit te breiden inclusief ‘verharde‘ voortuin.

project: schrappen van woonuitbreidingsgebied. initiatiefnemer: stad

...

De stad wil een woonuitbreidingsgebied herbestemmen naar landbouwgebied en dit vastleggen in een RUP om het open ruimte karakter van de gemeente te vrijwaren en haar productief landschap te beschermen

...

Volgens ‘de stad als spons’ principe wil een stad onderzoeken hoe ze (verschillende) plein(en) kunnen ontharden om de infiltratie van regenwater op schaal van de stad te bevorderen. Er worden ook al 5 piloot sites aangeduid om eerste onthardingen uit te voeren.

project: Studie voor het schrappen van woonuitbreidingsgebied en versterken landbouwgebied. initiatiefnemer: stad door het schrappen WUG wordt de landbouwproductie op deze plek verzekerd. Op 2 sites in de gemeente gaat men via pilootprojecten effectief herbestemmen als testcases voor strategiën uit te proberen ten voordele van het weghalen van andere WUG’s

project vergroenen van de straat intiatiefnemer: buurtbewoners

...

samen met buren (en stad) wordt een samenwerking opgezet voor het ontharden van de straat met als doel de leefkwalitiet van de straat te verhogen en het hitte eilandeffect tegen te gaan.

- hitte-eiland tegengaan - circulaire benadering die hergebruik van ontharde materiaal meeneemt - Overbodige infrastructuur schrappen, overmaatse infrastructuur ontharden (vb in combinatie met snelheidsverlaging) - krimp- vs groeiregio’s aanzetten - ...

Mobiliteit te verbeteren

Coalitievormend initiatief

project ontharden parking initiatief: bedrijf

project ontharden parking initiatief: verschllende bedrijven samen

project ontharden parking initiatief: 1 groot bedrijf met verschillende vestigingen

Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken en heraanleg van een bedrijfsparking. In het nieuwe ontwerp zijn er minder parkeerplaatsen voorzien en de verharding is weggenomen.

Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken en heraanleg van een parking die gedeeld wordt tussen verschillende bedrijven. In het nieuwe ontwerp zijn er minder parkeerplaatsen voorzien en de verharding is weggenomen.

Het voorgestelde initiatief betreft het openbreken van verschillende bedrijfsparkings op verschillende locaties.

In het nieuwe ontwerp zijn er minder parkeerplaatsen voorzien en de verharding is weggenomen.

De plannen zijn al schetsmatig klaar.

Verschillende bedrijven zijn al benaderd en hebben een intentieverklaring ondertekend.

Voorstel tot onderzoek + andere mogelijke vormen van gebruik van de ontharde parking.

...

...

...

...

...

...

- landschapskunst - sterke positieve communicatie acties rond ontharden - het motiveren en betrekken van vele actoren - ...

...

De oproep maakte een onderscheid in Quick wins, Coalitievormende initiatieven en Systemische visievorming. Daarnaast is ‘ontharden’ ook een conditie-scheppende actie en werd tijdens het onthardingsforum reeds gezocht naar winsten door ontharding.

Werkfiche Onthardingsforum

140

141

Hierop wordt over heel Vlaanderen samen met een enorme diversiteit aan projecten verder gewerkt, verbeterd en geleerd.

Overzichtskaart van de 23 geselecteerde initiatieven van de eerste oproep Proeftuinen Ontharding

B3

B4

Transitie industriële varkenssite naar eetbare pluktuin

Omgevingsontwerp Markt 23, Wetteren

A3

A4

Coalitievormend project

B2

Speelgroenplaats - een droom van een speelplaats

A2

Quickwin project

B1

B

Har(d)t voor groen

GROEP A Ontwerpbegeleider: Stramien

A1

A

8 A2

A1 14

Geselecteerde projectvoorstellen

Geïntegreerde ontharding Redingenhof

De zevensprong onthardt

Gummarushof

Betonschraap: de Smet de Naeyerpark

GROEP B Ontwerpbegeleider: PTArchitecten

A

Systemische visievorming

2 A3

Proeftuinen Ontharding

B

11 B1

C4

C3

C2

C1

C

4 C1 12 A4 A

Infiltratie in co-creatie

De robuuste klimaatstraat

GruunRant Onthardt

Betonschraap: ontharding Oostakkerdorp

GROEP C Ontwerpbegeleider: MAARCH + Groenlab

C

D4

7 D3

9 D1

Ontharden Zenneweide

V an grijs naar groen speelparadijs D5

Zuurstof voor de vogelzangbeek

Groen in plaats van Grijs

10 D2

5 2 B3 B4

Ontharding en waterberging in de vallei van de K leine Nete

GROEP D Ontwerpbegeleider: Fris in het landschap

3 B2

C46

C

D4

D3

D2

D1

D

D5

D

3 C3

C21 D

B

E3

E2

E1

E

Ontsnipperingsproject Pietersheim

Transformatie Evence Coppeelaan

Groen hart voor Zolder

GROEP E Ontwerpbegeleider: 51N4E + Plant en houtgoed

16 E1

F3

F2

F1

F

1 E2

3 E3

F3

F2

RE_MOV E: waar een wil én een plan is, kan een weg weg

Groen met Grijs

Geel voor Geel. V erharde boerderij wordt productieve landerij

GROEP F

E

F1

F

Op(en)ruimen 09.11.2018

Op(en)ruimen 21.03.2019

Zo maakte bijvoorbeeld het project te Wetteren een enorme sprong voorwaarts door bij de onthardingsactie ook meer ruimte voor water te maken.

Overzichtsbeeld Quick Win: Omgevingsontwerp Markt 23 / Kerktuin Wetteren Gemeente Wetteren i.s.m. OMGEVING cvba, BDA Engineering en Plantencentrum Wetteren

142

Op(en)ruimen 07.02.2019-07.02.2020

Elk initiatief kreeg intensieve begeleiding om eerste voorstellen verder aan te scherpen en via een onthardingsactie zoveel mogelijk doelen te laten vervullen.

143

Voorbeeld van de impact-roos bij aanvang van het project en na 1 jaar Ondersteuning via oa. Departement Omgeving, Architecture Workroom Brussels, Maarch + Groenlab, PT architecten, 51N4E + Plant&Houtgoed, Stramien, Fris in het Landschap, Rasschaert advocaten, Rebelgroep, Designskills, OVAM, Arcadis, VMM, ‌

Op(en)ruimen 2018- …

Dit uit zich ook in vele activiteiten op het terrein …

Foto’s van acties op het terrein van verschillende onthardingsprojecten (Sint-Paulus, Kortrijk; OLV H. Spes Nostra, Brugge; Evence Coppéelaan, Genk; Gummarushof, Mechelen; ontharding De Kleine Nete; Redingenhof onthardt, Leuven)

144

Op(en)ruimen 2018- …

Vlaanderen breekt uit!

We vervangen verharding door open ruimte. Zo zorgen we samen voor meer ruimte voor natuur en voedselproductie, minder wateroverlast, koelere steden, grotere biodiversiteit, gezondere lucht en een beter klimaat

Ontdek er alles over op ! vlaanderenbreektuit.be

DEPARTEMENT OMGEVING

… en een communicatiecampagne ‘… breekt uit’ parallel op Vlaams, lokaal en systemisch niveau.

145

Vlaanderen breekt uit, communicatiecampagne – HHC Halle breekt uit Departement Omgeving & Designskills

Overzicht van de leerelementen en positieve effecten van ontharding

7. Fauna ondersteunende ingrepen

6. Connectie met water

5. Aanleg bossen

4. verbinden en defragmenteren

3. begraasde weides

2. plukken, proeven

1 inheemse beplanting

Vogel- en insectenwand Vogelhuisjes / egelhuisje Fauna vriendelijke hekken Poel als paaiplaats Zware keien voor zuurstofgehalte Kippenren

Wet forrest

7. bewustzijn creëren

6. Herstel oorspronkelijke natuur

Watergeul uitgefreesd in beton waterplein

Uitbaggering water

Voedselrijke ruigte en broekbossen Niet toegankelijke groene oase Versterking bosstructuur Hoogstammig groen Bosrand aanleggen Herstel oeverlandschap Ontwikkeling visbestand

Verbreding water

Herstel komwerking

hermeandering

Overstromingsgebied

Runoff naar waterbassins

hemelwaterputten

Opvang en hergebruik hemelwater en afvalwater

Getrapte waterbiotoop met waterzuivering en waterreservoir

Waterbuffering- en infiltratietuin

Defragmentatie

4. Gebruik de rivieren

3. Opvang en hergebruik

2.

Waterzuivering en waterreservoir

1 Infiltratie

Wadi

Water

ecovallei

Netwerk van groenblauwe aders

Verbinding parken

Schapenweide

Weide voor paarden

moestuin

Pluk-proefkruidentuin

inheemse beplanting

Biodiversiteit

4. Sanering

3. Erosiebuffer

2. Werken met reliëf

1 Zuivering door vegetatie

Effectiever grondgebruik (verdichting)

Elzen en wilgenkant tegen erosie

Natuurrand als erosiebuffer

Herstel microreliëf

Taluutvorming

Zuivering d.m.v. vegetatie

Bodem

4. Kinderen meer naar buiten

3. stimuleren alternatieven voor de auto

2. Minder parkeren

1 Vermindering verkeer, naar de auto te gast

Amfitheater

buitenklas

e-shuttles

Fietspaden toevoegen

Vermindering parkeerplekken

Slow lane

30 zone

Vermindering doorgaand (sluip)verkeer Verkeersluw maken Vrachtwagens uit het centrum geweerd

Luchtkwaliteit

6.

Verkeersveiligheid

2 Toevoeging publieke ruimte

4 groene speelomgeving

3 opwaarderen landmarks en erfgoed

5. Doorgang door terrein, nieuwe route

1 Openstelling terrein

Grote oversteekplekken

Autovrije zone

Beleefplek water

Rustplek / zitvlonder

Ruimte voor evenementen

Toevoeging publieke ruimte

Groene speelomgeving

Herstel erfgoed

Uitlichting landmarks

Extra doorgang creëren

Terrein doorwaadbaar

Openstelling jeugdwerkorganisaties

Openstelling voor omgeving

Leefomgeving

5. Groenblauwe dooradering

4. Rustplekken, schaduwrijk

3. waterinfiltratie

2. Meer wateroppervlak

1 Bomen, bossen

Hitte

4. Gesloten kringloop

3. Hergebruik grond

2. Hergebruik materialen bij ontharding

1 Transformatie gebouwen

Hergebruik materialen (grind als grindkoffer wadi) Circulair materiaalgebruik Specifieke materialen (hout, autobanden) Halfnatuurlijke materialen Circulaire economie Low-tech materials

Hergebruik grond als taluut

Sloopmateriaal voor nieuwe bouwwerken inzetten

Transformatie gebouwen

Hergebruik

Op(en)ruimen 05.09.2019

Samen wordt in het traject heel wat geleerd en kennis gedeeld.

146

Op(en)ruimen 27.11.2019

Ontharding is een doel, een middel, en deel van een groter geheel.

147

Overzichtsbeeld van de positieve effecten van ontharding Water, biodiversiteit, bodem, koelere steden, leefomgeving, luchtkwaliteit, Architecture Workroom Brussels

Op(en)ruimen 27.11.2019

De principes, projecten en lessen over ontharden worden verzameld in een werkboek, ‌ Werkboek 1: Principes en Werkboek 2: Projecten documenteren de lessen van de Proeftuinen, om op de bouwen naar meer systemische verandering.

Architecture Workroom Brussels

148

149

… dat verder gevoed wordt tijdens verschillende begeleidingsdagen met inspiratie- en werksessies.

Processchema voor het begeleidingstraject van de tweede generatie Proeftuinen Ontharding, deze keer focussend op Scholen, Water en Wegen projecten

oormiddag

Namiddag

oormiddag

Namiddag

oormiddag

Namiddag

B

B

4

1

5

3

2

Begeleidingsdag iedereen aanwezig

KWALITEITSKAMER

WEGEN

WATER

PO 19 SCHOLEN

PO 18

4

1 3

2

2

1

C

C

B

17/10

5

5

03/10

4

4

C

B

28/11

Hele dag begeleiding

november

startdag Scholen

14/11

4

2

5

3

PRESENTATIE TRAJECT

1

B

A

Halve dag Halve dag begeleiding begeleiding

3

2

3

1

2

B

1

B

oktober

Begeleidingsdag niet iedereen aanwezig

05/9

Halve dag begeleiding

PRESENTATIE WERKBOEK

B

DRAFT

A

september

A

plenair

december

5

3

B

in groep

Startdag Water & Wegen

09/1

WATER & WEGEN GEZAMELIJK

4

2

PRESENTATIE TRAJECT

1

B

A

16/1

4

2

5

3

5

3

C

1 3 2

2 1

maart

5

3

slot PO 18

05/3

PO18 & PO19 GEZAMELIJK

05/3

slot PO 18

4

2

PRESENTATIE TRAJECT

1

B

A

PRESENTATIE WERKBOEK

4

individueel

feb

Halve dag begeleiding

13/2

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

20/2

Halve dag begeleiding

C

B

februari

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

5

3

Halve dag begeleiding

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

16/1

C

januari

Laatste Consultatiedag

2020

Halve dag begeleiding

26/3

C

B

C

B

02/4

Halve dag begeleiding

C

B

april

Halve dag begeleiding

07/5

C

B

C

B

14/5

5

3

Halve dag begeleiding

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

mei

4

2

5

3

5

3

Halve dag begeleiding

18/6

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

25/6

5

3

Halve dag begeleiding

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

04/6

Halve dag begeleiding

C

B

juni

juli

aug

augustus

5

3

5

3

Halve dag begeleiding

17/9

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

10/9

5

3

Halve dag begeleiding

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

september

Halve dag begeleiding

29/10

C

B

C

B

22/10

Halve dag begeleiding

C

oktober

5

3

5

3

Halve dag begeleiding

26/11

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

4

2

PRESENTATIE PROJECTEN

1

B

A

november

Halve dag begeleiding

17/12

C

1 3

2

2

1

2021

Slot Scholen

18/12

PRESENTATIE PROJECTEN

4

december

januari

1 3

2

2

1

feb

07/2

slot Water en Wegen

PRESENTATIE PROJECTEN

4

WATER & WEGEN GEZAMELIJK

PRESENTATIE WERKBOEK

februari

Op(en)ruimen 2019-2020

Op(en)ruimen 05.09.2019

De Proeftuinen Ontharding zijn uiteraard slechts een druppel op een hete plaat in vergelijking met de enorme snelheid waarmee vandaag nog verharding wordt bij gebetonneerd.

Abstract schema ontharding versus verhardingsnelheid

150

Op(en)ruimen 05.09.2019

We hebben dus nog een enorme weg af te leggen om de ambitie waar te maken om geen bijkomende verharding meer te realiseren tegen 2040.

Tijd voor een andere aanpak!

151

Bijgewerkte grafiek van de doelstelling van de Vlaamse overheid om tegen 2040 naar geen bijkomend ruimtebeslag/dag te gaan

Op(en)ruimen 19.02.2020

Om die stap verder te zetten wil het Onthardingsprogramma Op(en)ruimen inzetten op drie doelen: 1. Verminderen van de verharding, 2. Vermijden van nieuwe verharding, 3. Inzetten op transacties tussen verharden en ontharden. beeld onthardingsprogramma Op(en)ruimen

152

Op(en)ruimen 19.02.2020

Onthardingsprogramma op(en)ruimen -­‐ kerngroep meeting

Uit de begeleiding en realisatie van de proeftuinen ontharding leren we dat ontharding zowel een doel als een middel is. Ontharden kan mobiliseren en vergt nieuwe praktijken.

De proeftuinen echter zijn maar een druppel op een hete plaat en gaan honderden keren te traag ten opzicht van de verharding die er dagelijks bij komt. Daarom willen we met het programma een versnelling hoger schakelen.

Het programma wil drie dingen:

1. Reduceren van verharding – inzetten op ontharden 2. Voorkomen van bijkomende verharding 3. Inzetten op transacties tussen ontharden en verharden

Om dit te realiseren en op basis van de proeftuinen ontharden hebben we drie typen doorbraken gedefinieerd:

1. Inzetten en ingrijpen op regelgeving en subsidiekaders o Bijvoorbeeld: Agion, basis bestekken voor wegen aanpassen, sleutelmoment overdracht gewestwegen aar lokale actoren, etc.

2. Transacties en dynamieken van onderuit ondersteunen o Bijvoorbeeld: burgerbewegingen ondersteunen bij het ontharden van de wijk 3. Inzetten op actie in black-­‐spots waar ontharding echt noodzakelijk is o Bijvoorbeeld: Welke plekken hebben ontharding nodig om de waterveiligheid van onze dorpen en steden te waarborgen?

Lessons learned

• Zie werkboek Proeftuinen Ontharding

Wat zijn de acties en kaders die de nodige versnelling en vermenigvuldiging kunnen betekenen ifv die drie doelstellingen en drie doorbraken ? Enkele mogelijke acties zijn de volgende:

1. Leerfase voortzetten met call -­‐ derde call onthardingsprojecten (interpretatie landpact-­‐ projecten) met focus op koppeling / transacties ontharden en opgave bebouwde ruimte, met inzet van vernieuwende financiële instrumenten, instrumenten VLM en instrumentendecreet, inzet convenant contractbenadering, …

2. Gesprek aangaan met AGION in verband met subsidie en regelgeving rond het verharden en ontharden van speelplaatsen.

3. Met ORP op Vlaams niveau samenzitten rond water en ontharding : VMM weet al jaren waar ontharding nodig is, maar beschikt niet over het systeem om effectief tot actie over te gaan.

Hiervoor kan ook een VRP lab opgezet worden rond riolering, beheer en ontharding ifv water.

___________________________________________________

VERKENNING ONTHARDINGSPROGRAMMA – VERSLAG MEETING 19 FEBRUARI 2020 1

Hierbij wil het programma streven naar doorbraken op niveau van: 1. Inzetten en ingrijpen op regelgeving en subsidiekaders, 2. Transacties en dynamieken van onderuit ondersteunen, 3. Inzetten op actie in ‘Black-spots’ waar ontharding echt noodzakelijk is.

153

Deel uit verslag van kerngroep-overleg programmawerking op(en)ruimen

Op(en)ruimen 19.02.2020

Het Onthardingsprogramma Op(en)ruimen focust niet enkel op het verder ontharden en het vermijden van bijkomende verharding, maar wil dit zoveel mogelijk bekomen door op een meer systemische manier in te grijpen. (bovenaan) beeld verminderen van verharding, (onderaan) beeld vermijden van bijkomende verharding

154

Op(en)ruimen 18.12.2019

Door bijvoorbeeld de wegenis onder de loep te nemen en verharding ook effectief weg te halen op bepaalde sleutelmomenten, bijvoorbeeld als straten een ander statuut of gebruik kennen.

155

Fragment uit het tussentijds rapport van de lopende systemische proeftuin ontharding ‘Re-Move: waar een wil en een plan is kan een weg weg’ door TV ‘RE-ST, Voorland en Trage Wegen’

Op(en)ruimen 19.02.2020

Het Programma Op(en)ruimen is dus zowel Opruimen (vermijden van verharding) ĂŠn Openruimen (het wegnemen van verharding). In de praktijk gaan deze vaak immers samen, of kunnen ze ontwikkeling via gekoppelde transacties mogelijk maken.

Beeld transactie tussen verharden en ontharden

156

Op(en)ruimen 30.01.2020

157

Het Programma Op(en)ruimen vormt momenteel nog volop een eigen Programmateam, sterk vertrekkend van de Proeftuinen Ontharding van Departement Omgeving, aangevuld met de vele overheidsactoren die bij het traject betrokken waren.

“Departement Omgeving wil ruimte bieden aan maatschappelijke transities van vandaag. Dergelijke transities doe of versnel je niet op je eentje. Vormgeven aan systeemveranderingen en maatschappelijke transities zijn sowieso processen van co-creatie.

Deze kunnen niet van bovenaf worden gerealiseerd, ook niet alleen van onderuit. Hiervoor zijn flexibele governance modellen nodig die gestoeld zijn op samenwerking en adaptief kunnen inspelen op een veranderende omgeving. Een platformwerking als het Open Ruimte Platform maakt dit als gedeelde transitieruimte mogelijk en nodigt daartoe uit op een structurele manier.

Maar ook het financiële luik is hierbij belangrijk, krachten en middelen moeten gebundeld worden ingezet; maar wanneer we enkel kijken naar overheidsmiddelen blijft de nodige opschaalbaarheid van de projecten op terrein buiten bereik. Het Open Ruimte Platform XL moet aan de slag met nieuwe financiële modellen.

Ik zie daar een grote uitdaging.”

Peter Cabus, Departement Omgeving

158

De Open Ruimte Werken

Werk 6 Ruimte maken voor ondernemerschap Programmawerking is nieuw omdat het anders is dan het vertrouwde generieke en gebiedsgerichte beleid. Dat gaven we reeds eerder aan. Het is echter ook nieuw omdat het in twee richtingen aan een praktijk van verandering werkt. Programmawerking is nieuw omdat het ‘verticaal’ een nieuwe verhouding tussen bovenlokale overheid en lokale actoren vormgeeft. De innovatie binnen Water+Land+Schap ligt in het feit dat (1) de veertien coalities de vrijheid kregen om zelf een concreet voorstel uit te tekenen en (2) de Vlaamse overheid een ondersteunend kader bood om dat voorstel te realiseren, met geïntegreerde doelstellingen, middelen en expertise. Zo schuiven Vlaamse beleidsmakers mee aan tafel om projecten mogelijk te maken. Ook omgekeerd krijgen lokale actoren inzicht in waar en waarom bepaalde afwegingen bovenlokaal worden gemaakt.

Daarnaast is programmawerking nieuw omdat het ‘horizontaal’ de grenzen tussen departementen en agentschappen doorbreekt. Vandaag werken departementen binnen de Vlaamse overheid in principe beleidsvoorbereidend, terwijl agentschappen beleidsuitvoerend werken. Hoewel die taakverdeling in de praktijk niet altijd strikt afgelijnd kan worden, gaat de programmawerking nog een stap verder: de kortsluiting tussen doelen en uitvoering en de integratie van diverse takenpaketten, worden de essentie. Agentschappen zetten zo samen met departementen doelen uit voor programma’s, terwijl departementen meewerken aan realisaties op het terrein.

“Ik geloof dat programmawerking al jaren latent aanwezig is binnen de Vlaamse beleidswerking, dit met wisselend succes.

SIGMA is wat mij betreft een positief voorbeeld dat intussen al meer dan 40 jaar loopt. De resultaten op het terrein zijn enorm, al is het werk nog (lang) niet af. AGNAS is een ander voorbeeld. Laat de lessen uit die processen niet onbenut.”

Frederik Mollen, Natuurpunt

159

“Het Vlaams niveau mist een overkoepelende aanpak om overheidsinitiatieven met impact op de open ruimte af te stemmen. De programmawerking had als doelstelling om dit versnipperd beleid tegen te gaan maar slaagt daar momenteel nog onvoldoende in.

De verkokering is voor een deel ook reeds in de programmawerking geslopen.”

Saartje Degelin, Boerenbond

De Open Ruimte Werken

Die andere aanpak vergt een inspanning van iedere betrokken actor, van zowel het lokaal bestuur als de gebiedsgerichte middenveldorganisaties, van zowel de dagelijkse uitvoerder als de leidend ambtenaar. Het Open Ruimte Platform veronderstelt een vorm van ondernemerschap bij haar vele bezielers, wat soms kan vloeken met de last van de dagelijkse werking bij actoren binnen en buiten overheid. De platformwerking speelt daarin een grote rol in: het faciliteert de beweging, zodat het bovengenoemde ondernemerschap blijvend gestimuleerd wordt. Die platformwerking functioneert vanuit een rollenspel tussen actoren.

De bezielers van elk programma binnen het Open Ruimte Platform kunnen rekenen op jaren ervaring en vormen een (soms nog te onzichtbare) autoriteit binnen hun vakgebied.

Die ‘programmatrekkers’ slaan de handen in elkaar met collega’s van andere organisaties om een zo breed mogelijke coalitie te vormen. Dit bondgenootschap noemen we het ‘programmateam’.

Afvaardiging van elk departement of agentschap wordt gemandateerd om alle noodzakelijke acties in de uitvoering van het programma mogelijk te maken.

Tweemaal per jaar komt de Klankbordgroep van het Open Ruimte Platform samen, een officieus adviesorgaan waar leidend ambtenaren, academici en middenveldorganisties kennis delen en de richting mee bepalen. Uiteindelijk maakt een groot deel van hen binnen de eigen organisatie capaciteit vrij om de programmateams autonoom te laten groeien. Alleen op die manier dient een programmateam niet enkel voor het realiseren van de eigen doelstellingen van het departement of het agentschap, maar vooral voor het bereiken van de gemeenschappelijke doelstellingen binnen het bewuste programma.

160

De Open Ruimte Werken

“In de praktijk zijn het vaak ambtenaren en experten die dat soort programma’s vormgeven en dragen en dat maakt die programma’s kwetsbaar. Vaak bevinden hefbomen voor programma’s zich op Vlaams niveau.

Hoe bedden we dan programma’s in de bestaande kabinetswerking en werking van de Vlaamse overheid in?”

“Programmawerking is een mix tussen generiek en gebiedsgericht beleid, het is een soort van fluïde aanpak die flexibiliteit vraagt van overheden.”

Ellen Luyten, Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij

Filip De Rynck, UGent

Het blijft een grote uitdaging om actoren buiten de overheid, hun ambitie en (terrein)kennis vanaf het begin mee te nemen en mandaat te geven in de ‘maatschappelijke incubatie’ van programma’s. Enkel de Vlaamse overheid kan beslissen om een dergelijke werkruimte voor diverse maatschappelijke actoren in te richten. Een werkruimte waar ze wordt uitgedaagd en als een gelijke deelneemt, om vervolgens de lessen terug te vertalen naar haar beleid. Dat is hoe het Open Ruimte Platform stilaan een experiment is voor een nieuwe cultuur van werken, die niet werkt aan wat al kan, maar tracht mogelijk te maken wat nodig is. Op naar nog veel Open Ruimte Werk.

“Verder is het ook nodig om het Open Ruimte Platform zelf meer structureel te verankeren. Programma’s zijn immers nog niet het ‘nieuwe normaal’ en vormen zich nog niet zelf. Er is bijgevolg nood aan een structureel Open Ruimte Platform dat continu: – regionale beleidsdoelen en-projecten koppelt aan (lokale) vragen en inzichten, – instaat voor het structureel delen van de opgebouwde 161

kennis (via webplatform, nieuwsbrieven, jaarlijkse samenkomst, thematische seminars, intervisies, …) en toelaat om structureel te leren van bestaande praktijken, – overgaat tot het formuleren van een gezamenlijke werkagenda rond gedeelde urgente opgaven – en via een participatief traject, komt tot een concrete programma-

definitie, een coalitie die engagement opneemt en een plan van aanpak dat concrete realisaties stimuleert, faciliteert en begeleidt.”

Griet Celen, Vlaamse Landmaatschappij

Platformwerking 06.12.2013

Het open ruimte offensief Vlaamse Landmaatschappij Architecture Workroom Brussels Bovenbouw Architectuur

Het open ruimte offensief

Door de toenemende verstedelijking veranderen de verhoudingen tussen steden en de open ruimte.

Vlaanderen is het ultieme voorbeeld van een sterke verwevenheid tussen open ruimte en verstedelijkt gebied. Beiden kunnen niet langer los van elkaar ontwikkeld worden.

De oplossing ligt niet in een louter defensieve bescherming van de open ruimte tegen de verstedelijking. We moeten in de toekomst streven naar een evenwichtige verhouding tussen stad en plattenland. De vraag die zich stelt, is hoe de open ruimte als plaats voor voedselproductie, energiewinning, vrije tijd en natuur, optimaal kan bijdragen aan de stedelijke ontwikkeling, of meer nog, sturend kan zijn voor de stedelijke organisatie.

De Vlaamse Landsmaatschappij (VLM) voerde in samenwerking met Architecture Workroom Brussels en Bovenbouw Architectuur een toekomstverkenning uit voor de ontwikkeling van de Vlaamse open ruimte. Het Open Ruimte Offensief richt de blik op het verstedelijkte Vlaanderen en speurt naar het verborgen potentieel ervan. Het wil de huidige aparte aanpak vanuit de verschillende sectoren overstijgen en zoekt naar een sterke samenwerking. Zes mogelijke toekomstprojecten voor de Vlaamse open ruimte werden ontwikkeld. Ze worden voorgesteld als retabels: visuele verhalen die willen inspireren tot een nieuwe aanpak.

Redactie Architecture Workroom Brussels & Vlaamse Landmaatschappij Inhoud en retabels Architecture Workroom Brussels & Bovenbouw Architectuur Vormgeving Something Els Fotografie Tim Van de Velde Drukwerk Artoos V.U. Toon Denys, gedelegeerd bestuurder Vlaamse Landmaatschappij

3

Via zes werk-punten en vijf programma-werken ‌ Het open ruimte offensief, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/ open%20ruimte%20offensief_low_Res.pdf

162

Platformwerking 06.12.2013

Het open ruimte offensief

4

5

Het open ruimte offensief

I. Stadsrandbouw

II. Voedsellandschap

p.09

p.15

III. Landschapsbouw

IV. Smarter Agro

p.21

p.27

V. Ambitieuze landschappen

VI. Open ruimte infrastructuur

p.33

p.39

6

7

… bouwt het Open Ruimte Platform verder aan haar Offensief!

163

Het open ruimte offensief, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/ open%20ruimte%20offensief_low_Res.pdf

Platformwerking 2014

OPEN RUIMTE PLATFORM Missie Het Open Ruimte Platform (ORP) vertrekt vanuit de overtuiging dat de open ruimte een cruciale bouwsteen en hefboom is voor de toekomst van het sterk verstedelijkte Vlaanderen. Het platform grijpt de bestaande dynamieken aan om nieuwe inzichten en mogelijke synergieën tussen de open ruimte en verstedelijking te bundelen en verder te ontwikkelen richting mogelijke beleidsprincipes en -methodieken.

Het brengt lopende projecten, initiatieven en kennis samen (leertraject), het initieert en begeleidt ontwerponderzoek op innovatieve demonstratieprojecten (testtraject), en het formuleert voorstellen voor een performanter beleid (beleidstraject). Het betrekt op verschillende niveaus mensen, van politici tot lokale besturen, leidinggevenden en projectmedewerkers.

En communiceert naar een divers publiek.

Het Open Ruimte Platform brengt kennis, ervaring, sectoren en instrumenten samen om nieuwe en daadkrachtige (samen)werkvormen te definiëren voor open ruimte en voor open ruimte beleid.

1. Open ruimte in verstedelijkt Vlaanderen Vlaanderen is één van de meest verstedelijkte regio’s van Europa. Als deel van een rivierendelta kent Vlaanderen een dicht netwerk van bevaarbare rivieren, met daarrond zeer vruchtbare gronden. Reeds in de 12e eeuw kende de delta een eerste golf van verstedelijking. Over de eeuwen heen groeide dit netwerk van complementaire steden uit tot één van de meest dicht bevolkte en welvarende delta’s van de wereld. Die ontwikkeling ging evenwel gepaard met een constante verdrukking van landbouw door verstedelijking, en vervolgens van natuur door landbouwactiviteiten.

Dat is de traditionele effecten-keten die overal ter wereld de ruimtelijke ontwikkeling stuwt. Het is de overtuiging van het platform dat de toekomst van ons territorium niet schuilt in een polarisering van open ruimte en verstedelijking, maar dat de open

ruimte gevrijwaard kan worden door een actief en krachtdadig open ruimte beleid dat deze effectenketen zal weten te doorbreken en inzet op nieuwe koppelingen tussen harde en zachte functies en ruimtegebruikers. Nieuwe ontwikkelingsstrategieën moeten de open ruimte inzetten als een volwaardige bouwsteen van een kwalitatief en welvarend Vlaanderen.

Om open en stedelijke dynamieken met elkaar te kunnen verbinden, moeten principes voor ruimtelijke ontwikkeling worden gezocht die op twee vragen een antwoord bieden: (1) Wat? Welke koppelingen of synergiën tussen ruimtegebruikers, en tussen dynamieken en opgaven, zijn mogelijk en wenselijk?

(2) Hoe? Welke sturingsmechanismen, welke (samen)werkvormen, welke aansturing of regie, welke instrumenten? En wie krijgt het mandaat?

Open ruimte wordt, in al zijn complexiteit …

Missietekst Open Ruimte Platform, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/ORP_missietekst.pdf

164

Platformwerking 2014

GENERIEK

families van uitdagingen

4 4 2 2 41 3 4 1 2 3 4 32 2 31 2 3 3 3 1 1 3 2 2 5 1 3 23 4 2 4 4

3 4

1

4

GEBIEDSGERICHT

2. Naar een aanpak voor terugkomende opgaven Het ORP heeft niet tot doel om één grote, langetermijn visie of plan voor de Vlaamse open ruimte in Vlaanderen te ontwikkelen. Maar tegelijk is het ook niet haalbaar om voor elke specifieke locatie en individuele opgave een op maat georganiseerd gebiedsgericht project op te zetten. Het ORP zoekt naar en focust op configuraties van actoren, dynamieken en uitdagingen die op verschillende plaatsen in de Vlaamse ruimte voorkomen. Deze ‘families van opgaven’ vormen het werkterrein van het ORP. Het platform onderzoekt hoe bestaand beleid en instrumentarium uit verschillende domeinen (vertegenwoordigd in het platform) kan worden gecombineerd tot nieuwe, performante actieprogramma’s voor de Vlaamse open ruimte, tot nieuwe beleidspraktijken.

3. Werken op drie sporen Het Open Ruimte Platform brengt leidinggevenden van administraties, middenveld, belangenorganisaties, onderzoekers en nieuwe actoren samen.

TESTTRAJECT Aan de hand van ontwerpend onderzoek en samen met de betrokken actoren en lokale besturen worden actieplannen ontwikkeld voor verschillende cases. De geselecteerde cases zijn exemplarisch voor een type open ruimte uitdaging, en ze zijn het concrete testplatform voor een ontwikkelingsstrategie die ook op vergelijkbare plaatsen in Vlaanderen kan worden toegepast. De zes toekomstvisies die in het kader van het Open Ruimte Offensief zijn ontwikkeld dienen als kader.

LEERTRAJECT Het ORP vertrekt niet van een wit blad. Het brengt via zijn partners en hun netwerken initiatieven en projecten samen waaruit lessen en kennis kan worden gehaald. Die bestaande kennis wordt besproken en ontsloten via analyse en intervisie.

BELEIDSTRAJECT Op basis van de eigen ervaringen van de platformleden, en van de inzichten die uit het test- en leerplatform komen, formuleert het ORP voorstellen en pistes voor een daadkrachtig en toekomstgericht open ruimte beleid.

Het Open Ruimte Platform werkt gelijktijdig op drie sporen, telkens gebruik makend van een specifieke methodiek:

… via families van uitdagingen aangepakt …

165

Missietekst Open Ruimte Platform, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/ORP_missietekst.pdf

Platformwerking 01.09.2017

Vlaamse Landmaatschappij Departement Omgeving Vereniging van de Vlaamse Provincies Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten Architecture Workroom Brussels KU Leuven – Departement Architectuur – onderzoeksgroep PLEN

Operatie open ruimte

De voorbije drie jaar verenigde het Open Ruimte Platform, op initiatief van de Vlaamse Landmaatschappij, Departement Omgeving, de Vereniging van de Vlaamse Provincies en de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten, de expertise en creativiteit van diverse actoren en sectoren in Vlaanderen rond een gemeenschappelijk belang, een gedeeld goed: de open ruimte.

Open ruimte en verstedelijking zijn beide wezenlijke onderdelen van één groot, samenhangend ecosysteem.

Ze zijn op elkaar aangewezen en kunnen niet zonder elkaar bestaan. De opgedane kennis uit het leer- en testtraject stelt ons dan ook in staat om de verschillende beleidsvisies op de open ruimte te bundelen, met elkaar te verbinden en te versterken. In deze publicatie voeren we een pleidooi voor een vernieuwende, geïntegreerde programmawerking die de uiteenlopende beleidsdoelstellingen, samen met lopende initiatieven, versneld tot uitvoering kan brengen.

De inzichten van het Open Ruimte Platform zijn in deze publicatie verzameld door Architecture Workroom en de onderzoeksgroep PLEN van de KU Leuven, die samen het Open Ruimte Platform hebben begeleid.

Operatie Open Ruimte schakelt in 2018 een versnelling hoger. Een eerste programma voor een klimaatrobuust agrowaterbeheer is opgestart. Het vertaalt de gedeelde kennis naar een concrete uitvoering op het terrein. Deze brochure verkent ook een aantal andere programma’s. In een volgende fase verbreden we de opgedane inzichten en werken we volgende stappen, in nauw overleg met alle betrokkenen, verder uit.

Toon Denys Gedelegeerd bestuurder, Vlaamse Landmaatschappij

Peter Cabus Secretaris-Generaal, Departement Omgeving

Guido Decorte Eerste gedeputeerde, West-Vlaanderen

Alex Verhoeven Directeur Ruimte, Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten

3

… door krachten te bundelen, ons anders te organiseren …

Operatie open ruimte, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/Operatie%20open%20ruimte/ OOR_NL_spreads_lr.pdf

166

Platformwerking 01.09.2017

Operatie open ruimte

I. Open ruimte is van kapitaal belang

II. Een veelvoud van actoren, projecten en initiatieven

p.7

p.13

III. Nood aan een nieuwe methode

IV. Transformatieve aanpak

p.23

p.29

5

Transformatieve aanpak

Vermenigvuldigen en versnellen In een programma kunnen de verschillende partners (particulieren, middenveld, overheden op verschillende niveaus, Europese partners, enzovoort) zich organiseren rond een gedeelde agenda. We vinden daarbij niets nieuws uit. We willen net bestaande kwalitatieve praktijken delen en verbinden, en bestaande beleidsinstrumenten en beleidskaders herbenutten.

Op die manier versterken we lokale initiatieven en bundelen we de opgedane kennis zodat die ook op andere plekken en in andere contexten haar vruchten kan afwerpen.

Op maat van elke opgave ontstaat een handelingsperspectief.

In een programma komt immers een breed scala aan actoren samen. Door ervaring en kennis te delen en te vermenigvuldigen, creëert het programma slagkracht en kritische massa, en neemt het risico’s weg. Expertise wordt ingezet op de meest urgente problemen, op verschillende schaalniveaus en op verschillende locaties tegelijkertijd. Het programmateam bewaakt de kwaliteit en schept experimenteerruimte.

Operatie open ruimte

Operatie Open Ruimte De programmawerking is een methode om zowel overheden als lokale kennis en kracht te activeren en te bundelen rond geïntegreerde opgaven. Ze laat toe om urgenties op grote schaal – of beter, als een veelheid van kleinere projecten – aan te pakken.

Een programma is een flexibel instrument. Het formuleert antwoorden op dringende behoeften. Het is in staat veranderingen op te vangen en mee te evolueren met de noden op het terrein. Een programma is een iteratief proces dat via learning by doing kan leiden tot een systematische aanpak van terugkerende opgaven op een veelheid van plaatsen.

Vandaag zijn verschillende programma’s voor de open ruimte in de maak. Ze zijn opgesteld op basis van bestaand beleid en de roep van onderuit, en onderschreven door een brede groep van mensen. Ze vormen de eerste, diepgewortelde kiemen van Operatie Open Ruimte. Ze zijn de noodzakelijke aanzet om van visievorming tot effectieve implementatie te komen.

Een project gaat op die manier voorbij aan zijn eenmaligheid.

Eén project is een uitdaging, veel gelijkaardige projecten zijn een kans. The next big thing will be a lot of small things.

programmagericht

1 1 1 1 1 1

1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2

2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3

3 3 3 3 3

gebiedsgericht

40

41

… en via programma’s versneld uitvoering op het terrein te verwezenlijken …

167

Operatie open ruimte, https://www.vlm.be/nl/SiteCollectionDocuments/ORP/Operatie%20open%20ruimte/ OOR_NL_spreads_lr.pdf

Platformwerking 19.10.2018

Woon- en uitbreidingsgebieden Residential and expansion areas (Kadaster/Agiv)

Waterlopen Watercourses

Akkerbouw Arable farming

Onproductieve landbouw Unproductive agriculture land

Risicozones overstromingen Flood risk zones

Grasland Grassland

Bos Forest

(Vlaamse Hydrografische Atlas 2.2.0)

Bedrijventerreinen Business Parks (Agiv)

(Landbouwgebruikspercelen 2016)

(Agiv)

(Gewestplan - Landbouwgebruik)

(Landbouwgebruikspercelen 2016)

(Belgium Landuse)

1

Smarter Agro Smarter Agro

7

Stapellandbouw Stack agriculture

13

Pachtregisseur Lease director

19

Landbouwontwikkelingsparken Agricultural development parks

2

Baanbrekend groen Groundbreaking green

8

Groen-blauwe wijken Green-blue neighbourhoods

14

Landschapsdelen Landscape sharing

20

Agro-industrieterreinen Agronomy sites

3

Groene linken Green links

9

Tuinderijen Gardens

15

Paarse sproeten Purple freckles

21

The Wild Rest The Wild Rest

4

Infrastructuurvrije open ruimte Infrastructure-free open space

10

Voedselparken Food parks

16

Ketencoördinator Chain coordinator

22

Edele landschappen Noble landscapes

5

Bodemverzet Soil resistance

11

Boerennatuur Farmers’ nature

17

Graskracht Grass power

23

Keurmerklandschap Quality marked landscape

6

Stadslandschap Cityscape

12

Landzorgcentra Land care centres

18

Klimaatboeren Climate farmers

. . . wil, met de kennis en ervaring van onderuit, ook andere types open ruimte opgaven in Vlaanderen aanpakken !

De integratie van water, landbouw en landschap is immers niet de enige open ruimte opgave in Vlaanderen. Samen met betrokken actoren wil de Beweging op zoek gaan naar de volgende stappen. Van april tot mei 2018 werden meer dan 100 actoren uit lokale en bovenlokale organisaties uitgenodigd op vijf werktafels. Elke tafel had tot doel om zoveel mogelijk terugkerende opgaven te detecteren. Smarter Agro, dat later uitgroeide tot Water+Land+Schap, krijgt als pionier code ‘1’ toebedeeld. Het resultaat is een cijferveld dat een waaier aan terugkerende, complexe open ruimte vraagstukken verbeeldt.

. . . wants to, with the knowledge and experience from the bottom up, also tackle other types of open space issues in Flanders!

After all, the integration of water, agriculture and landscape is not the only open space issue in Flanders. The Movement wants to search for the next steps, along with involved actors. From April to May 2018, more than 100 actors from local and supralocal organisations were invited to five work tables. Each table was intended to detect as many recurring challenges as possible.

Smarter Agro, which later grew into Water+Land+Scape, was assigned a pioneer code ‘1’. The result is a numerical field that depicts a range of recurring, complex open space challenges.

… op veel plaatsen tegelijk …

De provinciale tafels, gedocumenteerd op de Open Ruimte Beweging leporello op You Are Here, http://www.youarehere.brussels/

168

Platformwerking 19.10.2018

1

Smarter Agro Smarter Agro

2

Baanbrekend groen Groundbreaking green

3

Groene linken Green links

4

Infrastructuurvrije open ruimte Infrastructure-free open space

5

Bodemverzet Soil resistance

6

Stadslandschap Cityscape

7

Stapellandbouw Stack agriculture

8

Groen-blauwe wijken Green-blue neighbourhoods

9

Tuinderijen Gardens

10

Voedselparken Food parks

11

Boerennatuur Farmers’ nature

12

Landzorgcentra Land care centres

13

Pachtregisseur Lease director

14

Landschapsdelen Landscape sharing

15

Paarse sproeten Purple freckles

16

Ketencoördinator Chain coordinator

17

Graskracht Grass power

18

Klimaatboeren Climate farmers

19

Landbouwontwikkelingsparken Agricultural development parks

20

Agro-industrieterreinen Agronomy sites

21

The Wild Rest The Wild Rest

22

Edele landschappen Noble landscapes

23

Keurmerklandschap Quality marked landscape

water+ land+ schap water+land+scape

voedselparken food parks

gewaardeerde landschappen valued landscapes

luwte-oase’s lee oases

circulaire voedselbouw circular agronomy

grondzaken ground affairs

op(en)ruimen open open space

. . . verfijnt terugkerende opgaven tot zes beloftevolle open ruimte programma’s, verkent deze en zoekt naar enthousiaste coalities om ze mee uit te bouwen !

. . . refines recurring challenges to six promising open space programmes, explores these and looks for enthusiastic coalitions to expand them!

Een aantal van de terugkerende opgaven kunnen worden geclusterd in thema’s die de potentie hebben uit te groeien tot open ruimte programma’s. In het najaar gaat de Beweging op zoek naar verschillende Vlaamse organisaties die zich achter deze thema’s kunnen scharen in nieuwe programmateams, welke doelstellingen ze op tafel kunnen leggen, wat er leeft op het terrein en waar kansen liggen om — versneld, gebundeld en geïntegreerd — gedragen projecten op het veld te realiseren !

A number of the recurring challenges can be clustered in themes that have the potential to grow into open space programmes. In the autumn, the Movement will be searching for various Flemish organisations to back these themes in new programme teams, which goals they can put forward, what is happening on the ground and where the opportunities lie to realize projects in the field, at an accelerated pace, bundled and integrated!

… maar gericht, en strategisch!

169

De provinciale tafels, gedocumenteerd op de Open Ruimte Beweging leporello op You Are Here, http://www.youarehere.brussels/

Platformwerking 2018-2019

Met de expertise in huis …

Foto’s van de conferentie op 25 oktober 2018, programmateams, klankbordgroepen en werkgroepen tijdens 2018 en 2019 © Bob Van Mol & Architecture Workroom Brussels

170

Platformwerking 2018-2019

… en de initiatiefkracht vanop het terrein …

171

Foto’s van de conferentie op 25 oktober 2018, programmateams, klankbordgroepen en werkgroepen tijdens 2018 en 2019 © Bob Van Mol & Architecture Workroom Brussels

Platformwerking 23.05.2019

Tafels van vermenigvuldiging zorgen voor beweging in de Vlaamse open ruimte Griet Celen1, Marjolijn Claeys3, Joachim Declerck2, Hans Leinfelder4, Sirka Lüdtke1 en Bram Vandemoortel2

Stellingen 1. Wat de Open Ruimte Beweging aan het licht brengt is dat de noodzakelijke innovatie om de klimaatdoelstellingen geïntegreerd te realiseren enkel samen mét de samenleving kan worden ontwikkeld.

2. Programmawerking staat voor een nieuwe methodologie die de noodzakelijke vermenigvuldigingsslag van maatschappelijke initiatieven kan realiseren.

Het is een hefboom om tot een versnelde uitvoering te komen van deze initiatieven en projecten op het terrein.

3. Een community of practice zoals de Open Ruimte Beweging kan alleen functioneren in een vrije, neutrale en horizontale omgeving. Het samenwerken met, maar vooral ook buiten en complementair aan de overheid is noodzakelijk om tot vernieuwende denkkaders te komen die rekening houden met de ruimtelijke complexiteit van uitdagingen en de diversiteit aan actoren en belangen.

4. Programmawerking is een methodologie die niet alleen geschikt is voor ontwikkeling van de open ruimte, maar die voor vele ruimtelijk-maatschappelijke uitdagingen en transformatieprocessen een versnelde uitvoering kan betekenen.

1

Vlaamse Landmaatschappij,

2

Architecture Workroom Brussels,

3

Voorland en

4

KU Leuven-P.PUL

griet.celen@vlm.be 90

bvandemoortel@architectureworkroom.eu

… kunnen we bouwen aan de vermenigvuldigingsdans …

Paper over de Open Ruimte Beweging, ingediend voor de Plandag 2019, https://plandag.net/wp-content/uploads/PlanDag2019_web.pdf

172

Platformwerking 23.05.2019

Tafels van vermenigvuldiging zorgen voor beweging in de Vlaamse open ruimte Griet Celen, Marjolijn Claeys, Joachim Declerck, Hans Leinfelder, Sirka Lüdtke en Bram Vandemoortel

Aanbeveling voor uw eigen gezondheid Stilzitten is het nieuwe roken! Terwijl u deze bijdrage leest, zit u ongeveer dertig minuten neer. Dat is te lang! Wij moedigen u aan om bij het begin van elk hoofdstuk op te staan en tien keer door de knieën te gaan terwijl u ondertussen de aangegeven tafel van vermenigvuldiging opzegt. Het geeft u tevens een idee hoe het Open Ruimte Platform beweging in de Vlaamse open ruimte tracht te versterken.

Tafel van 1. Eén + één = veel, beweging in de open ruimte Het Open Ruimte Platform verenigde de voorbije vijf jaar de expertise en creativiteit van diverse actoren en sectoren in Vlaanderen rond open ruimte als gemeengoed. Wat in 2014 startte als een initiatief van de Vlaamse Landmaatschappij, het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid, de Vereniging van de Vlaamse Provincies en de Verenigiging van Vlaamse Steden en Gemeenten, is vandaag uitgegroeid tot een incubatieruimte voor een innovatieve, realisatiegerichte aanpak van open ruimte in Vlaanderen. Het Open Ruimte Platform groeide snel uit van de vier stichtende leden tot een nog steeds groeiende groep van meer dan 35 organisaties, bestaande uit beleids- en terreinexperten van de Vlaamse beleidsdomeinen Omgeving en Landbouw, maar ook van Welzijn en Volksgezondheid, Economie, Wetenschap en Innovatie, Kanselarij en Bestuur, uit belanghebbende middenveldorganisaties, uit academische experten en uit vernieuwende lokale coalities.

Deze partijen namen actief deel aan het Open Ruimte Platform omdat het zich richt op het identificeren van gedeelde opgaven, en op ontwikkelen van gedragen operationele strategieën voor die opgaven. Het voedt, maar is niet gericht op de uitwerking van een allesomvattend beleidsplan of groot akkoord voor de open ruimte: dat zijn werkzaamheden en discussies die op andere plekken en fora worden gevoerd.

De inzichten uit achtereenvolgens een verkennend leer-, test- en beleidstraject resulteerden onder andere in geïntegreerde programmawerking. Programmawerking is een methode om de urgenties op grote schaal aan te pakken als een veelheid van kleinere projecten. Essentieel hierin is het ondersteunen van bestaande coalities én het bieden van een omgeving waar ervaren en nieuwe initiatieven van elkaar kunnen leren. Door het vergroten van de initiatiefkracht op het terrein, faciliteren we een versnelling. Het Open Ruimte Platform wil daarom uitgroeien tot een ware Open Ruimte Beweging die lokale gebiedscoalities of samenwerkingsverbanden de nodige vleugels geeft om samen aan de slag te gaan, gesterkt door de bereidheid bij Vlaamse overheden om voor specifieke en verbindende thema’s zoals voedsel, klimaat en circulariteit over beleidsdomeinen heen aan hetzelfde zeel te trekken. De grote interesse en ervaringen in het eerste programma ‘Water+Land+Schap’ waren een aanleiding om de ideeën achter programmawerking te expliciteren. In deze paper wordt programmawerking gepositioneerd als een gezamenlijke uitvoeringsmodus voor onderling afhankelijke (bestaande) beleidsdoelen, over de sectoren heen.

Ons vertrekpunt is het drieledige axioma dat de open ruimte, naast het eigenstandig functioneren van haar natuurlijke cycli, ook een veelheid aan maatschappelijke diensten en gebruikers bundelt. Die onderlinge systemische afhankelijkheid betekent dat zelfs sectorale beleidsdoelen enkel gezamenlijk (via samenwerking over beleidsdomeinen

… en zo écht impact hebben!

173

Paper over de Open Ruimte Beweging, ingediend voor de Plandag 2019, https://plandag.net/wp-content/uploads/PlanDag2019_web.pdf

91

Platformwerking 08.11.2019

Beleidsnota 2019-2024

Omgeving ingediend door Zuhal Demir, Vlaams minister van Justitie en Handhaving, Omgeving, Energie en Toerisme

Want door geïntegreerd samen te werken, maken we van maatschappelijk bewustzijn ‌ Beleidsnota Omgeving 2019-2024, https://www.vlaanderen.be/publicaties/beleidsnota-2019-2024-omgeving

174

Platformwerking 08.11.2019

28

135 (2019-2020) – Nr. 1

Ik versterk de robuuste natuur-, bos- en valleigebieden die de ruggengraat vormen van een ruimer, functioneel groenblauw netwerk, dat zich uitstrekt tot in het centrum van dorpen en steden. Ik zet in op de vergroening van het bebouwd weefsel: groene daken, groene gevels, buurt- en speeltuinen, … dragen bij aan een klimaatadaptieve en gezonde leefomgeving. Ik stimuleer het herstel van de doortocht van waterlopen door dorpscentra en stadskernen. Samen met Aquafin en de rioolbeheerders stimuleer ik lokale overheden om hemelwaterplannen op te maken. Zij zijn een belangrijke opstap naar een vernieuwend gemeentelijk ruimtelijk beleid en een klimaatadaptieve inrichting van de publieke ruimte.

Landschap is belangrijk voor een kwalitatieve ontwikkeling van de open ruimte, ook in relatie tot de bebouwde ruimte. Ik versterk de landschappelijke kwaliteit door bij ontwikkelingskeuzes rekening te houden met de mogelijkheden van landschapskenmerken. En ik stimuleer het gebruik van landschappelijk verbindende concepten (groenblauwe aders, voedsellandschappen) om maatschappelijke ontwikkelingen geïntegreerd en over administratieve grenzen heen te benaderen. Ik ondersteun allianties tussen overheden, experten, ondernemers en bewonersgroepen en zet in op de gebruiker (bewoner, landbouwer, bedrijf, …) als partner voor een kwaliteitsvol beheer.

Het ‘landschapsaspect’ wordt structureel verankerd in de aanpak van de Vlaamse Overheid om omgevingsuitdagingen sectoroverschrijdend op te lossen en om de omgevingskwaliteit te versterken. ‘Landschap’ wordt binnen de Vlaamse Overheid transversaal en geïntegreerd benaderd.

Ik ondersteun transversale projecten, zoals bijvoorbeeld ontplooid in het kader van het Open Ruimte Platform van de Vlaamse Landmaatschappij (VLM). We creëren maatschappelijk bewustzijn voor het landschap en leggen verbanden leggen met verschillende bestuursniveaus en –entiteiten om expertise te bundelen en ervaringen te delen.

Landbouw en natuur zijn partners in de open ruimte. Via gebiedsgerichte coalities en een realisatiegerichte, geïntegreerde aanpak streven we bij de inrichting van de open ruimte maximaal naar win-winsituaties voor landbouw en natuur. Hierbij zetten we bijkomend in op instrumenten zoals beheersovereenkomsten voor natuurbeheer en honoreren we inspanningen voor ecosysteemdiensten.

Ik benader landbouw vanuit een toegevoegde economische en maatschappelijke meerwaarde.

Door ruimtelijke differentiatie stem ik agrarische activiteiten op een duurzame wijze met de omgeving af. Ik voer een uitdoofbeleid voor landbouwgebruik in zones bestemd voor natuurrealisatie. Waar nodig voorzie ik in flankerende maatregelen. Landbouwactiviteiten die bijdragen tot natuurbeheer moedig ik juist verder aan. Ik zoek samen met alle betrokken overheden naar een betere beleidsmatige omkadering hiervoor (inhoud, instrumenten, regelgeving, …). We onderzoeken hoe we rechtszekerheid kunnen bieden om biodiversiteitcreatie te stimuleren zonder toekomstig gebruik of bestemming in het gedrang te brengen.

Ik maak van het tegengaan van verharding en het behoud van natuur en groene infrastructuur in de open ruimte een speerpunt. Ik buig de trend van verhardingstoename in de openruimtebestemmingen om naar een structurele jaarlijkse verhardingsafname, conform de strategische visie van het BRV. Ik ontwikkel hiertoe een instrumentenmix.

De gewestelijke ruimtelijk uitvoeringsplannen voor landbouw, natuur en bos (AGNAS) zijn een belangrijk instrument voor geïntegreerde gebiedsontwikkeling voor strategische openruimtegebieden. Ik zet verder in op het uitvoeren van het gebiedsgericht programma voor de opmaak van deze plannen en leg een pakket bijkomende natuur- en bosgebieden vast in de bestemmingsplannen.

Vlaams Parlement

… maatschappelijke verandering!

175

Beleidsnota Omgeving 2019-2024, https://www.vlaanderen.be/publicaties/beleidsnota-2019-2024-omgeving

PROGRAMMATEAMS & PROGRAMMATEAMS-IN-WORDING

Water+Land+Schap Griet Celen, VLM Liesbeth Gellinck, VLM Peter Schildermans, VLM Patrick Verstegen, VLM Steven Van Caeneghem, VLM Barbara Vael, VMM Didier D’hont, VMM Laurens Vanden Eynde, Dept. OMG (GOP) Marie Verhassel, Dept. L & V Dirk Halet, VLAKWA Piet Seuntjens, VITO Elke Vanempten, ILVO Erwin Demeyer, ANB Joachim Declerck, AWB Bram Vandemoortel, AWB Grondzaken Petra Deproost, Dept. OMG (VPO) Ellen Luyten, OVAM Nele Bal, OVAM Griet Celen, VLM Els Abts, VLM Laura De Mets, Dept. L & V Michaël Stas, Dept. OMG (GOP) Greet Ruysschaert, ILVO Miro Jacob, ILVO Mario De Block, ANB Bruno Devos, INBO Joost Salomez, Dept. OMG (VPO) Jan Vermang, Dept. OMG (GOP) Griet Van Gestel, OVAM Sebastien Janssens, VLM Ingeborg Joris, VITO Jan Bastiaens, Ag. Onroerend Erfgoed Lene De Vrieze, AWB Bram Vandemoortel, AWB

Luwte-Oases Kaat Smets, Dept. OMG (BJO) Stefan Acke, Ag. Zorg & Gezondheid Sirka Lüdtke, VLM Gilke Pée, Dept. OMG (BJO) Karina Abeels, ANB Nadine Vervaet, ANB Ankatrien Boulanger, RL Rivierenland Marjolijn Claeys, Voorland Ruth Kennivé, AWB Lene De Vrieze, AWB Voedsel+Land+Schap Dirk Van Gijseghem, VLM Elke Vanempten, ILVO Sam Van Vlierberghe, Dept. L & V Katrien Cooman, Dept. OMG (SID) Sofie Troch, Dept. OMG (Labo Ruimte) Kaat Smets, Dept. OMG (BJO) Simon Lox, VLM Julie Mabilde, BWMSTR (Labo Ruimte) Lieven Symons, Dept. OMG (Labo Ruimte) Charlotte Timmers, Dept. OMG (GOP) Marjolijn Claeys, Voorland Bram Vandemoortel, AWB Op(en)ruimen Liesl Vanautgaerden, Dept. OMG (GOP) An Rekkers, VRP Griet Celen, VLM Bram Vogels, VMM Oda Walpot, BWMSTR Robin De Smedt, Dept. OMG (BJO) Michaël Stas, Dept. OMG (GOP) Marjolijn Claeys, Voorland Emma Bierens, AWB Carmen Van Maercke, AWB Joachim Declerck, AWB

1010au 3E 3WatEr agentschap ondernemen agentschap onroerend erfgoed agentschap zorg en gezondheid agentschap voor natuur en bos agentschap wegen en verkeer agrobeheergroepen algemeen boerensyndicaat antea group architect geert peymen architecture workroom brussels aquafin arbeid & milieu vzw bond beter leefmilieu bosch-slabbers bioforum beoveiling boeren en buren boerenbond boerenbruxselpaysans boerenforum bolhuis bos+ bovenbouw architecten brussel leefmilieu buitengoed oostende cluster de cirkel de kijfelaar de kittelaar de landgenoten de waterkant departement landbouw en visserij departement omgeving domus medica dorpsdienst nestor eco kwadraat engie erasmushogeschool brussel fedagrim gemeente olen gemeente sint-gillis-waas gemeente vorselaar gemeente zemst gezond leven grondbank grondwijzer hogeschool gent inagro instituut voor landbouw, visserij en voedingsonderzoek instituut voor natuur en bos onderzoek infopunt publieke ruimte innovatiesteunpunt intercommunale leiedal iwva kempens open ruimte platform kenniscentrum vlaamse steden kuleuven lama landelijk vlaanderen landelijke gilden landelijke mobiliteit westhoek leiedal lint

loket onderhoud buitengebied maat-ontwerpers markaante kempen mina-raad mobiliteit en openbare werken moerbekepolder natural grown natuurpunt openbare vlaamse afvalstoffenmaatschappij parkveldgroep pit z33 pom antwerpen pom vlaams-brabant pro natura provincie antwerpen provincie limburg provincie oost-vlaanderen provincie vlaams-brabant provincie west-vlaanderen raad van belang regionale lanschappen koepel regionaal landschap brabantse kouters regionaal landschap dijleland regionaal landschap haspengouw voeren regionaal landschap houtland regionaal landschap kempen maasland regionaal landschap kleine en grote nete regionaal landschap lage kempen regionaal landschap meetjesland regionaal landschap noord-hageland regionaal landschap pajottenland zennevallei regionaal landschap rivierenland regionaal landschap schelde-durme regionaal landschap vlaamse ardennen regionaal landschap voorkempen regionaal landschap westhoek regionaal landschap zuid-hageland re-st rikolto/vredeseilanden rivierpark maasvallei rurant vzw samenhuizen vzw sertius stad aalst stad antwerpen stad brugge stad deinze stad eeklo stad genk stad gent stad geraardsbergen stad hoogstraten stad kortrijk stad leuven stad lokeren stad oostende stadsboerderij kortrijk stedenbeleid steunpunt groene zorg team vlaams bouwmeester terre-en-vue tomatomasters trage wegen vzw tuinen van stene universiteit antwerpen

universiteit gent universiteit hasselt université libre de bruxelles urban crop solutions urban smart farm vlaamse adviesraad voor innoveren en ondernemen vcb vectris vereniging ecologische tuiniers en burgers vlaams instituut voor technologisch onderzoek vlaio vlaams kenniscentrum water vlario vlaamse landmaatschappij vlaamse milieumaatschappij vlaamse maatschappij voor sociale woningbouw vlaamse vereniging voor ruimte en planning vlaamse waterweg vereniging van vlaamse steden en gemeenten vereniging van vlaamse provincies voedselteams volterra voorland vrienden van de zwalmse dorpen vrije universiteit brussel waerbeke vzw waterconservering woestwezel werkgroep bos ‘t ename werkgroep stadslandbouw gent wervel woonhaven antwerpen …

OPEN RUIMTE PLATFORM vlaamse landmaatschappij departement omgeving vereniging van vlaamse provincies vereniging van vlaamse steden en gemeenten koepel van de regionale landschappen vlaamse vereniging voor ruimte en planning REDACTIE & ILLUSTRATIES hans leinfelder, joachim declerck, marjolijn claeys, bram vandemoortel, lene de vrieze, ruth kennivé VORMGEVING somethingels DRUK L.Capitan V.U. toon denys gedelegeerd bestuurder vlaamse landmaatschappij koning albert II laan 15 1210 schaarbeek